LichtpLan van het BrusseLs hoofdstedeLijk GeWest

VoorwoordAls de avond valt, gaan overal in het Brussels Hoofdstedelijk Gewestontelbare lichten branden. Goede verlichting in een grootstad als Brusselis van een onschatbare waarde. Het bepaalt in grote mate de leefbaarheiden identiteit van onze stad. Het is dan ook in het belang van de stad enhaar inwoners om voldoende aandacht te schenken aan degelijke enaantrekkelijke verlichting.Nachtelijke verlichting en scenografie zijn niet alleen belangrijk voor hetveiligheidsgevoel, maar ook voor de beleving van Brussel. Verkeersveiligheid,sociale veiligheid, stedelijke kwaliteit en functionaliteit: allemaal criteriawaarmee we rekening moeten houden bij de keuze van verlichting voorde gewestwegen, onze markante gebouwen, waterstromen en openbareruimten in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.Tegenwoordig evolueren we meer en meer van de puur functioneleverlichtingstoestellen, die onze straten en wegen al jaren trouw verlichten,naar een nieuwe generatie van stadsverlichting die beter aansluit bij deomgeving en bovendien een aangenamer licht produceert. Kortom,verlichting die de mooiste kanten van ons stadsgewest in de kijker zet.Ik ben verheugd dat ik als Brussels minister van Openbare Werken en Vervoerdit ‘Lichtplan voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 2012’ kan voorstellen.Het Lichtplan is opgesteld als een inventaris van de bestaande verlichting inons gewest en tegelijk als een realistische toekomstvisie voor de nachtelijkeverlichting van onze gewestwegen, gebouwen en openbare ruimten.Het nauwkeurig omschrijven en bepalen van nieuwe strategieën en vernieuwdemogelijkheden, heeft geleid tot nieuwe inzichten over stadsverlichting.Het komt er nu op aan deze kennis in de toekomst toe te passen en, ophet vlak van de verlichting, een nieuwe wind te laten waaien doorheen onzestraten. Of beter gezegd: laat ons een nieuw licht werpen op Brussel.Brigitte Grouwels.Brussels minister van Openbare Werken en VervoerINLEIDING 3Waarom een Lichtplan?BEGRIJPEN WAT BESTAAT 5Onderzoek van het landschap I Onderzoek van het gedrag I Onderzoek van de verlichtingDOELSTELLINGEN 13Tien maatregelen voor een duurzaam LichtplanWaarom een Lichtplan?INLEIDINGHET LICHTPLAN 15Voorstel voor nieuwe openbare verlichting I Combinatie met nachtscenografieVANDAAG EN MORGEN 27De eerste verwezenlijkingen als basis I Nieuwe strategieën ontwikkelenMet een Lichtplan kan het volledige verlichtingspark gedetailleerd in kaart gebracht worden. Het biedt ook de mogelijkheid afspraken te maken over deplanning van toekomstige ingrepen met betrekking tot licht, en dit zowel voor de openbare wegverlichting als voor sfeerverlichting. Het Lichtplan bevatheel wat informatie en aanbevelingen over technische, conceptuele, economische en reglementaire uitdagingen van de Brusselse stadsverlichting.Het Lichtplan is echter vooral een beheersplan voor de overheden en de uitvoering ervan zal een ‘nachtidentiteit’ van het Brussels HoofdstedelijkGewest creëren.3

Een half jaar nachtEen stad leeft niet alleen overdag. In onze contreien duurt de nachtin de zomer zeven uur en in de winter zestien uur.De stad ’s nachts lezen betekent haar krachtlijnen, geografieen ijkpunten herontdekken. Met deze vernieuwde blik wordenbepaalde aspecten sterk aangescherpt en andere eerder zinspelendbenaderd zodat de essentie bloot komt te liggen.Een bijzonder LichtplanHet Lichtplan van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is bijzonder omdat het zich ook tot taakstelt aanbevelingen te formuleren voor grote invals- en ontsluitingswegen op gemeentelijkgrondgebied (vaak drukke wegen, bijna allemaal omzoomd door woningen). Overleg metde gemeenten is dus cruciaal, vooral omdat verschillende gemeenten al een eigen Lichtplanhebben of eraan werken.BEGRIJPEN WAT BESTAATEen nieuw plan dat het Lichtplanvan 1997 verderzetHet eerste Lichtplan van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest kwam erin 1997 en werd opgesteld door de tijdelijke vereniging Concepto enArt and Build. Vandaag, 15 jaar later, legt de studie uit 1997 een stevigebasis voor de nieuwe aanbevelingen.Het eerste Lichtplan maakte een kwalitatief hoogstaande analyse vanhet dag- en nachtlandschap. Dit werk wordt niet overgedaan maar welgeactualiseerd rekening houdend met de nieuwe inzichten op vlak vanlichtstedenbouw en de technische evoluties.Een Lichtplan van de nieuwe generatieVandaag tekent zich een nieuwe trend af in de stadsverlichting. Vanzuiver stedenbouwkundige analyses met de klemtoon op verkeersassenen erfgoed, evolueerde het naar een meer holistische benadering dierekening houdt met de complexiteit van de stad en haar gebruikers,maar ook met duurzaamheid.Het Lichtplan van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest onderschrijftdeze dynamiek ten volle.StructuurDeze brochure begint met een analyse van de geschiedenis, het landschap, het gedrag ende verlichting om te kunnen begrijpen wat er al bestaat. Na het bepalen van de doelstellingendie bereikt moeten worden, volgen de grote lijnen van het Lichtplan: voorstellenvoor de openbare wegverlichting aangevuld met een nachtelijke sfeerverlichting vanherkenningspunten. De slotbeschouwing gaat over de toekomst van het Lichtplan opbasis van de eerste verwezenlijkingen en de ontwikkeling van nieuwe strategieën.IN DIT HOOFDSTUK:Onderzoek van het landschap ......................................................................................................... p. 7Onderzoek van het gedrag ................................................................................................................... p. 8Onderzoek van de verlichting .......................................................................................................... p. 104 5

Een goed begrip van degEschiedenis van destad en de ontwikkelingvan de ver keersassen isessentieel voor elk stedenbouwkundigonderzoek.Verlichting vormt hieropgeen uitzondering.De aanbevelingen met betrekkingtot openbare verlichting volgen dithistorische stramien gedeeltelijk. Degeleidelijke ontwikkeling (netwerken,omwallingen, herkenningspunten…)van vijf periodes werd onderzocht,gaande van de middeleeuwen totonze hedendaagse stad.Evolutie van de stadsstructuur vanBrussel van 977 tot vandaag:a. ontstaan van de middeleeuwsestad (977 tot 1357)b. van de middeleeuwse tot debarokstad (1357 tot 1777)c. van de industriële stad tot de stadvan de burgerij (1777 tot 1894)d. de moderne stad (1894 tot 1930)e. de hedendaagse stad(1930 tot 1980)Topografische en reliëfkaart van Brussel en omgeving van J. Huvenne, 1858 - Collectie MBHG – DML.Onderzoek van het landschapOm het specifieke karakter van het gewestelijk grondgebied te begrijpen,werd het vanuit vier invalshoeken onderzocht: de vergezichten enpanorama’s, het groene netwerk, het blauwe netwerk en de spoorwegen.De spoorwegBrussel zou Brussel niet zijn zonder haarNoord-Zuidverbinding. Vandaag is er eeneerste aanzet tot belichting, onder meervan de onderkant van de spoorbrug vanhet Zuidstation die met rode leds afgelijndwordt. De initiatieven blijven echter beperkten een groot deel van het spoorpatrimoniumkan beter in de verf gezet worden. Er is dusruimte om andere verlichtingsprojecten voorde spoorinfrastructuur op te starten.LED: Light Emitting Diode in het Engels of lichtuitstralendediode, lichtbron die steeds vaker gebruiktwordt voor buitenverlichting en blijft evolueren.Vergezichten en panorama’sHet Brusselse reliëf met zijn heuvels en valleien, is een essentieelelement waar rekening mee gehouden moet worden.Het groene netwerkBrussel is voor alles een stad waar ‘groen’ alomtegenwoordig is.Het is zeer belangrijk om dit ‘groen in de stad’ te doen opvallenen vanuit deze visie is licht een interessant instrument. Vandaagwordt een veertigtal groenzones verlicht door Leefmilieu Brussel.Deze parken worden verlicht volgens richtlijnen in functie van hetsoort park: historische verlichting in oude parken, schijnwerpersgericht op bepaalde bomen in landschapsparken, verlichting ophouten masten in ‘landelijke’ parken en moderne oplossingen inhedendaagse parken.Het Lichtplan stelt voor om naast deze parkverlichting ook de parkenlangs de gewestwegen in de kijker te zetten.Het blauwe netwerkBrussel lijdt onder een tekort aan ‘blauw’, met een laagliggend kanaalen een overwelfde Zenne. Er zijn echter projecten om het blauwenetwerk opnieuw tot zijn recht te laten komen, vooral voor bestaandewaterlopen en -vlakken.De belichting van verschillende bruggen verzacht en structureertvandaag al de donkere diepte van het kanaal. De verlichting van deReders- en Manchesterbrug past in het Masterplan van de Havenvan Brussel en Mobiel Brussel verlichtte de bruggen aan Sainctelette,het Klein Kasteeltje en de Vlaamse Poort tijdens de studie van hetLichtplan. De vernieuwing van de verlichting van de kanaaloeversmaakt deel uit van het groot project voor de Kleine Westelijke Ring.Ook bepaalde fonteinen worden trouwens al verlicht, maar hetontbreekt aan een totaalvisie.67

Onderzoek van de verlichtingDatabankOm het nieuwe Lichtplan een stevige basis te geven en het voortbestaan ervan te kunnen verzekeren,heeft het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een nieuwe databank aangemaakt. Deze bevat voor alle doorhet Gewest beheerde lichtpunten informatie zoals het type lichtbron, de kleurtemperatuur , de krachtvan de lichtbron, de hoogte van de lantaarn, het type inplanting…Via deze databank kunnen de verschillende modellen verlichtingstoestellen, het gemiddelde vermogenvan de installaties en de over- en onderbelichte zones in kaart gebracht worden. Zo kan een gedetailleerdecartografie opgemaakt worden van de verlichtingstypologieën.De link tussen de cartografie en de eigenlijke databank is gelegd en dit is een onmisbaar instrumentvoor een goed beheer van de openbare verlichting. Een degelijke kennis van de bestaande situatieleidt tot meer nauwkeurige en beter toepasbare aanbevelingen voor de openbare verlichting. Eendiepgaande analyse van de bestaande verlichting is mogelijk doordat voor elk verlichtingspunt alleinformatie gegeorefereerd verstrekt wordt.De technische informatie werd in de winter 2008-2009 in een overzicht gegoten en dit wordt bij nieuweprojecten systematisch geactualiseerd.Modellen verlichtingstoestellen: grote verscheidenheidHet gewestelijk grondgebied telt bijna 22.500 verlichtingspunten, goed voor bijna 50 verschillende modellen. Dit grote aantal bemoeilijkt de cartografische weergave vande verschillende types verlichtingstoestellen.Daarom worden de modellen onderverdeeld in twee grote categorieën: functionele verlichting en stadsverlichting.De functionele verlichting omvat verlichtingstoestellen die hoofdzakelijk ontwikkeld zijn om de weg zo efficiënt mogelijk te verlichten. Dit type verlichting is typisch voor dejaren ‘70 en ‘80.De stadsverlichting bestaat uit modellen die ontworpen zijn voor een stedelijke omgeving. Hun fotometrie werd ontwikkeld voor de stad en ze produceren aangenamer licht.Deze verlichtingstoestellen zijn meestal ook esthetisch verzorgder.Subcategorieën, zoals ‘oude’ of ‘hedendaagse’ stijl, vertellen meer over de vormgeving van de verlichtingstoestellen. Hoge verlichting wordt van lage onderscheiden, zodatalles leesbaar in kaart gebracht kan worden.Relatief recente installatiesHet merendeel van de installaties dateert vanna 1995. Dit bemoeilijkte de realisatie van hetLichtplan want een verlichtingsinstallatie wordt intheorie slechts na 20 jaar afgeschreven.Daar werd uiteraard rekening mee gehouden.De bestaande situatie in aanmerking nemen washet ‘leitmotiv’ in de keuzes.Uittreksel uit de geïnformatiseerde databank vande verlichtingsvoorzieningen op gewestwegen.Kleurtemperatuur: de verschillende tinten vanlicht worden aangeduid in kleurtemperatuur.Er worden drie grote categorieën onderscheiden:warm (< 3.300 K), neutraal (tussen 3.300 et 5.000 K)en koud (> 5.000 K).Fotometrie: fotometrie is de wetenschap diezich bezighoudt met het meten van de hoeveelheidlichtuitstraling op basis van de waarneming van dezeuitstraling door het menselijk oog. Een verlichtingstoestelof een klare omgeving kan gekenmerkt worden door eenreeks fotometrische grootheden zoals de lichtstroom(lumen), de intensiteit (candela), de lichtsterkte (lux), dehelderheid (candela per vierkante meter)…1011

Soorten lampen: vooral oranjeachtige tintenOp het gewestwegennet bestaan elf verschillende soorten lampen. Het grootste deel hiervanis voorzien van hogedruk natriumlampen met een oranjekleurig licht en een eerder zwakkekleurweergave-index, met uitzondering van de natrium comfortlampen.Uit een nog ouder tijdperk van de functionele verlichting, dateren de lagedruk natriumlampendie een bijna roodkleurig licht produceren en niet echt een aangename lichtsfeer creëren.De openbare verlichting met dit type lampen moet als eerste vervangen worden.De overige lampen produceren een witter licht, al gaat het slechts om minder dan een kwartvan het verlichtingspark.De Europese richtlijn 2005/32/EG van het Europees Parlement en de Europese Raad overhet ecologisch ontwerp van energieverbruikende producten is ook van toepassing optoestellen en bronnen voor openbare verlichting en eist dat bepaalde lampen in een verreof nabije toekomst afgeschaft worden. Vanzelfsprekend heeft ook deze richtlijn de keuzesvoor de toekomst beïnvloed.Enkele gevolgen:- uit milieuoverwegingen verdwijnen in 2015 energievretende kwiklampen van deEuropese markt,- alle soorten ontladingslampen (hoge- en lagedruk natrium, metaaljodide…) zullenefficiëntiecriteria moeten halen waardoor een deel ervan tegen 2017 zal verdwijnen.De helft van de lampen heefteen vermogen van 250WHet gewestwegennet omvat alle soorten wegen, gaande vankleine paadjes tot autostrades met druk verkeer. Daardoor bevatde databank een groot gamma lichtbronvermogens. Bijna de helftvan de armaturen is voorzien van lampen van 250W en meer. Dezelampen halen meestal een hoog licht- en helderheidniveau envormen dus ook een mogelijke bron van lichtvervuiling.Door het vermogen te verminderen en tegelijk voldoende sterk enkwalitatief licht te behouden (naleving van de normen terzake),zou het gemiddelde vermogen en dus ook het elektriciteitsverbruiknaar beneden kunnen.De inplanting: vooral aan één kantLangs het merendeel van de wegen staan de verlichtingstoestellen aan eenenkele kant van de weg. Heel wat lantaarns staan ook in de middenberm,vooral aan de brede lanen. Tot slot staat een te verwaarlozen gedeeltelampen op de aslijn: deze verlichtingstoestellen hangen boven de weg.Deze oude verlichting zal prioritair vervangen worden, onder meeromwille van het onderhoudsgemak.DOELSTELLINGENDe meeste lampen hangen hoger dan 9mKleurweergave-index (CRI): de kleurweergave-indexdrukt uit hoe goed de kleurweergave van het zichtbaarspectrum is onder het licht van een bepaalde lichtbronzonder wijzigingen aan de schakeringen. Hoe kleurrijkerhet lichtspectrum van een lichtbron is, hoe beter de CRIscorezal zijn. De CRI-score wordt uitgedrukt op een schaalvan 0 tot 100 waarbij 100 overeenstemt met daglicht.De meeste verlichtingstoestellen bevinden zich op grote hoogte en dit moet slechtsin een minderheid van de gevallen behouden blijven (gezien de impact op delichtkwaliteit): op de Ring en aan de toegangen tot de stad.IN DIT HOOFDSTUK:Tien maatregelen voor een duurzaam Lichtplan ...................................................... p. 141213

Tien maatregelen voor een duurzaam LichtplanVoor dieper in te gaan op het eigenlijke Lichtplan, is het belangrijk om de doelstellingen ervan te bepalen. De drie pijlers vanduurzame ontwikkeling (ecologisch, economisch en sociaal) werken op elkaar in. Afhankelijk van de situatie zal de voorkeurgaan naar de ene of de andere. Een echte duurzame benadering zoekt een samenhangend evenwicht tussen deze drie pijlers.HET LICHTPLAN1 ‘Schaduwplan’’ Een duurzame aanpak gaat gepaard met het verminderen of doven van alle overbodige verlichting. Een ‘schaduwplan’, met een daling van hettotaalverbruik, maakt deel uit van het Lichtplan.2 Aangepaste lantaarns Een lantaarn met respect voor de nachtelijke omgeving in het algemeen en de sterrenhemel in het bijzonder straalt geen licht naar boven. Onzelantaarns zijn ontworpen om te verlichten wat verlicht moet worden en veroorzaken zo min mogelijk invallend licht in de woningen. Het gebruikvan energiezuinig materiaal vermindert het vermogen van de lampen en zo ook het energieverbruik.De keuze van de lampen is natuurlijk cruciaal. Ze moeten niet alleen energiezuinig zijn en een voldoende lange levensduur hebben, ook3 Efficiënte lampen de lichtkwaliteit moet voldoende zijn. Het type lamp moet gekozen worden in functie van de prioriteiten van het project: functionele ofsfeerverlichting.Het Lichtplan houdt rekening met de bestaande verlichting, maar ook met de kenmerken van het terrein en stelt dus realistische oplossingen4 Beperkt gamma voor die geen te zware investeringen vergen, onder andere voor onderhoud. De catalogus verlichtingstoestellen van het Lichtplan bevatdaardoor slechts een beperkt aantal modellen.5 Technische oplossingen Een geleidelijke invoering van technische voorzieningen zoals elektronische ballasts of systemen voor beheer op afstand (zie volgende punt)wordt aanbevolen.6 Goed beheer Een technische oplossing waarmee het onderhoud en de verlichting efficiënt beheerd kunnen worden, zoals bv. telebeheer (systeem vaninformatieoverdracht van elk lichtpunt naar een controlecentrum), moet systematisch ingevoerd worden.7 Normen De Europese normen voor openbare verlichting (EN 13 201) zullen toegepast worden voor de gewestwegen. Ze bepalen een minimumniveauvoor verlichting en helderheid in functie van de wegcategorie.8 Tijdelijkheid Het ontsteken van de openbare verlichting en de belichting van monumenten moet geval per geval bekeken worden. Meestal is het toeristischof commercieel belang van verlichting na één uur ’s nachts verwaarloosbaar.De bestekken moeten milieuclausules bevatten die onder meer rekening houden met de globale ecologische voetafdruk van het gevraagde materiaal,van de productie tot de recyclage van het versleten product. Deze ecologische balans noemt men ‘grijze energie’. Momenteel bestaat hiervoor geen9 Poductiecyclus Europese norm, maar in de mate van het mogelijke zullen de duurzaamheidcriteria (Ecolabel van de Europese Commissie – www.ecolabel.eu) geëistworden voor openbare verlichting.10 WeloverwogenverlichtingElk verlichtingsproject moet bestudeerd worden in functie van de drie pijlers van duurzame ontwikkeling. In een kwalitatief verlichtingsprojectwordt aangepast energiezuinig materiaal gebruikt dat alleen verlicht wat verlicht moet worden. Nauwgezet onderzoek van de precieze plaatsvan elk lichtpunt is onontbeerlijk: correct licht op de juiste plaats voor een betere levenskwaliteit.Als lid van de internationale vereniging LUCI (Lighting Urban Community International) was het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een van de 30 steden die in juni 2011 hetCharter voor Stadsverlichting ondertekenden: via de benadering van een Europees duurzaam netwerk schrijft het Gewest zich in in de duurzame ontwikkeling van de verlichting.http://www.luciassociation.org/luci-charter-on-urban-lighting.htmlIN DIT HOOFDSTUK:Voorstel voor een nieuwe openbare verlichting ................................................... p. 16DE WEGEN .............................................................................................................................................................. p. 16Pleinen en specifieke plaatsen ................................................................................................. p. 18COMBINATIE MET NACHTSCENOGRAFIE ............................................................................................... p. 19Eeuwige verlichting .............................................................................................................................. p. 19Topografie, skyline, torens .......................................................................................................... p. 20Winkels ................................................................................................................................................................... p. 21Het groene netwerk ............................................................................................................................. p. 22Het blauwe netwerk ............................................................................................................................. p. 23Infrastructuur ............................................................................................................................................. p. 24FIETSTRAJECTEN .............................................................................................................................................. p. 25VOETGANGERSVOORZIENINGEN ........................................................................................................ p. 25verlichting ALS EVENEMENT ........................................................................................................... p. 261415

Voorstel voor nieuweopenbare verlichtingDe wegenDe keuzecriteria voor de modellen en de inplantingsplaats is afhankelijkvan de bestaande modellen en de ouderdom van de installaties, hetstedenbouwkundige aanzicht van de wegen en de geschiedenis van deontwikkeling van de stad.De aanbevelingen van het Lichtplan worden geïllustreerd op het plan bijdeze brochure.Inplanting: redelijke hoogtesDe principes die voorgesteld worden voor de verlichting van invalswegen zijn:- van de Ring tot de poorten van het gewest: functionele verlichting, licht op± 12 meter hoogte,- van de gewestpoorten tot de Middenring: functionele of stedelijke verlichtingafhankelijk van de omgeving, licht op ± 9 meter hoogte,- van de Middenring tot de Kleine Ring: stedelijke verlichting, lichten op ± 7 meter hoogte.Doorsnedes: microbenaderingDe verlichtingsinstallaties worden gekozen door een macrobenadering (overzichtsplannen)te toetsen aan een microbenadering (doorsnedes waarop het wegprofiel tezien is). Er werden tien typedoorsnedes bepaald die representatief zijn voor het helegrondgebied. Eerst wordt de bestaande en vervolgens de geplande situatie van dedoorsnede weergegeven, en dit in overeenstemming met de aanbevelingen. Soms isalleen een verschil van lampen merkbaar, maar meestal gaat het om een veranderingvan de hoogte en af en toe ook van vorm.Middenring: ringweg rond de centraleBrusselse wijken, tussen de Ring en de KleineRing, die op zijn beurt de centrale lanen van hethistorische centrum omringt (zie bijgevoegdekaart voor een grafische weergave).Modellen: een beperkt gammaDe verlichtingscatalogus, op basis van de bestaande modellen, zorgtervoor het aantal toestellen te kunnen verminderen (van meer dan veertigmodellen tot een vijftiental in het Lichtplan 2012). Hierdoor kan het gammabeperkt worden, wat zowel goed is voor het beheer van de verlichting alsvoor het begrip van de stedelijke ruimte. Het beperkte gamma is aangepastaan wegen van de 18 de , 19 de , 20 ste … eeuw.De catalogus is onderverdeeld in drie categorieën: functionele modellen,oude stadsmodellen en hedendaagse stadsmodellen.Er is ook een vierde categorie, met de naam ‘specifieke ruimtes’. Dit isvoor pleinen en rustpunten en hier krijgen toekomstige ontwerpers meersoepelheid, zij het binnen een beperkt gamma.De catalogus stelt ook ‘hoog-laag’ koppelmodellen voor.Lampen: vereenvoudigingGezien het Lichtplan zeker tien jaar moet meegaan en de snelle technologische evolutie (vooral op het vlakvan de lampen), hebben de aanbevelingen eerder betrekking op de keuze van de kleurtemperatuur dan op detechnologie.Het algemeen concept is koud wit licht in de buitenwijken dat warmer wordt naarmate men het centrumnadert (van 4.000 naar 3.000 K). Er wordt dus aanbevolen om 4.000 K te gebruiken voor wegen buiten deMiddenring en 3.000 K voor de andere.Leds lijken ontegensprekelijk een oplossing voor de toekomst. De talrijke voordelen (duurzaamheid,energiezuinig, gemakkelijk te dimmen …) en de voortdurende evolutie naar betere prestaties zijn onbetwistbaar.Bovendien bestaat een groot deel van de voorgestelde nieuwigheden op de markt van de openbare verlichtingvandaag uit armaturen voorzien voor leds.Maar deze technologie is nog jong. Een van de ongemakken is dat de lichtkwaliteit minder goed is dan bijontladingslampen (onder meer probleem van verblinding), een zeer theoretische levensduur want nog maarweinig ledlampen werden even lang getest als de aangekondigde levensduur en een onduidelijke ecologischevoetafdruk omdat van versleten lampen meestel de hele armatuur vervangen moet worden.Voorzichtigheid is dus aangewezen bij het overstappen van de ‘klassieke’ verlichtingstechnologie voor deweg en de openbare ruimte naar een meer systematisch gebruik van armaturen met ledlampjes. Het gebruikervan wordt wel sterk aanbevolen voor de verlichting van erfgoed, omwille van het onderhoudsgemak en demogelijkheid om, dankzij het kleine formaat van deze lampjes, bepaalde details in de kijker te zetten.Momenteel wordt ledverlichting op verschillende plaatsen getest en de resultaten van onze eigeninstallaties en die van andere instanties betrokken bij de openbare verlichting in Brussel en elders wordenaandachtig bestudeerd.Zo heeft Sibelga onlangs een test gedaan in de Volta-wijk in Elsene waar verschillende lichtbronnen (waaronderleds) voorzien werden op verschillende wegen. Nadien werd een vragenlijst bezorgd aan beroepsmensenuit de verlichtingssector, maar ook aan buurtbewoners. Voor het eerst was het mogelijk om in Brussel, eenbeperkt gebied, verschillende lichtbronnen te vergelijken. Uiteraard worden de resultaten van deze studieaandachtig gevolgd en wordt geluisterd naar de gebruikers.Het doel van de stadsverlichting is de levenskwaliteit van de Brusselaars te verbeteren, waarbij rekeninggehouden wordt met duurzame ontwikkeling. Als leds de beste bijdrage blijken om dit te realiseren, zou hetgebruik ervan veralgemeend kunnen worden.Dimmen: techniek voor het verminderen van hetlicht door de elektrische stroom die de lichtbronvoedt te beperken.Ledverlichting van de Industrielaan in Anderlecht(boven) en de esplanade voor het Noordstation aande Simon Bolivarlaan (onder).1617

Pleinen en specifieke plaatsenHet grondgebied wordt gekenmerkt door vier grote categorieën pleinen en de lichtsterkte wordt bepaald in functie van het nachtgebruik van dezeruimtes. Het gaat om grote stedelijke pleinen (plaatsen van samenkomst en drukte), buurtpleinen (te behandelen binnen de globale benaderingvan de wijk), scharnierpunten (ontmoetingsplaatsen) en kruispunten – rotondes.Elk plein heeft zijn eigen kenmerken en wordt specifiek verlicht volgens de aanbevelingen voor de categorie waartoe het behoort. Hoewel hetvoorgestelde materiaal buiten de catalogus kan vallen, moet het toch passen binnen een gamma modellen dat qua onderhoud beheersbaar is.Vooraf moet voor elk van deze pleinen nagegaan worden op welke manier ze beleefd worden.Het doel is, in overleg met de auteurs van het project, een openbare ruimte voor overdag te creëren aan de hand van een samenhangendenachtvisie die uitgewerkt wordt door lichtspecialisten.AanbevelingenKeuze voor witDe lampen zullen wit zijn (om de openbare ruimte en het eventuelegroen te benadrukken) en eventueel gekleurd voor bepaaldeaccenten. De keuze van de kleurtemperatuur moet ook onderzochtworden.ContrastenHet idee bestaat erin de lichtsferen te benutten als antwoord ophet gedifferentieerde gebruik van de plaats waarbij hoofdzakelijkuitgegaan wordt van de aanwezigheid van voetgangers en fietsersdie zich door de ruimte verplaatsen. Deze contrastrijke zoneskunnen samen bestaan met meer uniforme zones.Aangepaste lichtsterkteDe lichtsterkte moet aangepast kunnen worden via de verticaleverlichting van omliggende zones zoals verlichte gevels enuitstalramen. Hiervoor moet gewerkt worden met het dimmen.Variabele hoogtesDe hoogte van de verlichting zal afhankelijk zijn van de plaats: hogemasten met verschillende schijnwerpers, lage verlichting voor eenintiemere sfeer.Combinatie met nachtscenografieNaast de verlichting van pleinen en wegen, is het creëren van lichtpunten in het nachtlandschap belangrijk. Het kangaan om gebouwen (patrimonium), groenzones (parken en andere groene ruimtes), water (kanaal, waterlopen, fonteinen)of infrastructuur (spoorbruggen, spoortunnels).Eeuwige verlichtingBrussel, stad van erfgoedOp het eerste gezicht lijken de gebouwen uit het erfgoed debelangrijkste lichtpunten. Precies omdat ze zo talrijk en divers zijn,moeten ze niet allemaal verlicht worden en zeker niet op dezelfdemanier. Het nachtelijk erfgoed bestaat uit elke uiting van de stad die’s nachts betekenisvol kan zijn.Zo komen naast kerken en bouwwerken uit het rijke erfgoedverledenook minder betekenisvolle industriepanden, sociale woonwijken,buurthuizen, geveldetails of blinde muren in aanmerking. Erfgoedmoet in de ruime betekenis benaderd worden en vooral in verbandstaan met het sociale leven.In overleg met verschillende gewestelijke diensten (samenwerkingtussen de cel Verlichting van Mobiel Brussel en de DirectieMonumenten en Landschappen) werd een lijst van het te verlichtenerfgoed opgesteld. Daarbij is rekening gehouden met een evenwichtigespreiding over de 19 gemeenten. De selectie is ook gebaseerd opstedelijke ijkpunten die vanop de grote verkeersaders te zien zijn.De groep ‘privé-, openbare, industriële gebouwen en mobiliteitsinfrastructuur’bevat een selectie van 90 plaatsen. Deze wordengeklasseerd volgens een invloedsschaal, gaande van zuiver lokaaltot gewestelijk via een tussenniveau.90 gebouwen werden uitgekozen om nachtelijke herkenningspunten in het BrusselsGewest te creëren. Deze erfgoedlijst wordt geïllustreerd op het plan dat bij deze brochure gevoegd is.1819

Topografie, skyline, torensBrussel is een stad met reliëf en bijgevolg panorama’s. Ze volgt delijnen van de waterlopen en de diepte van de valleien. Het zichtvarieert dus voortdurend.Panorama's en detailsNaast de keuze voor herkenningspunten, die de skyline van de stad vormen, wordtafhankelijk van de situatie de voorkeur gegeven aan hevig verlichte vergezichten ofzachter verlichte details. De overgang tussen beide kan gebeuren door het licht teschakeren van zeer zwak onderaan tot heel helder bovenaan de toren.Geïntegreerde lichtreclamesEr moet ook over gewaakt worden dat de vergezichten niet verzwakt worden doorstorende lichtelementen zoals te schreeuwerige lichtreclames. Daarom worden deaanbevelingen van de Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening (GSV) en vanAtrium met betrekking tot de verlichting van handelszaken gevolgd.TorensDe torens kenmerken het uitzicht en kunnen ’s nachts de ondergrond vormenvoor lichtgrafiek (alvast het bovenste gedeelte) en voor lichtlijnen die de omtrekervan benadrukken. Dit kan uitgevoerd worden binnen een festival en vervolgens,geleidelijk, evolueren naar langdurige belichting. Een knelpunt is de medewerking vande privéactoren aan het Lichtplan en de beheersing van de visuele gevolgen en hetenergieverbruik in kantoren die vaak de hele nacht verlicht zijn.De verlichting van de VRT-toren in 2006 was het eerste initiatief binnende nieuwe ‘lichtstrategie’ van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.WinkelsHet Lichtplan is de commerciële kant van de stad niet vergeten. Bijde uitwerking werd nauw samengewerkt met Atrium. De verlichtingvan handelswijken moet rekening houden met de bewegingen binnende stad. De verlichting van winkels die open zijn tot 18 uur moetanders benaderd worden dan die van nachtwinkels. Er moet ook eenonderscheid bestaan tussen het lichtniveau van gesloten en openwinkels zonder de nachtrust te verstoren.De momenten van de nacht waarover sprake in het begin van debrochure (onder de titel ‘Onderzoek van het gedrag’) zijn hier zeerbelangrijk. Het is cruciaal om de verschillende periodes van de nachtte observeren omdat een analyse op drie niveaus vooropgesteld wordt:1. op schaal van de mens: werken aan de uitstalramen2. op schaal van de straat: werken aan de openbare verlichting3. op schaal van de buurt: de wijk afbakenen met ijkpunten (facultatief)Een samenhangend verlichtingsproject kan de eenheid van eenhandelswijk ook versterken. De openbare verlichting moet haar rolspelen door stoepen en wegen te verlichten, maar is het aan zichzelfverplicht ook sober te blijven zodat de uitstalramen kunnen spreken.De verlichting moet aangepast zijn aan de plaats en zal bovendienbedacht worden in nauwe samenwerking met de handelaars.Atrium: vereniging die tot doel heeft initiatieven te nemen om de doorde Brusselse Hoofdstedelijke Regering bepaalde wijken te doen heropleven.Atrium moedigt investeringen in de stad door bewoners, handelaars,eigenaars, lokale overheden en investeerders aan. Hiervoor werkt Atriumrond drie ontwikkelingslijnen: ontwikkeling van activiteiten, inrichting vande ruimte en toegankelijkheid, gezelligheid en aantrekkelijkheid.De Sint-Jacobswijk in hartje Brussel.Project op initiatief van de stad Brussel en Atrium.2021

Het groene netwerkIn de groenzones van de Kleine tot de Grote Ring is sfeerverlichting voorzien.De ‘groene lichtkronen’ vormen samen een landschapsparcours voor zowelautomobilisten als actieve weggebruikers. Ze gaan van de zeer stedelijkegroenzones via de ‘gebruiksparken’ tot de grote landschapsparken aan detweede kroon.De aandacht wordt gevestigd op 25 landschapseenheden in de buurtvan de verkeersaders van de drie ringwegen om de nachtelijke ruimtegeleidelijk te verweven en geen risico te lopen op versnippering doorsystematische verlichting.Dit betekent niet dat de andere parken niet verlicht moeten worden, maardat zal anders gebeuren. Daar zal de verlichting meer gericht zijn opeen nabije visie van de doorsteken dan op vergezichten of panorama’s.Ongeacht het type park dat verlicht wordt, zal het project de specificiteitervan moeten respecteren.Het blauwe netwerkHet ‘blauwe netwerk’ van Brussel kan ’s nachts rond drie assen opgewaardeerd worden: het kanaal, fonteinen en waterlopen, licht alsdidactisch instrument.Het kanaalDe verlichting van de kanaalzone is bijzonder interessant voor Brussel. Het is moeilijk om het kanaal goed waar te nemen omdat het zeer laag ligt. Een oplossing om hetkanaal een nieuwe plaats in de stad te geven, is het beter te doen uitkomen met behulp van licht (verlichting van de bruggen) en de verlichtng van de oevers.Daarom heeft het gewest al drie bruggen verlicht: die aan Sainctelette, het Klein Kasteeltje en de Vlaamse Poort. De bedoeling is in het meest stedelijke gebied de bestaandeverbindingen tussen beide oevers, tussen het oosten en het westen van Brussel, duidelijk te beklemtonen.Fonteinen en waterlopen(meer verspreid over het grondgebied)Water is een rustgevend element en alleen al de aanwezigheid ervanvolstaat om een aangename sfeer te creëren. Maar water is ook een levend,beweeglijk en zelfs speels element.In buurten met water moet dus verlichting voorzien worden inovereenstemming met de kenmerken ervan.Licht als didactisch instrumentHet valt ook aan te bevelen om de Brusselaars de loop van het water tetonen, onder meer door de belichting van waterzuiveringstations die deeluitmaken van ons industrieel erfgoed.Koning Albert II-laan.Ledverlichting in de middenbermen beklemtoning van de kunstwerken.Door deze stations in de kijker te zetten worden de Brusselaars herinnerdaan hun bestaan en noodzaak.2223

InfrastructuurFietstrajectenSpoorwegenDe spoorwegen vormen een groot en dicht netwerk in het Brussels HoofdstedelijkGewest en zijn dus een belangrijk onderdeel van het landschap (zichtbareaanwezigheid van stations, sporen, kunstwerken, bovenleidingsmasten…).Bovendien vormen ze voor heel wat bezoekers en gebruikers het startpunt voorde ontdekking van Brussel. Stations en hun omgeving zijn echte toegangspoortentot de hele stad. Het is wenselijk dit spoorerfgoed ‘s nachts op tewaarderen zodat het spoornet parallel met het wegennet gelezen kan worden.In samenwerking met de Fietscel van Mobiel Brussel heeft de celVerlichting meegewerkt aan de opmaak van het fietsvademecum voor deverlichting van de fietspaden.Deze tekst, in hoofdstuk IV, bundelt aanbevelingen voor de kwaliteit,het vermogen en de helderheid van de verlichting en algemene regelsvoor de plaatsing van de verlichting, de verlichtingstijd en de keuze vande lantaarns.Spoorbruggen en -tunnelsDe belichting van bruggen, viaducten en kunstwerken die een rol kunnen spelenin de nachtelijke panorama’s wordt aanbevolen. Bij de verlichting ervan zalvoor alles rekening gehouden worden met het mogelijke zicht op de brug (vanop de weg, de trein…). Deze plaatsen, waar het onveiligheidsgevoel vaak grootis, moeten opgewaardeerd worden. Hoe onaangenamer ze zijn, hoe minder zegebruikt worden en hoe onveiliger ze worden. We mogen deze plaatsen nietlanger beschouwen als nutteloze plaatsen. Ze bestaan omdat ze nodig zijnen we moeten er alles aan doen opdat ze meer gebruikt zouden worden. Dekeuze van materialen en verf zijn de eerste aspecten die bestudeerd moetenworden voor deze doorgangen. Voor de verlichting moet afgestapt worden vansupersterke verblindende lampen die het ongemak alleen maar beklemtonen.Soms moet ook een meer globale renovatie overwogen worden, met devervanging van de materialen in overeenstemming met een nieuwe verlichting.VoetgangersvoorzieningenVoor dit thema heeft de cel Verlichting samengewerkt met hetOpzoekingscentrum voor de Wegenbouw om het voetgangersvademecumop te stellen.Net als bij de tekst voor de fietsvoorzieningen staan er een reekstechnische, economische, esthetische, ecologische… aanbevelingen invoor de verlichting van voetgangerszones.De stationsHet gewest is gestart met een slagvaardig beleid voor de verlichting van de grotestations. Voor de 3 grote stations (Zuid, Centraal en Noord) werd in 2009 een wedstrijduitgeschreven. Drie Europese auteurs werden geselecteerd. Vandaag worden2 projecten uitgevoerd (Centraal en Noord). Het derde (Zuid) is uitgesteld omdathet deel zal uitmaken van een globaler project dat verder gaat dan de verlichting.24 25

Verlichting als evenementVANDAAG EN MORGENDe benadering van stadsverlichting als evenement is interessant, vooralin termen van communicatie. Evenementiële verlichting maakt deeluit van een ruimere beschouwing over de artistieke, socioculturele,commerciële en toeristische aanpak. Naar analogie met talrijke anderemetropolen heeft het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in de winter 2008-2009 een lichtparcours uitgestippeld met kunstwerken van lokale eninternationale artiesten.Dit festival, "SolstiS, Kunst-Licht" genoemd, werd langs de KleineRing ontwikkeld door drie talentvolle Europese ontwerpers en kendeeen groot succes, zowel wat de samenwerking tussen de verschillendegewestdiensten als het publiek betreft.Een nieuwe editie van dit festival, geactualiseerd voor een beter resultaat,wordt voorbereid voor 2013. Meer informatie volgt uiteraard later.IN DIT HOOFDSTUK:DE EERSTE VERWEZENLIJKINGEN ALS BASIS ................................................................................... p. 28Kanaalzone ...................................................................................................................................................... p. 28Erfgoed ................................................................................................................................................................. p. 28Openbare ruimte ......................................................................................................................................... p. 30Nieuwe strategieën ontwikkelen .................................................................................................. p. 312627

de eerste verwezenlijkingen ALS BASISCentraal Station (project)Noordstation (project)In het kader van de opmaak van het Lichtplan zijn binnen de diensten van Mobiel Brussel een aantal projectenontwikkeld of in uitvoering.KanaalzoneEind september 2009 werd de verlichting vanvijf kanaalbruggen ingewijd: de bruggen aanSainctelette, het Klein Kasteeltje en de VlaamsePoort en de Reders- en de Godshuizenbrug.ErfgoedDe VRT-torenEen van de eerste ingrepen van het gewestelijk Lichtplanwas de verlichting van de VRT-toren in 2006.Sindsdien is deze toren een echt ijkpunt in nachtelijkBrussel. Het gebruik van levendige kleuren wijzigtvolledig het beeld dat we van deze in de omgevingverankerde toren hadden. Het beste bewijs dat lichtgebruikt kan worden als hulpmiddel om de stad ’snachts om te vormen en te sublimeren. De nieuwetechnologie opent heel wat mogelijkheden voorkleur en animatie, onder meer door het in scènezetten van de toren in functie van de symboliek vanhet gebouw, de omgeving waarin hij zich bevindt, deperiode waaruit hij dateert.Het KaaitheaterAan het Saincteletteplein vervolledigt dit gebouw het blok vande Citroëngarage. De verlichting van het Kaaitheater respecteertde art-decostijl van de architectuur door grafisch tussen tekomen met verlichting die herinnert aan de tl-lampen die zotypisch zijn voor die periode.Dankzij de gebruikte techniek op basis van de ledtechnologie kaneen architecturaal perfecte verlichtingskwaliteit gecombineerdworden met een beperkte invloed op het energieverbruik.De Koninklijke Sinte-MariakerkDit opvallende architecturale pronkstuk vormt het einde vanhet perspectief van de Koningsstraat. Dankzij het project vanervaren Belgische lichtontwerpers in samenwerking met degemeente Schaarbeek en de gewestdiensten wordt de kerk eenecht referentiepunt voor de Brusselaars. Ze staat op hetzelfdeniveau als de koepels van de Basiliek van Koekelberg en hetJustitiepaleis. De verlichting van de Sinte-Mariakerk toont deBrusselaars ook de pracht van de glasramen, de kerk schittertletterlijk van binnen.Dankzij het gebruik van nieuwe technologieën en een minderhelle verlichting in het tweede deel van de nacht verbruikt denieuwe verlichting 30% minder energie. Het beste bewijs datmeer lichtkwaliteit niet noodzakelijk gepaard gaat met eenhoger energieverbruik.Het Centraal Station zal verlicht worden door Belgische ontwerpers die hunbekwaamheid en hun perfecte kennis over Brussel samenvoegen om hetCentraal Station het nachtbeeld te geven dat het verdient.Het project stelt onder meer voor om het grote glas-in-loodraam aan dehoofdingang te belichten zodat het authentieke beeld van de jaren ’50 bijgewerktwordt. In het verlengde van de Keizerinlaan zal het station zo opmerkelijk inde kijker staan. Andere lichtingrepen aan het Centraal Station zullen eerdergrafisch zijn en het gebouw subtiel en poëtisch tot zijn recht laten komen,met respect voor de erfgoedwaarde ervan. Het project zal perfect passenbinnen de bestaande nachtomgeving die het onderwerp was van een, soms teuitgesproken, lichtconcurrentie.Simulaties van het verlichtingsproject voor het Centraal en het Noordstation. Projecten worden afgewerkt in 2013.Het Noordstation zal verlicht worden door een Franse ontwerper die al veel inBrussel werkte.Het project behelst vooral de stationstoegangen aan de twee drukst gebruikteassen: de Simon Bolivarlaan en de Vooruitgangstraat. De gevels, kolommenen de klokkentoren van het station zullen belicht worden waarbij de verticalestructuur beklemtoond wordt door wit licht.Op sommige plaatsen zal het licht meer kleur vertonen. Op basis van de nieuwekleurcode van de NMBS voor de grote stations, stelt de ontwerper kleurtoetsenvoor die zullen dienen als visuele gids naar het station.2829

Openbare ruimteRogierpleinHet herinrichtingsproject voor het Rogierplein omvat ook de verlichting.De belichting van de luifel die in het midden boven het plein zal prijken iseen sleutelelement van het project. Met de vernieuwing van de verlichtingvan de wegen en de stoepen zullen de gebruikers kunnen wandelen in eenkwalitatieve lichtomgeving.SchweitzerpleinHet lichtproject voor het Schweitzerplein gaat gepaard met de herinrichtingvan het plein. Het idee is de ruimte op te delen in drie onderling verbondenkernen: de plaza, de bronnentuin en de kersentuin. Verlichte boordstenengeleiden de verplaatsingsstromen en omringen de verschillende ruimtes.De bouwwerkjes zoals de luifel van de intermodale kern in het middenvan het plein en het participatiepaviljoen worden verlicht zodat ze kunnendienen als herkenningspunt.Vander BruggensquareDe verlichting van beide delen van de heringerichte square is bestudeerd infunctie van het gebruik. De square zelf is ingericht als gezellige ruimte metzitbanken, fonteinen en nieuwe beplantingen.De verlichting grijpt deze inrichting aan en creëert een contrastrijkelichtsfeer met het gebruik van multiprojectormasten, een spel van lichten schaduw onder het gebladerte van de lage beplanting en, tot slot, eenherkenningspunt op maat van de plek met de belichting van de beuk ophet plein.De ruimte aan het Rustplein is eenvormiger verlicht, zodat een comfortabeleen geruststellende toegang tot het metrostation ontstaat.FlageypleinDeze openbare ruimte werd in 2008 teruggegeven aan de bevolking en sindsdien fleurt debuurt weer helemaal op. De bijzondere aandacht voor de verlichting is daar niet vreemdaan. De lichtfonteinen met veranderende kleuren, de beklemtoning van de planten en deverlichting van de omliggende gebouwen doen het Flageyplein stralen.Nieuwe strategieën ontwikkelenDe studie van het Lichtplan stopt hier niet, integendeel, de manier waarop het toegepast zal worden is fundamenteel.Drie strategische sporen komen nu al ter sprake: de coördinatie van de actoren, de communicatie en de opvolging.Coördinatie van de actorenHet welslagen van het Lichtplan is vooral afhankelijk van de betrokkenheid van de verschillende operatoren op gemeentelijk, gewestelijk en federaal niveau. Daarom kreegde studie vorm door vergaderingen met de representatieve instanties. Ook de deelname van de bewoners van de stad vormt een waarborg voor succes. Via ontmoetingenmet gebruikers en door rekening te houden met de nachtelijke gewoontes, verwachtingen en angsten voor de nacht kan een realistischer nachtbeeld uitgebouwd worden.Als voorbeeld voor deze coördinatie geldt het experiment in samenwerking met Sibelga (zie p. 17).Ook overleg met de privésector is cruciaal. Voor gevelverlichting is geen enkele vergunning nodig (behalve wanneer hij beschermd is en dan ook alleen maar wanneerde armaturen erin vastgehecht worden). Daardoor ontstaan hier en daar vaak gekleurde en soms overbelichte gevels die het nachtlandschap van onze steden ongunstigveranderen. Maar overleg en een transversale benadering zijn niet altijd een garantie voor succes en daarom is ook de steun van de politieke wereld zeer belangrijk.Uit een regeerakkoord over het Lichtplan of zelfs een wettelijk instrument, zoals bv. de gemeentelijke ontwikkelingsplannen, zou het Lichtplan zijn echte kracht als ‘richtplan’kunnen putten.CommunicatieDeze brochure vat het Lichtplan samen en vormt dus een eerste communicatiemiddel over het bestaan en de functie van dit plan. Ze bevat de analyse van de bestaandesituatie, de doelstellingen en een samenvatting van de essentie van de aanbevelingen voor vandaag en morgen. De brochure wil duidelijk en voor iedereen begrijpbaar zijn.De bedoeling is een instrument te hebben waarmee op alle niveaus over het Lichtplan gecommuniceerd en gepraat kan worden. Daarom richt deze brochure zich zowel totde inwoners, gebruikers en politici van Brussel als tot de professionelen en technici uit de verlichtingssector.De opvolgingDe opvolging van het plan wordt verzekerd door de cel Verlichting van Mobiel Brussel, met de occasionele steun van een ontwerper voor één of ander project. Vandaagis binnen het gewest iemand verantwoordelijk voor de toepassing van het Lichtplan en zijn stem geeft de doorslag voor een goed begrip van de maatregelen van dit plan.3031

BesluitDe filosofie en de eerste aanzet van het Lichtplan zijn gegeven. De toepassing ervan zal het gewestbeleid terzake bepalen tot 2025. De uitvoering vanhet Lichtplan zal echter verschillende jaren in beslag nemen. Sinds de start van de studie werd het Brusselse lichtlandschap al gewijzigd met meer dantien openbare verlichtingsprojecten en verschillende belichtingsprojecten. Het werk in de diepte dat voortvloeit uit dit Lichtplan zal de nachtelijke blikop Brussel verder veranderen, zodat ze voor iedereen en op elk moment een stad op mensenmaat wordt.