× ×•×£ ;gt&לדות;gt& ×‘× ×•×‘×ž×‘×¨ {194 - Biblioteka Multimedialna Teatrnn.pl

שנתון ארגוגי הלוגלינאים בישראל ובחו״ל • יערלעכע אױסגאגע פון ד

ה ת ו פ ן*א מ ה א ל טסױקה ארליכמן־בצק / נוף ילדותי 1943‏(עמ׳ 1) • אסתר לנגלגן־קלװיר / ברונקה(3) • אלכסצדר גרינברג / בית המדרש של״הכהן״ ומתפללױ (5) • ד״ר אלוזצןהאראװיץ / פון לובלין 1580 ביזמדינמ ישראל (6) 1948 • צפודה דסקל־ױיטלפיש / 40 למדיצמצו(‏‎7‎‏)‏ • צ.‏ שמן /לובלץ אין דער יידישער געשיכטע (8) •שבע גלאס־וױצעד / ״װארף אװעק דײןקינד,‏ װעסטו זיץ בײ מיר״(‏‎10‎‏)‏ • שמואלפישמאן / די ראל פון לובלין אין דערגעשיכטע פון די ײדן אין פױלן(‏‎11‎‏)‏ • דערצס אץ לובלץ - צומארגצס צאן דערבאפרײאוצג(‏‎12‎‏)‏ • אבע סלאמא / דאספאריתומטע י.ל.‏ פרץ הויז אץ לובלין(‏‎13‎‏)‏• יצתק ר״כעצשטיץ / 60 יאו לובליצער״הפועל״(‏‎14‎‏)‏ • דוד שטאקפיש / א צײע,‏עפעקטױוע פארם פון פארײביקוצג(‏‎17‎‏)‏ •פאלעמיק,‏ מײצוצגען,‏ ברױו,‏ באריכטן;‏ דערקאמיטעט פון די לובלינער אץפראצקרײך;‏ גן רשקה;‏ יצחק רײכעצשטײן;‏דוד שטאקפיש,‏ צ.‏ שמן,‏ מ.‏ טרײטטמאןאון אצדערע (18) • מתתיהו הארן /טעטיקײט־באריבט פון אירגון ױצאילובלץ בישראל פון צאװעמבער 1987 ביזאקטאבער (26) 1988 • מתתיהו הורן /פמה שאלות לאורהיצו מפולץ (26) • בײאוצדזערע לאצדסמאצשאפטן(‏‎28‎‏)‏ • װעראון מיט װיפל האט זין באשטײערט(‏‎30‎‏)‏• בית הקריאות(‏‎32‎‏)‏ • צתת פון לובליצער(33) • לזכרם - צום אצדעצק(‏‎35‎‏)‏ •«...42.000 יהודים ניספו בנובמבר 1943: במאידנק 18.400,בטרבניקי 12.000, בפוניאטוב 12.000. אני זוכר,‏ איר ב־‎3‎בנובמבר,‏ בשעה 6, אבי הזקן חזר גרגש מתורנות לילה במכוןהמים העירוני.‏ הוא סיפר לנו,‏ שבדרן־.גובה דרוגה״ מוביליםיהודים ממחנה של בעלי מקצוע בליפובה,‏ לכיװן מאידנק.‏מתרחשים שם דברים אירמים!‏סײמתי את ארוחת הכוקר ױצאתי ברגל לעבודתי במשרד העיריה.‏בפינת רח׳ אחת במאי וברנוביצקה,‏ לפגי הגשר מעל הביסטשיצה,‏ע״י בית חרושת ‏.מוריץ״ — עצרתי.‏ אנשי אס־אם סגרו אתהמעבר להולכי רגל.‏ ממרחק ראיתי קבוצה יהודית,‏ מובלת ע״יקלגסי הנאצים המגיעים לפלאץ ביחבסקה.‏ ראש הטור נעצר.‏הרחובות הױ ריקים מאדם.‏ במפתיע ראש המחנה זז•‏ נעשתה איזהשהיא תנועה,‏ שיכולה היתה להתפרש כרצון לבריחה.‏ ‏.הרצון״דוכא מיד.‏ אנשי אם־אס שלחו מטח כױורים ממכונת יריה ובכךתמו כל נסױנות בריחה.‏ התמונה היתה מזעזעת.‏ לא רק הפולנים,‏אבל גם חײלי וקציני הװרמאכט שעמדו במקום,‏ הביעו סלידהמהנעשה מולם.‏ הנפגעים סובבו סביב צירם,‏ טרם נפילתם,‏ כעציםכרותים.‏ הנותרים מופוזדים המשיכו בצײתנות ללכת עם מסילתפסי הרכבת ומשם לפלאגה לאסקביץ במאידן,‏ לקראת גורלםהטראגי.‏באותם רגעים של מהומה,‏ מסוף הטור ניתק צעיר והחל לברוחלכיװן רח׳ אחד במאי.‏ כל זמן הריצה,‏ צעק בקולי קולות:‏ ‏.תחיהחירות,‏ יחי החופשר איש מהעומדים בצד לא עצר בו.‏ הוא פנהלרחוב שבו עמדתי,‏ לפתע נשמעה מאחורי שריקת כדורים.‏ סבבתיאת ראשי וראיתי איש אס־אס ױרה ממכונת יריה לכױון הבורח.‏המסכן נאלץ לפנות לרחוב צדדי שהוביל לגהר צ׳רנױבקה.‏ הרחובהיה חד סיטרי,‏ ללא מוצא.‏ הוא נתפס וצורף בחזרה לחברױ,‏ לגורלאומלל ואכזר.״עד כאן דברי מר חױנובסקי.‏וזה רק קטע אחד מהשואה וגבורה שהתרחש ממשבמקומות שבהם התנהלו חײ ױם ױם של משפחתי ושלי.‏ומה אמצא כעת בנוף ילדותיזהמעדכת - רעדאקציע:‏ד״ר נתן בן־טובים,‏ אירית גוטליב,‏ צפורה דסקל־וײסלפיש,‏ד״ר אלחנן הורביץ,‏ מתתיהו הורן,‏ אברהם לסקובסקימאיר שילדקרױט,‏ אלכסנדר שריפט.‏העײן - רעדאקטאר:‏ דוד שטוקפיש-fבתובת המערכת - אדרעס ‎0‎רן רעדאקציע:‏״קול לובליך,‏ תל־אביב,‏ דיןנגוף 158"Kol Lublin", Tel-Aviv, Dizengoł 158, Israel•״הדפוס החדשי/‏ תל־אביבRick Kardonne / Nechama Tec.Catholics who saved Jews (39).Polish

ב ר ו נ ק האסתר לגגלבן־קלוױרקר לה לברונקה.‏למה?,‏ הרי קיץ במליאו,‏ קרני שמש חמים חודרים לחדרה.‏ בביתחם,‏ אבל לגברת ברונקה קר...‏ שם,‏ אפילו בפפור לא היה לה קר,‏ ופה,‏בױם חם כזה,‏ קר לה.‏גברת ברונקה היא בת שמונים.‏ בילדותה היה לה תמיד חם,‏ כיהבית היה חם.‏ הורים מלאי חום ואהבה.‏ לא חסכו ממנה דבר.‏ תמידהױ לה ױתר צעצועים מלילדים אחרים.‏ ױתר יפים,‏ ױתר מודרנײם.‏היא היתה ילדה טובה.‏ שיתפה את חברותיה במשחקים.‏ הצעצועיםהױ שײכים כמעט לכולם.‏ תמיד נתנה מעצמה הרבה,‏ בלי לבקשתמורה.‏ היתה.מלכת הכיתוז״.‏ כולם פירגנו לה.‏ באו ימי התבגרות.‏ציחקוקים בכיתה,‏ סודות כמוםים,‏ םפורט על הקרח.‏ שם הכירה אתיאנק.‏ עלם עליז,‏ יפה תואר,‏ נוצרי.‏ שעורים,‏ בילוײם ביחד.‏ צמחו להכגפי זהב,‏ כנפי נעורים,‏ כנפי אהבה.‏ היתה מאוהבת בו מעל לראש,‏וחטא נעורים ראשון.‏הביתה לא הביאה אותו,‏ כי הוא היה גוי.‏ הוריה שמרו על הגחלת.‏שמרו שבת וחגי ישראל.‏ במוצאי שבת הױ כאים ידידים ואוזריההבדלה הױ שרים,‏ משחקים שח,‏ ומדברים על עניני דױמא.‏ ברונקהאהבה את הבית ראת הוזורים.‏גם הורױ של יאנק לא ידעו על קשר של כנם עם היהודיה.‏ יאגקחשש.‏ הוריו הױ קתולים,‏ פולנים עם שנאה עזה ליהודים.‏ האמינושיהודים רצחו את אלוהים.‏הזמן חלף לו׳ ושני הצעירים,‏ למרות הקשר האמיץ ביניהם,‏ חױבפחד שסודם יתגלה.‏ המתח היה גבוה.‏ ױם אחד כשיאנק חזר הביתה,‏קרא לו אבױ ודרש לדעת את פשר הענין.‏ כשנודע לו,‏ רתח מכעס.‏אחרי ריב גדול אמר לו אבױ,‏ שהוא,יהודה איש קרױת״ וכל זמןשימשיד להתהולל עם ה־״ז׳ידובקה״,‏ הוא מוחרם ואין לו מקוםבבית.‏יאנק היה אז סטודנט־הנדסאי,‏ ואילו ברונקה למדה עבודרסוציאלית.‏ כשיאנק םיפר את המתרחש,‏ היא החוױרה ואחזה בהצמרמורת.‏ רעדה כמו עלה בױם סתױ.‏ היא הבינה מה אומלל מצבהומה תעולל להורים,‏ אם תמשין־ בקשר עם יאנק.‏ אחרי לילה ללאשינה,‏ היה לה ברור שלמרות אהבתה להורים,‏ לא תוכל להינתקמיאנק.‏ היה מאוחר מדי•‏ היא הלכה אחרי אהבתה.‏היא דיברה עם אימה.‏ גרמה לה להלם ולים של דמעות.‏ שוםנימוקים לא שיכנעו אותה.‏ בלילות שחורים דיברה האם עם עצמה.‏נזכרה בנעוריה,‏ ולהפתעתה גילתה נשכחות:‏ גם לה היה אהוב.‏הוריה לא הסכימו לשידון־,‏ וכילדה טובה — װיתרה.‏ התחתנה עםליאון,‏ שהסב לה עושר ואושר.‏ הזמן השכיוז דברים,‏ אבל עד הױם,‏כשהיא שומעת שם אהובה לשעבר,‏ אודם מכסה את פניה.‏ יש דנריםשקשה לעקור מהלב.‏אבל מה עושים?‏ איך היא תספר לבעלה?‏ זה יהרוס אותו.‏ כאשרסיפרה לו השתררו שקט ומבוכה.‏ הוא לא אמר כלום•‏ מױם לױםהסתגר בעצמו.‏ התעצב ועינױ האדימו.‏ברונקה ויאנק עזבו את בית הוריהם,‏ והלכו לגור ביחד.‏ למרותשהױ ביחד,‏ צל ארון־ העיב על אהבתם.‏ לא דיברו על זה.‏ עבדו,‏למדו.‏ עם הוריהם לא היה קשר.‏ כשברונקה הרתה,‏ החליטו להתוזתן.‏הם עשו את זה בעײרה קטנה בלי אורחים,‏ בלי הינומה,‏ והחײםנמשכו.‏אביה של ברונקה הלך מדחי לדחי.‏ אי אפשר היה להכירו.‏ אימההיתה מתגנבת מהבית ועוברת ליד ביתה של ברונקה.‏ היתה עוקבתאחריה,‏ ובלב שבור חוזרת הביתה ומספרת לבעלה,‏ שהיתה אצלדודה.‏ אבל הוא ידע.‏ הוא עשה את אותו הדבר בסתר.‏ברונקה ויאנק סײמו את הלימודים.‏ קיבלו משרות ױכלו לנשוםלרװחה.‏ כל אחד מהם הסתיר את החששות.‏ ברונקה ילדה בןולשמחתם לא היה גבול.‏ ילד יפהפה עם עינײם כחולות,‏ דומהליאנק.‏ הפסיקה לעבוד.‏ התמסרה כולה לתינוק^‏היתה מטײלת איתו בגנים ומעניקה לו אהבה רבה,‏ כזו שקיבלהארגון ױצאי לוגלין בישראל • תל־אביב;‏ דיזגגוף 158ה ז מ נ ה ל ע ד ב א ז ס ר הל ק ד ו ש • ל ו ב ל י ן ו ה ס ב י ב השתתקײם בױם שלישי 22.11.88 ‏(י״ג לחשון תשמ״ט)‏ ב־‎7‎ בערב בבית המלין בתל־אביב,‏ רח׳ וײצמן 30.בהשתתפות:‏הגבי חײקה גרוסמן,‏ סגן ױשב־ראש הכנסת לשעבר.‏מר אריה בראון,‏ החזן הראשי לצה״ל.‏מר מתתיהו הורן,‏ המנחה,‏ ירר הארגון.‏לזכר הנפטרים:‏אינג׳ אגרהם לסקובסקהאולם יהיה פתוח משעה 6 בערב.‏ נא לדײק.‏ ה ןן^ך3

בבית.‏ בצד שני של הכביש היתה עוברת אימה.‏ כשנודע לאביהשנולד לו נכד,‏ אזר עוז והלד לברונקה.‏ שניהם שמחו ובכו.‏ ויאנקקנא לה על צעד של אביה.‏ אצלו זה לא היה מתרחש,‏ חשב.‏ אבא שנאיהודים שנאה תהומית.‏ אבא של ברונקה חײך לילד והשאיר לבתוםכום כסף גדול ל״צעצועים״ בשביל הנכד.‏ אותו לילה מת משברוןלב.‏ברונקה נחרדה.‏ רצה לאמא.‏ פגשה אותה שקטה,‏ כאילו חולמת.‏לא מהעולם הזה.‏ היא ידעה שכל זה קרה בעקבות השידוך האומללשל בתה.‏ אביה השאיר לברונקה חצי מהרכוש הגדול.‏ אמה לא רצתהלהצטרף אליה.‏ חוץ מהבת היא אהבה את בעלה.‏ לבד יהיה לה קלױתר לחשוב עלױ.‏ היא הפםיקה לעמוד תחת חלונה של ברונקה.‏חדלה לעקוב אחריה והילד.‏ הנתק היוז מווזלט.‏ היא טיפחה את הקברשל בעלה.‏ קראה ספרים,‏ ובלילות שבת הזילה דמעות ליד נרותהשבת.‏ חשבה,‏ ‏.אלוהים לא נותן רק הטוב שבחײם״.‏ היא אהבה אתהשקט,‏ מתײחדת עם זכר בעלה על הבת והנכד לא חשבה.‏ לא רצתה.‏ואז,‏ קרה הגרוע מכל.‏ היטלר הכריז מלחמה!‏אבא של יאנק דיבר עם הבן והסביר לו שהוא מסכן את עצמו,‏ אתמשפחתו ואת קרובױ בגלל ה־״ז׳ידובקה״.‏ המלחמה פרצה.‏ התוזילוהפרעות ביהודים.‏ יאנק חזר הביתה ולא היה לו תיאבון לאכול.‏ דיברעל ליבה של ברונקה ואמר לה שהוא חײב לעזוב אותה,‏ כי היאמםכנת את חיױ וחײ משפחתו,‏ וכי שױם אחד המלחמה תיגמר והואישוב אליה ולבנו.‏ ארז את המזודדות ויצא את הבית.‏ברונקה היתה המומה.‏ געשה לה קר,‏ ורעדה מהשתוממות.‏ לאהזילה דמעה.‏ לא האמינה למה שהתרחש.‏ לקחה את התינוק ורצהלאמה.‏האם לא היתה כבר בבית.‏ לקחו אותה לגסטפו,‏ װזבית הוצת.‏ברונקה שכבה על חורבות הבית ובכתה מר.‏ היא הבינה שהרסהאת חייה ואת חײ ההורים,‏ אך־ ידעה שאין תרופה לחײם.‏ בדרן־הביתה,‏ כשחיבקה את ילדה הקטן,‏ ניגשו אליה שני קלגסיםגרמנײם,‏ לקחו את הילד וירו בו.‏ פשוט ירו בו.‏ לברונקה נעשה קר.‏חשבה שהיא נמצאת בפלנטה אחרת.‏ מי בעוד מאה שנה יאמין שזהאכן קרה?!‏ הםתובבה ברחובות העיר•‏ החשיך מעט,‏ ולפתע ראתה אתיאנק.‏ גבר נאה בלבוש אלגנטי.‏ הוא היה בחברת אבױ.‏ ברוגקההתנפלה עלױ בבכי מר וצעקה״,הרגו את בני,‏ הרגו את בגינו״ אבױשל יאנק דחף אותה.‏ הוא הבץ משמעות צעקותיה ואמר לה:‏ ‏.תניוזילו,‏ ז׳ידובקה!‏ אם לא תרפי ממנו,‏ אמסרר אותך לגסטפו״.‏ יאנק שתק,‏ולבסוף אמה ‏,גבירתי,‏ את מחליפה אותי במישהוא אחר׳׳.‏ איננימכיר אותן־״.‏ הם הלכו והיא נשארה שם המומה ואומללה.‏אפילו דמעות לא הױ לה עוד.‏ הםתובבה ברחובות...‏ היה חושההפציר השחר ושוב החשין־,‏ וכך ימים ולילות.‏ היתה רעבה.‏ הלכההביתה לקחת קצת מזומנים מיררשת אביה,‏ אבל הבית כבר לא היהשלה.‏ משפחה פולנית נכנםה לגור בה.‏ היה זה מטאטא הרחובותמבית שני.‏ במכות וגידופים גירשו אותה.‏ התדפקה על דלתותידידים פולנײם אבל כולם סגרו דלתות ולבבות.‏ היא נרדמה עלמפתן בית.‏ בעיטה חזקה העירה אותה.‏ שני גרמנים גררו אותהלמכונית צבאית.‏ עד מהרה מצאה את עצמה בגסטפו.‏ חקרו אותהבצורה אכזרית בױתר ‏.איפה מתחבא הגבר שלה,‏ החזיר הפולני,‏שעוזר לה,‏ לז׳ירובקה׳ץ היא אמרה שאין לה כזה שאינגה מכירה כזהוכי אץ היא ױדעת שם של אדם שאיננו קײם.‏ בעינױים הקשיםשאלה את עצמה,‏ למה היא מגינה עלױ?‏ כנראה נשאר איזה פתילאהבה עמוק בליבה.‏ היא בזה לעצמה,‏ אבל לא גילתה את שמו.‏אבױ של יאנק עמד על המשמר.‏ הוא היה עשיר מאוד.‏ הױ לו בתיחרושת לעבודות מתכת,‏ שם עבד יאנק,‏ הוא ניהל את אחד מבתיהחרושת.‏ לא יכול היה להוריד מעצמו את הכתם היהודי בעברו.‏ הואהציע לגרמנים לײצר עבררם נשק ותחמושת ללא תשלום.‏ אבױהסכים.‏ נשארו להם עוד שתי בתי חרושת שעבדו בשביל עצמם.‏יאנק השקיע עצמו בעבודה,‏ כדי לפזר את מחשבותױ.‏ כל פעםשהופיעה ברונקה והילד לפני עיניו,‏ התאמץ לדחות את זה.‏ עבדױתר טוב,‏ ױתר מהר.‏ הוא ײצר תחמושת וסיפק לגרמנים.‏ הם ראו בוחזיר פולני,‏ אבל לא נתנו לו להרגיש את זה.‏המלחמה נגמרה.‏ הגרמנים הובסו.‏ הררי גופות של יהודים,‏ הררינעלי ילדים,‏ אנשים גוסםים.‏ברונקה,‏ מזת־רעב,‏ חולה,‏ קרבה לשער המחנה.‏ לצאת!!‏ עם קצתאוכל ביד סחבה את עצמה.‏ לאן?‏ לא בית׳ לא משפחה,‏ לא בעל ולאילד.‏ מוזר היה החופש הזה.‏ היא הרגישה שמישהוא םוחב אותה במהשנקרא שמלה ולא היה אלא סמרטוט קרוע ומלוכלן־.‏ הסתובבה,‏לפניה עמד ילד ששרד מהשואה.‏ יתום כמוה,‏ הוא שאל אותה:‏ ‏,אוליאת רוצה להיות אמא שלי״?‏ זה כאב כמו מחט.‏ גזכרה בילד שלה,‏ברגעים הגורלײם,‏ האױמים.‏ הצמידה את הילד לגופה הצנום,‏ והלכויחד.‏ מצאו את מקומם במחנה עקורים.‏ אוכל,‏ ביגוד לא חסרו.‏ברונקה התייחסה לילד כלילד שלה.‏אנשי המחנות יכלו להגר לאמריקה,‏ והױ רבים שעשו כך.‏ אבלברונקה העדיפה להישאר בפולין.‏ היא התײחסה בכובד ראש לכלמתיה.‏ לא יכלה לחױת בלעדם.‏ זה מה שנשאר לה.‏ מתים מעונים.‏זה היה הדבר היחיד שהיתה קשורה אלױ.‏ לא היה קבר לבקר בו.‏לאט לאט חזרה לעצמה.‏ הבריאה קצת ואת כל נשמתה הקדישהלילד.‏ היא לא ידעה את שמו,‏ וגם הוא לא ידע.‏ ברונקה קראה לו נתי‏(נתן).‏ הוא היה ילד פיקח למוד צרות,‏ ידע להסתדר.‏ היה ילד,‏ אבלילד זקן.‏ברונקה לימדה אותו קרוא וכתוב,‏ חשבון,‏ סיפרות ושפות.‏כשגדל רצה ללמוד באוניברסיטה,‏ אבל בגלל הױתו יהודי לא קיבלואותו.‏ הוא קו־א לה אמא.‏ רצה לעמד,‏ להרװיח,‏ להוכיח את עצמו.‏ערבים שלמים ישב עם ברונקה,‏ והם דיברו.‏ הוא סיפר לה שזכר רקאש ענקית ‏(גיטו ורשה)‏ ואנשים קופצים מחלונות.‏ את משפחתו,‏הורױ לא זכר.‏ היה לה קר לברונקה.‏ היה קיץ,‏ פרחו קונװלױת,‏אל־תשכחני,‏ אמנון ותמר.‏ האװיר היה רװי ריחות הפריחה אבל לההיה קר.‏ױם אחד נתי חזר הביתה וסיפר לברונקה שעגר ליד בית חרושתהמפורסם לתחמושת,‏ בבעלותו של יאן קוז׳וק.‏ ראה שם הודעהשמחפשים אנשים צעירים לעבודה.‏ נכנס והציע את עצמו.‏ בעלמהפעל חקר אותו אודות ידיעותױ,‏ השכלתו ועל הררױ.‏ הוא סיפרלו שהוא יתום מלחמה ומאומץ,‏ שלמד אצל אימו המאמצת כלהמקצועות,‏ שהוא טוב במקצועות ריאלײם.‏ אמר שאימו ברונקה,‏תשמח על שסידר לעצמו העבודה.‏ הדם עלה לראשו של יאן קוז׳וקהיה כולו סמוק.‏ אמר לו שלא מקבלים יהודים למפעל שלו.‏כשברונקה ונתי אכלו ארוחת ערב והקשיבו לרדױ שמעו לפתע,‏ יאןקוז׳וק בעל בית חרושת לתחמושת,‏ הפטרױט הדגול,‏ מת משבץ לב.‏ברונקה נדהמה.‏ לא התרגשה.‏ הרי כל כך הרבה מװת ראתה.‏ לאיכלה לשכוח לו את העלמן,‏ את ההתכחשות לילד.‏ נתי לא יכול היהלקבל עבודה,‏ ללמוד לימודים גבוהים.‏ היחס ליהודים הדרדר.‏ היהפוגרום בקילצה.‏ יהודים רבים נהרגו.‏ הוא היה מדוכדך.‏ בשיחה עםברונקה הציע ״אולי נעלה לישראל״?‏ הרי יהודים אנחנו!‏ לפחותנהיה בץ אחינו.‏ ברונקה שמעה וחשבה,‏ ישראל?‏ ארץ של חולות,‏אקלים שונה,‏ ופה יש לה את כולם!‏ את ההורים,‏ את הילד שלה׳ איך4

ב«ת המדרש של ״הכהן״ ומתפלל«ואלכסנדר גרינברגברחוב פלץ טרגוב ‎9‎ו בעיר לובלין״ פולניה,‏ עמד לו ביתהמדרש הישן של ״הכהן״ מלובלין.‏ הבנין היה מנמיך אתקומתו וכורע תחת מעמסת השנים,‏ ובתוכו של מקדש מעטזה מצויה היתה קשת רב־גונית של דמוױת נפלאות,‏ שלאישים ומעשיהם.‏בין המתפללים המקובלים והמפורסמים בױתר היו:‏רי פנחס׳ל זװאלינר,‏ בכינוי ״הגאון״,‏ מורי ורבי מבית הספרללימודי קודש וחול ״בית אולפנא,‏ דרכי נועם״.‏ ר׳ פנחסילנחשב היה בלובלין בגאונױתו,‏ במעשים ומידות.‏ היה יראשמים וענױ גדול.‏ בשיעור החפשי בגמרא של הכיתה הגברהה,‏אם אחד מהבוגרים נתקל בקשיי עומקא דסוניא,‏ ריפנחס׳לאץ לתרץ ולפרש כל סוגיה בעל־פה מבלי לעײן בגמרא,‏ ולאפסח על רש״י ותוספות.‏ הבוגרים חלקו לו כבוד גדול ואהבהרבה כדברי חז״ל:‏ מורא רבך כמורא שמים.‏ הוא היה מקובלכפוסק אחרון בהלכה,‏ יהי זכרו ברוך.‏>תעזוב אותם?‏ אז היא סיפרה לנתי מעט מעברה.‏ סיפרה על ההוריםהטובים,‏ על בנה הפעוט ועל הקשר אליהם.‏ נתי נדהם.‏ הרי הם אינםבחײם.‏ לחשוב עליהם אפשר גם שם,‏ בארץ ישראל,‏ לבקר אפשרפעם בשנה לכקר אותםז איפה?‏ קבר אץ לדזם.‏ נתי אמר לה שאפשרבישראל להקים איזה קח׳ או מילגה על שמם•‏ קצה נפשו בגלות.‏שניהם הלכו לישון.‏למחרת כשנתי יצא מהבית וברונקה נשארה לבד,‏ ביקרה אצלהתלמידתה,‏ תמרה,‏ ‏(ברונקה נתנה שעורים פרטײם).‏ כדי להיפרד.‏ממשפחתה של תמרה (5 ילדים)‏ נותרו רק אחיה והיא.‏ רוציםלהרגיש ששײכים למשהוא.‏ לכן עולים ארצה.‏ אצל ברונקה נדלקאור אדום.‏ למה לא היא?‏ נתי?‏ כעת הוא בנה,‏ כשנתי חזר הביתה,‏שוב מאוכזב,‏ ברונקה אמרה לו שעולים ארצה.‏לאושרו של נתי לא היה גבול.‏ הוא נטל על עצמו כל הסידורים,‏כי ברונקה לא היתה בקו הבריאות.‏ הזמן,‏ הצרות והמלחמה עשו אתשלהם.‏כעבור זמן קצר מצאו את עצמם בישראל.‏הקליטה לא היתה קלה.‏ אבל הזמן עשה את שלו.‏ נתי למד,‏ לחםבמלחמת ששת הימים,‏ נפצע בלבנון,‏ אבל יצא שלם.‏ שוב למד.‏הקים משפחה וכױם הרא מדען במכון ויצמן.‏ הקשר עם כרונקה היההדוק מאוד.‏ברונקה קיבלה כספים מגרמניה ותרמה אותם למוסודת צדקה.‏ױם חמסין.‏ אמא ברונקה ױשבת בגינת ביוזה.‏ ציפורים אוכלותמידיה ומקפצות סביבה.‏ היא עוצמת את עיגיה,‏ ומפליגה לעבר.‏לאדמת פיליה לעיר לובלידעיר מולדתה.‏ הקבר הענק של מילױנייהודים,‏ לגופות חרוכות,‏ לפנים מעונים,‏ להררי נעלי ילדים,‏משקפײם,‏ להוריה האומללים וליאנק...‏ הוא כל כך רחוק.‏ לילדההמת!‏״ינקום אלוהים את דמם״ לוחשת בשקט.‏קר לה לברונקה בױם חמסין ישראלי.‏ר/‏ סנדר זילבר,‏ סגי נהור ובר אורײן ובנו רי הרשל,‏ יצרניײ׳׳ש במחוז לובלין״ רי סנדר היה בעל צדקה גח־ל והפטרון שלביה״ס ללימרדי קודש ״בית אולפנא״,‏ שעבורו הוא בנה בניןמױחד ברחי ארחידיאקונסקה מול הסמינרױן לכומרים.‏ נחרתבזכרוני:‏ נשלחתי פעם ע״י מר יהושע וינבוים,‏ מנהל ביה״ס לר׳סנדר הביתה כדי לקרוא בפנױ דף גמרא ‏(וזולון),‏ כאותלשביעות רצמו של ר׳ סנדר קבלתי 2 תפוזים וחפיסתשוקולד.‏רי בוניםיל קוצקר ‏(בנו יבל״א,‏ ידידנו רי משה קורן).‏ ביןמאות מתפללי בית המדרש התבלטה דמותו המיוחדת,‏ אישצדיק היה,‏ ירא שמים ותלמיד חכם.‏ צנום,‏ קטן־קומה ווזיװר,‏מחולשה גופנית ומרוב תפילות ולימודים.‏ הבחורים,‏ לומדיבית המדרש,‏ קראו לו ״ר׳ צז־יק׳ל גרוגרת״ ע״ש התנאי שבימימלחמת בית שױ ישב 40 שנה בתענית ובתפילה שלא ײחרבהבית.‏ תענױתיר הרצופות הרסו את בריאותו,‏ הוא רזה מאודעד שראו אצלו את הגרונרת.‏ הוא היה מתלמידי ר׳ שמאיאולם גהג כר׳ הלל״ ואחת מבקשותױ של ר׳ ױחנן זכאימהקיסר אספסיאנוס היתה שיתן רופא לרפא את ר׳ צדוק‏(גיטץ נ׳י א,‏ בי).‏זכורני,‏ פעם לפני תפילת כל נדרי נכנס בוניםיל ישרמהמקװה לבוש בקיטל לבן/‏ כולו רועד מפחד ױם הקדוש.‏בעינײם בוהות ונוצצות עמד על מקומו הקבוע ע״י ארוןהקודש,‏ וכך עמד 26 שעות עד גמר תפילת נעילה וקידושהלבנה.‏ רק בכל עילאי יכול היה לעמוד בזה.‏ הבחורים חשבואותו לאחד מהל״ו צדיקים,‏ בחיים הפרטײם לא ניהל שיחתחולין ולא עם אשה זדה.‏ זה המעט שאפשר לכתוב על ר׳בוניםיל קוצקי(קורן),‏ יהי זכר צדיק לברכה.‏רי קופל קניגסברג,‏ איש חסיז/‏ עתיר נכסים ובעל צדקהבסתר.‏ גבה קומה,‏ פיקח ונבון,‏ מיחידי סגולה בלובלין.‏ ממעטבדיבורים ומרבה במעשים.‏ מזכרוני,‏ בשבת אחת,‏ בוזתפללועם אבי ז״ל הוזמן רי קופל לעליה לתורה,‏ ולשאלת הגבאי כמההוא נודר ענה רי קופל:‏ זלוטי אחד.‏ זה הפליא אותי מאודובלכתי הביתה שאלתי את אבי היוזכן,‏ שגביר אדיר כזה נודרסכום כה פעוטז ואכי סיפר לי,‏ כי שני ב״ב חשובים פװ לריקופל בבקשה לעזור לױרד נכסים להשיא את בתו,‏ רי קופלמיד הסכים וזה היה סכונז די גדול.‏ כי מדותױ התרומױתנשמרו על ידו בטהרה,‏ שכל כולו חסד ורחמיס.‏הרב מױסוקה פרזיסחה,‏ קרובו של רי צדוק הכהן־,‏ עםשלושת בניו,‏ הרב היה גבוז קומה עם הדרת פנים״ נעיסהליכות.‏ חבר בועד הרבנים של הקהילה היהודית בלובלין,‏היה שליח צבור עובר לפני התיבה בחגים ומועדים,‏ מחונןבקול חזק טװרי להפליא,‏ מכל השכמות כאו(לפעמים גםנוצרים)‏ לשמוע את תפילותױ.‏ לעתים,‏ בשמעי את תפילת כלנדרי שלו היה נדמה לי שהנני שומע את ״כל נדוי״ של ברוך.‏שירתו ותפילותױ תמיד הסבו תענוג רוחני לשומעים אותו.‏בנױ השלושה עזרו לו״ גם הם הױ יראי שמים״ כל המשפחהנספתה בשואה ביחד עם יהדות לובלין.‏ אלהים יקום את דמם.‏המאמר הבא:‏ מבית האולפנא עד החלוץ.‏5

פ‎1‎ן ל‎1‎בלץ 1580 ב«ז מד

שגה רודפת שגהספרנו — ארבעים,‏נדבך על נדבההישגים כבירים.‏מילים ־גבוהותכברה ־ העשיה,‏טלאים,‏ טלאיםלאחד?.‏מעול זרים להשתחרר,‏תשתית להניוזלחײם עצמאײם,‏רבונײם.‏ללקט פזורהמארצות תבל,‏בית להםלבגות.‏4 0 ל מ ד ע ת נ וצפורה דסקל־ױיסלפישאודים לאסוףמגיא ההריגה,‏במולדתאותם לזכות.‏ועניה הארץבאוצרות טבע לא ברוכה,‏אן־ לה אוצהזה הפוטנציאלהגלום באומה.‏עם מושפל,‏ רדוף,‏סבול ונשוא,‏שומר על גחלת,‏לשוב למולדת —שאיפתו.‏ואז — מתגליםכוחות יצירה רדומים,‏לא רק ״המלװה ברבית״לא רק סוחרים.‏כבישים סולל,‏בונה בתים,‏צובר כוחות,‏נמל מקים.‏הוא סבל,‏הוא בנאי,‏הוא דײג,‏הוא חקלאי.‏הוא חײל,‏הוא ספן,‏הוא טײס,‏הוא תותחן.‏ללחום יודע,‏תהיה מעורר,‏את עמו מצילמאױב מתנכל.‏יש גצחונות מזהירים,‏יש כשלונות כואבים,‏יש יתומים מאב,‏יש הורים שכולים•‏יש ימים שמחים,‏יש כבדים משיאת,‏כן־ נבנתה ארצנו,‏כד היא גבנית.‏ויפה היא,‏מכול יש בה,‏בתי אולפנא,‏ אוניברסיטאות,‏ואנשי מדע.‏לשלום מײחל העם. ואין עוד מנוחה,‏ביסורים כה נבניתהריבונות והנחלה.‏אשרנו — שכך זכינו,‏אחרי גלות חשוכה,‏את מולדת לעמנוארץ יקרה.‏די 7 טע קלאס פון דער ״פאײשעכנע״ מײדל־שול,‏ אגגעפירט פון דעד דירעקטארין שטאטמאנאװא.‏‏(דאיט בילד האט צוגעשטעלט צעשא הערשטײן,‏ רמת־גן).‏

לובלץ אץ דער ‏«ד

געװען מסלתה ומשמנה פון פויליש־גאליציש ײדנטום.‏י.ד.‏ אײזנשטאדט אין זײן ״דעת קדושים״ גיט אן א גענויעמשפוזה־כראנאלאגיע פון דער פארצװײגטער האלפערין־משפחה אין זײער לובלינער באגין און זײער ארט און ראל איןאנדערע שטעט(זע.‏ לעװינשטײן,‏ דור דור ודורשױ:‏ ישראלהײלפערין,‏ פנקס װעד ארבע ארצות א״א).‏ אץ דער מחלוקתצװישן ר׳ יעקב עמדין(תנ״ח־‎1698‎‏;‏ תקל״ו־‎776‎ו)‏ און רי ױנתןאײבעשיץ,‏ האבן־ די לובלינער רבנים בײם װעד גענומען אשארפע שטעלונג קעגן ר׳ יעקב עמדין,‏ אנגעפירט פון ר׳ חײםהאלפערין.‏ און ר׳ יעקב עמדין האט געשריבן צום װעד אשארפן בריװ,‏ אנרופנדיק אים ״רי חײם לובלינער״,‏ דערארויסגעבער פונעם חרם ‏(ר״ח אײר,‏ תקי״׳ - ו‎75‎ו)‏ קעגן דייעניקע,‏ װעלכע האבן־ באשולדיקט ר׳ יהונתן אײבעשיץ איןנאכפאלגערשאפט פון שבתי צבי מיסטיציזם.‏ר׳ יעקב עמדין רופט אן דעם רבי׳ן ר׳ יהונתן מיט דיערגסטע נעמען ארן זײן לובלינער פארטײדיקער רופט ער אן־א ״משענת קנה רצוץ״...‏די דאזיקע מחלוקה איז געװען פון די שארפסטע - און זיךאפנעשפילט בײם װעד איו לובלין.‏ לויט דער מײנונג פוןהיסטאריקעה איז דאס געװען אײנע פון די גורמים פאר דעראויפלײזונג פון ועד די ארצות,‏ װעמעס לעצטע זיצרנגען זענעןאפגעהאלטן געװארן אין קאנסטאנטין,‏ פילץ א״א מקומות.‏װי געזאגט,‏ איז דאס געװען בלויז אײנע פון די סיבות.‏סיהאבן זיך געשאפן נאך שװעריקײטן אנצוגײן מיטן װעד אוןסיהאט זיך אויך ארײנגעמישט די פוילישע רעגירונג,‏ װאסהאט געזוכט מבטל צו מאכן די אויטאריטעט פונעם װעד,‏װאס האט געהײסן־ א רעגירונג אינערהאלב א רעגירונג.‏ דערסוף איז געװען:‏ ױני,‏ דעם ערשטן 1764 ‏(א׳ סױן תקכ״ד),‏ האטדער סײם(פוילישער פארלאמענט)‏ באשלאסן מבטל צו מאכןדעם הויפט־װעד.‏ לובלין האט אויפגעהערט צו זײן דערצענטער פון חכמי ומנהיגי ישראל - אפער געבליבן צענטערפון תורה און חסידות,‏ װײט אריבער די גרענעצן פון מלכותפײלן־.‏דער װעד האט אנגעהאלטן זײן אויטאריטעט און זיצונגעןפון יאר ה׳ תכ״ז ביזן יאר התקכ״ד.‏ ס׳איז אבער באשערטגעװען״ אז בײם סוף זאל גאר װערן א מחלוקת,‏ בעת די צילןפונעם װעד איז געװען־ אחדות.‏ די מחלוקה איז אנגעגאנגעןאין פולו ביען.‏ ר׳ יעקב עמדין,‏ װי עס ורערט איפערגעגעבןאינעם ספר ״שפת אמת,‏ ולשון של זהורית,‏ אלטונא,‏ תקי״ב,‏האט געסטראשעט,‏ אז די קהילות אין מדינות אשכנז װעלןניט שטיצן דעם װעד,‏ צוליב דער האנדלונג פון לובלינער רבר׳ אברהם חײם האלפערין־(זע,‏ דוד כהנא,‏ תולדות המקובלים,‏השבתאים והחסידים,‏ בי).‏פראפ׳ הײלפרין ‏(פנקס װעד ד׳ ארצות,‏ ז״ז 339*340)ציטירט א צאל פריװ פון בײדע צדדים און צװ״א - דעם קולקורא,‏ װעמענס מחבר איז געװען דער דערמאנטער לובלינעררב״ תלמיד פון ר׳ יהונתן אײבעשיץ.‏דער איסור און חרם קעגן די װעלכע האבן געװאגט צורעדן שלעכטס אויף דעם רבין ר׳ ױנתן איז פראקלאמירטגעװארן־ י״ב אלול,‏ תל״ב (3 טער סעפט,‏ 1672) מיט דישארפסטע װערטער ״חרם גדול ונורא בתקיעת שרפר וכבוינרות על הפושעים ועל הריקים״.‏ ‏(דער דאזיקער חרם איזגעווען געווענדט קעגן די אונטערשטיצער פון שבתי צבי אוןצו דער זעלביקער צײט פארטײדיקט ר׳ ױנתן אײבעשיץ אוןטאדלט זײנע באשולדיקער ‏(זע׳ הײלפערין - פנקס,‏באריכות).‏װי מיר האבן פריער דערמאנט״ איז אויף דער דעקלאראציעפון לובלינער רב אנגעקומען שארפע פראטעסט־בריװ.‏ ס׳איזגעװען א פאלעמיק,‏ געפירט מיט כעס און זידלעיײען.‏ אזויאויך - שרײבט צום װעד ארבע ארצות ר׳ שמואל הילמאן,‏הױפט־רב פון מעץ און אומגעגנט.‏פארשטײט זיך אז מיט די דאזיקע ברױו איז נאך דימחלוקה ניט אײנגעשטילט געװארן־.‏ ס׳זענען געגאנגען בריװצו די אנגעזעענע רבנים פון בײדע צדדים.‏ די רבנים איןדײטשלאנד האבן־ געזען א געפאר אין זײן געבן קמיערת אוןאנדערע מיסטישע מעשים״ אז דאס קאן,‏ חלילה,‏ פירן צואנערקענען דעם ״צבי שבור ש״ץ שר״י״ און געדאנקט מיטלויב די שטעלונג פון ר׳ יעקב עמדין,‏ וױ עס װערט אין אײנעםפון די ברױו אויסגעדריקט:‏ ״דרך כוכב מיעקב,‏ קנאי בן קנאי,‏הלא הוא הרב המה״ג המפורסם מוהר״ר יעב״ץ נר״ו׳׳,‏ דעםאנפירער פונעם קאמף קעגן דעם בעל הקמיעות.‏זײ האבן געטאדלט דעם לובלינער רב,‏ פאר זײןאײנשטעלן זיך פאר דעם רבי׳ן רי יהונתן און געהאלטן,‏ אז ר׳יעקב עמדין האט מקדש השם געװען מיט זײן שטעלונג.‏אויך דער אנדערער צד האט ניט געשװיגן.‏אײנער פון די װעלכע האכן געהאלטן מיט ר׳ יעקב עמדין,‏שרײבט צו רי אברהם,‏ רב אין ליסע:‏״הישמע הנראה כזאת,‏ איש צעיר װקל כזה,‏ ינופף ידובמדינת אשכנז,‏ אשר שמה ױשבים כסאות למשפט,‏ רבניגאוני ארץ׳ אשר קטנם עבה ממתנױ..."‏ער װאלט געקענט - שרײבט ער - ארויס אין קאמף קעגןלובלינער רב און די װעלכע האבן געחתמעט אויף דעם כרוז,‏װי חרם - אבער אלע פײלן פון רי יעקב עמדין זענען געװענדטקעגן ״ר׳ חײם אב״ד מלובלין,‏ אשר הצריח אף הריע בקולתרועת חרם על מוהר״ר יעקב הנזכר ועל תרי גברא יקיריונכבדי ה״ה הרב המופלג מוהר״ר נחמיה רײשר״(אײניקל פוןרי יעקב רײשר רב אין מעץ).‏פון די װעלכע האבן אונטערגעשריבן דעם חרם,‏ איז געװען־״שלמה דײנא וספרא דמתא״ דק״ק לובלין והגליל ודד״א׳/‏אבער פאראנטװארטלעך פאר דעם חרם איז געװען דערלובלינער רב ר׳ אברהם חײם הײלפרין צוזאמען מיטן ראשבית דין רי מרדכי קאצענלבויגן.‏דער װעד האט זיך אויך אפגעגעבן מיט תקנרת עגונות,‏װאס איז דאן געװען א שװערער פראבלעם.‏ וױ פראפ׳הײלפרין,‏ װאס האט געארבעט איבער צװאנציק יארצוזאמענצושטעלן דעם פנקס - גיט אן״ זענען ארויסגעגעבןגעװארן הונדערטער תקנות״ שאלות ותשובות,‏ אריפזוכןמענער,‏ אויפזוכן אזעלכע װעלכע האבן־ געדארפט געבן חלצהאון ענלעכע פאמיליארע תקנות.‏לױטן צוזאמעגשטעל,‏ זענען איבער זיבן הװדערט קהילותחרוב געװארן און דער װעד האט זיך פארנומען מיט הצלה־ארבעט - און די אלע ענײנים זענען באהאנדלט געװארן איןלרבלין,‏ דעם צענטער פון רבנות,‏ ישיבות און פון מסחר.‏9

״װארף אהעק דיץ ק«נד,‏װעסגוו ז«ן בײ מ«ר״שבע גלאס־וױנערדערצ״לט פ‎1‎ן שרה ש״נפעלד,‏ נעבוירן 1910 אין לובלין.‏נעחתט אין לאגש־ שט״ער.‏ ‏(עסטר״ך,‏ אמער,‏ זאנע).‏דאס פרידלעכע ײדישע לעבן אין אוגדזער שטאט לובלין,‏װעדט נאכן ארײנמארשירן פון די דײטשן איבערגעריסן.‏ טאג־טעגלעך װערן דורך די דײטש־פאשיסטישע מערדער געשאסןאומשולדיקע קרבנות.‏ צוערשט װערט אויסגעהרגעט די ײדישעאינטעליגענץ.‏ דער פעאיקער ארבעטער־עלעמענט װערטארויסגעפירט אין די כלומרשטע ארבעטס־לאגערן.‏ מיר,‏ דיאיבעריקע ײדן,‏ זיצן פארשפארטע אין די געטא־שטײגן און ציטערןװי א סטאדע שעפסן,‏ בעת עס שרעקן זײ װעלפישע צײנער.‏מײן מאן װערט נאך פאר דער ערשטער אקציע ארויסגענארטפון בעט און בײנאכט אין דעם שכנותדיקן װעלדל דערשאסן.‏ איךװער אן אלמנה מיט 3 קלײנע קינדערלעד,‏ פון װעלכע דאסעלטסטע,‏ א מײדעלע,‏ איז אלט 8 יאר,‏ די צװײטע — 6 און דאסײנגםטע,‏ א ײנגעלע,‏ 2 חידשים.‏ אין א קורצער צײט שפעטער,‏ איןאפריל 1942, האט מען שטארק אגגעהויבן שמועסן,‏ אז די דײטשןגרײטן צו א קינרער־אקציע.‏ מאמעס הערצער װערן צעריסן,‏טאטעס הענט רוען נישט.‏ מען בויט בונקערס.‏ אבער װער זאל דאסטאן פאר מיר מיט מײנע קינדער?‏ אומעטום שטױסט מען מיד ארױסצוליב מורא,‏ אז דאס פיצל קינד זאל,‏ חלילה,‏ נישט פארראטן מיטזײן געװײן.‏ גאך פיל באמיאוגגען,‏ געלינגט מיר אײנצולאקירן דיצװײ עלטערע קינדער בײ מײנעם א קרוב.‏ אבער וװ זאל איך זידאהינטאן מיט מײן עופעלע?‏פארטאג.‏ א שרעקלעכער רעגן און װינט האבן געריסן די לאדןפון די ײדישע געטא־הײזער,‏ װי זײ װאלטן אנגעזאגט די ביטערעבשורדז.‏ איך לויף מיט מײן פיצל קינד אויף דער האנט איבערן הויףוױ א משוגענע,‏ זוכנדיק ערגעץ וװ אן אױסבאהעלטעניש.‏ פלוצים־א געדאגק:‏ איך װעל מײן קינד באהאלטן אינעם מיסט־קאסטן אוןװי גאר די אקציע װעט אריבער,‏ װעל איד דאס ארױסנעמען.‏ איךהאב גלײך פארפאקט מײן זוגעלע אין א־ קאלדערקע,‏ װײדאײנגעטוליעט,‏ פון אונטן אוגטערגעלײגט א־ צעראטקע,‏ איןמײלעכל אים געגעבן א מאמקלע פול מיט צוקער און לױזצומאכנדיק דעם צודעק,‏ האב איך געלאזן פרײ א קלײןשפארונקעלע...‏ מיט א שװער הארץ און ביטער געמיט,‏ האב איךפארלאזן מײן פיצל קינד.‏א גאגצן טאג האבן די מערדער גראסירט איבער דעם געטא.‏ארויסרײסנדיק די קינדער פון די מוטערס ארעמס,‏ פלעגן זײ מיטדי באשטיװלטע פיס זײערע קעפלער צעקנאקן.‏מיט דער מיטהילף פון אוקראינער און פוילישע אויסוװרפן,‏האבן זײ נישט אדורכגעלאזט קײן אײן באהעלטעניש.‏ אוץ־ דערבונקער וװ מײנע טײערע 2 קינדער האבן זיר געפונען,‏ איז דורךדי באנדיטן אנטדעקט געװארן.‏ א הונט,‏ װעלכן די ס.ס.־לײט האבןמיטגענומען,‏ האט מיט אײן שפרונג ארײנגעטאנצט איז בונקער אוןגענומען רײסן די קיגדער.‏ ספאזמאטיש געװײן האט זיךאויסגעמישט מיט די װילד־צופרידעגע הורא־געשרײען פון זײערעמערדער•‏ איד האב אויפגעהויבן מײנע פארבלוטיקטע קינדער,‏פרובירנדיק זײ מינטערן,‏ אבער די דײטשן האבן מיר די קינדער פוןדי הענט ארויםגעריסן און מיט סאדיסטישער הנאה,‏ װיגעשאכטענע האזן,‏ בײ די פיסלעך זײ געשלײדערט אינעם אויטא.‏אװגט־צײט,‏ װען די װילדע אקציע איז אײנגעשטילט געװארן,‏בין איך ארויס צום מיסטקאסטן — און װאס פאר א װנדער האט זיראנטפלעקט פאר מײנע אויגן!‏ אין־ האב זיך אלײן נישט געגלױבטדערזעענדיק,‏ אז,‏ מײן קינד האט,‏ וױ געװײגלעך,‏ אויפגעעפנט דיבלויע אײגעלער און מיט ארײן שמײכעלע אויף מיר א קוק געטאן.‏אפילו פאר דעם געזונטסטן,‏ דערװאקסענעם מענטשן װאלטשװער געװען אויסצוהאלטן אזא דושנע,‏ עיפושדיקע לופט פון אקױם נישט־צוגעדעקטן מיסטקאסטן.‏ און נאן־ גרעסער איז דערוװנדער,‏ װאס א גאנצן טאג האבן די אוקראינער מיט האמערסגעהאקט,‏ נאענט ארום דעם מיסטקאסטן,‏ זוכנדיק דארט אפארמאסקירטן בונקער — און מײן זונעלע נישט דערהערט.‏ פוןדעמאלט אן האב איך באשלאסן פאר יעדן פרײז אפצוראטעװעןמײן אײנציק געבליבן קינד.‏איך בין גלײך דעם זעלבן אויפדערגאכט אנטלאפן מיט מײןקינד אין דארף ארײן.‏ אבער קײן שום פויער האט מיר נישטגעלאזט איבערטרעטן זײן שװעל•‏די פרומע קריסטן פלעגן מיר זאגן,‏ אז די ײדן זענען״בעזבאזשניקעס׳׳;‏ די רײכע האבן געשריגן,‏ אז ײדן זענעןקאמוניסטן;‏ און ארעמע פויערים האבן געטענהט:‏ ײדן האבןגעװאלט די מלחמה,‏ און אז דאס גאנצע גאלד איז אײגגעשטאגעזאץ ײדישע הענט...‏ װאלטן זײ עס כאטש פארטײלט צו די קריסטן,‏װיסנדיק אז זײ גײען צום טויט?‏ אלע זענען זײ געװען אײנשטימיקמיט אונדזער פארניכטונג.‏איר האב אראפפארקויפט פון זין־ ביז צום לעצטן העמד און אןאנגעטאענע אין א זאק,‏ פלעגן מיר די קינדער נאכלויפן און שרײען‏,זשידװוקא װאריאטקא״(ײדישע משוגענע).‏אלע טירן זענען געװען פאר מיר פארהאמערט.‏ טײל קריסטןהאבן זיך דערשראקן פאר מײן הילוך און זיך פרום איבערגעצלמט.‏א ״גוטע״ קריסטין האט מיד געװאלט ארײננעמען צו זיך אויסרחמנות בתנאי:‏ ״אז דו װעסט אװעקװארפן דײן קיגד,‏ װעסטוקענען זײן בײ מיר.‏ װעסט קאכן,‏ רױמען און דיר װעט גארנישטפעלן״.‏זומעו״צײט האב איך גענעכטיקט אין פעלד,‏ צװישן תבואה אוןאויך דארטן פלעג איר איבערלאזן מײן קיגד אלײן,‏ בעת איר האבזיך געלאזט גײן בעטלען איבער די דערפער.‏ שפעטער,‏ װען דידײטשן האבן רעקוױױרט די תבואה און מיט קאסעס געשטאכןאיגעם שטרוי,‏ זוכנדיק ײדן — האב איר באשלאסן צו גײן אץװאלד ארײן,‏ צו די פארטיזאנער.‏דורר בײנאכטיקע װעגן אוןו טיפע זומפן האב איר א בארװעסעגעבראדיעט מיטן קינד אויף די אקסלעז,‏ ביז איך האב זיךדערשלאגן צו די פארטיזאנער.‏ װי אנטוישט בין איך אבער געװארן,‏װען אויך דארט איז מיר אוממעגלעך געװען צו בלײבן צוליבןקינה ‏.װאריף אװעק דײן קינד װעסטו קענען זײז מיט אונדזראיבעראל און אומעטום האבן מיך פארפאלגט די זעלבע װערטער.‏א ײדיש קינד איז געװען דאס ביליקסטע באשעפעגיש,‏ נאךביליקער װי א הונט.‏y10

שמואל שיפמאן / מעלבורןדעם ‎9‎טן נאװעמבער 1942, האבן די נאציס אויף א שוידערלעכןאופן פארענדיקט דאס רומפולע קאפיטל,‏ װאס דאס לובלינערײדנטום האט ארײנגעשריבן אין דער געשיכטע פון ײדן אין פוילן.‏ס׳איז כאי צו דערמאנען דעם ועד ארבע ארצות,‏ די פאקטישעײדישע אויטאנאמע קערפערשאפט פון ‎6‎וטן יארהונדערט,‏ װאסהאט באװירקט און געשטאלטיקט דאס ײדישעילעבן און במשן־הונדערט יאר געהאט זײן זיץ־ארט אין לובלין.‏אוין־ אין דער תקופה צוױשן בײדע װעלט־מלחמות,‏ האט לובליןמיט אירע 40 טויזנט ײדן,‏ צוזאמען מיט די ארומיקע ײדישעשטעטלער,‏ פארגעשטעלט מיט זיו אײנע פון די קאלירפולסטעײדישע שטעט אין פוילן,‏ וװ ס׳האט פולסירט א־פולבלוטיק ײדישלעבןיפאראלעל מיט רעליגיעזע חדרים און תלמוד־תורהס,‏ די י.ל.‏פרץ־שול,‏ פארשולן,‏ ״תרבות׳׳־שול,‏ פריװאטע ײדיש־פוילישעגימנאזיעס,‏ די גרויסע ישיבה חכמי לובלין,‏ פאלקס־סעמינארן,‏ספארט־קלובן,‏ ײדישער אינטעליגענטן־קלוב,‏ געזעלשאפט פארלאנד־קענטעניש,‏ ײדיש טעאטער,‏ א טעגלעכע צײטונג ״לובלינערטאגבלאט׳׳,‏ א װעכנטלעכע צײטונג פון ‏.בונד״ ‏(.לובלינערשטימע״),‏ אױסער פעריאדישע אויסגאבעס פון פארשידענעפארטײען.‏לובלין האט געהאט גוט ארגאניזירטע ײדישע פראפעסיאגעלעפאראײנען,‏ האנטװערקער־כאלופניקעס און סוחרים־ארגאניזאציעס.‏ ‏,ביקור חולים״,‏ ‏.לינת הצדק״,‏ ‏.הכנסת אורחים״,‏״טאז״,‏ ״ײדישער שפיטאל א״א,‏ האבן דערגאנצט דאס בילד פון אלעבעדיקער לובלינער ײדישער געזעלשאפטלעכקייט.‏דאס זעלבע בילד באקומט זיר אויפן געביט פון פאליטישעפארטײען,‏ װאס האבן געװירקט אין ײדישן לובלין.‏ אויסער דעם״בונר״ און ״אגודה״,‏ זענען אוין־ טעטיק געװען צױניסטישעפארטײען,‏ װי ‏.פועלײצידן״,‏ ‏,השומר הצעיר״,‏ רעװיזיאניסטן,‏אלגעמײנע צױניסטן,‏ מזרחי.‏ אין ײדישן לובלין האט געקאכט אוןגעברויזט מיט פארזאמלונגען,‏ רעפעראטן,‏ לעקציעס,‏ פאלקס־אוניװערסיטעטן און אונטערנעמונגען פון פארשידנארטיקןכאראקטער,‏ אויף װעלכע מען האט אויסער אײגענע,‏ לאקאלעכוחות,‏ אויך אראפגעבראכט פראמינענטע פערזענלעכקייטן פוןװארשע.‏דאס אלץ וואם איז געװען אין ײרישן לובלין לעבעריק אוןטעטיק,‏ איז פארשניטן און אפגעמעקט געװארן דורך דעםגרויזאמען נאצישן מארר־אפאראט.‏ ס׳איז א שרעקלען־ טײװלאניששפיצל פון דער געשיכטע,‏ אז דװקא אין א פארשטאט פון לובלין‏(מײדאנעק),‏ זאל אויפגעשטעלט װעו־ןי אײנע פון דישוידערלעכסטע מארד״פאבריקן,‏ באשטימט פאר דער מאסן־פארניכטונג פון אײראפעישן ײדנטום.‏רי ײדן פון לובלין,‏ װעמענס לאגע איז געװען א ביז גארפארצװײפלטע,‏ האבן געמוזט אויפנעמען נישט נאר ײדן פון ריארומיקע שטעטלעה נאר אויך־ פון װײטע שטעט װי לאדזש,‏קאליש,‏ זלאטשעװ און אנדערע ערטער,‏ און אין דער ענגשאפט אוןהוגגער,‏ זיד ראנגלען מיט די אויסזידלונגען צװישן מערץ 1942 ביזנאװעמבער — 1942 ביז דער גרויסער פארניכטונגס־אקציע.‏חורבות און אש,‏ בערג מיט שיד — אט דאס איז די ירושה,‏ װאסאיז געבליבן פון אונדזער הײמשטאט — דאס לעבעדיקע ײדישעלובלין.‏הײנט צום ‎46‎־טן יארטאג פון חורבן לובלין,‏ שטײען מיר מיטגעבויגענע קעפ פאר די אומגעזעענע קברים און מיט א צעװײטיקטהארץ,‏ פול מיט צארן און האס קעגן דעם דײטשן מערדער־פאלק.‏כבור אונדזערע קדושים!‏ אײביקע פאראכטונג זײערע מערדער!‏‏(.אויסטראלישע ײדישע נײעס״,‏ מעלבורן,‏ 20.11.87)>מיר איז שװער געװען צו באשליסן:‏ איה אדער בײדע נישט...‏איר האב זיר געראנגלט מיט די לעצטע כוחות!‏ דאס קינד איז שויןאלט געװען אגדערטהאלבן יאר און האט בײ מיר געהאטאױסגעזויגן ראס לעצטע ביסל כוח פון מײן קערפער.‏ איר האבאבער באשלאסן דעם קאמף נישס אױפצוגעבן און אויב אומקומען— בײדע צוזאמען.‏מיט גרויס הארצװײטיק בין איר אװעק פון די פארטיזאנער אוןאלײן,‏ אפגעזונדערט פון אלעמען,‏ האב איר אויסגעגראבן אזעמלאנקע,‏ אױסגעבעט פאר מײן קינד א װארעם געלעגערל מיטא סר שטרוי,‏ װי א שװאלבן־נעסט.‏ פון די פעלדער פלעג איךצוזאמענקלויבן קארטאפל און גרינסן,‏ װעלכע איו פלעג עסןרויערהײט.‏מײן קינד האט דרײ יאר צײט,‏ ביז צו דער באפרײאונג,‏ געזויגןמײן פארדארטע ברוסט און אזוי האב איר עס געהאדעװעט אויףאלע מיסטן,‏ װי עפעס א װילד באשעפענישל.‏דאן־ איז מײן זונעלע אויסגעװאקסן א שיין,‏ געראטן קינד מיטא קלוג קעפלע,‏ נאר זײנע בלויע אײגעלען־ קוקן תמיד אזוי מאדנע,‏װי זײ װאלטן טראגן א באשולדיקונג קעגן דער ארומיקער װעלט,‏װאס האט מיט אזויפיל אכזרױת געפײניקט אים,‏ צוזאמען מיטןײדישן פאלק.‏האוכרה לקדוש•‏ לובליןביום גי 22.11.88ב־‎7‎ בערב בביח המליןבחל־אביב האול•‏ פחוח משעה 6.11

דער נס אץהאטשטאט פוילישע אלטע די אפגעאטעמט פרײ.‏ אין אײנע פון די גרעסטעגעבײדעס האט זיך באזעצט די ערשטעלובלץפוילישע פאלקס־רעגירונג.‏ די גאסן זעגעןפול מיט מיליטער־לײט און פארטיזאנער.‏נישט געקוקט דערויף,‏ װאס די שלאכטן‏(צומארגצס נאך דער באפר״אונג)‏קומען פאר נישט װײט פון שסאט און פון צײטצו צײט באװײזן זיך פײנטלעבע עראפלאנען— אין דאך די באפעלקערונג ארױס אין גאס.‏מענטשן שטראמען מאסנװײז אויפן װעג,‏װאס פירט צום טױטן־לאגער מאידאנעק.‏ פירזיך מיט דערשראקענע אויגן...‏ײוץ האבן ױן־ דערקענט גישט לויט דעםאויסערלעכן אויסזען,‏ נאר מיטן אינסטינקט.‏יאר איז דער װעג געװען שטרענג געהיטדוו־ד עס־עס־לײט.‏ די באפעלקערונג האט איןפארלויף פון דער צײט אײנגעזאפט אין זיךמען האט זיך שטארק געפרײט מיט דער מפלהטױזנטער -הונדערטער פון רויך דעם פון היטלעריזם און גלײכצײטיק געװײטיקטאיבער דעם אומקום פון די נאעגטסטע.‏פארברענטע קערפערס.‏ הײנט איז דער װעגפרײ.‏ קײנער היט איס נישט מער,‏ די היטערדערגעװען איז זאמל־פוגקט דער זענען אין בהלה אנטלאפן און נישט באװיזן ערשטער ײדישער קאמיטעט,‏ װעלכער איזאנטשטאנען גלײך גאן־ דער באפרײונג.‏די מלחמה איז גאך געװען אין פולן ברען.‏אלץ איז נאך געגאנגען פארן פראנט.‏ נישטגעקוקט דערויף,‏ האט די רעגירוגג מיט דעראפילו צו פארװישן די שפורן.‏ עס שטראמעןטויזגטער מענטשן,‏ װאס זוכן זײערע קרוביםאון פרײנד.‏ קײנער רעדט נישט קײן װארט.‏עס פליסן טרערן,‏ עס בײלן זיר פויסטן,‏ עסגליען די אויגן פון חרפה און האם.‏גרעסטער פארשטענדעניש אוןביז איצט האט מען בלויז געהערט װעגןברײטהארציקײט געשטיצט דעם אויפבוי פוןדעם װאס עס קומט דארט פאר,‏ זעלטן װערדער ערשטער ײדישער־קולטור־נעסט —האט געגלויבט,‏ אז מען ברענט מענטשן.‏דאס פרץ־הויז.‏ אין דעם הויז האבן מיראבער טרעפנדיק זיך אויג אױף אויג מיטאנגעהויבן זאמלען די רעשטלעךדער טראגישער װירקלעכקײט,‏ מיט דיגעראטעװעטע ײדן.‏טױזנטער קינדערישע שיכלעו,‏ בערג מיטמיר זעגען גאך געװען פארטשאדעט פוןברילן,‏ הויפנס שיד און אש פון מענטשן,‏דעם איבערגעלעבטן קאשמאר.‏ דאך האבןפושקעס,ציקלאן׳׳־גאז — האט א קללה פארמיר שוין געבילדעט א טרעף־פונקט פארדי היטלעריסטישע באגדיטן זיך ארױסגעריסןאונדזערע אפגעראטעװעטע ברידער אוןפון אלעמענס ליפן.‏שװעסטער פון פאשײדענע אײראפעישעאין שטאט האט זיך דאס לעבן גענומעןלענז־ער,‏ װעלכע זעגען אהער פארשלעפטביסלעכװײז נארמאליזירן.‏ די רעגירונג האטגעװארן דורן־ די היטלעריסטישע אקופאנטן.‏פארארדנט אפצומעקן אלע שפורן פון דערזענעןמויערן די פון אקופאציע־צײט.‏ היטלערישעאומצאליקע די פארשוװנדן זיךהאבן װעלכע ‏,באקאנטמאכונגען״,‏ שטענדיק געענדיקט מיט טױט־שטראף.‏ אויףזײער ארט איז געקומען דער מאניפעסט פוןדער ערשטער פױלישער פאלקס־רעגירונג,‏דער מאניפעסט פון לעבן און פרײהײט.‏מענטשן האבן זיך געזאמלט פאר די פלאקאטןאון מיט טרערן אין די אויגן זײ געלײענט,‏פארט דערלעבט די באפרײונג!‏ אלע בירגערזענען גלײףאין דעם הויז זענען אריבערגעפירט געװארןדי ערשטע אכצן ײדישע קיגדערלען־,‏ װעלכעא םאװיעטישער טאנק האט אפגעראטעװעטדי לעצטע מינוט.‏ דער נס איז געשען אויף דילובלינער גאםן.‏ די דײטשן זענען אגלאפן אץגרויס בהלה און מיטגעשלעפט מיט זיךױיערע קרבנות פון מאידאנעק.‏ אסאװיעטישער טאנק האט זיך ארײנגעריסןאין שטאט און זײ געשטערט אױסצופירן דעםמארד.‏עס דערמאנט זיר מיר אן עפיזאד פוןיעגער צײט.‏ דאס איז געװען אין האבסט 1944יאר.‏ קײן לובלין איז געקומען דורך מאסקװעא גרופע מלחמה־קארעספאנדענטן פון דערענגלישער און אמעריקאנער ארמײ,‏ מען האטױי אװעקגעפירט וױיזן מאידאנעק.‏ זײ זעגעןגעװען דערשיטערט פון דעם,‏ װאס זײ האבןדארט געזען.‏ די ענגלענדער האבן נערװעזגעצױגן די לולקעס,‏ געמורמלט עפעס דורךדי צײן און געשטאנען פארגליװערט,‏ דיאמעריקאנער האבן,‏ קײענדיק גוט די גומע,‏אויר אויפן קול געשאלטן די דײטשעבארבארן.‏ נאך מאידאנעק זענען זײ געקומעןבאזוכן אוגדזערער אפגעראטעװעטע קיגדער.‏זיי האבן זיך שטארק איבערגענומען מיטןשלעכטן אויסזען פון די קינדער און געבעטןאונדז,‏ מיר זאלן אין זײער נאמען פארזיכערןדי קינדער,‏ אז קײן שלעכטס װעט זײ שויןנישט געשען!‏דער סאװיעטישער טאגקיסט האט דיTTקינדער גארנישט צוגעזאגט,‏ נאר געלאפןמיט זײן טאנק ביז בערלין און אויפן װעגבאפרײט צענדליקער טויזנטער ײדן פון דיטויט־לאגערן.‏‏(.פאלקס־שטימע״,‏ װארשע,‏ 9.9.1988,‏,אזא איז געװען דער אנהײב״)‏עס האבן זיך אנגעהויבן באװײזן ײדן.‏מערקװירדיקע ײדן:‏ מיט װאנצעס,‏ מיטפויערישע היטלען אין הלבשה,‏ גישטגלויבנדיק,‏ אז זײ זענען פרײ,‏ האבן זײ זיךגעשלײכט איבער די גאסן און געקוקט ארוםי כגס ארצי של יהודי לובלין בװרוצלב,‏ 1*1946.12

דאס פאריתומטע י.ל.‏ פרץ־הױז אץ לובלץאבע סלאמא / טאראנטאלײענדיק דעם ׳קול לובלין/‏ רװ פון צייט צו צייט װערןדערמאנט אינסטיטוציעס,‏ װאס לובלמער ײדן האבן־אױפגעבױט,‏ װי דאס ײדישע שפיטאל,‏ בתי מדרשים,‏ דיישיבת חכמי לובלין און אנדערע,‏ איז מיר געקומען אויפןגעדאנק צו דערמאנען אויך דאס פאלקס־הױז אויפן נאמען פוןי.ל.‏ פרץ.‏נישט האבנדיק קײן שום מאטעריאל,‏ באזיר איך מייןדערמאנומ בלויז אויפן זכרין.‏ ס׳איז שוין איבער 50 יאר,‏ זינטמען האט אויפגעבויט דאס פרעכטיקע הויז אויפן נאמען פוןי.ל.‏ פרץ.‏ װיפל מי און ענערגיע האבן לובלינער ײדישעפאלקס־מענטשן־ און ארבעטער אװעקגעגעבן,‏ אז דאס הויזזאל װערן אויפגעבויט!‏ און געזאלט װערן די קרוין־אינסטיטוציע פון די װעלטלעכע ײדן אין לובלין.‏דאס י.ל.‏ פרץ הויז האט פארמאגט גענוג צימערן פאר אזיבן־קלאסיקער פאלקסשול,‏ מיט אלץ װאס א מאדערנע שולדארף האבן:‏ א טאג־הײם פאר ארבעטנדיקע מאמעס,‏ אטעאטער־אוידיטאריע און א ספארט־זאל פאר נימנאסטיק.‏דארט איז אויך געװען די מעדעם־ביבליאטעק,‏ דער בלאז־ארקעסטער און דער כאר ביי דער קולטור־ליגע,‏ װאס האטזיך קונה־שם געװען מיט זיינע ארטיסטישע ארויסטריטן איןשטאט.‏ די היטלערישע מערדער,‏ װאס האבן אזוי גרויזאםאויסגעמארדעט די לובלינער ײזץ,‏ האבן אויך פארניכטעטזײערע פרעכטיקע קולטור־אינסטיטוציעס.‏איך װיל ביי דער געלעגנהייט דערמאנען די חברים פוןבוי־קאמיטעט פון י.ל.‏ פרץ־הויז,‏ אנגעזעענעגעזעלשאפטלעכע טוער אין לובלין:‏ בעלא שאפירא מיט אירמאן יעקב ניסענבוים,‏ ד״ר שלמה הערשענהארן,‏ אדוואקאטאהרון באך,‏ דער ציש״א־לערער קראסמאן,‏ בעריש קרעמפעלאון דר.‏ פלאטקין.‏ זאלן מיינע װערטער זיין א דערמאנונג איןאנדענק פון דער שײנער ײדישער אינסטיטוציע און אירעאיבערגעגעבענע געזעלשאפטלעכע טוערס.‏דאס פאלס־הויז אױפן נאמען פון־ אונדזער אומשטערבלעכןי.ל.‏ פרץ איז נישט צעשטערט געווארן און געפינט זיך װיפריער אין לובלין,‏ אויף דער טשװארטעק־גאס נומ׳ 4, נישטװײט פון דער ישיבת חכמי לובלין.‏ בײדע געבײדעס האבןגעזאלט זיין באזונדערע צענטערס צו פארשפרייטן ײדישעלערע און װיסן.‏ איצט שטייען זײ בײדע פאריתומט,‏ אין אלובלין אן ייזץ.‏ איך בין נישט זיכער,‏ צי אויף דער װאנט פוןי.ל.‏ פרץ־הויז איז פאראן אן אנדענק־טאוול,‏ װאס דערצײלטװעגן דער אינסטיטוציע און אירע בױער.*‏איך האף,‏ אז מיין דערמאנונג וועגן י.ל.‏ פרץ־הויז װעט זייןאן אנרעגונג פאר לעבן־געבליבענע לובלינער יידן צו שרייבןוועגן אנדערע ײדישע אינסטיטציעס,‏ זײערע בויערס אוןטוערס.‏תיקון טעות:‏ אין פאריקן גומער ״קול לובלין״ זענען על־פי טעותפארגיטן געװארן די אונטערשריפטן אונטער די צװיי בילדער.‏ריבטיק דארף זיין:‏בעלא שאפירא,‏ לאומיק פון לובלינער מאגיסטראט פון ״בונד״ אוןיאנקעלע ניסענבוים,‏ דעדאקטאר פון ״לובלינער טאגבלאט״.‏•••ײדל גאלדשטײן און פרוי ז"ל׳ אייגנטימער פון דרוקערײ״פדאצא״.‏* באמעוקונג גון ועדאקציע:‏ אין נאװעמבער 1987, אין די ראמען פון דיפײערונגען אפצומעוקן 45 יאר ליקוױדאציע פון נעטא אין לובלין,‏ זעגעןאנטהילט געװארן שילדלעך מיט געהעריקע אויפשריפטן אויף די בנײניספון די נעװ.‏ ײדישע אינסטיטוציעס.‏א גרופע מיטגלידער פון ױגנט־בונד ״צוקונפט״ אין די דרײטיקעריארן.‏13

60 ‏«אר לובל«נער ״הפועל״Tיצחק ר״כעצשטײןווען נישט די שואה,‏ װאלט מען אין לובלין געפײערט הײנטיקםיאר דעם געבורט פונעם ארבעטער־ספארט־קלוב ״הפועל״ מיט 60יאר צוריק.‏״פועליאנהײב 1928, האבן זיך באװיזן אין לאקאל פון רער פארטײצױך ‏(צ.ס.)‏ אויף פיאטשאנטקאװסקי 22 ‏(שפיעטערסטאשיצא)‏ דרײ בחורים:‏ מלך פרעצעלמאן און די ברידער ױגה אוןשאול ראטרובין.‏ זײ האבן זיך פארגעשטעלט,‏ אז זײ שטאמען פון״זאמד״,‏ שפילן און פירן אן מיט א גרופיע פוטבאליסטן א.נ.‏ ״נשר״,‏גאר זײ זענען נישט לעגאליזירט,‏ שפילן פוטבאל מיט אנדערע,‏ענלעכע גרופעם אויף די לאנקעס און פארשידענע פלעצער.‏אין יענער צײט,‏ האבן אזעלכע נישט אפיציעלע גרופעסגעהײסן ״װילדע״.‏ אבער זײ באזיצן אן אינװענטאר,‏ פוטבאל־שיךאון העמדלען־.‏ זײ שטרעבן צו זײן אן אפיציעלע דרוזשינע,‏אויפטרעטן פרײ און לעגאל.‏ זײ װײםן,‏ אז בײ די פיארטײעןעקזיסטירן ספיארט־קלובן — װענדן זײ זיך,‏ אז די פועלי־צױןפארטײ זאל אויסארבעטן א סטאטוט און זײ פארװאנדלען אין אלעגאליזירטער מאנשאפט.‏איך בין דעמאלט געװען סעקרעטאר פון דער ױגנט־ארגאניזאציע ״פרײהײט״ און בין גלײך צוגעטראטן צו דערײד«‏ ארב.‏ ספארט • קלוב״הפועדr^Sfiליבל:ן,‏ קרולעװסקא 9 3אײנלאדונג.‏דערמיט האבן מיר דעם כ‎3‎וד אײנ•‏צולאדן דיגי.‏k״^J.l\rJLijA...dאױף דערפײערונג לנבװ דעם איבעוגײן פוןאונועו פוטנאל־דרחשינע אין קל.״א״ןז^ס קומט פאר שכת דעם ‎2‎‏-טןדעצעמנער 1933 יאר,‏ 8 אױנט איןאײגענעם לאקאל קרולעװסקא ‎1‎ו.‏‎2‎‏'‏ 3,‏&פאוט-וא.ט.'‏Tהזמנר לחגיגה למועדון ספורט ״הפועל׳/‏ לרגל עלײתו לליגה א׳.1933-a‏,.מוצירדי פארײאלטמג פון ״הפועל״ אין לובלין.‏״ארבעט״.‏ איך האב זין־ געװענדעט צו שמואל ניסענבױם‏(שלמה־ברוך ניסענבוימס א זון),‏ א סטודענט,‏ װאםיהאט זיו געקענטאויף ױריסטיק און ער האט אויסגעארבעט א סטאטוט.‏ אין יענערצײט האבן די ספארט־קלובן בײ דער פועלי־צױן פיארטײ איןצענטראלן מאסשטאב געהײסן ״קראפט״.‏ הױת מיר שאפן אןאײגענעם םטאטוט,‏ האב איך געהאלטן,‏ אז מיר זאלן אויםקלויבןאונדזערס א נאמען.‏ האב איד גענומען דאס ערשטע װארט פון״פועלי צױן״ און אויך זיך דערוװסט,‏ אז אין ארץ־ישראל איז טעטיק״הפועל״ — האבן מיר א נאמען געגעבן:‏ ײדישער ארבעטערםפיארט־קלוב ״הפועל״.‏אזוי איז געבוירן געװארן אין לובלין דער ערשטער ״הפועל״•‏קלוב אין פוילן.‏די ארגאניזאטארן האבן געשטרעבט,‏ אז רער לובלינער״הפועל״ זאל האבן דעם זעלבן ציל װאם דער ארץ־ישראלדיקער״הפועל״ — דערציען די ײדישע ױגגטלעכע צו פיזישער אוןגײסטיקער פארפולקאמונג און נאציאנאלן שטאלץ.‏ און דאס איזדערגרײכט געװארן.‏•שטופנוױיז האט זיך דער קלוב אנטװיקלט און מיט רער צײטאיז ער פארװאנדלט געווארן אין אן אנגעזעענעם פאקטאר איןײדיש־געזעלשאפטלעכן לעבן אין לובלין,‏ װי אויך באקומעןאנערקענונג און פרײנדשאפט צװישן די פוילישע םפארט־געזעלשאפטן,‏ ציװילע,‏ װי מיליטערישע.‏ ס׳זענען צוגעצויגןגעװארן חברים,‏ סימפאטיקער און געזעלשאפטלעכע טוער.‏אין אנהײב האט בלויז עקזיסטירט א פוטבאל־מאנשאפט.‏ װען דישפילערס זענען צום ערשטן מאל ארויס פון לאקאל צום ספארט־פלאץ אויף שפיטאלנע צו א מעטש,‏ איז עס גראד געװען אין דערצײט,‏ װען די פארטײ האט געפירט די װאל־קאמפאניע צום שטאט־ראט,‏ אונטער רער אנפירונג פון חבר טיגער פון װארשע.‏ אויף זײןפארלאנג,‏ האבן די פוטבאליסטן געהאט אויף די קאסטױמען דעםסימן פון דער פארטײ־רשימה.‏14

פוטבאל־מעטש אין לובלין צװײם ״הפועל״ װארשע און ״הפועל״לובלין,‏ 1933.די פאפולערסטע איז געװען די פוטבאל־סעקציע.‏ מיר האבןגעהאט גוטע שפילערס,‏ וױ:‏ גאלדמאן(בוכטע),‏ בן־צױן ערליכמאן‏(בוציק),‏ וױלניצקי,‏ שטאקמאן אלי,‏ ױסף צימריגג,‏ װעלכע זענעןשוין לײדער נישטא.‏ און זײ צו לענגערע יארן — אדאלף הערץ‏(איצטדאקטער אין אמעריקע),‏ צימרינג ‏(רחובות),‏ אברהםשטאקמאן(חדרה),‏ ריקסמאן ניניעק(חיפה),‏ אדער ב.‏ שיצמאן.‏ דימעטשן פון ״הפועל״ זענען שטענדיק געװען באזוכט פון א גרויסןפובליקום.‏ די אינטערעסאנטסטע תקופה אויפן געביט פון פוטבאלאיז געװען,‏ װען ״הפועל״ האט געשפילט אויף מײסטערשאפט אץקלאס ״א״.‏ מיר זענען געװען די ערשטע ײדישע מאנשאפט אויפןלובלינער שטח,‏ װאם איז אריבער אין ״א״־קלאס,‏ זיך געהאלטןדארט 2 יאר און געװארן אראפגעשטויסן אין א נידעריקערן קלאסדורך דעם פוילישן א.ז.ס.‏ אקאדעמישן ספארט־קלוב.‏אינטערעסאנט צו דערמאנען,‏ אז נאכן פארשיפילטן מעטש,‏ האבן דיסטודענטן זיך געלאזט וױלגײן איבער די ײרישע שפילער.‏ אוןדערפאר באשטראפט געװארן דורכן פוטבאל־פארבאנד מיטןפארמאכן זײער ספארט־פלאץ אויף א געװיסע צײט.‏װען ״הפועל״ האט געשיפילט אין אנדערע שטעט,‏ איז געװען אןאויפלעבונג צװישן דער ײדישער ױגנט.‏ װען מיר האבן געשיפילטאין שעדלעץ מיטן ארטיקן ״טור״ װעגן איבערגײן אין קלאס ״א״האבן אין אװנט זיך פארזאמלט מאסן אנהענגער בײ דעררעדאקציע ״לובלינער טאגבלאט״,‏ כדי געוװיר צו װערן דעםרעזולטאט(‏‎2:2‎‏).‏ראכמאן ז׳׳ל,‏ האט געװוגען דעם בעכער,‏ געשאנקן פון דער װ.ק.ס.‏״אוניא״.‏ א צװײטער,‏ פאפולערער שפילער פון פיינג־פיאנג איזגעװען ױסף גאלדשפעלד ‏(אין ישראל),‏ װעלכער האט בײ דעראינערלעכער מײסטערשאפט באקומען אן אויסצײכענונג.‏איך װיל אויך דערמאנען די פרויען־סעקציע,‏ װעלכע האטסיסטעמאטיש זיך געיבט אין ״דאם זשאלניעזשא״ אוןארומגענומען צענרליקער בחורות ‏(פעלא הערצמאן,‏ רעגינאפײעראײזן,‏ רעגינא צוקערמאן,‏ נעשע צימרינג און אנדערע,‏ װאסכ׳געדענק נישט זײערע נעמען און זײ האבן געטײלט רעם גורל פוןכמעט אלע לובליגער ײדן.‏ איך װיל אויך דערמאגען די׳ װעלכעזענען צו אונדזער פרײד,‏ נאך רא מיט אונדז:‏ אנרזשע בעס‏(הורוױץ),‏ רות צוקערפײן ‏(הוד),‏ האנקע באס,‏ זאשע אקערמאו,‏שײנדל שרת־ערליכער.‏צום ‎10‎ײאריקן ױבל זענען פארגעקומען פארשידענע אימפרעזן:‏לײכט־אטלעטיק,‏ פינג־פאנג,‏ א װעט־לויף אין דער ײדישערגעגנט.‏ אין ״לובליגער טאגבלאט״ איז דערשינען אן ארטיקל װעגן10 יאר ״הפועל״.‏ס׳האט אויך עקזיסטירט א ראװערן־סעקציע,‏ צו װעלכער עסזענען געקומען צו גאסט מאטאציקליסטן פון או־ץ־ישראל און פוןװארשע און געװײלט אין לובלין 2 טעג.‏ ס׳זענען אויך געקומעןאויף באזוך אנפירנרע פערזענלעכקײטן פון דער צענטראלע:‏ ברוךבאג,‏ דב־בער זילבערמאן.‏אין דער תקופה פון שארפן אנטיסעמיטיזם אויף די ספארט־פלעצער,‏ איז אױף מײן איניציאטיװ געשאפן געװארן אפארשטענריקונג־קאמיםיע פון אלע ײדישע קלובן,‏ אבער אןאריכת ימים,‏ צוליב דעם אנטאגאנים צװישן זיך.‏יעדעס יאר פלעגט דער פוילישער פוטבאל־פארבאנד איןװארשע צוטײלן אויסצײכענונגען פאר שפילער און ספארט־טוער.‏אזא אויםצײכענונג ‏(״אדזנאקא זאסלוזשאניד״)‏ האט צװישן דילובלינער אויך באקומען דער שרײבער פון די שורות.‏צװישן דער מיטגלידערשאפט האבן זיך געשאפן פארלעך,‏ װאסהײנט זענען זײ שוין זײדע־באבע.‏ ס׳איז אויך געפירט געװארןגעװארן א טעטיקײט אויפן קולטור־געביט,‏ װי:‏ פרײטיק־צו־נאכטסאװנטן מיט א פרעסע־איבערזיכט,‏ ספארט־נײעס,‏ מוזיק,‏ װי אויך א״לעבעדיקע פורים־צײטונג״ מיט אקטועלער םאטירע.‏געװען אויך אן אקטיװ איבערגעגעבעגע חברימ יעקכהאראװיץ ‏(וײסבראט),‏ אברהם ראזענבוים,‏ שטײגל,‏ מאניעקרובינשטײן,‏ מאניעק לעװינשטײן,‏ ױסף שענקמאן,‏ ‏(אין ישראל),‏עס דערמאנט זיך אויך א טרויעריקער עפיזאד:‏ נאך אגעוװנענעם מעטש מיטן פוילישן ״לעװארט״ אין לובארטאװ,‏ װינאר די שפילער זענען ארײן אין אויטאבוס אויפן װעג צוריך קײןלובלין — זענען זײ באװארפן געװארן מיט שטײנער.‏װען ״הפועל״ איז אריבער אין קלאס ״א״,‏ איז אײנגעארדנטגעװארן אין לאקאל אויף קרולעװסקא א פײערלעכער באנקעט,‏ צוװעלכן ס׳זענען געקומען פארשטײער פון די אנדערע ײדישעספארט־קלובן,‏ װי אויך נישט־ײרישע געסט:‏ מאניאק,‏ סעקרעטארפוןילובלינער פוטבאל־פארבאנה מאסקאל באקאגטער שפילערפון װ.ק.ס.׳ לעװאנדאװסקי,‏ ספארט־רעדאקטאר פון דער צײטונג״זיעמיא לובעלסקא״ און אנדערע.‏חוץ דער פוטבאל־מאנשאפט,‏ האט גרויסע דערגרײכונגעןגעהאט די פינג־ פאנג־סעקציע.‏ די מאנשאפט,‏ בראש מיט בעניעקדי גרמדערס און ערשטע שפילערס פון לובלינעד ״הפועל״.‏15

גדליה פישמאן ‏(לאס־אנזשעלעס),‏ װעלכער האט אין װעטלויףפארנומען דאס צװײטע ארט.‏כ׳װיל דערמאנען א ספעציעלן טיפ פון א געטרײען חבר,‏ ממשא פאנאטיקער — דער קאסירער איטשע קערשנבלאט(געארבעטבײ יחיאל שטולמאן אויף צירולניטשע).‏ װען ס׳איז געװען א מעטשפון ״הפועל׳/‏ האט קערשנבלאט אלײן זין־ אװעקגעשטעלט בײםארײנגאנגם־טױער אלס אררנער און נישט ארײנגעלאזט אןבילעטן,‏ אפילו רי פארװאלטונג־מיטגלידעה דער זעלבער חברפלעגט פאר א מעטש פון ״הפועל״ זיך געװעטן מיט רי שפילער,‏אז ״הפועל״ װעט דעם מעטש פארשפילן.‏ ער איז גרײט געװען צופארשפילן זײן געלט,‏ אבי ארײנברענגען די שפילער איןאמביציע...‏בײם אויסברוך פון דער מלחמה,‏ האט רער לאקאל זיך געפונעןאויף לובארטאװסקא 22, אנגעפירט פון שלמה אײבעשיץ.‏ װען איןררויסן האבן זיך שוין ארומגעדרײט היטלעריסטישע סאלדאטן,‏האבן נאן־ די חברים ״ארײנגעכאפט״ א דאמינא ארער א פינג־פיאנג.‏די מיטגלידער פון הכשרה־פוגקט פון ״השומר הצעיר״ איןקראסוצקים פאבריק אויף קראװיעצקא,‏ האבן זײערע בעטלעךארײנגעשטעלט אין לאקאל פון ״הפועל״.‏ ױגנטלעכע,‏ װאס האבןאדורכגעװאנדערט לובלין,‏ האבן זיך דארט ארײנגעכאפט א גאכט.‏דעם לעצטן גרוס פון ״הפועל״ האב איך אפגענומען,‏ װען מעןהאט מיך אריבערגעפירט פון לוצק ‏(דאן ראטן פארבאנד)‏ קײןסיביר.‏ איך האב דערהאלטן א בריװ פון שמשון ניסענבוים,‏װעלכער האט זיר געוװנדערט,‏ פון װאנען קום איך קײן סיביר.‏ ערהאט געשריבן,‏ אז די חברים האבן צוליב פאניק פארברענט דיפענער און פאטאגראפיעס.‏ בלויז מיר איז געבליבן א זײגערל,‏ װאסכ׳האב באקומען צום ‎10‎־יאריקן ױבל און אײניקע פאטאגראפיעם,‏װאס כ׳האב מיטגענומען קײן סיביר און זײ אויסבאהאלטן פאר אסאװיעטיש אויג•‏אזוי האט זיך פארענדיקט רי רומפולע טעטיקײט פונעם ערשטן״הפועל״ אין פוילן,‏ דער לובלינער ״הפועל״,‏ װעלכער װאלטהײנטיקס יאר געװען א בן־‎60‎‏.‏די ברוינע בעסטיע אין מענטשלעכן געשטאלט,‏ האט אלץ אוןאלעמען פארניכטעט.‏ געבליבן זענען בלויז זכרונות.‏ טא זאלן דיפארצײכנטע שורות זײן מין אזכרה פאר מײגע ליבע,‏ טײערעחברים — און פאר די לעבן געבליבענע א רוף.‏ נישט פארגעסן!‏תגאיס שרײבן אין א לובלינער ײדישער ה״ם,‏ פאר דער מלחמה.‏‏(דאט בילד האט צוגעשטעלט שרה ‏[שפרינצאלע]‏ בראגדעס).‏

א נ««ע,‏ ע פ ע ק ט ״ װ ע פ א ר םפוןפ א ר א » ב > ק ו נ ג‏!דוד שטאקפישמיט דער ברײטער אנװענדונג פון וױדעא־קאסעטן איןדער איצטיקער תקופה,‏ איז א ױשר אויסצונוצן די דאזיקעװיכטיקע,‏טעכנאלאגישע דערגרײכונג און פאראײביקןאונדזער ײדישע לובלין אויף אזא אופן,‏ w יעדער בן־עיר,‏ װיאויך זײנע קינדער און אײניקלעך,‏ זאלן האבן בײ זיך איןשטוב אזא קאסעטע מיטן פילם װעגן דעם ײדישן ישוב איןדער עיר ואם בישראלדער פלאן לאזט ‏•זיך רעאליזירן אויף אזא אופן:‏ פאראן אפילם פון דער פוילישער טעלעװחיע,‏ אין װעלכן מיר זעעןדעם ד״ר בינעם וױיס מיט זײן פרוי,‏ װאס מיט דער הילף פוןא שפאציר איבער די געװעזענע ײדישע גאסן אוןקװארטאלן פון לובלין,‏ אויפן פאן פון די פארמלחמדיקעבילדער מיט די ײדישע הײזער,‏ געשעפטן,‏ שילדן - דערצײלטאונדזער חשובער בן־עיר די געשיכטע פון דער ײדן־שטאט,‏איר אנטװיקלונג און טראגישער אומקום.‏מיט א 15 יאר צוריק,‏ האט דער קאמיטעט פון דערלובלינער לאנדסמאנשאפט אין ישראל צוגעגרײט א 160ליכט־בילדער ‏(״סלײדס״),‏ גענומען פון פאטאגראפיעספונעם געזעלשאפלעכן,‏ פאליטישן,‏ קולטורעלן און רעליגיעזןלעבן פון דער ײדישער לובלין.‏די צוויי פילמירטע אוצרות װעלן דינען װי א באזע פארדער געשיכטע פון לובלין און צחאמען מיט נאך געשריבענעאון פאטאגראפישע בילדער,‏ דאקומענטן און אנדערעמאטעריאלן,‏ רועט זיך באקומען א טרײע אפשפיגלונג פוןאונדזער אלטער הײם.‏דער צװײטער טײל פון פלאנירטן װידעא־פילם דארףאונדזער קאמיטעטימיטגליד משה ײאסאנג מיט זײן פרוי,‏ אמעם״אנדענק־צימער״ אין לובלין אויף לובארטאװסקע 10/אין חודש ױני 1988.פארשטעלן דעם אומקום פון דער שטאט,‏ אויסצוגן פון דערחורבךליטעראטור,‏ בילדער,‏ דאקומענטן,‏ פלאקאטן װעגןאנטי־ײדישע גזירות,‏ װאס אלץ צהאמען װעט שילדערן דיטראגיש־העראישע טעג פון ײדישן אומקום און גבורה.‏דער דריטער טײל װעט דערצײלן װעגן די טעטיקײטן פוןאלע לאנדסמאנדאפטן־ארגאניזאציעס אין דער װעלט־,‏ דיאויפגעשטעלטע דענקמעלער לזכר אונדזערע קדושים איןלובלין,‏ תל־אביב,‏ נױ־יארק,‏ טאראנטא,‏ מאנטרעאל,‏ פאריז;‏ד

פאלענדק • מ״נונגען • בר

איניציאטיװ און פינאנסירונג פון שרה און מאנפרעדפרענקעל פון אנטװערפען.‏אײדער איך ענטפער אויף אײערע פראגן און פארוװרפןאין ״אונדזער װארט״(הגם אײער בריװ איז נישט געשיקטגעװארן דירעקט צו אונדז),‏ זאל מיר דערלויבט זײן צושטעלן פריער די פשוטע,‏ עלעמענטארע פראגע:‏ פאר װאסהאט איר דעס אפענעם גריײ אין רעדאקציע פון א ‎3‎אריזערצײטונג ניט צוגעשיקט פריער צום לובלינער קאמיטעט אץישראל!‏ זײט איר,‏ חלילה,‏ מיט אונדז ברומ,‏ אדער פירןבײדע לאנדסמאנשאפטן צװישן זיך װעלכע ט׳איז מחלוקתזמיר האלטן דאך אן די בעסטע חברישע באציאונגען אוןדערפאר,‏ מײן איך,‏ איז געװען אײער ערשטער חוב צו װענדןזיך קודם כל צו אונדז נאך אויפקלערונגען.‏ אײער ערשטעראדרעס האט באדארפט זײן דער קאמיטעט פון דערלובלינער לאנדסמאנשאפט אין ישראל - און ניש די פרעסע.‏איך שרײב פרעסע,‏ װײל איר האט אויך געהאט בדעהאפצודרוקן דעם דערמאנטן בריװ אין ״די לעצטע נײעס״ און״ײדישע צײטונג״,‏ װאס דערשײנען אין ישראל.‏און נאך א פראגע:‏ אויב פארעפנטלעכן אײער פראטעסטאין די 3 דערמאנטע צײטוגנען,‏ טא פאר װאס האט אירפארגעסן,‏ m מיר האבן אן אײגענעם ארגאן ״קול לובלין״,‏װאס דערשײנט שוין אן איבערײס עטלעכע צװאנציק יאראון אױף װעמענס שפאלטן עס ווערן ארױסגעברענגט אלעפראבלעמען פון אוכדזערע לאכדסמאנשאפטן אין לאנד אוןאין אויסלאנד.‏ אויך דעם אדרעס האט איך פארגעסןזטייערע פרײנט!‏ מיר שײנט,‏ m אױף די צװײ פראגןפאדערט זיך נישט בלויז אן ענטפער,‏ נאר אויך - אפארענטפער.‏און איצט - עטלעכע תשובות אויף אײערע שאלות אינעםאפענעם ברױו.‏איך פרעגט:‏ ״צי האלט איר טאקע פאר וױכטיק אוןנױטװענדיק צו אינװעסטירן ײדישע געלטער אין הײנטיקןפױלן און דװקא אין לובלין,‏ װו עס האבן געװוינט 45 טױזנטײדן און װו עס װױנען הײנט א פאר צענדליק ײדןז״ענטפער:‏ נישט מיר,‏ ד.ה.‏ דער קאמיטעט פון די לובלינעראין ישראל,‏ האט אינװעסטירט פון זײנע געלטער איןהײנטיקן לובלין.‏איר פרעגט:‏ ״פון װאנען די זיכערקײט,‏ w די װאס װעלן‏,באערף דאס לײגן דעם גרונטשטײן,‏ האבן נישט אויף זיך דיחטאים פון העלפן אומברענגען די לובלינער ײדןז״ענטפער:‏ ס׳איז טאקע נישטא די זיכערקײט,‏ צי דיפאלאקן װאס װעלן זיך באטײליקן אינעם אקט פון ‎9‎טןנאװעמבער 1988, האבן נישט אױף זיך דעם חטא פון העלפןאומברענגען אונדזערע יידן - און גוט װאס איר פארלאנגטנישט פון אונדז קײן אויספארשונג אין דעם ענין.‏ איז דען דיפראגע רעלעװאנטיש לגבי דער איניציאטיװ פון פארפאלקפרענקעלזאיר פרעגט:‏ ״און װער װעט אין דער צוקונפט אפהיטן דיפארצוימונג,‏ אויב n װעט געשאפן װערן,‏ w קײן ײדן איןלובלין זענען נישטאי״ענטפער:‏ ה׳ מאנפרעד פרענקעל האט אונדז פארזיכערט,‏m די נײעסטע טעכנאלאגישע און עלקטראנישע מיטלען,‏באזאמען מיט א שטענדיקן שומר,‏ װעלן אפהיטן דיגאנצקײט פון די אײנריכטונגען.‏איר פרעגט:‏ פאר װאס פארשװעכן די דאטע פון ‎9‎טןנאװעמבער,‏ װען סיאח ענטגילטיק ליקװידירט געװארןדאס געטא פון מײדאן טאטארסקייענטפער:‏ דער רענאואציע־אקט פון ביתיעולם דעם ‎9‎טןנאװעמבער 1988, װעט נישט זײן קײן פארשװעכטע דאטע,‏נאר א בפירושע באערונג און אפהיטונג פוצעם אנדענק פוןדי טױזנטער ײזץ׳ װעלכע מיהאט קוגר געװען אויפן בית־הקברות אױף דער אומצקע גאס - גיז דער שואה.‏ דארטגעפינען זיך די קברים פון אײערע עלטערן,‏ װי פון מײןטאטע־מאמע.‏ דער היטלעריטטישער װאנדאליזם האטדערפירט דערצו,‏ m א ‎70‎־‎80‎ פראצענט פונעם אמאליקןשטח פון בית־עלמין,‏ איז הײנט א פרײ,‏ אפן פעלד,‏ וװ עטפאשען זיך קי,‏ פערד,‏ חזירים.‏ נאר א דאנק דער איניציאטיװאון פינאנטירונג פון די פרענקעלט,‏ װעט דאט ״גוטע ארט״,‏װי מען רופט בײ ײדן א בית הקברות - צוריק פארװאנדלטװערן אין א ״הײליק ארט,״ ארומגעצױמט און באװארנט,‏m דער מקום זאל מער ניט פארשװעכט װערן.‏איר פרעגט:‏ אויב שוין יא אינװעסטירן און זייןברײטהארציק מיט פאנדן,‏ פאר װאט זאלן שרה אוןמאנפרעד פרענקעל נישט אינװעטטירן אין ישראליענטפער:‏ װי מיר איז באקאנט,‏ האבן די פרענקעלט שױןאינװעטטירט אין ישראל הונדערטער טוימטער דאלארן‏(בפירוש - הונדערטער טויזנטער,‏ אויב נישט פיל מערער),‏נאר בײ זײ איז דאט לױטן אלטן און גוטן ײדישן מינהג פוןמתן בטתר.‏ ‏«ײ יאגן זיך נישט נאך רעקלאמע,‏ באנקעטן,‏פאטאגענישע האנט־דרוקן מיט גדולים און ענלעכע״פאבליטיטי״־מאניערן.‏ ‏(װעגן זייער בײשטײער צו דערמײדל־שול אין בני־ברק,‏ האב איך געשריבן אין ״קוללובליף מיט א יאר צוריק).‏איר פרעגט:‏ פאר װאט האבן מיר נישט פרובירטאיבערצײגן די פרענקעלט,‏ זײ זאלן כישט אינװעטטירן איןלובליןז מיט װעלכע רעכט האבן מיר זיך געװאנדן צו דילובינער ײדן,‏ זײ יזאלן ןיך באטײליקן אין דעם אקט פון ‎9‎טןנאװעמבערז צי האבן מיר אנגעפרעגט אונדזרע בני־עיראין דער װעלט,‏ אויב זײ ‏•זענען מטכים מיט דער איניציאטיװפון די פרענקעלטזענטפער:‏ פון װאנען וױיטט איר,‏w מיר האבן נישטפרובירט איבערצײגן די פרענקעלטז אפשר יאל װײל אײדערמען רוקט ארױט טענות,‏ צי א באשולדיקונג,‏ איז א טךגעזונטער פריער זיך צו אינפארמירן בנוגע דער פראגע.‏ מירװײסן,‏ אז די פרענקעלט ארבעטן איבער דעם פראיעקטשוין עטלעכע יאר.‏ װען מיר האבן ‏•זיך װעגן דעם דערוװטטמיט א קנאפע יאר צוריק,‏ ןענען זײ שוין געװער טיףאנגאזשירט אין דער הײליקער אויפגאבע מיט זײער א טךמי און...‏ געלט.‏ס׳איז נישט קײן טוד,‏m דער קאמיטעט פון דערלובלינער לאנדטמאנשאפט אין ישראל באטראכט ‏•זיך װידער צעגטער פון אלע אונדזערע ארגאניזאציעט אין דערװעלט.‏ האבן מיר זיך גענומען די רעכט צו װענדן זיך װעגןאנטײל אינעם אקט פון ‎9‎טן נאװעמבער.‏ אונדזער בריװ־צירקולאר אין דער פראגע איז געשריבן געװארן וױ אװענדונג,‏ אפעל,‏ פארשלאג פאר יעדן לובלינער ײד,‏ װאט זאל19

זיך פירן װי ער פארשטייט,‏ אן וועלכן סיאיז פרוװ פוןאיבערצײגן,‏ אדער אױפפאדערן.‏ אין די לעצטע 30 יארהאבן מיר פונאנדערגעשיקט אין דער װעלט צענדליקערבריװ און צירקולארן צו אונדזערע בני־עיר אומעטום־אוןביז איצט איז נאך קײנעמען נישט אײנגעפאלן צו פרעגן״מיט װעלכע רעכט״ מיר האבן דאס געטאן.‏מײנט איר ערנסט,‏ ליבע פרײנט,‏ מיט דער שאלה,‏ צי מירהאבן אנגעפרעגט די לאנדסלײט אין דער װעלט,‏ צי ‏«ײזענען מסכים מיט דער איניציאטױו פון פארפאלקפרענקעל.‏ דעם אמת געזאגט,‏ איז אונדז נישט אײנגעפאלןאדורכצופירן אזא ״פלעביסציט״ אין דער לובלינער װעלט.‏נאר איך מײן,‏ m װאלט עמעץ געקומען מיט אזא פארשלאג,‏װאלטן מיר אים אפגעװארפן.‏ סטײטש,‏ אנפרעגן בײ סתםײדן,‏ אפילו בנײעיר,‏ אויב אן אנדערער ײד װיל פון זײנעפאנדן אינװעסטירן אין אן אלגעמײנעם פראיעקטזאײער אפענער בריװ ענדיקט זיך מיט דער מײנונג,‏ בטל צומאכן די דאזיקע איניציאטיװ און איך גלויבט,‏ אז לובלינערײדן װעלן זיך נישט מטריח ‏*ײך קײן לובלין דעם ‎9‎טןנאװעמבער 1988.מילא,‏ בטל מאכן די געבענטשטע איניציאטױו פון שרהאון מאנפרעד פרענקעל - איז א ברכה לבטלה.‏ אלץ װעטפארקומען לױט דעם באצײטנס אויסגעארבעטן פראגראם.‏דאקעגן דער אנטײל פון לובלינער ײדן איז טאקע אמינימאלער - אבער נישט צדליב די מאטיװן,‏ װעלכע אירברענגט ארױס אין דעם בריװ אין רעדאקציע,‏ נאר דערעיקר - צוליב קלימאטישע,‏ פינאנסיעלע,‏ מעדיצינישע,‏קאלענדארישע אוןפארשטײט זיך,אױך פסיכאלאגישע אוןנאציאנאלע סיבות.‏צום סוף:‏ עס אונטערליגט נישט קײן ספק,‏ אז יעדעראײנער פון אונדז טראגט אין הארצן א חשבון מיט פוילן אוןמיט פױלישן פאלק.‏ נאר װי א בירגער פון מדינת ישראל,‏ איזמיר אויך װיכטיק דער מלופהעוער חשבון,‏ װאס שײךבאציאונגען מיט אנדערע לענדער.‏ קױם עטלעכע יאר נאכןגרויסן חורבן האט מדינת ישראל געװאגט אנצוקניפןדיפלאמאטישע באציאונגען מיט דײטשלאנד.‏ הײנט װאלטירושלים געײען גליקלעה װען אירע דיפלאמאטישעפארשטײער זאלן זײן אקרעדיטירט אין די הױפטשטעט פוןאלע מדינות.‏ אויב פוילן װיל זיך איצט חברן מיט דערײדישער מדינה און מיטן ײדישן פאלק(איך װײס װאס אירװילט דא זאגן:‏ ״זײ דארפן האבן אונדזערע דאלארן״),‏דארפן מיר זײן דערפון צופרידן,‏ אומאפהענגיק פונעםאינדױױדועלן חשבון הנפש פון יעדן אײנעם,‏ אבער דערבײטאר מען נישט אויך פארגעסן די אינטערעסן פון מדינתישראל.‏האלעװיי,‏ ליבע פרײנט,‏ װאלט איך נישט באדארפטשרייבן דעם בריװ און פאלעמיזירן מיט אײך עפנטלעך.‏ מירװאלט געװען א סך ליבער און סימפאטישער,‏ װען מירדיסקוטירן ארום דעם ענין בײ א גאסטפרײנטלעכן טיש איןפאריז,‏ בײ עמעצן פון אייך,‏ אדער אין אוכדזער הײם איןרמת־גן.‏ נאר אזױ װי איר האט ארױסגעבראכט דעם עניןפאר דער עפנטלעכקײט,‏ בין איך אויך איך געצוװנגען צורעאגירן עפנטלעך.‏איך שיק אײך אלע איבער די הארציקסטע גרוסן אוןװינטש אײך כל־טוב.‏מיט א סך פרײנטשאפט -רמת־גן,‏ 18.10.88דוד שטאקפישא פאר קר«ס«שע באמערקונגעןפאראן לענדער,‏ װאס שטאלצירן מיטזײערע רײכע מוזעומם מיט די אױסגעפלא־סטערטע װעגט,‏ קאלומנעס,‏ טרעפ;‏ די מיטזײערע היסטארישע געבײדעס און פאלאצןפון מלוכה־לײט,‏ באראנען,‏ פרינצן.‏פראנקרײך איז באוװסט מיט דעם װערסאי,־פאלאץ,‏ מיט דעם אײפעל־טורעם;‏ עסטרײר— מיט דעם פראטער צי מיט דעם קיניגלעכןפאלאץ שענבײן;‏ דער װאטיקאן אין רויםבאצויבערט מיט די װענט און סופיטן,‏געמאלן דורך מיכאל אנדזשעלא,‏ לעאנארדאדא װינטשי,‏ ראפאעל און אנדערע בארימטעקינסטלער.‏ דער קרעמל,‏ דאס װײסע הויז,‏דער רױטער פלאץ — אלץ פארשיכורט דיךמיט שײנקײט און פראכט...‏און מיר װײזן פאר אױסלענדישע טוריסטןדעם יד ושם און מרתף השואה מיט דעם נר־תמיד װאס פלאקערט אױף דעם שטײנערנעםבאדן.‏ אישוידערלעך בילד מיט די נעמען פוןדי טויט־לאגערן,‏ אין װעלכע ס׳זענעןאויסגעמארדערט געװארן אין דער שואההונדערטער ײדישע קהילות מיט זײערעטײערע,‏ קולטורעלע אוצרות.‏און מיר פירן אדורך יערלעכע ״אזכרות״״.‏און װײ צו אוגדז,‏ אז מיר דארפן זאגן,‏ אזהיי־יאר איז געװען א״שײנע״ אזכרה,‏ דאס יאראיז די אזכרה געװען נישט קײן געלונגענע...‏אױך אין אפריל 1988, האב אין־,‏ װי תמיד,‏אנטײל גענומען בײ דער מצבה פון לובלין,‏אין דער אזכרה אין ױם השואה והגבורה,‏ לזכרדעם אומקום פון די זעקס מיליאן ײדן דורן־היטלערן און זײנע מיטהעלפערס,‏ אױן־ פוןאונדזער לובלין.‏ מיטן אנצינדן די זעקספאקלען(וואס עפעס דאס מאל נאר דרײ?)‏ אוןדװקא נאר דורך אויסלעגדישע געםט?‏ האטשוין דער קאמיטעט נישט געפונען קײןאנדערע צו דעם אקט — אין טאג פון 40 יארמדינת ישראל און 45 יאר פון דעם העלדישןאױפשטאנד אין װארשעװער געטא?‏ דערשרײבער פון די שורות װײסט פון אלובלינער,‏ װאס האט געקעמפט קעגן דינאציס אין איטאליע,‏ האט 6 מיליטערישעאויסצײכענונגען,‏ צװישן אנדערע — פארןאנטײל אין דער שלאכט בײ מאנטע־קאסינא.‏א לובלינער פרוי,‏ װאס איז ניצול געװארןפון די נעגל פון דער געסטאפא און אןאנדערע פרוי,‏ װאס האט אין װארשע געלעבטאין אונטערגרונט — בײדע מיט פאלשעדאקומענטן און נעמען,‏ װאס האט זיו מערגעפאסט פאר דעם טרויעריקן כבוד.‏ אמת,‏ זײזענען נישט קײן ״אויסלענדישע געסט״,‏20

אבער האבן נאך הײנט דערלעבטאויסצודריקן סימבאליש דעם ױם השואה.‏איר מײז אויה אז מיטן אנצינזץ די ליכט,‏ארײנפירװארט פון מ.‏ הארן און דעררעליגיעזער צערעמאניע — דארף די אזכרהזײן געשלאסן מיט דער ‏,התקװה״.‏ אפילו דיבעסטע,‏ לאנגע רעפעראטן און פאעזיע זענעןאיבעריק,‏ װען מיר שטײען שטום בײ דערמצבה,‏ מיט פארגליװערטע הערצער,‏ פארדעם אש פון מאידאנעק — און ס׳איז אױךשװער צו הערן.‏ נישט דארט איז דאס ארט,‏נישט אין טאג פון אומקום פון פארשניטענעײדישע קהילות(אויר פון לובלין)‏ איז נײטיקאזא.קאםמעטיק״...‏איך מײן,‏ אז מיר זעגען דער אײנציקעראירגון,‏ װאס אויסער 2 יזכור־ביכער ‏(ײדישאון העברעיש),‏ מיט דעם יערלעכן זשורנאל״קול לובלין״,‏ װאס דארף אויסשליסלערבאהאנדלען נאר זכרונות פון לובלין אוןארטיקלען איבער דער שואה,‏ װי אויךאיבערלעבוגגען אין לאנד און אויסלאנד פוןאונדזערע בני עיר — אבער נישטאיבערצוטרײבן,‏ אויב זײ זענען צו פילפערזענלעכע.‏ אזא מאטעריאל איז איבעריקאון פאסט נישט צום יזכור־זשורנאל ״קוללובלין״.‏ און ס׳איז שלעכט,‏ אױב מיר דארפןזארגן װעגן מאטעריאל פאר ‏,קול לובלין״,‏קוים װעט,‏ חס־וחלילה,‏ אויספעלן!‏ עס איזפאראן א גרויסע ליטעראטור װעגן דער שואה‏(קאדיע מאלאדאװסקי,‏ קאצענעלסאן אוןאנדערע),‏ װאס מיר קאנען דרוקן;‏ מ׳קאןאויסנוצן און רערמאנען ארטיקלען פון דיביכער ״לובלין״,‏ װאס א סך האבן שויןפארגעסן און זײ זענען תמיד אקטועל.‏ מעןקאן דרוקן די ארטיקלען װעגן לובלין און דישואה פון די סטיפענדיסטן.‏אוין־ דער פראצעס פון אײכמאנען איזנישט פאר אלע באקאנט,‏ און אפילו װען יא,‏איז דאס אויך כדאי צו דערמאנען...‏איר זעט,‏ ס׳איז רא גענוג יסורים־מאטעריאל פאר דעם זשורנאל ‏«קוללובלין״!״.‏בן רשקהװאכנד

אײנער פון זײ נישט באװיליקט אנצושרײבןדעם באריכט,‏ נאר מ׳האט געמוזט אנקומעןצום חסד פון דער װארשעװער״פאלקסשטימע״ ‏(װען װעט שוין די‏,פאלקסשטימע״ אויפהערן צוזײן דער‏.באשפײזער״ פון ״קול לובלין?״).‏ דערדאזיקער באריכט איז באגלײט מיט דאנק־אויסדרוקן פונעם רעדאקטאר אונדזערן,‏ פארןפרײנד פון דער װארשעװער צײטונג אוןס׳װערט אונטערגעשטראכן דיאביעקטיװקײט פונעם באריכט ‏(װי דעןאנדערש...)‏צום סוף פונעם באריכט קומט אבאמערקונג,‏ אז די גאגצע פײערוגג איזגעפירט געװארן אין דער פוילישער שפראן־.‏װײס איו נישט,‏ צי די באמערקונג פונעםפרײנד איז געמאכט געװארן צוליבפאטריאטישער גאװה,‏ מיר אבער האט דאסT T T Tגעגעבן א טיאכקע אין הארצן.‏ זענען דאך דיאומגעקומענע קדושים דערצויגן געװארן אוןגעלעבט אין דער ײדישער שפראד און זי איזדאך געװען געװידמעט די פײערונגען.‏ס׳װערט דערמאנט אינעם באריכט,‏ אזס׳איז אויר אגטהילט געװארן דער אנדענק־טאװל פון יתומים־הױז ‏(אכראנע)‏ אויףגראחקע 11. דער לאגדםמאנשאפטס־קאמיטעט אין לובלין אונטער מײן אנפירונג,‏האטדורכגעפירט אן עקסהומאציע פוןבײגער און צװישן זײ — אױך בײנער פוןקינדער פון דער אכראנקע.‏ איך האב צוםספעציעלן נומער צוגעשיקט פאטאגראפיעספון דער עקסהומאציע,‏ אבער דיפאטאגראפיעס האבן נישט געזען די ליכטיקעשײן אין דעם ספעציעלן נומער.‏ זענען דאן־ דיספעציעלעבילדער צוגעפאסט צו דערפײערונג בײם יתומים־הױז,‏ וױ בכלל פוןאומקוס פון די לובלינער קדושים.‏צום סוף װילט ױך פרעגן:‏ װער,‏ און אפילופרײנד ד״ר װײס,‏ קאן אונח גאראנטירן,‏ װילאנג סיװעלן האבן א קױם די אלע טאװלעןאון שילדלען־,‏ אין װעלכע מ׳האטארײנגעלײגט אזוי פיל עגערגיע און ײדישגעלט?‏ איך מײן — ביז מאטשארס באיצעס‏(די גרונדװאלדטשיקעם)‏ װעלן צולײגן אהאנט...‏ די שילדלעך מיט די אויפשריפטן זעטמעז נישט.‏אויפן פאן פון דער התלהבות,‏ מיט װעלכןמ׳איז צוריק געקומען פון לובלין ‏(שרײבטדאך דוד שטאקפיש,‏ װי די צװײ פאליאקןהאבן געגרײט דעם.אנדענק־צימער״ מיט א22סך ליבשאפט(צו װעמען,‏ צו די טויטע ײדן?...)‏— װיל איר דא איבערגעבן ציטאטן פון אבריװ צו מיר פון מײנעם א חבר אין פױלן,‏ איןװעלכן ער שרײבט ‏(אױף פויליש):‏ ‏«דיפײערונג אין לובליז,‏ איז מער טאראראם װיס׳איז פאקטיש.‏ בײ אונדז איז אזוי,‏ קײן ױגנטאיז נישטא,‏ אלץ אלטע לײט.‏ מיט דער צײט,‏װעט דאס פראבלעם װערן געלעזן.‏ יעדע װאן־קומען פאר לװױת — אין א צײט ארום,‏ װעטמען דארפן זוכן א ײד מיט א ליכט...״איך בין זיכער,‏ אז דער פארשטארבענערהרב ידידיה פרענקעל ז״ל װאלט אנדערשגעקוקט און געזעזדי צערעמאניאלן איןלובלין,‏ װי ס׳האבן געקוקט און געזען די פארלובלינער שליחים פון ישראל.‏ הרב פרענקעלז״ל האט אמאל אויף אן אזכרה אין ױם השואהגעזאגט:‏ גלױבט נישט דעם גוי!‏און נאך א באמערקונג:‏ דער ברײטערבאריכט פון די פײערונגען אין דערװארשעװער ״פאלקסשטימע״,‏ איבערגע־דרוקט אין.קול לובלין״ אין ישראל,‏ װעט —אזוי מײן איר — זיץ א גוטע רעקאמענדאציעפאר די הײנטיקע מושלים איז לובלין,‏ צו דיאמעריקאנער ײדן מיטן דזשאינט בראש...‏•און צום סוף — א פארשלאג:‏אין צוזאמענהאנג מיטן בריװ פוןקאמיטעט װעגן דער איניציאטיװ פון דערמשפחה פרענקל װעגן ארומצוימען דעם ביתהקברות אויף אוניצקע־גאס אין לובלץ —האב איר א מער פראקטישן פראיעקט.‏ אבעראײדער איך באריר דעם פראיעקט,‏ װיל איךבאקומען א געװיסע אויפקלערונג.‏אין ״קול לובלין״ נר.‏ 20 איז געװעןפארעפנטלעכט א דערקלערוגג פון דער״פאלקסשטימע״ אלס ענטפער אויף מײנעפארוװרפן,‏ אז דער בית הקברות איז אפן —אין דער דערקלערונג װערט געזאגט,‏ אז ס׳איזנישט ריכטיק,‏ דער בית עולם איזארומגעצוימט מיט א פארקן.‏ אין ״קוללובלין״ נר.‏ 23, אינעם ברײטן באריכטגענומען פון דער ‏.פאלקסשטימע״ װערטגעזאגט:‏ ״מיט די אויסשליסלעכע פינאנס־מיטלען פון דער לובלינער שטאט־פארװאלטונג,‏ מיט דער מאראלישער הילףפון ד״ר שמחה װײס,‏ איז דער שטח פון ביתעולם אויף אוניצקע ארומגעצױמט מיט אשײנעם עסטעטישן פארקאן,‏די מצבותאויפגעפרישט און געברענגט אין ארדענונג.‏און הלװאי װאלט אלע ײדישע בית־עולמסאין פוילן געװען אין אזא מוסטערהאפטעארדענונג װי אין לובליך.‏אינעם בריװ פון קאמיטעט לײענען מיראבער,‏ אז די משפחה פרענקל האלט,‏ אז דערבית הקברות אויף אוניצקע געפינט זיר אויףאן אפן פעלד און זײ טרעטן צו אויף זײיעראיניציאטיװ — אויך פינאגסיעלעארומצוימען דעם שטח און רעסטאװרײרן.‏ טאוװ איז דא דער אמת?‏ אינעם בריװ װענדעטזיך דער קאמיטעט צו די לובלינער ײדן זיךמיטבאטײליקן אינעם אקט פון באנײען רעםבית הקברות אויף אוניצקא און קומען איןאונדזער חרובער הײם,‏ וװ מ׳װעט קאנען זיךבאזארגן מיט אן אנדענק־שטײן און געהעריקןאויפשריפט לזכר די געשטארבענע קרובים.‏איר װאלט פארגעלײגט,‏ אז ס׳װאלטגעװען פראקטישער,‏ אז װער פון די לובלינעראיז מסוגל און קאן,צו װענדן ױן־ צו באקומעןא דערלויבעניש צו עקסהומירן די בײנער קײןישראל און אויפשטעלן א מצבה לויטןאײגענעם נוסח און מעגלעכקײט,‏ אויףאײנעם פון די בית הקברות אין ישראל,‏ וװמיר האבן די פולע זיכערקײט,‏ אז אונדזערעקינדער,‏ אײניקלען־,‏ אור־אײניקלער אוןהמשכדיקע דורות,‏ װעלן קאנען אין א ױםדפגרא,‏ אין א ראש חודש אלול צי אין איארצײט,‏ לאזן א טרער און זאגן א קדיש(א סךבכבודיקער און שענער ורי פארזארגן זיר מיטא פילם װידעא...)‏ — זיכערער וױ אן אנדענק־שטײן אויף אוניצקא גאס,‏ װעלכע איזפאריתומט.‏י.‏ רײכנשטײן,‏ גבעתייםדער רעדאקטאר ענטפערט:‏צו בן רשקה:‏שוין א פאר צענדליק יאר,‏ װי דו באטײליקסט זיך איןאונדזערע יערלעכע אזכרות אין זאל פון בית העמלין אוןבײם דענקמאל לזכר די קדושים פון לובלין אין נחלת יצחק.‏בדרך כלל האבן די דאיזיקע טרויער־אקטן זיך אײנגעשעלטלױט א געװיסן ״שטאנץ״ נישט נאר בײ די לובלינער,‏ נאראויך בײ אנדערע לאנדסמאנשפטן.‏ טא װאס האסטו זיךערשט איצט דערמאנט ארויסצוקומען מיט טענות,‏ הלמאימען פארבעט געסט פון אויסלאנד אנצוצינדן ליכט,‏ אדערמ׳גיט זײ א ווארט ארויסצוטרעטן אויף יזכור־

אונערנעמומען.‏ און אויב האסט געװסט װעגן אונדזערס אמלחמה־העלד פון מאנטע־קאסינא,‏ צי װעגן א פרוי װאסהאט איבערגעלעבט היטלערן,‏ װאס בײדע ‏•זענען ראויאנצוצינדן ליכט,‏ איז דיר שװער געװען צו געבן װעגן דעם אטעלעפאן - און דו װײסט יא,‏ m מיװאלט נישט אפגעזאגטדײן בקשה,‏ צי פארשלאג.‏ אויך אויפן בית הקברות איז נאךגעװען א מעגלעכקײט צו פאריכטן דאס װאס דו האלטסטפאר אן אומרעכט.‏ פרעג איך איז גלײכער צו װארטן מיטבאושלדיקונגען אין אונדזער צײטונג,‏ אדער באצײטנסאײנארדענען אזױ,‏ m מיזאל נישט דארפן יעמעצן פארשאפןבײז בלוטי דו װײסט דאך יא,‏ ידידי,‏ אז טײלמאל ״זוכן מירמיט ליכט״ מענטשן,‏ װאס זאלן אנצינדן די ליכט...‏נאך אפעס:‏ װו איז אהין געקומען דײן הכנסת אורחיםלפאר װאס האלטסטו,‏ אז אונדזערע געסט פון אויסלאנדדארף מען נישט דערמעגלעכן ארויסצוטרעטן אויף א יזכור־אקטז צי אנצינדן די ליכטז פונקט װי ײדן אין ישראל און איןדי תפוצות זענען א״ן פאלק,‏ אזױ זענען לובלינער ײדן פוןלאנד און פון אויסלנאד - אײן משפחהװאס שײך דײן עצה צו באנוצן זיך מיט מאטעריאלן פוןקאדיע מאלאדאװסקי,‏ יצחק קאצענעלסאן,‏ צי פוןאײכמאך־פראצעס,‏ װיל איך דיר ענטפערן,‏ w עס האט נישטקײן ־זין ״צו קאנקורירף מיט ״די גאלדענע קײט״ אוןאנדערע ליטערארישע זשורנאלן,‏ װעלכע פעלן נישט אויסבײ ײדן,‏ בפרט,‏ אז ביז איצט האבן מיר איבערגענוגאײגענעם,‏ הײמישן מאטעריאל פון אונדזערע בני־עיר.‏ מעװײטער מײן ענטפער צו יצחק רײכענשטײן אויף דערטעמע).‏*ײאס געפעלט דיד יא,‏ ידידי רײכענשטײןוכל הכבוד פאר אונדזער בן־עיר יצחק רײכענשטײן,‏ װאסלײענט מיט אינטערעס און אויפמערקזאמקײט יעדן נומער״קול לובלין״ און װיל אויך רעאגירן,‏ קריטיקירן,‏פאלעמיזירן,‏ װי סיאיז צו זען פון זײן לאנגן בריװ מיטןאויסגעבארגטן ״קאפ״ פון די ״לעצטע נײעס״.‏ ער איז פולמיט טענות קעגן אינהאלט פונעם ספעציעלן נומער,‏געװידמעט 40 יאר מדינת ישראל און 45 יאר נאכןאויפשטאנד אין װארשעװער געטא.‏ אלץ װאס דארט איזאפגעדרוקט,‏ געפעלט אים נישט.‏ ער האט נישט געפונען קײןאײן גוט װארט פאר דער אויסגאבע.‏ דער גאנצער נומער איזדורך אים פארגעשטעלט אין א נעגאטיװן ליכט - דערפארפרעג איך שויךזשע איז אין די 48 ןײטן נישטא עפעסאזוינס,‏ װאס בײ דיר,‏ דעם אויפמערקזאמען לײענער,‏ זאלזיך נישט דערװעקן א פאזיטיװע באמערקונג,‏ אקאמפלימענט,‏ װי דאס האבן געטאן א סך לײענער איןלאנד און אין אױסלאנד.‏לאמיר בקיצור איבערחזרן דײנע טענות און פרובירןענטפערףהלמאי פון 48 ז׳׳ן,‏ ‏•זענען נאר 7 פון זײ(און נישט מער װי 4מאמרים)‏ געװידמעט 40 יאר מדינת ישראל;‏ m מ׳האטגעקאנט געבן פאפיערניקאװס ליד אויף דער ערשטער זײט;‏דיר פעלט אויך אויף דער זעלבער זײט די פאן פון דערמדינה,‏ דער עמבלעם פון די 40 יאר און א בילד פון צה״ל.‏מײן תשובה,‏ ר׳ יצחק:‏ פאר די עטלעכע צװאנציק יאררעדאגירן דעם ״קול לובלין״,‏ איז מיר אוסגעקומען צו הערן,‏הגם זײער זעלטן אװן פון באמת געצײלטע יחידים,‏ ממשאויסנאמען,‏ פאר װאס מיר דרוקן נישט שאפונגען פוןבאװוסטע פען־מענטשן.‏ איך האב תמיד באמיטאויפצוקלערן די פרעגערס,‏ w אונדזער זשורנאל װערטארויסגעגעבן פון א לאנדסמאנשאפט,‏ ריכטיקער געזאגט -פון א גרױסער משפחה,‏ װעלכע מעג זיך אזוי באצײכענען,‏וױיל מיר זענען געבליבן א קלײנע שארית הפליטה פון א‎45‎־טױזנט קעפיקן ײדישן ישוב.‏ מיט אנדערע װערטער:‏ ״קוללובלין״ דארף טראגן - און טראגט - דעם כאראקטער פוןא פאמיליענבלאט,‏ װאס דארף אפשפיגלען בלויז אוןאויסשליסלעך לובלינעד ענימים פון דער פארגאנגענהײט,‏קעגכװארט און פלענער לגבי דער צוקונפט.‏ אונדזער ײדישפאלק,‏ דער עם הספר,‏ פארמאגט א רײכע פרעסע איןעברית,‏ ײדיש,‏ ענגליש,‏ שפאניש,‏ פראנצויזיש.‏ אפילון איןדײטש.‏ אויב א ייד פון לובלין פארגלוסט זיך צו שרײבן אויףאלגעמײנע טעמעס - פאליטישע,‏ קולטורעלע,‏ נאציאנאלע,‏היסטארישע און פילאזאפישע,‏ װאס האבן ניט קײן שיכותצו לובלין,‏ האט ער גענוג ליטערארישע און פובליציסטישעטריבונעס וװ דאס אלץ אפצודרוקן.‏ װײל ״קול לובלין״,‏ אזויװי דער נאמען ‏•זײנער,‏ דארף טאקע זײן א ״לובלינער שטימע״פאר די בני־עיר און פאר דער טעמאטיק,‏ װעלכע האט אשיכות צו אונז־זער עיר ואם בישראל.‏דעריבער,‏ האט דער רעדאקטאר דעצידירט װאס געבןאויף דער ערשטער זײט - צי דאס ליד פון י פאפיערניקאװ‏(נישט קײן לובלינער),‏ צי דעם אינטערעסאנטן,‏ באלערנדיקןמאמר פון אונדזער רעדאקציע־מיטגליד ד״ר אלחנןהאראװיץ,‏ געװידמעט בײדע טעמעס פון 40 און 45, געשריבןאין עברית - און מיר וױלן דאר דערנענטערן דע•‏ צװײטןאון דריטן דור צו לובלינער ענײנים.‏ און צי האט איר נישטבאמערקט,‏ w לכבוד דעם ספעציעלן נומער,‏ האט מעןגעגעבן א בלויען ״קאפ״,‏ אנשטאט אין שװארץז װאס שײךדער פאן,‏ עמבלעם און א צה״ל־בילד,‏ װעט אונדזערס אלײענער זײ געפינען בשפע און אלע צײטונגען און דארף עסנישט זוכן דװקא אין אן אויסגאבע פון א לאנדסמאנשאפט.‏נישט ערכסט איז דײן טענה,‏ חבר רײכענשטײן,‏ בנוגע אבילד פון א בר־מצװה פײערונג צו װעלכער א לובלינער ײדהאט זוכה געװען פון ‏•זײן אײניקל.‏ כן ירבו אזעלכע שמחותבײ אונדזערע בכי־עיר ‏(קײן לװױת פעלן במילא נישטאויס...)‏ און ״קול לובלין״ דארף זײ אפגעבן דאס געהעריקעארט.‏אזוי איז אומפארשטענדלעך דײן טענה װעגן אפלײגןארטיקלען פון לובלינער מחברים,‏ כדי אפצודרוקןפארשידענע מאטעריאלן װעלכע האבן ניט קײן שיכות צולובלין.‏ ביז איצט האט אונדז קיממאל נישט אוסגעפעלטקײן זכרונות,‏ ארטיקלען,‏ בילדער,‏ צוגעשיקט פון אײגענע,‏הײמישע ײדן.‏ מיר דארפן נישט אנקומען צו נישט לובלינער.‏אױך איצט װעסטו אין אונדזער רעדאקציע־שופלאדגעפינען ״רעזערװע״.‏ און דײן,‏ זײ מוחל,‏ בײזװיליקערארײנזאג,‏ m די רעדאקציע־קאלעגיע האט ״גרינגעשעצט דיאינטעליגענץ פון לובלינער לײענער־עולם״ איז פשוטבאלײדיקנדיק פאר די,‏ װאס שוין איבער צװײ צענדליק יאר‏(סוף tp« ד 32)23

טעטיק״ט־באריכט פון א«רגון ‏

פארבעטן געסט פון אויסלאנד,‏ וױ אויר פון דער שארית הפליטהאין ישראל,‏ אנצוצינדן די זעקס ליכט.‏ דער הויפט־חזן פון צה״ל,‏אריה בראון האט אפגעריכט די טראדיציאנעלע תפילות און ״אלמלא רחמים׳׳.‏ די קינדער פון דער פאלקסשול אין רמת השרון האבןמיט זײער אײנדרוקספולן אויפטריט בײגעשטײערט צוםכאראקטער און אטמאספער פון דעם אװנט.‏ די פארשטאבענע איןלעצטן יאר,‏ האט מספיד געװען דוד שטאקפיש.‏מיטן געזאנג פון ״התקוה״ איז פערענדיקט געװארן דערטרויער־אקט.‏בייפ מאנומענט אין נחלת יצחקװי יעדעס יאר,‏ האבן מיר אוין־ אין טאג פון אומקום און גבורהאדורכגעפירט דעם יזכור־אקט אויפן בית הקברות אין גחלת יצחק,‏בײם דענקמאל לזכר די קדושים פון לובלין און מײדאנעק.‏ נאכןדערעפענוגג־װארט פון מ.‏ הארן,‏ האט גיטלע עדעל־שילדקרויטגעהאלטן א רירנדיקע רעדע װעגן אומקום פון לובלינער ײדישןישוב אין די יארן פון דער צװײטער װעלט־מלחמה.‏ דער חזן אליהואברהם גריגפעלד האט נאן־ די פאסיקע קאפיטלעך תהילים,‏ אויךגעזאגט קדיש מיטן עולם און אפגעריכט די תפילה ״אל מלארחמים״.‏ עס האבן זיך אױך באטײליקט געסט פון מעלבורן,‏ פאריז,‏נױ־יארק און פראגקפורט.‏םארנױילונג םון דעד בעלא מאנדעלםבערג סטיפענדיעדער סטיפענדיע־פאנד א.נ.‏ פון רער אומגעקומעגערהיסטאריקערין פון דער ײדישער לובלין,‏ בעלא מאנרעלסבערג־שילדקרױט פון איר ברודער און שװעגערין סימא און שמואלמאנדעלסברעג,‏ װי אויו פון איר מאן מאיר שילדקרויט,‏ װערטפארטײלט אין דרײ אונױוערסיטעטן:‏ תל־אביב,‏ ירושלים און בר־אילן ‏(רמת־גן).‏ הײ־יאר איז אין דער סענאט־אױדיטאריע פוןירושלימער אוניװערסיטעט פארגעקומען די פארטײלונג פון דערסטיפענדיע דעם סטודענט דניאל בלאטמאן פאר זײן פארש־ארבעט ״רער ׳בונד׳ אין פוילן אין דער תקופה פון רער שואה״.‏ דעםפארזיץ האט געפירט פראפ׳ ישראל גוטמאן.‏ באגריסונגען זענעןגעהערט געװארן פון דוד שטאקפיש,‏ אין נאמען פון דער לובלינערלאנדסמאנשאפט;‏ אדװ׳ חײם קאסאװסקי־שחור אין נאמען פוןגעזעלשאפטלעכן קאמיטעט און פון אונדזער בת־עיר שרהראפאפארט־עלבלינגער.‏דער סטיפענדיסט דניאל בלאטמאן,‏ האט געלײענט א גרעסערןאויסצוג פון זײן פארשערישער ארבעט.‏סאציאלע הילךאין די לעצטע יארן האט די משפחה לובא און משה קארןגענומען אויף זין־ די אויפגאבע צו שטיצן די נויטבאדערפטיקעײדישע משפחות און אײנזאמע מענטשן.‏ צו דעם צװעק פארטײלן‏.זײ 2 מאל אין יאר — ערב ראש השנה און ערב פסח — א געװיסעסומע פאר קנאפע 20 מענטשן.‏ פון די בריװ װעלכע מירדערהאלטן,‏ איז צו זען,‏ מיט װיפל דאנקבארקײט און צופרידנקײטעס נעמען אויף די דאזיקע מעגטשן די זארג און הילף פון דיקארעס.‏םאראײביקונגא דאגק דער שפעגדוגג פון דעם פארפאלק שפיגעל פון לאס־אגזשעלעס די סומע פון 3.5 מיליאן דאלאר פארן בית התפוצות,‏װעט דערמעגלעכט װערן אויפצובויען גאך א פליגל צו פארשן אוןפארצושטעלן ײדיש לעבן אין ‎19‎טן און 20 סטן יארהונדערט.‏ דעראויפטו װעט דערמעגלעכן די לאנרסמאנשאפטן זיך אײנצושאפן,‏פאר א צוגענגלעכן פרײז,‏ אן אנדענק־צימער אין בית התפוצות.‏לובלינער דעלעגאציע בײם לייגן קרענץ פארן דענקמאל פון דיאויפשטענדלער פון מארשעװער געטא,‏ אין יד ושם אין ירושלים,‏אין טאג פון גבודה און אומקום.‏ פון לינקט:‏ בלומא טרײסטמאן‏(מעלביין),‏ גיטעלע עדעל ‏(פאריז),‏ דבורה הארן ‏(תל-אביב),‏מאטל טרײסטמאן(מעלבורן).‏משה קארן צינדט אן אײנעס פון די זעקס ליכטאו

כ מ הש א ל ו תל א ו ר ח ע ומ פ ו ל ץמתתיהו הורן‏(מתוך נאום־ברכה במיפגש עם הפרופסורים מלובלין,‏ בת״א(27.1.88בני עיר יקריםהנני מתכבד לברד את האורחים:‏ פרופ׳ הרניק גפסקי וד״ר פױטרגאך בברכה מסורתית;‏ ברוכים הבאים.‏ באתם אלינו מעירגו לובלין,‏כדי ללמוד ולהכיר מקרוב את בני עמנו בארצו הקדושה.‏ הנני תקוה,‏שלא תתאכזבו.‏ הציבור הלובלינאי אינו יכול ואינומסוגל לשכוחאת עיר הולדתו,‏ מקום בו הם חױ והתחנכו במשך מאות בשנים:‏השתתפו בצורה פעילה בפיתוח התעשיה,‏ המסחר,‏ האמנות ומדעבלובלין ובפולין בכלל.‏בצער ובכאב גדול עלי להזכיר בערב זה,‏ בנוכחות האורחיםהנכבדים,‏ את התקופה שרוצים לשכוח ולטשטש מבחינה היסטורית— תקופת השואה.‏העיר לובלין,‏ שהיתה בין הראשונות לפלישת הגרמגים,‏ היתה גםהראשונה להשמדה.‏ הם ביצעו את המזימות בזהירות יותר,‏ שהיהודיםלא ידעו את התכנית של ההשמדה הםופית,‏ כמו כן רצו לבחון אתתגובתם של הפולנים ושל אומות העולם ונכחו לדעת,‏ שהםמתײחםים באדישות ובאי־איכפתױת,‏ ואף שתפו פעולה עםהגרמנים.‏ לכן הקימו מחנות השמדה — אושװיץ,‏ טרבליגקי,‏מײדאנק ועוד.‏ שישה מילױן יהודים,‏ שליש מעמנו,‏ הושמד בצורהברברית,‏ שההיסטוריה לא ידעה כמותה,‏ על ידי הנאצים השפליםועוזריהם.‏ ידוע לנו,‏ שהױ גם פולנים ־ חסידי אומות העולם —אויפנאמע פאר פוילישע געסט פון לובלין.‏ פון לינקס:‏ אנדזשעיטשטשיצסקי,‏ פראפ׳ גאן,‏ מ.‏ הארן(דעדט),‏ פראפי גאפסקי,‏ א.‏לאסקאײסקי,‏ ד.‏ שטאקפיש.‏שהצילו את חײהם של היהודים וסכנו את נפשם,‏ מבלי לקבל כלתמורה.‏הנני תקוה,‏ עם הרבה ציפױת,‏ שהאורחים המכובדים ידעולהתעלות מעל הכל ויחנכו את דור ההמשה בהתײחםות אחרת לעםהיהודי.‏הקהילה היהודית בלובלין,‏ בעלת מסורת מפוארת,‏ אשר במשךדורות רבים הױותה מעין שופע של היצירה היהודית בפולין,‏ נעלמהמהשטח ױש לעשות הרבה ױתר להנצחת יקירינו שנספו בשואה.‏כעת אני רוצה לשאול את האורחים הנכבדים;‏ בגמר המלוזמההאױמה,‏ האוניברסיטה הקאטולית בלובלץ פרסמה ספר מױחד ובוצײנו את שמות האנשים הדגולים;‏ פרופסורים,‏ כמרים,‏ סופרים,‏אנשי מדע שהושמדו על ידי הנאצים,‏ אבל לא הזכירו כלל אתהיהודים,‏ מלבד אחד מר בקר,‏ אנשים דגולים מבין היהודים,‏ אשרתרומתם גדולה להתפתחות עירנו לובלין.‏ מה צריכה להױתתגובתנו?‏ האם אפשר להכליג על כך?‏Drodzy Ziemkowie!Man zaszczyt przywitać naszych miłych gości, profesora HenrykaGapskiego i doktora Piotra Gacha z Katolickiego UniwersytetuLubelskiego, tradycyjnym pozdrowienien: Bruchim Habaimbłogosławienie przybyszom!Przybyliście do nas z naszego rodzinnego miasta - Lublina, bypoznać naszych braci w Ziemi Swietej. Mam nadzieję, że nie bedziecierozczarowani.Lublinianie nie moga i nie sa w stanie zapomnieć swego miastarodzinngeo, w którym urodzili śie i wychowali, gdzie w ciągu wiekówich przodkowie - w różnych formach - aktywnie uczestniczyli w rozwojuprzemysłu, handlu, nauki i sztuki - nie tylko Lublina, lecz i całejPolski.Z przykrością musze tu dzis, w obecności naszych Szanownych Gościprzypomnieć, te teraz, kiedy neofaszyści usiłują zaprzeczyć, jakobyzagłada Zydow miała miejsce - muszę przedstawić fakty.Lublin, zajęty przez wojska niemieckie w pierwszych dniach wojny, byłteż pierwszym miastem zagłady. Zaczęto ją ostrożnie, żeby Żydzi niemogli przewidzieć celu końcowego ale też by zbadać reakcję ludnościPolskiej i narodow świata. Przekonawszy się o ich obojętności igotowości współpracy, licznych Polakow, Niemcy założyli obozy zagładyna ziemi Polskiej. W rezultacie 6 milionow Zydow, trzecia częsc26

naszego narodu została zgładzona w barbarzyński sposób, nie majćicyprecedensu w dziejach ludzkości.Wiemy też, że byli wsrod Polaków Chasidei Umot HaolamSprawiedliwi Narodow Świata, — Którzy najzupełniej bezinteresownienarażali życie własne i najbliższych, by ratować Żydów.Mam nadzieję, ze nas'i Szanowni Goście dołożą starań, aby nowepokolenie wychowac w duchu humanizmu i przyjazni miedzy naszyminarodami.Spolecznośc Żydowska w Lublinie, mając wspaniała tradycję - byłaprzez wiele lat obfitym źródłem tworczośći żydowskiej w Polsce.W tragiczny sposob zniknęła ona z powierzchni ziemi i pozostało tylkodołożyć starań, by pamięć o nich nie zaginęła.Pragnę zapytać Szanownych Gości: dlaczego po zakonczeniu drugiejwojny światowej, Katolicki Uniwersytet Lubelski wydał ksigżke, wktórej umieszczono nazwiska wybitnych osobistosci: profesorow,duchownych, pisarzy i naukowcow, zgładzonych przez nazistów. Niewymieniono w niej osobistosci pochodzenia żydowskiego (z wyjatkien p.Bekiera) - którzy rozsławili Lublin. Czy można teraz brak tenuzupełnić i dac świadectwo prawdzie historyczne i?Słowa prof. Gacha "Przy tej okazji pragnę przedstawić kilka faktóww mojej pracy na Uniwersytecie. Niektórzy studenci zadali ׳mi dosyćdrastyczne pytanie. Czy jestem poinformowany, jakoby, przed wojną żyłow Polsce 3 i pól miliona Żydów, którzy niszczyli naszą industrję iekonomie? Czy byli obcym elementem w Życiu Polski. Na to zapytałemich, skąd te wiadomości. Odpowiedzieli, że jeden z wykładowcow udielilim tą informację.Powiedziałem Im, że to wszystko jest wyssane z palca. OdwrotnieŻydzi uczestniczyli w rozwoju kultury, wiedzy i handlu .M. Hornװ ע ר און מ > ט ו ױ פ ל ה א ג \ ו

ב«‏ אונדזערע לאנדסמאנשאפגןן‏•וריפ ױפ־טדב בײ די לובלינעראון ‏•ארנזשעװער לאנדסלײט אין ‏•אריזא שײנע צאל מיטגלידער פון בײדע געזעלשאפטן,‏ זענעןגעקומען אפצײכענען און זין־ פרײען אויף א משפחהדיקן אופן אויףדעם פרײלעכסטן ױם־טוב פורים.‏דער פארזיצער פון דער לובלינער געזעלשאפט שמואל שפירא,‏באגריסט די אנװעזנדיקע און שיקט איבער א ברכה פון א רפואהשלמוז א צאל קראנקע מיטגלידער,‏ װאס האבן נישט געהאט דאסגליק צו פײערן דעם ױם־טוב צוזאמען מיט אונדז.‏אין זײן ארײגפיר,‏ װי אויו פון דער אײן־טאגיקער,‏ געקרוינטעראסתר־המלכה — גיטעלע עדעלשטײן,‏ האבן זײ דערצײלט װעגןדי היסטארישע געשעענישן,‏ אויף דער קאנװע פון מגילת אסו/ר,‏װאס איזא לערע װאס דינט פאר אלע צײטן,‏ אז דאס ײדישע םאלק,‏װען ס׳איז פאראײניקט,‏ קען מיט דערפאלג קעמפן און דערגרײכןזיגרײכע נסים קעגן די המנ׳ס.‏ דער אינהאלט פון דער מגילהסימבאליזירט די טראגעדיע און אומזיכערקײט פון דער ײדישערעקזיסטענץ אין די גלותן,‏ אסימילאציע איז א קגאפערפארזיכערונגס־גארטל.‏בײדע רעתער דערמאנען די אקטועלע פראבלעמען אין מדיגתישראל,‏ װאס רופן ארויס זארג און רופן צו שטארקן אונדזערסאלידאריטעט און הילף פאר דער מדינה.‏שמואל שפירא,‏ פארױצער פון פאלקס־קאמיטעט,‏ גיט איבער,‏ אזדעם חודש מערץ דארף מען שליסן די מגבית־אקציע פארן יאר1987. די לובלינער געזעלשאפט האט ביז צום פורים ױם־טובגעזאמלט העכער 12 מיליאן אלטע פראגק.‏ לײדער,‏ באבן מיר דאסיאר געהאט א פארלוסט פון א רײ מנדבים.‏י די לצטע געשעענישן אויף די פארגומענע שטחים האבן גורםגעװען,‏ אז א רײ מיטגלידער האבן זיר שוין באשטײערט פארן יאר— 1988 און ער רופט אלא אנװעזנדיקע,‏ װי אויך די װאס האבןדעם ױם־טוב נישט בײגעוװיגט,‏ זײ זאלן נאכטאן בײשפיל.‏דער םעקרעטאר פון דער פארטשעװער געזעלשאפט,‏ פרײנטקאסטיא,‏ האט געלײענט א פעליעטאן פון איציק מאנגער.‏בעת דער עולם האט טועם געװען פון די טראדיציאנעלע המן־טאשן און פרוכטן,‏ האט מען דערפאלגרײר אויספארקויפט דיצוגעגרײטע בלומען,‏ פדי קעגנזײטיק צו שיקן זיך שלח־מנות.‏דער ארטיסטישער פראגראם איז געװארן אויסגעפירט פון דיסאלא־זינגער פאל סטאראשװיעצקי און מוגערמאן.‏ דער עולם האטזײ באדאנקט מיט אפלאדיסמענטן און געשיקט בלומען.‏דער פארזיצער האט אויסעדריקט א ײשר־כוח דעם פארזיצעראון םעקרעטאר פון דער פארטשעװער געזעלשאפט,‏ די ה״הקעגיגםמאן און קאסטיא,‏ װי אויר דער אונטערנעמונגס־קאמיסיעמשהלע ראזענבלום,‏ פרױ מ.‏ ניסענבוים,‏ דער איבערגעגעבערקאסירערין דינה׳לע ראטשטײן,‏ ױסף טובערבינשטאק און חװהטשעלאבערבלאט פאר זײער זארגפולן צוגרײטן דעם ױם־טוב.‏מיטן געזאנג פון דער ‏,התקװה,"‏ איז אין א דערהויבענעראטמאספער געשלאסן געװארן דער ױם־טוב.‏משה זאלצמאןלרבלינער לאנדסלײט כאעדןזײער חתבע קהילהדעם ‎23‎־טן נאװעמבער 1987, איז אין חורבן־צענטערפארגעקומען א יזכור־אװנט צו דער 45 ־סטער יארצײט פון דערליקוױדאציע פון דער קהילה אין לובלין און אירע 45 טויזנטקדושים.‏די לעבן־געבליבענע שארית־הפליטה לרבלינער לאנדסלײט אץמעלבורן,‏ האבן אויף א װירדיקן אופן אפגעצײכנט דעם אנדענק פוןזײער שטאט לובלין.‏נאכן אגצינדן די זעקס סימבאלישע יארצײט־ליכט,‏ מאכט ה׳מאס דעם אל־מלא רחמים און זאגט קדיש בציבור.‏ דער פארזיצערפון אװנט איז געװען מישא עקהאוז,‏ װעלכער שטרײכט אוגטער איןזײן ארײנפיר־װארט די טרויעריקע דאטע פאר די לובלינערלאנדסלײט,‏ װען ס׳איז חרוב געװארן די אלטע היסטארישע קהילה.‏ער גיט דאן דאס װארט צו ה׳ גאלדבאנד,‏ פרעזידענט פוןלובלינער לאנדסלײט אין מעלבורן,‏ װעלכער איז גישט לאנגצוריק געקומען פון א רײזע אין ישראל.‏ ער גיט איבער װעגן זײנעפערזענלעכע איבערלעבונגען אין קאנצעגראציע־לאגערן און דינאצישע מעטאדן צו פײגיקן ײדן.‏די צװײ שילערינס פון שלום־עליכם קאלעדזש,‏ שערלישװידערסקי אװ לאני װײמאן,‏ רעציטירן די באלאדעס ״צװײקינדער״ און ״מאך שוין צו די אײגעלעד•‏ה.‏ כאכראן־ רעדט װעגן דער שטאט לובלין,‏ װאס איז געװען װיא פערל אין דער קרוין פון פוילישן ײדנטום:‏ א ײדישער גײסטיקעדצענטער פון תורה און לומדים,‏ גאוגים,‏ ועד ארבע ארצות,‏ ישיבת־וזכמי לובלין און אויד װעלטלעכע ײדן,‏ שרײבער,‏ פאעטן,‏פארטײען,‏ ביבליאטעקן א.א.װ.‏ אויך הענריק ערליך און שלמההערשענהארן זענען געװען לובלינער.‏אין צוגעפאסטן ארטיסטישן פראגראם,‏ טרעטן ארויס די פרויעןפ.‏ שיפמאן ארן טאבא קאופמאן.‏עקהאוז דאנקט די פארזאמלטע פאר זײער אנטײל.‏ ״פאר דישארית־הפליטה פון פוילישן ײדנטום אין מעלבורן איז נישט מערגעבליבן,‏ װי אויסצודריקן אוגדזער טרויער און אנדעגק פאר דיקדושים װי אין חורבךצענטער,‏ װעלכער װעט בלײבן אלס אנדענקלדורות װעגן די נאצישע רציחות איבער די ײדן״,‏ — זאגט פרײנטעקהאוז.‏ער רופט אלע ײדן צו שטיצן דעם חורבן־צענטער.‏ מיטןפארטיזאנער־ליד און ‏.התקוה״,‏ װערט דער טרויער־אװנטפארענדיקט.‏אן אנױעזנדעד28

אונדזערע לאנדסל״גושו«בןצ.‏ שמן,‏ טאראנטאטאראנטא,‏ בס״ר,‏ עש״ק נחמו,‏ תשמ״ח,‏ 29.7.88.רוד שטאקפיש,‏ רעדאקטאר ״קול לובלין״ — שלום!‏‏״פ:‏איך האב דערהאלטן דעם נומער ״קול לובלין״(‏‎23‎‏,‏ ניסן־אײר}‏ - אן אינהאלטרײכער נומער,‏ מיט היסטארישעאפהאנדלונגען און אינטערעסאנטע זכרװות,‏ א געלונגענערצוזאמענקלײב פון מיטארבעטער און מאטעריאלן לזכרלובלין.‏אין די זכרונות - אזױ פיל באקאנטע נעמען,‏באקאנטע גאסן:‏ לובארטאװסקא(לעװערטאװער)‏ גאס,‏ װישעראקא - מײן ױגנט דארט אװעקגעגעבן.‏ חסידות האבאיך געלערנט אין אײגעריס ביװ מדרש אויף שעראקא אוןלומדות אין כהניס בית מדרש.‏ די ימים נוראים און שבועותהאב איך פארבראכט בײ די ״טישן״ פון רבי שלמה איגר‏•זצ״ל - דאס שײנדל פון לובלין,‏ אויף װעמעך מ׳האט געזאגט,‏אז ער באזיצט חכמת שלמה.‏ ראש השנה,‏ תשליך,‏ פלעגט מעןגײן דורכן חחה׳ס בית מדרש.‏ כל נדרי בין איך אמאלגעגאגגען אין מהרש״ליס שול,‏ דאן האט ר׳ משהלעאײזנבערג געדאװנט אלס שליח ציבור און דער רב הכולל ריאליי קלאצקין האט געזאגט ״דברי כבושין׳/‏ געװעקט דעםעולם צו װשובה און אלײן זיך צעװיינט.‏ פאר װאס - װײםאיך נישט.‏ ער האט קײן זינד ניט געהאט אויף זיך;‏ ער איןגעזעסן ױמם ולילה געלערנט און געשריבן חידושי תורה.‏ איןשול פון חברה נושאים האט ר׳ משהל מיר געגעבן א בחינהאון פון אים האב איך א בריװ,‏ אז װען די ישיבה װעטגעעפנט װערן,‏ בין איך פון די ערשטע תלמידים אין ישיבתחכמי לובלין.‏ דערװײל,‏ בין איך אװעק קײן קאנאדע.‏אין טשעכיװ,‏ בײ לובלין,‏ האב איך געקראגן סמיכתרבנות און דערנאך געקראגן סמיכה בײ די װארשעװעררבנים,‏ אזוי אז איך האב פארלאזט מיט די געהעריקערבנישע דאקזמענטן.‏ אװעק פון פוילן,‏ צוליב דידעמאלטדיקע מירה,‏ w נאך אכצן,‏ װעט מען נישט קריגןקײן עקזיט־װיזע און איך בין שוין געװען קרוב צו בן י״ח אוןנישט געװען להוט צו דינען אין דער פוילישער ארמײיא,‏ לובלין אי?‏ געװען מײן גײסטיקע שטאט - אזאײדישע שטאט װעט שוין מער ניט זײן.‏ מיר לעבן הײנטאונטער אנדערע אומשטענדן,‏ אנדערע באדינגונגען,‏ איןגאר נײע קלימאטן און מיר האבן הײנט מענטשן מיט נײעבאגריפן,‏ נײע אידעען און אן עקסטרעמי^ם פון אלע זײטן,‏פון אלע ריכטונגען.‏דער ״קול לובליןי/‏ װעקט און רופט ניט צו פארגעסן אוןדי מאטעריאלן,‏ פארעפנטלעכט אין דאזיקן קול,‏ װאס איראלסרעדאקטאר קלײבט אויס,‏ זענען װיכטיק פארפארשער ניט בלויז װאס שײך געשיכטע־לובלין,‏ נאר בכללפאר דער געשיכטע פון פויליש ײדנטום און גאר באזונדערס‏?װעגן דעם חורבן פוילן.‏29װאס פאר א טײערע ײדן לובלין האט פארמאגט.‏ס׳דערמאנט זיך א שפאציר מיט מײן רבין ר׳ פינחס אליעזרגרויספערשטאנד - אין לובלין האט מען אים גערופן פנחסלעילוי - אויף נאדסטאװנע,‏ און סיגײט פארבײ א ײד מיט אזאק אויף דער פלײצע,‏ זאגט מיר מײן רבי:‏ ״דער ײד געהערטצו די ל״ו צדיקים,‏ צוליב װעמעס זכות די װעלט האט א קױם.‏בײטאג דרײט ער זיך אויף די ארעמע געסלעך,‏ אבערבײנאכט,‏ װען ס׳װערט שטיל אין כהנ׳ס בית מדרש,‏ זיצט ערגאנצע נעבט,‏ ביז ײדן הײבן אן צו קומען צו שחרית...‏ ער איזא למדן בסתר״!‏אײערע סענטימענטאלע אײנדרוקן ״אויף קבר אבותי/‏האבן מיך גערירט צו טרערן - װאס פון פון אזא שטאט איזגעװארן:‏ א שטאט מיט אזויפיל ײדיש לעבן און פלוצלונג -אזא מר.‏איך האב איבערגעלאזט א גרויסן טײל פון מײן משפחהאין לובליף די אײכנטײלס,‏ די בארימטע לובלינער לומדים־חסידים,‏ װי רי ברוך קאצקער,‏ ‏^ײן ברודער אומער מחותן רייהושע און נאך און נאך - איך זע n< ניט אײנמאל אין חלום.‏און די רבנים:‏ דער װיסאקער רב,‏ דער טארבינער רב,‏ הויפטפון כהנ׳ס בית מדרש רבי בריך,‏ יחיאל טארבינער - איןאײגערס בית מדרש קאפל קעניגסבערג,‏ סענדער זילבער.‏װער איז בכוח זײ אלע אויסצורעכענען?‏ס׳קומט אײך מער װי א ײשר כח פאר אײער מי,‏אנשטרענג ארויסצוגעבן אזא שריפט,‏ װאס פרישט אויףזכרונות און װאס בארײכערט אומצער װיסן.‏הערי פרוכטמאן,‏ נױ־יארקקודם כל װיל אײך אלע לאנדסלײט אין ישראל און איןדער װעלט,‏ װינטשן א גוט יאר מיט א סך געזונט.‏ די ברכהאיז פון אונדזער לאנדסמאנשפאט אין נױ־יארק,‏ װי פון מירפערזענלעך.‏ די טעטיקײט פון אונדזער ארגאניזאציע איז אפאמעלעכע.‏ ניױיארק איז טאקע א זײער גרויסע שטאט,‏אבער מיר װערן קלענער אין צאל.‏ די יארן גײען יזיך אוןנעמען אױך ארום אונדזערע מיטגלידער.‏אבער אײן אױפגאבע היטן מיר אפ יעדעס יאר - נישט צופארגעסן אונדזערע קדושים,‏ די קרבנות פון די נאצישערציחות.‏ דעם 27 סטן נאװעמבער װעלן מיר אדורכפירן דיאזכרה לזכר די ײדן פון לובלין און אומגעגנט.‏*קאפל מיזריצקי,‏ בוענאס־אײרעספאר אלעמען,‏ נעמט צו אונדזערע ברכות צום נײעם יאר:‏א סך געזונט און גליק,‏ װי אויך שלום פאר מדינת ישראל.‏מיט לײבל זילבער האבן מיר געשיקט אונדזער יערלעכערבאשטײערונג,‏ ער איז ארױסגעפארן אויף א לענגערן באזוךאין ישראל.‏אין דעם בריװ אױך ארײנגעלײגט א בילד און א נאטיץװעגן אונדזער פארשטארבענעם אקטױון מיטגליד פון דערלאנדסמאנשאפט,‏ױאל גדאדעל דל.‏ איך בעט נישטפארגעסן צו דערמאנען אים צװישן די נפטרים איןנאענטסטן נומער,.קול לובלין״.‏אונדזער עולם װערט אלץ װײניקער.‏מיר זענען טעטיק אין פארבאנד פון פוילישע ײדן.‏איך האב געלײענט אין דער װארשעװער ״פאלקס־שטימע״ דעם פולן באריכט פון די טרויער־אקטן אין לובליןצום 45 סטן יארטאג פון אומברענגען דאס לובלינער געטא.‏

דארט איז אויך געװען באריכטעט װעגן דײן ארױסטריט,‏דוד,‏ אין אונױוערסיטעט,‏ װאס איך האלט m ער איז געװען‏?ײער א מוטיקער.‏ דאס בילד בײם מאנומענט אויפן געװ.‏פױלישן טארג,‏ הינטערן מאגיסטראט,‏ האט אויף מירגעמאכט א שװערן אײנדרוק.‏איך װײס נישט װאס צו קלערן,‏ הײנט,‏ דעם ‎13‎טן יאנואר- און מיר האבן נאך נישט באקומען דעם ״קול לובליף.‏ איזדאס פעקל פארלוירן געגאנגעןי עס װאלט געװען א גרויסערשאד,‏ װען דאס הײפל לובלינער ײדן זאלן,‏ חלילה,‏ פארלירןדי דאזיקע טריבונע,‏ װעלכע פארבינדט אונדז אלע.‏ אונדזעראײניקל איז ארויסגעפארן אויף עטלעכע װאכן קײן ישראל,‏אין די ראמען פון דער אקציע ״תפוז״.‏ ער װעט זײן אין קיבוץחניתה.‏הארציקע גרוסן פאר אלע לאנדסלײט.‏ד״ר בינעם וױיס,‏ װארשעא הארציקן דאנק פארן לעצטן בריװ.‏ װארשײנלעך,‏ װעלןמיר אין נאװעמבער־דעצעמבער באזוכן ישראל איצט זענעןמיר פארבעטן צו די יעדװאבס(שפיץ)‏ קײן לאמ־אן.‏ אין ױניהאבן מיר אין װארשע געהאט געסט - אסתר און אדאםגאלדמאן פון קאפענהאגען.‏אײן טאג אין װאך בין איך אין לובלין.‏ תמיד זענעןפאראן צו דערלײדיקן פארשידענע ענײנים.‏ צום ״אנדענק־צימער״ אויף לובארטאװסקע 10, אין געװ.‏ בית המדרש פוןחברה נושאים,‏ קומען אלע מאל צו נײע עקספאנאטן פוןרעליגיעזן װי פון אלגעמײנעם כאראקטער,‏ װעלכע מירשטעלן דארט אװעק.‏ אינגיכן דערשײנט א ספעציעלערװעגװײזער פארן צימער,‏ אין װעלכן עס װעט דערצײלטװערן סײ די געשיכטע פון לובלין(אין ײדיש,‏ העברעיש אוןענגליש),‏ װי אויך א גענױער אינדעקס פון דיאויסגעשטעלטע דארט קעגנשטאנדן און תשמישי קדושה.‏מיר האלטן,‏ w די לובלינער לאנדסמאנשאפט אין ישראל,‏וױ די אנדערע לובלינער ארגאניזאציעס אין דער װעלט,‏װאלטן באדארפט אונדז העלפן נאך מערער אויסצושטאטןדעם אנדענק־צימער.‏ מיר בעטן אונדז צושיקן צװײפארגרעסערטע בילדער פון בעלא שאפירא און בעלאמאנדעלסבערג פאר דעם צימער.‏*יעקב וױיצענפעלד,‏ מיאמיא שײניעם דאנק פאר דעם שײנעם בריװ.‏ א שאד,‏ װאסבעת מײן לעצטן באזוך אין ישראל,‏ האבן מיר זיך נישטגעטראפן.‏ מעגלעך,‏ w כיװעל הײײאר באזוכן דאס לאנד,‏װעט מען אלץ טאן,‏ כדי זיך צו באגעגענען מיט לובלינערײדן אין ישראלמײנע ‏?כרונות פון לובלין זענען תמיד געבונדן מיטן״קעכל״ אויף רינעק 10, וװ סיאיז געװען דער קלוב פון לינקעפועלי־צױן און פון ספארט־קלוב ״גװיאזדא״.‏ בראש זענעןגעשטאנען די חברים שלמה מיטעלמאן און מאירשילדקרויט.‏איך שיק פארן ״קול לובלין״,‏ אויסער מײן יערלעכעבאשטײערונג,‏ אויך א בילד פון דער בר־מצװה פון אונדזעראײניקל.‏ זייט געגרסט.‏אבע סלאמא,‏ טאראנטאT T T Tאיך שיק דאס ארטיקל װעגן י.‏ ל פרץ הויז אין לובלין אוןגלויב,‏ w עס װעט דאסמאל ניט פארלױרן גײן - דערפארשיק איך אויף אײער אדרעס.‏ בײ די לובלינער איןטאראנטא איז מען ניט צו פיל אקטױו.‏ אין ענגליש הײסטדאס ״א שטילע סאסײטע״.‏ דער עולם װערט עלטער,‏ איז דיטעטיקײט א שװאכערע.‏בײגעלײגט א בילד פון א גרופע לובלינער צוקונפטיסטן.‏צװישן זײ - דער ערשטער קרבן פון די דײטשישע רציחות‏(דער דריטער פון רעכטס - װאסערמאן).‏ די אנדערע אויפןבילד:‏ אהרון מילער,‏ יצחק טראכטענבערג,‏ בארהאלץ.‏ביטע צוריק שיקן דאס בילד.‏•מאטל טרײסטמאן,‏ מעלבורןמיר זענען בשלום געקומען א הײם,‏ נאך א באזוך פון 2חדשים אין ישראל.‏ מיר דאנקען פאר דער שײנעראויפנאמע.‏ א שאד,‏ װאס אזוי וױיניק לובלינער ײדן פון דערװעלט,‏ ‏•זענען געקומען פײערן 40 יאר ײדישע מדינה.‏איך האב גערן אנגענומען דעם פארשלאג װעגןפאראײביקן אונדזער ײדישע לובלין מיט א טעלעװיזיע־פילם,‏ װאס װעט פארװאנדלט װערן אין א קאסעטע אוןיעדער באזיצער פון א װידעא,‏ װעט בײ זיך אין סאלאןקאנען זען א פילם װעגן אונדזער אלטער הײם.‏ איך װארטאויף די 160 ליכט־בילדער ‏(״סלײדס׳׳),‏ װעלכע איר האטצוגעגרײט מיט יארן צוריק,‏ כדי א טײל פון זײ ארײנפלעכטןאין דערמאנטן פילס.‏ איך װעל זײן צופרידן,‏ אויב כיװעלקענען געבן מײן בײשטײער צו פאראײביקן די ײדישעלובלין.‏*ױסף שנור,‏ לאס־אמשעלעסחשובע פרײנט און לאנדסלײט.‏איך האב באקומעך דעם ״קול לובלין״ נר.‏ 22. ער איז זײעראימפאזאנט און סיאיז א פארגעניגן צו לײענען די אלענײעסן פון באקאנטע נעמען,‏ װעלכע איך האב געקענט איןאונדזער אלטער הײם,‏ װאס איז לײדער נישטא מער.‏אין די באריכטן װאס קומען פון די לובלינער אין אנדערעשטעט און לענדער ‏(פון לאס־אנדזשעלעס װעט אײזנבערגבאשרײבן די אזכרה,‏ װאס איז פארגעקומען איןנאװעמבער).‏ איך לײג בײ פאטאס פון דער אזכרה אוןגלײכצײטיק לײג איך צו א פאטא פון מיסטער פישמאן,‏ װעןער רעדט אויף דער פײערונג,‏ װאס די צױניסטישעארגאניזאציע האט פאר אים אײנגעארדנט.‏ מיר טוט לײד,‏װאס אונדזער פרײנט און לאנדסמאן סעם ברײטער איזשוין נישטא צװישן אונדז.‏ ער איז געשטארבן אין פלארידעאון באערדיקט געװארן אין מאנטרעאל.‏ ער װעט אונדזאלע פעלן.‏ כבוד זײן אנדענק.‏און דיר,‏ דוד,‏ מיט דײן פרױ רבקהלע,‏ דאנק איך פאר דעםבאריכט פון לובלין,‏ וװ איר האט באזוכט מײדאנעק אוןאנדערע היסטארישע ערטער.‏ לײדער,‏ האב איך נישטגעקאנט פארן צוליב מײן געזונט־צושטאנד,‏ און אויך װעןעס איז װינטער.‏ איך האף,‏ אז מײן געזונט־צושטאנד וועט

נעזעלשאפב״פאדא״ניקטמ סינדער פה לוכלין און אומגעגגט״ינןם י»ר תשס.יזדערלןןנגען*‏ TO שפע ברכות 0*1 אוגזעו־/ע ‏*ונזדזנרמ־דלןמ‏»יר ‏.צעזעלש?ש:זלעכז טומר צו זייער װעי־ז בז־שמוניםצו דיער ‎80‎־טן נעבווששטאגדעס לאלגיעד־יקן פארדבער ‎0‎ון אונמר געזעלשןןפ^‏eהןזידענש נװן דער מקמקוםױוע נײ ‏.דעד פןולקס־‎8‎ממש מ ו א ל ש s י י . 8 ..אונזער סעקרעבארין.‏ איר ‏»קטיװן ביישט״זער ‏*יז דער פראנ‎1‎ייזישעדװידערשטאנד־נאור‎4‎גונג און חערנן‎1‎ך ‏>‏Kj5yn־ra־־־.‏‎1‎ גצדךאו־ןטעשסע פ‎8‎ושסעסעו:ס‎8‎ד.&$.ןועם שז־ײבער פין jo. 8 yx רייקי ביכעי־ ‏*יז יידיש.‏ אויך איבערגעגזטנט‏*ױ דער ‏&י‎11‎נ‎1‎ױזי.שזנר ש‎6‎ר»דמשה ז‎8‎לצמ*ןזזער אקטױרער 1 ‏•!•נזינמב־מ־טגלידער־זבאגריםונגמיר באגריםן הארציק אונחער טײערן פרײנט און חברחײם ניסענבויםצום דערגרײכן זײן ‎85‎טן געבוירנטאגאון וױגטשן אים נאך א סך געזונטע לאעע און גליקלעכעיארן מיט זײן פרוי ארן משפחה.‏משפחה ש.‏ פאכטשאזשמשפחה י.‏ בויםמשפחה נ.‏ זימעלשטערןמשפחה י.‏ קאפלאןמשפחה א.‏ סלאמא ‏(טאראנטא)‏משפחה ש.‏ ענגעלסבערגי.‏ הערצמאןפ.‏ פײגעל ‏(טאראנטא)‏העלא טראבטענבערגטשארנא פ>(לױואדאאברהם ווײטאנעטשסײנזאלייןוױנטשז םיד דיי נאן־ * ל!^ג־ערי,קער אקטױױטעט מיט u גוט געזונט•‏ פרייד‏.און נחת פיז ױיעהע קינודער ‏*ת ‏*ײניקלעךדי לאנדשטאנשאפט פון לובליןדעד נ&מ־טעטדער קאמיטעט פון דער לובלינער לאנדסמאנשאפט אין ישראל שליסט זיך אן אין דיבאגריסונגען פאר אונדזערע בכבודיקע בני־עיר אין פאריז און אין טאראנטאאון װינטשט זײ א סך געזונט און אריכת ימים - עד מאה ועשרים.*‏גלײבצײטיק שיקן מיר איבער די הארציקסטע ברכות פארצפורה און ױםף שפײזמאן(ניריארק)‏און פאלא און סוכער פאבטשאש(מאנטרעאל)‏צו דער בר־מצוה פוןזײערעאײניקלעך.‏מיר דערלויבן צו די 40 יאר פײערונגען,‏ צום ױם־העצמאותאון זיך קאנען באטײליקן אין אלע פײערונגען.‏איך באגריס ליבע און משה קארן פאר זײערברײטהארציקײט און העלפן קינדער און אנדערענויטבאדערפיקע.‏ זאלן זײ זײן געזונט און אנגײן װײטערמיט זײער אפענע האנט און הארץ.‏איך שליס מײן שרײבן און לײג צו א טשעק אויף 70דאלאר - 10 דאל.‏ פאר דעם זשורנאל און 60 פאר דערלובלינער ארגאניזאציע.‏מיר װינטשן אלע לובלינער און פרײנד געזונט און נחת פוןדי פאמיליעס.‏ שלום!‏פ.ס.‏עס טוט מיר לײד צו הערך יעדן טאג די שלעכטע נײעסןפון ישראל.‏ עס װאלט שוין געװען די העכסטע צײט,‏ אז דינײעסן זאלן זײך בעסערע און שלום זאל הערשן אין ישראל.‏לכבודארגון ױצאי לובליןבבית ספרנו־התיכון המקיף ע״ש דוד בן גורױן בעפולהנעשװה עבודה מאוד רצינית בנושא תעוד השואה.‏על מהות העבודה אפשר להתרשם מהמבוא של מר אריהשריד.‏לאחר שסײמנו את גבײת העדוױת ושיכתבנו את החומר,‏אנו מאוד רוצים להדפיס את החומר יקר הערך לזכרוןדורות.‏המקורות הכספײם של ביה״ס מוגבלים מאיד,‏ לכן אנופונים אליכם בבקשה לסײע לנו במימון הדפסת הספר.‏בתוהוז מראש ובברכהמשה גלבמן,‏ מנהל ביה״סעירײת עפולה - המחלקה לחינוךבית ספר תיכון מקיף ע״ש דוד בן־גורױן - חטיבת בינײם*העדת המערכת:‏ למטרה הנ״ל העברנו 2,000 ש״חמתרומתה של הגבי שרה גיטר,‏ להנצחת שמה של בתה דל.‏31

ue‏—י. jnsvnjym*) P/vartnyt.nnsmלד׳׳ר נתן בן־טובים ‏(דובז׳ינסקי)‏ יש מקצוע נוסף:‏ הוא ממציאמיכשור בשטח רפואת העינײם.‏ להרצאה שגתן במסגרת שבועהרפואה הששי בישראל,‏ במלון הילטון בירושלים בױם 19.5.88,נסעו במױחד שני חברי ועד אירגון ױצאי לובלין — מתתיהו הררןואלכסנדר שריפט.‏אולם בזמן האחרון ד״ר בן־טובים עשה.הסבה מקצועית״:‏ הואהמציא מיתקן בשטח הדת לשימוש בתי־הכנסת.‏ המיתקן הנקרא״בית־הקריאות״ או.בית־אור״ מראה על עשרה מסכים גלילײםמוארים את כל תכנית הקריאות בתורה,‏ בנביאים ובכתוביםהגערכות בשבתות,‏ בחגים ובימים אחרים,‏ בצרופיהן השונים ובסדו־זהטבעי.‏ אין המתפללים נאלצים עוד לעלעל ולחפש בחומשיםובמחזורים,‏ כדי לדעת מה קוראים.‏ אחרי 4 שנות עבודה(בהפסקות),‏נוצר מיתקן מרשים במבנהו ובױפױ.‏‏.בית־הקריאות״ נתרם לביה״כ.תפארת בחורים״ ברמת־גן והואנחנך בחג השבועות השנה.‏ ב״קירוש״ שהתקײם בשבת של פרשתבהעלותן־,‏ י״ט בסױן תשמ״ח(‏‎4.6.88‎‏),‏ נאם ובו־ו הרב ר׳ יצחק דרורימבנײברק,‏ רב בית־הכנסת,‏ ואחרױ אמר ד״ר בן־טובים:‏‏.השבח לכורא שזכיתי לשבת זו ולמצװה זו,‏ שזכיתי לעשותדבר־מה לתועלת המתפללים,‏ לגוי בית־הכנסת ולזכר משפחתי.‏הקדשתי את ‏.בית־הקריאות״ לע״נ אבי ז״ל ומשפחתי שנםפתהבשואה:‏ אמי זכרונה לברכה,‏ אחותי ובעלה ואחי,‏ יהי זכרם ברון־.‏הרעױן הוא מקודי ואינני ױדע אם דבר דומה קײם באיזה בית־־כנסתאחר בארץ או בחו״ל.‏ אגי מקװה שהרעױן יזכה להד ולתפוצה.‏ אנירוצה להודות לכל אלה שעזרו לי:‏ בראש וראשונה לרב ר׳ יצחקדרורי שליט׳׳א,‏ שתמן־ ברעױן,‏ עודד אותי ועזר כמיטב יכולתו,‏לגבאים שאימצו את הרעױן ואת המיתקן,‏ ולבעלי המקצוע השוגיםשעזרו לי.״נוכחו:‏ קהל המתפללים,‏ קרובים וידידים.‏השמות שהונצחו על לוחית המתקן:‏ ר׳ פרץ ב״ר נתן דובז׳יגסקיז״ל והקדושים:‏ רעײתו בײלה בת ר׳ יעקב קופל,‏ בתם חנה־ברכהובעלה משה ובנם אריה־לײב הי״ד.‏ יהי זכרם בח־ך.‏‏(סיר םדן ז׳ 23)‏•זארגן ‏•זײ צוצושטעלן צו דער יערלעכער אזכרה אן ערנסטע,‏גוט רעדאגירטע,‏ אינהאלטרײכע אויסגאבע,‏ מיט װעלכערלובלינער ײדן זענען־ שטאלץ און נישט לובלינער זענען אונדזמקנא.‏רייכענשטײנען געפעלן אויך נישט די הײנטיקע מושליםפון לו־בלין,‏ די װארשעװער ״פאלקסשטימע״ און פאר װאסדי דרײ שליחים פון ישראל האבן ניט באשריבן דיפײערונגען אין לובלין צום 45 סטן יארטאג פון ליקװידירןדאס געטא,‏ נאר מיהאט זיך פארלאזט אויף די שילדערונגןפון רעדאקטאר פיאסעק.‏ טא זײ װיסן,‏ חבר רײכענשטײן,‏w קײן לובלין ‏•זענען נישט געפארן קײן שום שליחים.‏ דיפיר מענטשן פון דאנען ‏(נישט דרײ!)‏ ‏•זענען געפארן פאראײגענע הוצאות און אױף אײגענער איניציאטיװ.‏ קײנערהאט ‏•זײ ניט געשיקט,‏ דעריבער - אויס מיטן ענין שליחים.‏די פיר האט געטריבן אן אינערלעך,‏ פערזענלעך געפיל צופארן קײן פוילן אױף קגר־אבות.‏ אײנער פון זײ,‏ דערשרײבער פון די שורות,‏ האט דאך יא עפעס אנגעשריבן װעגןיענע טעג.‏ און דעם פרײנד פיאסעק קומט נאך אמאל א ײשרכוח פאר זײן באמת אביעקטיװן שילדערן די געשעענישן.‏װי איזוי באצײכענען דײן טענה,‏ m די ״פאלקס־שטימע״זאל אויפהערן צו זײן דער ״באשפײזער״ פון ״קול לובליףזװעלכע צײטונג אין דער װעלט ״באשפײזט״ זיך נישט פוןאנדערע צײטונגעןז האלעװײ זאלן א סך פרעסע־ארגאנעןשרײבן װעגן לובלין - און מיר װעלן גערן אפדרוקן דידאזיקע מאטעריאלן.‏ נאר דיך האט באהערשט א מיןטאטאלע שנאה צו אלץ װאס האט א שיכות נישט נאר צופוילן און פאלאקן,‏ נאר אפילו צו פרא־ײדישע דערשײנונגעןאון חרטה־געפילן אין יענעם לאנד.‏ די ציטאטעס פון דײנעםא חבר אין פוילן,‏ צי פון הרב פרענקעל,‏ זענען ניט שײך צו דיענדערונגען,‏ װאס קומען איצט פאר דוד שטאקפיש32

נחת פון לובל

RABBINICAL VOLUNTEER Israel Eisenberg shares a significantmoment with CSMCpatient Marcia Weide. He says, If Ican makejust one patient feel better, then I did a 'mitzvah' —a good deed."Israel Eisenberg, a retired sales executive, became a rabbinicalvolunteer six years ago, following the hospitalizationof his wife at Cedars-Sinai."One day, I asked if there was a place in the Medical Centerwhere I could pray?" he recalls. "To my surprise, I learnedthere was a chapel here — and a rabbi! I went in to pray, andbecause I was very much impressed by the way my wife wasbeing treated, I decided that if God made the gift of my wife'scoming out all right, I wanted to give mv time as a volunteerhere."Eisenberg volunteers three to four days a week, a few hourseach day. "I especially like to come in on Saturdays," he says."It's very quiet, then, and patients may feel alone with theirsuffering. I will come into their rooms with a smile, a littleconversation, and maybe bring some light to their darkness.And on Rosh Hashanah, I may blow Shofar for them in theirrooms."Sometimes," he adds, "the patient is a survivor of theHolocaust, as I am. This creates an immediate emotionalconnection, a bond. We get very close, very quickly."In the Talmud," he continues, "it says that one who bringsjoy into the life of just one person, brings joy to the world.When I wonder, 'Why me? Why was I a survivor?' I think —maybe, to do this. If I can make just one patient feel better,then I did a "mitzvah" — a good deed. And there's no monev,no payment in this world big enough to give me the feeling Iget from this mitzvah.""Compass", Cedars-Sinai Medical Center.Support Group Services, Los-Angeles, 1988.Friedhof in Lublin wirdrestauriertDer in Belgien lebende GeschaftsmannManfred Frenkel hat esiibernommen, den derzeit verwahrlostenjudischen Friedhof inLublin umzaunen und restaurieren zulassen. Da seine Frau aus Lublinstammt und einige ihrer Angehórigenauf diesem Friedhof bestattet sind,fanden es die Frenkels notwendig undpietatvoll, Schritte zum Erhalt diesesFriedhofes einzuleiten. Nach erfolgreichenVerhandlungen mit denórtlichen Behórden wurde gestattet,das riesige Friedhofsareal zuumzaunen, zerbrochene undumgestiirzte Grabsteine zu restaurierenund wieder aufzustellen.Frenkel hat einen Architekten mitdieser vorbildlichen und lobenswertenArbeit beauftragt.Rund um den Friedhof werdenBetonpfeiler in Form von obenhalbrunden Grabsteinen errichtet,damit noch Lebende die Namen derVerblichenen auf der Innenseite derStelen anbringen kónnen. Das Projektkostet weit uber 100,000 Dollar, dievon Frenkel gespendet werden.Adolf Diamant/JRMB Mitteilungsblatt des Irgun OliMerkas Europa,Juli 1988, Tel-Avivבית הקברות בלובלץעובר שיקוםבעל העסקים המתגורר בבלגיה,‏ מרמנפרד פרנקל,‏ לקח על עצמו לדאוגלגידור ולשיקום של בית הקברות היהודיהמוזנח בלובלין.‏ הױת ואשתו מוצאהמלובלין ואחדים מקרוביה נחים בביתעלמין זה,‏ הפרנקלים מצאו לנכון ולכבודהנפטרים לנקוט בצעדים לשם שימור ביתעלמין זה.‏ אחרי משא ומתן מוצלח עםהשלטוגות המקומײם גתקבל אישורלגידור השטח הענקי ולשיקום מצבותשבורות ולהקמתן מחדש.‏פרנקל מסר לאדריכל את העבודההזאת שהיא ראויה לשבח ולחיקוי.‏מסביב לבית העלמין יסודרו עמודיבטון שתהיה להם צורה מעוגלת מלמעלה.‏בדומה למצבות,‏ ועל צידם הפנימי ױכלואלה שנשארו בחײם לרשום את שמותהנפטרים.‏ הפרוײקט עולה למעלה מ־100,000 דולר הנתרמים ע״י פרנקל.‏א.‏ דיאמנט(הצעיר)‏תרגום מעיו/ון אירגון עולי מרכז אירופה,‏ױלי 1988, ת״א.‏34

לזסר•‏ • צ 1 ם אנדענק״Tמסף גולדשפלד ז״לבױם ב׳ 17 לאוקטובר ‏(ו׳ חשון תשמ״ט)‏לױוינו בדרכו אחרונה את בן־עירנו ױסףגולדשפלד.‏ קהל רב השתתף בלװײתו ובצעררב ובאבל נפרדנו מחבר טוב,‏ ידיד ובן־אדם.‏גולד ב־‎1917‎ בלובלין,‏ במשפחה דתית־צױנית,‏ שהתגוררה ברחוב לוברטובסקה 14.אבױ היה סוחר בדים וההורים נתנו לױסףחינוך יהודי וכללי.‏ בצעירותו הצטרף למועדוןהספורט ״הפועל״ והצטײן במשחקי פיגג־פונגובסקצײת רוכבי־אופנײם.‏ מקצועו היהחשמלאי.‏עם פרוץ המלחמה בספטמבר 1939, ברחעם אחױ לגרית־המועצות.‏ שם עברו עליהםכל זװעות המלחמה,‏ הנדודים והמצוקה.‏ברוסיה הכיר את אשתו פאניה,‏ התחתגו ב־1945 וחזרו לפולין,‏ עם גל הרפטריאציה אחריהשחרור.‏ אבל לא הרבה זמן התעכבו על ארמתפולין,‏ שנהפכה לקבר אחים המוני ליהדות שלארץ זו.‏ ב־‎1947‎ עלו ארצה וכאן הקים משפחהלתפארת.‏ בהתחלה עבד במקצועו ובמרוצתהזמן,‏ פתח לו סוכנות שרות למכוגות כביסהשל חברת ״זוהר׳׳.‏ױסף היה אהוב על כל חברױ,‏ ידידױומכרױ,‏ הודות לאופױ,‏ מזגו הטוב ודאגתולזולת.‏ לא פסח על אף אירוע של ארגון ױצאילובלין וביד נדיבה תרם לארגוננו,‏ כמולמוסדות אחרים.‏ מותו השאיר את כל ידידױבאבל כבד.‏ התײתמה משפחתו — רעיתוהנאמנה פאניה,‏ הבת,‏ הבן וששת הנכדים.‏ ויחדאתם — ױצאי לובלין וחוג רחב של מכירױױדידױ.‏יהי זכרו ברון־!‏משה גורני(גדיצמכר)‏ ז״ליקירי׳ד.ש.‏באנו לבית הקברות נחלת יצחק,‏ על קבו־והרענן להפרד ממך בדרכך האחרונה —המשפחה מהארץ ומחו׳׳ל,‏ ווברים,‏ ידידים ובניעיר לובלין.‏אהבת את הברױת באשר הן וההוכחה לכך,‏היא ההשתתפות הרבה של הציבור הגמצאכאן.‏ ידענו שבריאותך נפגעה בשנה האחרונה.‏בכל זאת ציפינו שתתגבר ותחזוד לחײםתקינים.‏ לצערנו,‏ חיכינו לשװא.‏משה טוב הלב,‏ עם הווױך הלבבי המקריןסביבו אװירה תרבותית,‏ חמימות וידידות.‏אציל נפש׳ איש שיחה נעים.‏ תמיד מלאסיפורים על חװױת שעברו עלױ — והכלבצניעות.‏ האהוב על כל אלה שהכירוהווחיפשו את קרבתו.‏כעת אני מפליג לתקופה שלפני מלחמתהעולם השניה,‏ עוד לפני השואה,‏ לעברהרחוק,‏ על רקע ביתנו בלובלין,‏ כשגרנובתקופת צעירותגו ברחוב זמױםקה.‏עברנו יחד כברת דרך.‏ בבית ספר העממי,‏בתנועת השומר הצעיר,‏ בגדוד מסדהובקבוצה,‏ בהנהגתו של אחיך סנדר,‏ שיבדללוזײם ארוכים,‏ שידע להדודיר בנו את אהבתישראל ומורשתה הצױנית והחלוצית.‏ עשהזאת בצורה מוצלחת במושבות קיץ עםהחברים:‏ קורט הרץ,‏ יהודה ז׳יטומירסקי,‏יהושע דמבין,‏ אברהם בורשטין,‏ יחיאלהרשנהורן,‏ שלמה זינשטײן ואחרים —יבדל׳׳ח.‏אחרי שגמרת את בית הספר הממלכתי,‏פגשתיך.‏ לשאלתי,‏ היכן אתה ממשין־ ללמוד,‏ענית:‏ בבית ספר מקצועי.‏ מדוע לא בתימן?‏ענית:‏ הרי אנו רוצים לעלות ארצה וזוהיהמטרה הנשגבת שלנו,‏ לכן צריד ללמודמקצוע בכדי שנהיה פרודוקטיבײם לבנות אתארצגו.‏הצטײנת בהכנסת אורוזלם נפלאה,‏ יחד עםרעיתן־ עמליה והײת תמיד נכון לעזור לזולתולמצוא שפה משותפת בכדי לטפח ידידותוחברות טובה.‏עלי לצײן,‏ שבגלל סיבות משפחתױת,‏נאלצת לרדת לקנדה.‏ אבל גם בהױתן־ בנכחר,‏לא הפסקת את הקשר עם חבריר בישראלובכל הזדמנות באת לבקרגו.‏לפני כשש שנים,‏ כשביקרתי יחד עםרעיתי בטורונטו ומאוד רציתי להפגש איתך,‏לדאבוני,‏ הײת אז אצל אחיך בנױ־ױרק.‏כשווזרת הביתה ונודע לך שחיפשתיה מידבאת אלינו והתמסרת במשך ױמײם להגעיםלנו את הזמן ולהראות לנו את העיר טורונטווסביבותיה.‏ היה זה טױל מאלף ומענין•‏בצער וביגון אנו נפרדים ממך.‏ חברי ארגוןױצאי לובלין בישראל מרכינים את ראשיהםעל קברך כבן־עיר וידיד גאמן ומשתתפיםבצער המשפחה.‏תהיה נשמתף צרורה בצרור הוזײם.‏מתתיהו הורן‏(דברים על קברו)‏35

משה הארן ז״למײן קוזין משה הארן איז געבוירן געװארןאין יאר 1929, אין דעם שטעטל שעלישטש,‏לובלינער פאװיאט,‏ בײ די עלטערן שלמה אוןשײנדל,‏ פון װעלכע ער האט באקומען אנאציאנאל־רעליגיעזע דערציאונג.‏ אלס‎10‎־יאריק קיגד,‏ איז ער צוזאמען מיט נאך־צװײ ברידער,‏ 4 שװעסטערן און די עלטערןפארשיקט געװארן קײן סיביר,‏ נאן־ דעם וױ דימשפחה איז אנטלאפן קײן רוסלאנד,‏ מיטןאױסבריך פון דער צװײטער װעלט־מלחמה.‏שוין דארט האט ער ארויסגעװין א סךזעלבשטענדיקײט און געהאלפן דערפאמיליע.‏מיטן פארענדיקן זיד פון דער מלחמה,‏ איזדי משפחה צוריק געקומען קײן פוילן און זיךבאזעצט אין לובלין,‏ וװ ס׳איז דודך די פאלאקןדערמארדעט געװארן אײנער פון די ברודער,‏בעת ער האט געװאלט פארטײדיקן דעםײדישן שכן,‏ װעמען די רוצחים זענעןבאפאלן.‏ אין 1946 איז משה׳לעאיבערגעפארן קײן דײטשלאנד,‏ כדי פוןדארט עמיגרירן,‏ אין יאר 1951, צוזאמען מיטדער מאמען,‏ קײזן אמעריקע,‏ צו זײןשװעסטער און שװאגער לאה און משהװאגנער.‏אין די ערשטע צײטן,‏ איז געװען שווער,‏אבער ביסלעכװײז האט מען זיךאײנגעארדנט.‏ געקומען קײן ישראל,‏ און דאחתונה געהאט מיט זיץ פרױ אירקא,‏ װאס איזנאר װאס געהאט געקומען פון פוילן.‏ אין גױ־יארק האט די משפחה הארן אויפגעשטעלט אמשפחה.‏ זײ װערט געבוירן א זון לארי און אטאכטער סוזי,‏ װעלכע װערן דערצויגן איןײדישן גײסט.‏ יעדן יאר האט די משפחהבאזוכט מדינת ישראל און מיט א ברײטערהאנט,‏ אפן הארץ און אפענער קעשענע,‏ האבןער און די פרױ געשטיצט א סר אינסטיטוציעסאין לאנד.‏ אין זײער הײם אין די פאראײגיקטעשטאטן,‏ האבן זײ אויפגענומען פארשידענעשליחים פון לאנד און קײנער איז נישט פון זײאװעק אן אנטוישטער,‏ צי פארביטערטער.‏געהאלפן אויך ײדישע נױ־יארקער משפחותאין א נויט,‏ געזארגט זײ צו באשעפטיקן,‏ זײזאלן נישט דאדפן אויסשטרעקן א האנט.‏מיט א יאר צוריק האט דאס פארפאלק? T T T זהארן חתונה געמאכט א טאכטער.‏ הגם משהאון אירקא הארן האבן געלעבט אין אמעריקע,‏האט זײער אינטערעס צו ישראל ניטאויפגעהערט.‏ אין יעדן בריװ צו פרײנט און צומיר,‏ האט מען תמיד זיך אנגעפרעגט:‏ װאסהערט זיך אין לאנד?‏משהלע איז געװען שטארק באליבט בײ דיײדן אין נױ־יארק.‏ בײם הספד אין דערסינאגאגע,‏ האט דער פרעױדענט פון דער שילזיר צעוױינט.‏ אין דער לװײה האבן זיךבאטײליקט א 1500 מענטשן.‏ בעת זײנעבאזוכן אין ישראל,‏ האט ער תמיד זיךבאשטײערט לטובת דער אירגון ױצאי לובליןאון זיך אינטערעסירט מיט דער טעטיקײט פוןדער לאנדסמאנשאפט.‏זאלן די װערטער זײן א טרײסט פאר מײןקוזינע אירקא הארן,‏ אירע קינדער אוןאײגיקלעך,‏ וױ אויד פאר זײן שװעסטער אוןשװאגער לובא און משה הארן.‏משה זאלצמאןדוד הנגבי ז״לב־‎4‎ בספטמבר,‏ נפטר אחרי מחלה ממושכתרוד הנגבי ז״ל והובא לקבורה בקיבוץ מרחביהשבעמק עפולה.‏דוד היה יליד פולין,‏ מהעיר רדזין ונולדבשנת 1905 כדוד רוזנבוים.‏ משחר נעורױהשתײך לתנועת ״השומר־הצעיר״ ובשנותהשלושים המוקדמות — לפני עלײתו לארץ,‏עבד מספר שנים מטעם תנועתו במשרדהאו־ץ־ישראלי(״פאלעסטינע־אמט״)‏ בװרשה.‏בשנת 1933 הוא נישא לבת עירנו מאשה,‏לבית פאליק וגוטה אײנשטײן ובאותה השנהעלו לארץ לקיבוץ מרחביה,‏ שנוסד ב־‎1929‎‏.‏שם דוי ופעל עד ױם מותו.‏דוד הנגבי היה חבר ההנהגה הראשיתומעמודי התווך של ״השומר־הצעיר״ בװרשה.‏בארץ היה בין המײסדים — יחד עם אברהםשלונסקי ולאה גולדברג ז״ל — של ספריתהפועלים המפוארת,‏ אחד מראשי עורכיה,‏ עדשנפל למשכב לפני 4 שנים.‏בדרכו האחרונה לױוהו אשת נעורױ מאשההנגבי,‏ בתו הסופרת עדנה שבתאי,‏ בגו השחקןאסי הנגבי,‏ בני משפחותיהם וקהל רב שלחברי הקיבוץ והתנועה,‏ גם סופרים ומשורריםמדור הפלמ״וז,‏ ביניהם יגאל מוסינזון,‏ משהשמיר ואחרים.‏ הספידוהו חברי המשקוהתנועה.‏ במילים נרגשות ובשפת פנינים,‏נפרדה מאביה הסופרת ערנה שבתאי,‏ שאמרהבין היתהארבע שנים ישב אבי בכסא גלגלים,‏ שבהןניטל ממנו כוחו העיקרי,‏ כוח הדיבורוהכתיבה.‏ בנו,‏ השחקן אסי הנגבי,‏ אמר קדישיתום.‏בפרקי זמנים שונים נפגשתי עם דוד הנגביבקפה ״כסית״.‏ היה אישױת קורגת,‏ איש שיחהמענײן.‏ על אף מעמדו הרם בתנועה ובהוצאת״ספרית־הפועלים״,‏ היה בו פשטות של תלמידחכם ועדינות־נפש בכל הליכותױ.‏התפזרנו ברוח נכאים,‏ על גורלו של אדםיקר,‏ אידאליסט מובהק בכל רמ״ח איברױ,‏ אישרודו ואיש מעשה,‏ שהגורל הועיד לו את כסאהגלגלים,‏ כתפאורה לארבע שנות חיױהאחרונים.‏כוס תנחומים לבת דודי מאשה,‏ עדנה ואסי.‏יהיה זכרו ברוך.‏אפדים אײנשטײןשפרה ױצנבליטבת 97 נ״עבל׳ אב תשמ״ח — 13.8.88 — נפטרהשפרה ױצנבליט,‏ שנולדה בה׳ אײר תרנ״א —ב־‎13‎ במאי 1891. נקברה בירושלים ליד קברושל בעלה,‏ אליעזר ויצנבליט ז״ל.‏36

משפחת ױצנבליט היתה השניה ־ אחרימשפחת אברמסקי — שעלתה מלובלין עםהילרים שגולדו בלובלין לארץ ישראל אחרימלחמת העולם הראשונה.‏חדשים איז אים אפגעשטארבן די מאמע —איז ער אפגעשיקט געװארן דורן־ די דײטשןאין יאנעװער לאגער.‏ דארט האט ער״אפגעשפארט״ זײן אסטמע־קרענק.‏שפעטער,‏ װען ער איז אנטלאפע פון לאגער,‏האט ער איבערגעלעבט די טױט־שרעק גישטאנטדעקט צו װערן דורד די אזוי גערופענע״שמאלצאװניקעס״,‏ װאס האבן געלויערטאויף די ײדן,‏ װאס האבן זין־ אױסבאהאלטןאויף דער ארישער זײט.‏ כאטש עס װערט שויןבאלד 45 יאר,‏ װי די ‎2‎טע װעלט־מלחמה האטזיר אײנגעלאשן,‏ באװײנען מיר נאך אלץנײע קרבנות.‏נכדה של שפרה ואליעזר ויצנבליט ז״ל,‏סגן אלוף יגאל יניב יבלח״א,‏ היה ראש הגדוד,‏אשר השתמש בים כנרת להתמחות בצליחתנהרות במשן־ שנים לפני פרוץ מלחמת ױםהכיפורים ואחרי שפרצה — צלח את תעלתסואץ תחת אש קטלנית של המצרים.‏ הואנפצע קשה.‏ אולם צליחת התעלה הביאה אזלכיתור הארמיה המצרית ה־‎2‎‏.‏יהיה זכרה ברוךאלהנןצעשא זײדענװערג ז״לדעם ‎24‎סטן פעברואר 1988, איז אװעק איןדער אײביקײט די שטילע,‏ ערלעכע אוןאײדעלע פרוי צעשא זײדענװערג.‏ זי איזנפטר געװארן אין ריא־דע־זשאנעירא אוןפאריתומט איר מאן סימאן זײדענװערג,‏ אטאכטער,‏ צװײ זין,‏ שנורן,‏ אן אײדעם אוןאײניקלעך.‏צעשא איז געבוירן דעם ‎19‎טן אויגוסט1906 אין פױסק און אלע יארן געװוינט איןלובלין,‏ זײט אירע עלטערן,‏ רי פאמיליעבידערמאן,‏ האט נאך דער ערשטער װעלט־מלחמה זיר באזעצט אין לובלין.‏אין די דרײסיקער יארן,‏ האט ױ מיט אירמאן סימאן אויסגעװאנדערט קײן פאריז,‏דארט איבעגעלעבט די היטלעריסטישעאקופאציע.‏ אין די פופציקער יארן עמיגרירטקײן ררום אמעריקע און מיט 15 יאר צוריק זיךבאזעצט אין ישראל.‏ דא האבן מיר געהאט אגעלעגנהײט צו באקענען זיך פון דער נאענטמיט דער גאסטפרײנטלעכער און הארציקערמשפחה זײדענװערג,‏ וװ בײ יעדערגעלעגנהײט האט זיך געלאזט מערקן דיװארעמקײט און הארציקײט פון צעשאן.‏ אירהײם איז א סך מאל געװען דער טרעפפונקטפאר זיצונגען פון לובלינער קאמיטעט,‏ פאר אקבלת פנים פון געסט פון אויסלאגד,‏ פארמסיבות — און אלץ מיט א ברײטער האנטאון אפן הארץ,‏ תמיד מוט א ליבלעכן שמײכ?‏פון דער בעל־הביתטע.‏ אונדזערע בני־עירהאבן זײער געשעצט צעשאן פאר דערדאזיקער ליבלעכקײט און נאענטקײט,‏װעלכע זי האט ארויסגעװיזן צו מענטשן.‏צוליב פאמיליע־ענײנים,‏ זענען דיזײדענװערגס געװען געצוװנגען ארויס צוצופארן קײן בראזיל,‏ אבער יעדעס יארבאזוכט דאס לאנד,‏ געװען אין ענגן קאנטאקטמיט דער לאנדסמאנשאפט אין ישראל אוןמיט א ברײטער האנט געשאנקען דאלארן.‏מיר באטײליקן זיד אין צער און טרויערפון סימאנען און פון דער גאנצער משפחה.‏כבוד דעם אנדענק פון צעשא זײדענװערג!‏אברהמ׳ל לאטערשטײן ז״לנפטר געװארן אין פאריז,‏ דעם 21.8.88יצחק יאנאסאװיטש,‏ דער באקאנטערדיכטער און עסײאיסט װאס לעבט איןישראל,‏ האט מיט יארן צוריק ג׳עשריבן:‏ עסגײען אװעק די ניסים ײדן,‏ די עדות,‏ דיאפגעראטעװעטע פון גרויסן פײער,‏ װאס דיהיטלעריסטן האבן אנגעצונדן אין דערלעצטער װעלט־מלחמה.‏ אייד אברהמלראטשטײן,‏ פאר װעמענס ארון מיר שטײעןאיצט און גיבן אפ דעם לעצטן כבוד,‏ איזגעװעז אײנער פון די ניסים־ײדן.‏ אברהמלהאט מיטגעמאכט אלע גיהנום־לײדן פון דיײדן אין די געטאס אין פוילן.‏ פון מארקושאװ,‏וװ ער איז געבוירן און גאר פרי געװארן אהאלבער יתום — אלט זײענדיק קוים צװײאוץ־ אונדזער לאנדסמאן,‏ חבר און פרײנד,‏אברהמל ראטשטײן,‏ איז א פרישער קרבן פוןדעם קאטאקליזם,‏ װעלכער האט געטראפןדאס ײדישע פאלק.‏ ער האט אפילו נישטדערגרײכט דעם דורכשניטלעכן עלטער פוןדער הײנטיקער צײט.‏ זײן לעבן האט זיךאויסגעלאשן פאר די 70 יאר,‏ װען דער מלאךהמות איז נישט קײן אפטער גאסט,‏ אבער דייסורים װאס ער האט דורכגעמאכט אין געטאT T Tאון אין דעם לאגער,‏ און דער פחד אויף דערארישער זײט,‏ האבן אונטערגעגראבן זײןגעזוגט־צושטאנד און אפגעשװאכט זײןװידערשטאנד־פעיקײט קעגן זײן קרענק.‏באלד נאך דער קריג— שוין אלסקײלעכיקער יתום — זײן פאטער איז נישטצוריק געקומען פון דער דעפארטאציע —האט אברהמל זיו פארבונדן מיט זײןצוקונפטיקער פרוי דינהלע.‏ בײדע האבןגעהאט ראס גליק צו זײן צװישן די,‏ װעלכעהאבן איבערגעלעבט דעם שוידער פון דער‎2‎טער װעלט־מלדומה.‏ קומענדיק אין פאריז,‏האבן זײ מיטגעמאכט אלע צרות פון פליטים,‏ביז ער האט באװיזן,‏ א דאנק זײן פעיקײט,‏37

קלוגשאפט און לאגיש טראכטן,‏ אײנצושאפןזיד א מאטעריעלע,‏ עקאנאמישע פאזיציע.‏זײן פרוי דינהלע,‏ אונדזער קאמיטעט־מיטגליד,‏ האט א דאנק איר געטרײשאפט אוןכסדרדיקער װאכזאמקײט איבער זײן געזונט־צושטאנד,‏ באװיזן צו פאדלענגערן זײן לעבןאױף נאך 40 יאר.‏אברהמל איז געװען א זון פון א ײדישער,‏באלעבאטישער הײם.‏ די שװעסטער און דערפאטער האבן אים דערצויגן צו זײן אןערלעכער מענטש,‏ א געטרײער,‏ גוטער ײד,‏ליב האבן דאס ײדישע פאלק און שטרעבן נאן־צױן,‏ נאן־ א ײדיש הײמלאנד,‏ װאס ער האטזוכה געװען צו איר אנשטײאונג בײ זײן לעבן.‏אברהמל האט זיר אידענטיפיצירט מיטדער ײדישער מז־עה.‏ ער פלעגט מיר — אן צומאנען בײ אים,‏ — ברענגען צװײ מאל איןיאר זײן באשטײערונג פאר מדינת ישראל.‏אויב ער אלײן איז נישט געװען אקטיװגעזעלשאפטלעה אפשר צוליב דערקראנקײט,‏ האט ער אבער מיט צופרידנקײטצוגעשטימט און געהאלפן ױין פרוי דינהלעצו זײן אקטיװ סײ אין דער לובלינערלאנדסמאנשאפט אויף דעם אומדאנקבארן אוןפאראנטװארטלעכן אמט אלם קאסירערין,‏ װילטובת ישראל — פאר צה׳׳ל־סאלדאטן.‏אלע מענטשן,‏ מיט װעמען אברהמל איזגעקומען אין קאנטאקט — סײ בײ זײןארבעט פאר פרנסה,‏ װי זײנע קרובים,‏ פרײנטאון סתם באקאנטע,‏ האבן אים רעספעקטירטצוליב זײן ערלעכקײט,‏ גראדליניקײט,‏אויפריכטיקײט,.‏ פשטות,‏ באשײדנקײט — אזעלטנהײט צו געפיגען די אלע מעלותצוזאמען.‏אברהמל — וױ איר האב אים גערופן,‏ איזגעװען א סימן פון ליבשאפט,‏ װאס מענטשן,‏מיט װעלכע ער איז געקומעז אין בארירונג,‏האבן אים געשאנקען.‏* טײערע דינהלעי זאל זײן גוטער נאמען,‏װאס ער האט איבערגעלאזט,‏ פארװײכערן» » »אײער טרויער און זײן א טרײסט פאר אײר•‏די געזעלשאפט ״פאראײניקטע קיגדערפון לובלין״,‏ און איד איר פרעזידעגט,‏ װאס ביןאין פערמאנענטן קאנטאקט מיט אײה אוןמײן פחי — באטײליקן זין־ טיף אין דערנשמה אין אײער צער,‏ צו דער פטירה פוןאײער פארהעלטניסמעסיק ױנגן מאן.‏ זאלאים די ערד גרינג זײן.‏כבוד זײן אנדענק!‏שמואל שפירא‏(פונעם הספדבײם פרישן קבר)‏דוד מיזריצקי ־ז״לגעבױרן אין לובלין דעם 30.12.1919, זוןפון זיסל און ױכבד.‏ געװ‎1‎ינט אויף טאטארסקא10 ‏(אױף דער װאליע).‏ געלערנט אין חדר,‏פאלקס־שול און פאך־שול.‏ געארבעט בײשלאסערײ,‏ ביז דעם אויסברוך פון דערצװײטער װעלט־מלחמה.‏צװײ מאל שװארצט ער די דײטשיש־רוסישע גרענעץ און ברענגט שפײז און הילףפאר די עלטערן און א שװעסטער מיט א קינד.‏צום דריטן מאל שװארצן די גרענעץ,‏ װערטער ארעסטירט.‏ די שרעקלעכע יארן פון דערצװײטער װעלט־מלחמה,‏ מאכט ער אדורך איןלאגערן און אין באהעלטענישן,‏ װי דער רובפון אונדזער דור — ביזן פארענדיקן זיו פוןדער מלחמה.‏ ער קומט אן קײן לובלין אוןטרעפט דארט נישט קײנעם פון דערפאמיליע.‏ שפעטער געפינט ער אפ זײן קוזיןשמואל קאסמאן,‏ מיט װעלכן ער פארט קײןארגענטינע אין יאר 1948, צו זײנע ברידער.‏ער פארלײגט א שלאסעריײװארשטאט אוןשפעטער האט ער וזתונה מיט זײן פרױראסיטא.‏ עם װערן בײ זײ געבוירן צוױימײדעלעך.‏ ער טוישט דאס פאך אוןפארלײגט א טריקאטאזש־פאבריקל,‏ וװ ערדערגרײכט א בעסערן,‏ עקאנאמישן מצב.‏אין 1973גײט ער דורך א הארץ־אפעראציע — און פון דעמאלט הינקט עראונטער מיטן געזונט.‏דעם 7.8.1988 איז ער נפטר געװארן.‏פאריתומט די פרוי,‏ צװײ טעכטער און אןאײניקל,‏ זײן ברודער קאפל מיט דער פרוי אוןקינדער און קרוכים אין בוענאס־אײרעס,‏ װיאויר אין ישדאל.‏ ער האט זין־ אויסגעצײכנטמיט ערלעכקײט,‏ ארבעטזאמקײט אוןצוגעבונדנקײט צו זײן פאמיליע.‏זאל אים די ערד גרינג זײן.‏ כבוד זײןאנדענק!‏ק.‏ מ.‏יאנקעלע פעלדמאן ז״ל‏(א רערמאנונג צו דער דריטער יארצײט)‏אין דרײ שטעט,‏ דערװײטערט אײנע פוןדער אנדערער אויף טויזנטעד קילאמעטער,‏איז מיר אױסגעקומען צו זײן נאעגט מיטיאנקעלען:‏ אין לובלין,‏ בוכארא,‏ רמת־גן.‏ אוןאומעטום,‏ אין אלע צײטן,‏ האב איר תמידבאוװנדערט דעם דאזיקז שטילן,‏באשײדענעם און ערלעכן בחור.‏אין לובלין,‏ צוזאמען מיטן פאך װעלכן ערהאט אנגעהויבן לערנעז(גאלדשמיד),‏ איז בײאים אױן־ געװאקסן דאס װאס מ׳האט אין יענעױגנט־יארן גערופן ״קלאסן־באװוסטזיױ״.‏אױב אזוי — איז דאך זײן ארט אין דערקאמוניסטישער ױגנט,‏ וװ מ׳װעט קעמפן פארא בעסערער װעלט,‏ אין װעלכער אויךאונדזער ײדיש פאלק װעט געהאלפן װערן.‏דאס באװעגט אים אויו צו זײן אקטיװ איגעםספארט־קלוב ״װיעניאװא״,‏ װאס אלץצוזאמען,‏ האט אים תמיד געדראט מיטפאליצײאישע רדיפות און יארן תפיסה.‏ איןדער ארגאניזאציע באקענט ער זיך מיט זײןצוקונפטיקער לעבנס־באגלײטערין איטקעלעלײנער און א סך יארן,‏ ביז זײז פטירה,‏ מאכטמען אדורך א לאנגן,‏ בשותפותדיקן װעג.‏אין בוכארא זעט מען ױידער דאס ױנגעפארפאלק בײ דער ארבעט און אלעבנםשטײגער,‏ װי אין יענע שװערעמלחמזזײארן.‏ יאנקעלע מאביליזירט זיך איןדער ארמײ און מאכט אדורך נישט אײןפראנט פון די שלאכטפעלדער אין אײראפע,‏וװ ס׳האט זיו אנטשײדעט דער גורל פון דערװעלט.‏אין יאר 1946 זענען זיי עולה קײן ישראלאון באזעצן זיר אץ רמת־גן.‏ װידער זעען מידיאנקעלען ארבעטן בײ זײן פאך און בײםהארבן פארמעסט צו שטעלן זיך־ אויף רי פיסאין מדינת ישראל.‏ זײ שטעלן אויף א משפחה,‏עס װערן געבוירן 2 טעכטער און אויב מ׳איזשױן אײגגעארדגט,‏ קלויבט מען זין־ אריבערקײן תל־אביב.‏יאנקעלע איז געװען א םך יארן קאמיטעט־מיטגליד פון דער לובלינער לאנרסמאנשאפטאין ישראל או זיך באטײליקט אין אלעזיצונגען,‏ אויסגעפירט יעדער אויפגאבע,‏װעלכע מ׳האט אויף אים ארויפגעלײגט.‏געװען באליבט בײ דער משפחה,‏ בײ פרײנדאון לאנדסלײט און זײן טויט האטארױסגערופן אויפריכטיקן טרויער בײ אלע.‏כבוד זײן אנדענק!‏ד.ש.‏38

passed had to learn how to becomeheavy drinkers of vodka and yet be ableto "hold their liquor" in order to becomeindistinguishable from Poles. Whiledrunk, they had to swear, and much ofthe swearing consisted of vulgar anti-Semitic epithets and jokes. If a "passed"Jew did not join in the Jew-baiting, hebecame suspect.While Nechama Tec describes "the environmentin which Polish rescuerslived"as being "hostile to the Jews and unfavourableto their protection," she toldme that "it is very difficult to makesweeping generalizations" of Poland inthe past, which she terms "a fascinatingfusion of a liberal nobility and a virulentpopulist anti-semitism." She broke downPolish society by defining "the nobilityas protecting the Jews, but the church asbeing anti-semitic The peasants sawJews as exploiters," and the peasantrymade up the largest segment of Polishsociety. "But Jews were never thrown outof Poland prior to the Holocaust," unlikemost other parts of Europe.The Nazi blitzkrieg climaxed twodecades of mounting Jew hatred in independentPoland. Thus, when Hitlerconquered Poland after a brief butbloody military campaign, how did thePolish Christians react to the Germanoccupation?"A small minority worked with theGermans. A small minority resisted. Themajority of Poles were indifferent. TheGermans, who regarded the Poles as alsoracially inferior but not as inferior as theJews, decimated the Polish elite and intelligentsiaas soon as they took over.Auschwitz was initially filled with Poles.Poland had an active underground. Asthe underground became more and moredaring, Germany became more andmore ruthless. Two million Poles wereenslaved and sent to Germany, wherethey lived in horrible conditions."Thus, the Poles did not fraternizewith the Germans except as mistressesand a minority of traitors. Even the localFascists fought the Germans. The Polescollaborated with the Germans muchless than did the Ukrainians, Lithuanians,Latvians, Hungarians, Rumaniansand French, and there were no Polishguards in the death camps, while therewere many of all the above other nationalities."39— PEOPLEThe Polish underground, while anti-German, "was not necessarily friendly toJews. It is a political labyrinth. It was onlyloosely connected within itself. Thehome army was made up of units andsub-units. The Socialists were muchmore positive to Jews than were, for example,the Fascists, who fought both theGermans and the Jews. The Jewish componentset off a bomb in Krakow at aGerman officers' cafe where many Germanswere killed. Today the governmentCommunist party claims credit."It's not surprising that "Christianrescue of Jews was rare," but nonethelessit did happen in Poland, as it did to alimited extent everywhere. What kind ofChristians would take extraordinaryrisks and shelter Jews? Ms. Tec extensivelyresearched this question in WhenLight Pierced the Darkness and arrivedat the important, illuminating conclusionthat the typical Polish Catholicrescuer prototype cut across all class barriers,political persuasions and degreesof religious observance. There were evena small minority of rescuers who werein themselves unashamedly anti-semiticbut chose to rescue Jews in protest of theGerman systematic murder campaign(namely, those members of the Front forthe Rebirth of Poland, whose remarkabledocument is reproduced in WhenLight Pierced the Darkness). The onlylinking characteristic of the rescuer wasthat of a sense of individuality which sethim or her apart from the conformistmold of Polish society, whether it be therough peasant life, the church, or theconfused'elites.Seen against this background, one cantherefore read and truly appreciate DryTears in order to most fully understandthe harrowing personal odyssey ofNechama Bawnik Tec's own childhood(lost childhood as the books subtitlestates) as a "passed Jew" who "passed"as blonde Krysia Bloch among herrescuers who themselves were not freefrom anti-semitic associates and latenttendencies of their own.After the war, Nechama Tec and herfamily returned to Lublin. "It was likecoming to your own funeral. Thingsfamiliar to you belonged to others." Eventheir original rescuer, Pys, vehementlyrefused to give the family factory backto them. Since the Soviet troops hadliberated the Jews from the death camps,the wartime underground of Polandidentified the Jews with the historicallyhated Russians. A Christian Pole warnedNechama's father that there would be anassassination attempt on him. "Post-warPoland was quite dangerous for Jews sowe left."For 30 years, Nechama Tec would notdiscuss her experiences,.but finally hermemories demanded that she do so. Today,she lives in the comfortable suburbof Westport Connecticut and frequentlyvisits the rest of her family, who livein Israel.Yet while her wartime experiencesand, even more important, her scholarlyresearch on the topic of wartimerescue, have gained her serious recognition,Nechama Tec remains deeply concernedabout contemporary manifestationsof anti-semitism. "Hitler wasoriginally thought of as a crackpot. So,today, are his heirs, Louis Farrakhan andLyndon LaRouche. They must be takenvery seriously. The worst thing possibleis to dismiss them as being merely nuts."She favours anti-hate legislation in theUnited States as what presently exists inCanada which was, in 1985, utilized toconvict anti-semitic hatemongers ErnstZundel and Jim Keegstra, and shedespises civil-liberties types who defendsuch hatemongers as Zundel. Some ofthese civil libertarians are Jewish. "I resentthem more than Zundel. They aretraitors to their own people."Nechama Tec remains also deeplyalarmed about current press hostilitytowards Israel which during the Lebanonwar was, in her own words, "overtlyanti-semitic""Individualism was the outstandingtrait of altruistic helpers" of Jews inNazi-occupied Poland, concludesNechama Tec "All were people of highmoral principles, independent spirit andthe courage to act on their convictions."Hopefully, wide public knowledge of herlife and her research will encourage asimilar spirit of individualism to combatcontemporary manifestations of thissame Jew hatred to ensure the lastingreality of the slogan: Never Again.•

PEOPLENECHAMA TECPOLISH CATHOLICS WHO SAVED JEWSThe final hour arrived at thebeginning of November 1942.Lublin was proclaimed Judenrein,free of-Jews. At dawn the Germancommissioner came to tell us that theghetto was being liquidated. In a matterof hours they will be coming for youtoo', he went on. 'Save yourselves as bestas you can.' Panic ensued, and all of usbegan frantically dressing and panting.Most of those who had shared the hugeroom with us ran away, the rest seemedtoo stunned to move and in a paralysisof the will, simply stayed at the factory,waiting tobe rounded up. Both for thosewho stayed and for those who ran, thechances of survival were slim. Therewere no places tohide, for the majorityof those who did run, were later pickedup in various parts of the city.""We were more fortunate. Some timebefore, my father had transferred ownershipof his candle factory to his formeremployee, Mr. Pys with whom he hadbeen on friendly terms. He had also leftMr. Pys many valuable household items,including crystal, silver and expensivechina. Grateful for what he had received,and also for the trust my parents had inhim, Mr. Pys had agreed to our takingrefuge in his home if events had forcedus to leave the factory. The time hadcome to take advantage of his offer, agenerous one indeed, for by taking us inhe would put himself and his family injeopardy. The Nazis were explicit, thepenalty for hiding Jews was death."So writes Nechama Bawnik Tec whosefamily found refuge with Polish Christiansduring the Holocaust, in her autobiographyDry Tears, a gripping andheart-rending account of how an 11-yearoldgirl learned to "pass" in the forbidding"Aryan" world of German-occupiedPoland. She is now an associate professorof sociology at the University ofConnecticut in Stamford, and the authorBy Rick Kardonneof a follow-up scholarly treatise on theunique phenomenon which saved herlife. When Light Pierced the Darkness:Christian Rescue of Jews in Nazi-Occupied Poland. This recently appointedexpert with the U.S. HolocaustMemorial Council of the U.S. Departmentof the Interior addressed a capacityaudience at the Jewish Book Fair inToronto, one of North America's largestpopulation centres of Holocaust survivors.Of Poland's 3.5 million Jews prior to1939, about 250,000 managed to surviveby fleeing into the Soviet Union as Germanyinvaded Poland, and only 40,000survived the German occupation inPoland. The rest died in the Holocaust.How were any Jews at all able to survive?What did it take to survive? Whatwere the people like who saved Jewsdespite the death penalty for doing so?What became of these righteousgentilesafter the war? These momentous questions,Nechama Bawnik Tec deals within both her personal reminisces and inher scholarly study.Nechama was born in the ancientsoutheast Polish city of Lublin, whichhas a long established Jewish communityof 40,000 (out of a total of 200,000).Only 150 Jews survived the war, ineludingthree entire families, Nechama'sbeing one of them.Nechama Tec; during her brief stay inToronto, said, "The final solution was introducedvery gradually. It didn't happenat once. There was no way for anyoneto see the entire process." Polish Jewswere accustomed to steady anti-semiticharassment and discrimination in independentPoland. They, however, hadnever expected outright genocide, especiallyfrom the Germans whom the Polesregarded as being so "civilized". "MostJews were forcibly confined to the ghettos."'The ghettos were deliberately placedin the most dilapidated areas of theurban centres. Ten to 15 people werejammed into each room. Twenty percentof all Jews starved in the ghettos, whichwere surrounded by walls and guards.Any Jewish movement outside of theghettos was punishable by death. AnyChristian who helped a Jew would bekilled by the Germans. All punishmentswere publicized. Poles were hung inpublic view, such as Novek who in 1944was hun'g for giving bread to Jews."When the Jews finally did realize,through various intelligence methods,what was truly in store for them, "theytried to escape by fighting in the ghettos,joining partisan units or passing'."How could a few Jews "pass" as Christians?According to the painstakinglyresearched methodical study undertakenby Ms. Tec in When Light Pierced theDarkness, the average Jew who managedto "pass" came from an upper incomeassimilated family who had had someexisting contact with Polish Catholics,was usually blond and lacked "recognizableSemitic features", spoke Polishfluently, did not live iń a mostly Jewisharea, was not particularly religious andwas under the age of 40.When one realizes that most PolishJews did not mix with Polish Catholics(not of their choice), were darkercomplexionedthan most Polish Catholics,spoke Yiddish, spoke Polish either poorlyor with Yiddish-intonated accents, werereligious, wore different clothing (eitherChassidic or, in the case of the professionaland intellectual groups, morestylish than the conservative plain Polishnorm) and were of all ages, one realizeshow few Jews found it possible to "pass"under any circumstance. For men, it waseven more difficult, as Polish Catholicsnever were circumcised. Jewish men who40