Sromebis krebuli Sromebis krebuli COMPLETE WORKS - აკაკი ...

საერთაშორისო სამეცნერო–პრაქტიკული ინტერნეტ–კონფერენციის ჩატა-რების ადგილი – საქართველო, ქალაქი ქუთაისი, რომელიც მიეკუთვნება უძ-ველეს ისტორიულ ქალაქს, თავისი მდიდარი კულტურულ–მეცნიერული მემ-კვიდრეობითა და თანამედროვეობის თვალსაჩინო მიღწევებით: მეცნიერება-ში, ხელონებასა და ბიზნესში.მიზანშეწონილად მივიჩნიეთ ინტერნეტ კონფერენციის მონაწილე სტუმ-რებს გავაცნოთ ქუთაისის ზოგიერთი ღირსშესანიშნაობა.7

ბაგრატის ტაძარიBagrat Cathedralგელათის სამონასტრო კომპლექსიGelati Monastery8

ქუთაისის მერიაKutaisi City Hallდავით აღმაშენებლის მოედანილადო მესხიშვილის სახელმწიფო დრამატული თეატრიDavid the Builder's SquareLado Meskhishvili State Drama Theatre9

ქუთაისის პირველი სკოლა1-st school of Kutaisi10

ქუთაისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ისტორიიდანკუხალაშვილი მ.აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ქართული ენისა დაენათმეცნიერების დეპარტამენტის ასოცირებული პროფესორი. არისმრავალი სტატიისა და შრომის ავტორიჩვენი უნივერსიტეტი მდებარეობს უძველესი ისტორიისა და მდიდარიკულტურული ტრადიციების მქონე ქალაქში. ქუთაისი სხვადასხვა დროს იყო წი-ნაანტიკური და ანტიკური კოლხეთის, ადრე შუა საუკუნეების ეგრისის, გაერთი-ანებული საქართველოს და იმერეთის სამეფოს დედაქალაქი.ქალაქსა და მის მიდამოებში ისტორიის, კულტურისა და ბუნების მრავალიღირსშესანიშნავი ძეგლია: ძველი ნაქალაქარი და ბაგრატის მე-11 საუკუნის ტაძა-რი; გეგუთის მე-12 საუკუნის სამეფო სასახლე; გელათის მე-12 საუკუნის სამო-ნასტრო კომპლექსი და აკადემია; ვარციხის ციხე-ქალაქი; მოწამეთის მონასტერი;«ოქროს ჩარდახი»; დინოზავრის ნაკვალევი; წყალტუბოს ამკურნალო წყაროები.ქუთაისის უნივერსიტეტი ყოფილი პედაგოგიური ინსტიტუტის ბაზაზე შე-იქმნა 1990 წელს, რაც დაგვირგვინება იყო იმ დიდი საქმიანობისა, რომელსაც ესინსტიტუტი წარმატებით ეწეოდა მისი არსებობის თითქმის შვიდი ათწლეულისგანმავლობაში.თავის მხრივ ქუთაისის პედაგოგიური ინსტიტუტი, თბილისის სახელმწიფოუნივერსიტეტის შემდეგ, გარკვეულწილად, იმ დიდი კულტურულ-მეცნიერულიდა საგანმანათლებლო ტრადიციების გამგრძელებლადაც შეიძლება ჩაითვალოს,რომელთა დამკვიდრებაც ისტორიულად გელათის აკადემიასთან არის დაკავში-რებული.ჩვენ დღეს დიდი სიამაყით ვიხსენებთ იმ ფაქტს, რომ ქუთაისის პედინ-სტიტუტში წლების განმავლობაში აქტიურ მოღვაწეობას ეწეოდა ქართული მეც-ნიერების ბევრი ღირსეული წარმომადგენელი: გიორგი ახვლედიანი (1887-1973),ალექსანდრე ბარამიძე (1902-1995), კონსტანტინე ბაქრაძე (1898-1970), ივანე ბერი-ტაშვილი (1884-1974), ნიკო ბერძენიშვილი (1894-1965), ანგია ბოჭორიშვილი(1902-1982), ვარლამ თოფურია (1901-1966), კორნელი კეკელიძე (1879-1962), დი-მიტრი უზნაძე (1886-1950), სიმონ ყაუხჩიშვილი (1895-1982), აკაკი შანიძე (1887-1987); პროფესორები: ანდრია ბენაშვილი (1868-1941), მოსე გოგიბერიძე (1897-1949), გიორგი თავზიშვილი (1902-1967), სარგის კაკაბაძე (1886-1967), გრიგოლ-ხავთასი (1903-1990), არჩილ ხარაძე (1895-1976).უმაღლესი სასწავლებლის დაფუძნებას ქუთაისი მოუმზადებელი არ შეხ-ვედრია. ქალაქში მოღვაწეობდა ადგილობრივი კადრი, რომელთაც შემდეგში ძი-რითადად იტვირთეს პედინსტიტუტში სასწავლო პროცესის გაძღოლა. აქ მუშა-ობდნენ: ლუკა ჭელიძე, შალვა აბრამიძე, ანდრო ბეგიაშვილი, დავით გვაზავა,13

ივანე გვერწითელი, ალექსანდრე გოცირიძე, გიორგი და გრიგოლ დევდარიანები,მექი კანდელაკი, ქსენოფონტე კვანტრე, გიორგი კოკოჩაშვილი, ალექსანდრე კორ-ძაძე, ლევან მარუაშვილი, იასონ მეცხვარიშვილი, კონსტანტინე მეძველია, ალექ-სანდრე პაპავა, გიორგი როგავა, შალვა სიხარულიძე, კირილე ჭანიშვილი, გრი-გოლ ჭელიძე, თეიმურაზ ჭუმბურიძე, გრიგოლ ხაჟალია, ლეონიდე ხუციშვილიდა სხვ.1958 წლის აპრილში ინსტიტუტის კოლექტივმა ზეიმით აღნიშნაარსებობისმეოთხედსაუკუნოვანი იუბილე, რომელიც მიღწეული წარმატების შეჯამებასთანერთად, მომავლის ამოცანების დასახვის ასპარეზად გადაიქცა და ამდენად, მნიშ-ვნელოვან მიჯნას წარმოადგენს ინსტიტუტის ისტორიაში.1983 წელს აღინიშნა ქუთაისის პედაგოგიური ინსტიტუტის არსებობის 50წლის იუბილე. იგი წარმოადგენდა მოღვაწეობის ნახევარსაუკუნოვანი შედეგებისშეჯამებას. იუბილის დღეებში მოეწყო მრავალი სახის სამეცნიერო სესია და გა-მოფენა. გამოიცა ბუკლეტი და გამოკვლევა «ქუთაისის პედაგოგიური ინსტიტუ-ტი - 50». ქუთაისს ეწვია მრავალი სახელოვანი სტუმარი, მიღებულ იქნა უამრა-ვი მილოცვა.მშობლიურ ინსტიტუტს მილოცვის დეპეშა გამოუგზავნა რესპუბლიკის მა-შინდელმა ხელმძღვანელმა ედუარდ შევარდნაძემ.უნივერსიტეტი განთავსებულია ხუთ კეთილმოწყობილ სასწავლო კორპუს-ში. პირველი კორპუსი, რომელიც ორი სართულისაგან შედგება, წარმოადგენს მა-ღალი არქიტექტურული ღირებულების მქონე ისტორიულ ფასეულობას და აგე-ბულია მე-19 საუკუნის დასასრულსა და მე-20 საუკუნის დამდეგს. თავისი მო-ცულობით ეს კორპუსი ყველაზე დიდია. სწორედ აქაა განთავსებული უნივერსი-ტეტის რექტორატი და ბევრი სხვა ადმინისტრაციული ერთეული. უნივერსიტე-ტის მეორე, მესამე, მეოთხე და მეხუთე კორპუსები თანამედროვე ტიპის მრა-ვალსართულიან ნაგებობებს წარმოადგენს. უნივერსიტეტის კორპუსებში განთავ-სებულია კაბინეტ-ლაბორატორიები, რომლებიც აღჭურვილია სწავლებისათვისსაჭირო აუცილებელი ტექნიკითა და კომპიუტერებით. უნივერსიტეტს აქვს კომ-პიუტერული ცენტრი. გარდა უნივერსიტეტის კორპუსებისა, სპეციალობათა სპე-ციფიკის გათვალისწინებით სტუდენტთა სწავლება მიმდინარეობს ქალაქის შესა-ბამის დაწესებულებებშიც (სკოლებში, საავადმყოფოებში, ბანკებში...).სპორტული ღონისძიებებისათვის უნივერსიტეტს გააჩნია დიდი სპორტულიდარბაზი და მოედნები. უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკა განთავსებულია ცალკეკორპუსში. უნივერსიტეტში ფუნქციონირებს კაფე-ბარი, სტუდენტური სასადი-ლო, სამედიცინო მომსახურების კაბინეტი და სხვადასხვა სახის საყოფაცხოვრებოობიექტები.1998 წლიდან უნივერსიტეტში მოქმედებს სამლოცველო-საქართველოს კა-თალიკოს-პატრიარქის ილია მეორის ლოცვა-კურთხევით. 2000 წელს საფუძველიჩაეყარა დავით და კონსტანტინეს სახელობის ეკლესიის მშენებლობას.14

2006 წელს უნივერსიტეტს შემოუერთდა ქუთაისის ნიკო მუსხელიშვილისსახელობის სახელმწიფო პოლიტექნიკური უნივერსიტეტი; ხოლო 2010 წელს კისაქართველოს სუბტროპიკული მეურნეობის ინსტიტუტი.უნივერსიტეტს აქვს საკუთარი გამომცემლობა, რომელიც უზრუნველყოფი-ლია სათანადო კომპიუტერული და წიგნის გამოცემისათვის საჭირო სხვა ტექნი-კური საშუალებებით. ყოველწლიურად ქუთაისის სახელმწიფო უნივერსიტეტისგამომცემლობის გრიფით გამოდის უნივერსიტეტის სამეცნიერო შრომები, პროფე-სორ-მასწავლებელთა მონოგრაფიები, სახელმძღვანელოები და სხვა სახის გამოცე-მები (ჟურნალები, გაზეთები, ბუკლეტები და სხვა).ქუთაისის უნივერსიტეტს აქვს სამეცნიერო ბიბლიოთეკა მდიდარი წიგნადიფონდით. გარდა ქართული წიგნებისა და პერიოდული გამოცემებისა, ბიბლიო-თეკაში დაცულია წიგნები და სხვა სახის სამეცნიერო გამოცემები რუსულ. ინ-გლისურ, გერმანულ, ფრანგულ, სპარსულ, თურქულ, არაბულ და სხვა ენებზეც.ბიბლიოთეკას აქვს კეთილმოწყობილი სამკითხველო დარბაზები. მეცნიერ-მუშაკ-თა და სტუდენტთა სამუშაო ოთახები, ბიბლიოგრაფიული განყოფილება. გარდაცენტრალური ბიბლიოთეკისა, თავის მხრივ დარგობრივი ბიბლიოთეკები აქვთფაკულტეტებსაც და დეპარტამენტებსაც. ბიბლიოთეკა განთავსებულია ცალკე შე-ნობასა და მესამე კორპუსის პირველ სართულზე.საერთაშორისო ურთიერთობათა სასწავლო სამეცნიერო ინსტიტუტი შეიქმნაუნივერსიტეტის სამეცნიერო საბჭოს 1995 წლის 31 მასის დადგენილებისა დარექტორის 1995 წ. 11 სექტემბრის ბრძანების საფუძველზე.დიალექტოლოგიის სამეცნიერო კვლევითი ინსტიტუტი შეიქმნა 1992 წ. ინ-სტიტუტის უპირველესი მიზანია ქართველური დიალექტების, ფოლკლორისა დაეთნოგრაფიის, აგრეთვე საქართველოში მცხოვრები არაქართველური ეთნიკურიჯგუფების მეტყველების, წეს-ჩვეულებებისა და ფოლკლორის თავისებურებათაშესწავლა, ქართველური მასალის კომპიუტერული ბანკის შექმნა, მოძიებული მა-სალის გამოცემა თარგმნითა და სამეცნიერო აპარატურით.ქუთაისის ისტორიის შემსწავლელი სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტი არ-სებობს 1993 წლიდან. ქუთაისის ისტორიის ინსტიტუტს ახლო ურთიერთობააკავშირებს საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიასა და თბილისისი სახელმწიფოუნივერსიტეტთან. კვლევითი ინსტიტუტი თანდათან და მყარად იკიდებს ფეხსარა მარტო უნივერსიტეტის, არამედ რეგიონისა და ქვეყნის სამეცნიერო ინფრას-ტრუქტურაში.1995 წელს ქუთაისის აწსუ-მა, თავისი არსებობის ისტორიაში პირველადმიიღო უცხო ქვეყნის სტუდენტები თურქეთის რესპუბლიკიდან.ასპირანტურის განყოფილება კოორდინირებას უწევს სამეცნიერო და პედა-გოგიური კადრების მომზადებას.1992 წლიდან უნივერსიტეტში დამოუკიდებელ ორგანიზაციად არსებობსსტუდენტთა კავშირი.15

უნივერსიტეტში ფუნქციონირებს შემდეგი ფაკულტეტები:1. ჰუმანიტარულ-მეცნიერებათა ფაკულტეტი.2. საზოგადოებრივ მეცნიერებათა ფაკულტეტი.3. ზუსტ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა ფაკულტეტი.4. პედაგოგიური ფაკულტეტი.5. მედიცინის ფაკულტეტი.6. საინჟინრო-ტექნიკური ფაკულტეტი.7. საინჟინრო-ტექნოლოგიური ფაკულტეტი.8. საზღვაო-სატრანსპორტო ფაკულტეტი.უნივერსიტეტს საერთაშორისო კავშირები აქვს დამყარებული სხვადასხვაქვეყნების (დიდი ბრიტანეთი, აშშ, გერმანია, ირანი, თურქეთი და სხვა) სას-წავლო-სამეცნიერო დაწესებულებებთან. მუშაობს სტუდენტთა გაცვლითი პროგ-რამები, რაც სწავლაში გამორჩეულ საშუალებას აძლევს ჩვენთან მიღებულიცოდნა სრულყონ მსოფლიოს საუკეთესო უმაღლეს სასწავლებლებსა და სამეცნი-ერო ცენტრებში.ჩვენთან მიღებული უმაღლესი განათლება გაძლევთ შესაძლებლობას სრუ-ლიად გამოავლინოთ თქვენი ნიჭი და უნარი, ჩამოყალიბდეთ მაღალკვალიფიცი-ურ სპეციალისტად და შეიქმნათ წარმატებული კარიერა.აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მთავარი კორპუსიAkaki Tsereteli State University, Main Building16

HISTORY OF KUTAISI STATE UNIVERSITYprof. Marine KukhalashviliAkaki Tsereteli state University Georgian Language and Science departmentFrom the history of Kutaisi State University. our University is located into the city havingthe oldest history and rich cultural traditions. At different times Kutaisi was the capital of preanticand antic Kolkheti, Egrisi of carly middle ages and of united Georgia and Imereti as well.There are mahy historical, cultural and natural monuments in the city: The Bagrati Cathedralbuilt on 11-th century, the kingdom of Geguti built on the 12-th century; The monastery complexand academy of Gelati built on the 12-th century; The Vartsikhe city-tower; The monastryof Motsameta; “Okros Chardakhi”; The curative resources of Tskaltubo.Kutaisi University was ueated on 1990 year on the base of ex-pedagogical Institute, uhichcan be considered as a great continuation of a big and hard work made by this Institute duringseveral years.On it’s side, Kutaisi pedagogical Institute, State University can also be considered as continuingthe cultural-scientific and educational traditions stated by Gelati Academy.Nowadays we are proud of he fact that in Kutaisi ped-ins’titute were worcing such a famousand active scientists as the are: George Akhvlediani (1887-1973), Alexandre Baramidze(1902-1995), Konstantine Bakradze (1898-1970), Ivane Beritashvili (1887-1974), Niko Berdzenishvili(1894-1965), Angia Bochorishvili (1902-1982), Varlam Topuria (1901-1966), KorneliKekeridze (1879-1962), Dimitri Uznadze (1866-1950), Simon Kaukhchishvili (1895-1982),Akaki Shanidze (1887-1987); professors: Andria Benashvili (1868-1941), Mose Gigiberidze(1897-1949), George Tavzishvili (1902-1967), Sargis Kakabadze (1886-1967), Grigol Khavtasi(1903-1990), Archil Kharadze (1895-1976).Kutaisi was ready for creating the highest Institute. There were clever people working inthe city, who later on were charged to lead the studing process in pedagogical institute. Thesepeople were: Luka Chelidze, Shalva Abramidze, Andro Begiashvili, David Gvazava, IvaneGverdtsiteli, Alexandre Gogtsiridze, George and Grigol Devdarians, Megi Kandelaki, GeorgeKokochashvili, Alexsandre Kordzadza. Levan Maruashvili, Iason Metskhvariashvili, KonstantineMedzvelia, Alexsandre Papava, George Rogava, Shalva Sikharulidze, Kirile Chanishvili, GrigolChelidze, Teimuraz Chumburidze, Grigol Khajaia, Leonide Khutsishvili and others.On April of 1958 the staff of the Institute celebrated twenty-fifth jubilee of its existment,with was the reason of summing up the taking into consideration the aims and goals of the future.That’s why this is such an important period in the history of Institute.On 1983 the Kutaisi Pedagogical Institute celebrated its 50-th year jubilee. It representedsumming up the results of middle century work. There were held different types of scientific sessionsand exhibitions on there days. The buklet and research “Kutaisi Pedagogical Institute – 50”was edited by the staff. Kutaisi was visited by many famous and well-known visitors and many17

congratulations were received.The congratulating card was sent to native Institute by the head of republic of that timeEduard Shevardnadze.The university is located on five comfortable studing corpuses. The first corpus, whith istwo-storied is having high architectural and historical means and is built at the end of 19-th andon the beginning of 20-th century. This corpus is the largest one. Here is set the rector departmentand many other administrative units.The second, third, fourth and fifth corpuses of the university represent a modern type multi-storiedbuildings. There are cabinet-laboratories having the necessary technical and computerequipments needed for the study located into the corpuses of university. The university has thecomputer centre Besides the university corpuses, taking into consideration the field of the study,the students are given ability to study in correspoding establishments (such as schools, hospitals,panks,...).For sport events the university has a big sport halls and centres. The library is located onseparate corpus. The cafe-bar, medical cabinet and alike means are functioning within university.From 1998, the church is functioning in the university under the guidence of Catholical-Patriarch of all Georgia Ilia II. On 2000 year on the teritory of university began to build thechurch for the name of David and Konstantine. On 2006 year the university was joint by NikoMuskhelishvili Technical State University and on 2010 year it was joint by Subtropical ManufacturalInstitute of Georgia.The university has a self edittioning centre. Which has all the necessary materials to editiona book. Annualy many scientific works of the university, the monographs of teacher-professors,the books (journals, magazines, buklets and others) are aditioned by the state university.The Kutaisi University has a rich scientific library. Beside Georgian books and periodicaleditionings there are the books and other types of scientific works on Russian, English, German,French, Turkish and Arabic languages saved in the library of the university. The library also hasa comfortable reeding room and working rooms for the students and scientists. Besides centrallibrary different faculties and departments have their libraries as well.The studing scientific Institute of International Relation was created on the base of scientificcouncil decision received on 31 May 1995 y. and a demand of the head of university on 11September 1995 y.The Scientific-Research Institute of Pialectology was created on 1992. The oldest aim ofthe Institute is to study the Georgian dialects and find differeces betwen them, also to study thecharacteristic features of traditions and laws of non-Georgian ethnic groups living in Georgiaand to adition the correspoding material with its translation and scientific aparatus.The scientific-Research Institute studing the history of Kutaisi exists from 1993 year. TheHistorical Institute of Kutaisi has a close relationship with Scientific Academy of Georgia andTbilisi State University.18

On 1995 Akaki Tsereteli State University of Kutaisi for the first time of its functioning receivedthe foreign students from Turkey republic.From 1992 the student union began to exist as an indipendent organization in the university.The following faculties are functioning in the University.1) The Faculty of Arts;2) The Faculty of Social Sciences;3) The Faculty of Exact and Natural Sciences;4) Pedagogical Faculty;5) Medicine Faculty;6) Engineering-Technical Faculty;7) Engineering-Technological Faculty;8) The Faculty of Maritime Transport.The University has an international relationships with different countries (Great Britain,USA, Germany, Iran, Turkey and others) Student changing programs are working on and thisfact gives an opportunity to hard working students to fulfill their knowledge in the highest universitiesand scientific centres of all the world.The highest education received on the base of our University gives an opportunity to revealyour skills and aims completely, to be a highly qualified specialist and to create a successfulcareer.19

ცივილიზაციის სწრაფი ტემპებით განვითარება ახალი გამოწვევების წინაშე აყე-ნებს კაცობრიობას, თანამედროვე ტექნოლოგიები – კომპიუტერი, ინტერნეტი დასხვადასხვა საკომუნიკაციო საშუალებები ადამიანთა საქმიანობის აბსოლუტურადყველა სფეროში შეიჭრა და შეიძლება ითქვას, რმ 21–ე საუკუნის ადამიანის ცხოვრებაწარმოუდგენელია ინფორმაციულ – საკომუნიკაციო ტექნოლოგიების გარეშე.ერთერთ ასეთ მნიშვნელოვან სფეროს წარმოადგენს სამეცნიერო–პრაქტიკულიკონფერენციები, რომლებიც ოდითგანვე იმართებოდა მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყ-ნებში და მათში მრავალი მეცნიერული თუ საზოგადოებრივი მიღწევის განხილვა დააზრთა გაზიარება ხდებოდა. სწორედ აქედან მოდის ცნობილი გამოთქმა: “კამათშიიბადება ჭეშმარიტება“, მომდევნო საუკუნეებში მნიშვნელოვნად გაიზარდა კონფე-რენციების ჩატარების გეოგრაფიული და მეცნიერული არეალი.ინფორმაციულ–საკომუნიკაციო ტექნოლოგიების განვითარებამ სამეცნიეროკონფერენციების ჩატარებაც სრულიად ახალი მეთოდით გახადა შესაძლებელი.მსოფლიოში მნიშვნელოვან სიახლეს წარმოადგენს ინტერნეტ–კონფერენცია.ინტერნეტ კონფერენცია –აროს კონფერენციის ახალი ფორმა, როდესაც მასშიმონაწილე მეცნიერები და დაინტერესებული პირები არ ახდენენ ერთდროულ ფიზიsaerTaSorisosamecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEინტერნეტ–კონფერენცია, როგორც თანამედროვე მეცნიერული მიღწევებისგაზიარების ყველაზე ეფექტური საშუალებაღვალაძე გ., ჩაჩუა გ.აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტიგულნარა ღვალაძე– საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სა-მინისტროს შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის გრანტი GNSF/ST-09-1018-7-210 სამეცნიერო ხელმძღვანელი.გიორგი ჩაჩუააკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტის კომპიუტერული ტექ-ნოლოგიების დეპარტამენტის მასწავლებელი. მაგისტრი.საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს შოთა რუს-თაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის გრანტი GNSF/ST-09-1018-7-210 პასუხისმგებელი შემსრულებელი.გამოქვეყნებული აქვს 12 სამეცნიერო სტატია და 1 მეთოდური სახელ-მძღვანელო.E-mail: chachua83@gmail.com20

კურ შეკრებას, ხოლო კომუნიკაციისა და დისკუსიისათვის იყენებენ თანამედროვეკომპიუტერულ საშუალებებს და კომუნიკაციის არხებს (ინტერნეტი, ვიდეო კავშირიდა სხვა). მას მსოფლიოს წამყვანი ორგანიზაციები უკვე აქტიურად ნერგავენ საკუთრპრაქტიკაში (1),(2),(3).განვიხილოთ ის ძირითადი უპირატესობები, რაც გააჩნია ინტერნეტ–კონფერენ-ციას - კონფერენციების ტრადიციულ ფორმებთან შედარებით:აუდიტორიის შეუზღუდავი რაოდენობა – ინტერნეტის მეშვეობით ნებისმიერპიროვნებას, იქნება ეს მეცნიერი, ბიზნესმენი თუ შესაბამისი დარგის სპეციალისტი,შეზღუდვის გარეშე შეუძლია განათავსოს საკუთარი ნაშრომი ინტერნეტ კონფერენ-ციის ვებ – გვერდზე, გაეცნოს კონფერენციის მასალებს, შეაფასოს ის, მოახდინოს მი-სი ანალიზი და სურვილის შემთხვევაში დაუსვას კითხვები ნაშრომის ავტორებს დამიიღის მათგან კვალიფიციური პასუხი.გეოგრაფიული მდებარეობიდან დამოუკიდებლობა – ინტერნეტ– კონფერენცია-ში მონაწილეობის მიღება შეუძლიათ მეცნიერებს სხვადასხვა ქვეყნიდან და ქალაქი-დან, ისე რომ მათ არ უხდებათ ფიზიკური გადაადგილება, თანამედროვე საკომუნი-კაციო არხები საშუალებას იძლევა მეცნიერების და ბიზნესის საზღვრები ხელმისაწ-ვდომი გახდეს დედამიწის ნებისმიერ წერტილში.კონფერენციაში მონაწილეობა სამუშაო ადგილიდან მოწყვეტის გარეშე – დღე-ვანდელი საზოგადოების დიდი ნაწილი დაკავებულია, მათთვის დრო ძალიან ძვი-რად ფასობს, კონფერენციაში მონაწილეობა კი ხშირ შემთხვევაში მოითხოვს მათ სა-მუშაოდან მოშორებას, რამდენიმე დღით (ხანდახან კვირითაც კი), ინტერნეტ კონფე-რენცია კი ამ პრობლემას სრულიად ხსნის, რამეთუ მეცნიერი მხოლოდ ინტერნეტითახდენს მონაწილეობას მასში.ფინანსური ეკონომია – კონფერენციის თანამედროვე ფორმა არ მოითხოვს ყვე-ლა მონაწილის რეალურ შეკრებას ერთიდაიმავე დროსა და სივრცეში, მეცნიერები სა-კუთარ ნაშრომების ურთიერთგაცნობას და მის შემდგომ დისკუსიას ახდენენ ინტერ-ნეტისა და სპეციფიკური კომპიუტერული პროგრამების საშუალებით, ეს კი იძლევაუდიდესი ფინანსური ეკონომიის საშუალებას, რადგან გამოირიცხება სხვადასხვაქვეყნოდან მეცნიერთა მგზავრობის, დაბინავების და სხვა ხარჯები. აღსანიშნავია,რომ ეკონომიის მიღწევა ხდება, როგორც კონფერენციის ორგანიზატორების, ასევემონაწილეების მხრიდან, ასე რომ ინტერნეტ–კონფერენციაში მონაწილეობა ორივემხარისათვის მომგებიანია.აქტიური და დროში შეუზღუდავი დისკუსია – ინტერნეტ კონფერენციაზე წარ-მოდგენილ თითოეულ ნაშრომზე ინტერნეტში (ელექტრონული ფოსტებისა და სპე-ციალური ფორუმების მეშვეობით) მიმდინარეობს აქტიური დისკუსია, კითხვებსსვამენ კოლეგები და სხვადასხვა სექტორის წარმომადგენლები, ნაშრომების ავტორე-ბიც მომენტალურად ან გარკვეული პერიოდის შემდეგ იძლევიან ამომწურავ პასუ-ხებს, დისკუსია ინტერნეტში უწყვეტად მიმდინარეობს, ის არ არის შეზღუდულიდროში და დამოკიდებულია მონაწილეთა აქტიურობაზე.21

საქართველოს ინტერნეტ სივრცეში მსგავსი ტიპის კონფერენციის ჩატარების გა-მოცდილება თითქმის არ გააჩნია, საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამი-ნისტროს შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის პროექტის GNSF/ST-09-1018-7-210 საგრანტო დაფინანსების ფარგლებში,ჩვენს მიერ პირველად განხორცი-ელდა აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტში საერთაშორისო სამეცნიერო –პრაქტიკული ინტერნეტ კონფერენცია თემაზე „ბიოუსაფრთხო კვების პროდუქტთაპრობლემები და ბიზნეს გარემო“.ინტერნეტ–კონფერენციის მიმდინარეობის საწყის ეტაპზე ჩამოვაყალიბეთ სა-ორგანიზაციო კომიტეტი, რომელმაც განახორციელა შემდეგი ღონისძიებები:• განვსაზღვრეთ ინტერნეტ–კონფერენციის თემატიკა და სამუშაო მიმართულებე-ბი; შვქმენით ბუკლეტები.• დავადგინეთ კონფერენციაში მონაწილეობის პირობები და სტატიის გაფორმებისწესები.• შევქმენით და ადმინისტრირებას ვუწევთ ინტერნეტ–კონფერენციის ოფიცია-ლურ ვებ–გვერდს (www.atsu.edu.ge/bsf-conference2010), რომელზედაც განთავსე-ბულია დეტალური ინფორმაცია კონფერენციის მიმდინარეობის, სხვადასხვამნიშვნელოვანი თარიღების და კონფერენციის ორგანიზატორების შესახებ (ქარ-თულ და ინგლისურ ენებზე).• თემატიკის მიხედვით მოვახდინეთ კვების მრეწველობის და ბიოუსაფრთხოებისსექტორში მსოფლიოში მომუშავე ორგანიზაციების, სამეცნიერო–კვლევითი დაწე-სებულებების, უნივერსიტეტების და სხვა საერთაშორისო თუ ადგილობრივი ორ-განიზაციების მოძიება, მათთან დაკავშირება ელექტრონული ფოსტით და კონფე-რენციის მიმდინარეობის შესახებ დეტალური ინფორმაციის მიწოდება.• გამოვაცხადეთ სტატიების მიღების პერიოდი, ამ ვადების განმავლობაში დაინტე-რესებული მეცნიერები გზავნიდნენ სპეციალურად შექმნილ ელექტრონულ ფოს-ტაზე კონფერენციის პირობების შესაბამისად გაფორმებულ სტატიებს.• სტატიების მიღების ვადის დასრულების შემდეგ იკრიბება სარედაქციო კოლეგია,რომელიც განიხილავს მიღებულ სტატიებს და იღებს გადაწყვეტილებას მათთვისსაერთაშორისო კოდის მინიჭების შესახებ, რის შემდეგაც მოხდება სტატიების ინ-ტერნეტ–კონფერენციის ვებ გვერდზე განთავსების უზრუნველყოფა და კონფე-რენციის მასალების წიგნის სახით გამოცემა, რომელიც ავტორებს დაეგზავნებათფოსტით.• ინტერნეტ–კონფერენციის მიმდინარეობისას დაინტერესებული სპეციალისტებიმსოფლიოს სხვადასხვა წერტილიდან სწერენ შეკითხვებს სტატიების ავტორებს,გამოთქვამენ საკუთარ მოსაზრებებს, თუ შენიშვნებს, რომლებიც მათი სურვილი-სამებრ შეიძლება იყოს, როგორც პირადად მიწერილი, ასევე ხელმისაწვდომი ნე-ბისმიერი .ინტერნეტ–კონფერენციის დასკვნით ეტაპზე შესაძლებელია გაიმართოს ე.წ. ვი-დეოკონფერენცია, რომელიც ითვალისწინებს ინტერნეტ–კონფერენციაში ჩართულ22

მეცნიერებთან ინტერნეტ კავშირის დამყარებას და მათთან დროის რეალურ რეჟიმშიურთიერთობას სხვადასხვა კომპიუტერული პროგრამების ( მაგ SKYPE–ს) გამოყენე-ბით, მოცემული მეთოდი საკმაოდ საინტერესო და ეფექტური გზაა დროსა და სივ-რცეში დაშორებულ მეცნიერთა შორის თანამედროვე სამეცნიერო მიღწევების გაცნო-ბისა და აზრთა ურთიერთგაზიარებისათვის, თუმცა მისი ჩატარებისას გათვალისწი-ნებული უნდა იქნას დროის სარტყელი და განსხვავება სხვადასხვა ქვეყნების სასაა-თო სარტყელს შორის. სურათ 1 - ზე მოცემულია დედამიწაზე დროის განაწილებაქვეყნების და ქალაქების მიხედვით.სურათი 1 დედამიწის დროის სარტყელი ქალაქების მიხედვითამრიგად, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ინტერნეტ კონფერენცია წარმოადგენს სა-მეცნიერო–პრაქტიკული კონფერენციების სრულიად ახალ ფორმას, რომლის მიმდი-ნარეობისას არ ხდება ყველა მონაწილის ერთდროული ფიზიკური შეკრება, ის არისეკონიმიკურად მომგებიანი, არ მოითხოვს დიდ ფინანსურ დანახარჯებს. მასში შესაძ-ლებელია აქტიურად ჩერთოს ნებისმიერი დაინტერესებული პირი დედამიწის ნების-მიერი წერტილიდან, როგორც სახლში, ისე სამუშაო ადგილიდან მოშორების გარეშე,გაეცნოს და გამართოს დისკუსია მსოფლიოს თანამედროვე სამეცნიერო მიღწევებისშესახებ.გამოყენებული ვებ რესურსები1. საერთაშორისო სამეცნიერო-პრაქტიკული ინტერნეტ-კონფერენცია « ბიოუსაფრთხო კვებისპროდუქტთა პრობლემები და ბიზნეს გარემო» - www.atsu.edu.ge/bsf-conference20102. International wireless Internet-Conference - www.wicon.org3. Internet Marketing Conference - www.searchexchange.com4.The Internet- Conference - www.theinternetconference.co.uk5. Определение Интернет Конференции - www.nadprof.ru/library/glossary/k.shtml6. Как провести научную конференцию - www.triz-chance.ru/triz-chance.html23

ინტერნეტ–კონფერენცია, როგორც თანამედროვე მეცნიერულიმიღწევების გაზიარების ყველაზე ეფექტური საშუალებაღვალაძე გ., ჩაჩუა გ,აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტირეზიუმესტატიაში განხილულია ინტერნეტ კონფერენცია, რომელიც წარმოადგენს წარმოად-გენს სამეცნიერო–პრაქტიკული კონფერენციების სრულიად ახალ ფორმას, რომლის მიმდინა-რეობისას არ ხდება ყველა მონაწილის ერთდროული ფიზიკური შეკრება, ის არის ეკონიმიკუ-რად მომგებიანი, არ მოითხოვს დიდ ფინანსურ დანახარჯებს. მასში შესაძლებელია აქტიუ-რად ჩერთოს ნებისმიერი დაინტერესებული პირი დედამიწის ნებისმიერი წერტილიდან, რო-გორც სახლში, ისე სამუშაო ადგილიდან მოშორების გარეშე, გაეცნოს და გამართოს დისკუსიამსოფლიოს თანამედროვე სამეცნიერო მიღწევების შესახებ.24

saerTaSoriso samecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEბიოუსაფრთხო კვების პროდუქტთა პრობემები და ბიზნეს გარემოღვალაძე გ.აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტიგულნარა ღვალაძეაკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სამეცნიერო ცენტრისუფროსი მეცნიერ თანამშრომელი. ტექნიკის მეცნიერებათა დოქტორი,აკადემიკოსი.საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს შოთარუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის გრანტი GNSF/ST-09-1018-7-210 სამეცნიერო ხელმძღვანელი.არის 130 სამეცნიერო შრომის, გამოგონებისა და სტატიის ავტორი.E-mail: gulnarag5@gmail.comგაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ეგიდით ქალაქ მონრეალში 2000 წლისიანვარში გაიმართა პირველი საერთაშორისო კონფერენცია ბიოუსაფრთხოების შესა-ხებ. მასში მონაწილეობა მიიღო 134 ქვეყანამ, მათ შორის საქართველომ. კონფერენცი-ის მონაწილეებმა მიაღწიეს კომპრომისულ შეთანხმებას და მიიღეს ოქმი «ბიოუსაფ-რთხოების შესახებ», რომლის თანახმად მიღებული რეგულირების სპეციალური წე-სები მოიცავდა შემდეგ საკითხებს:1. უსაფრთხოების დასაცავად ნებისმიერ ქვეყანას მიეცა შესაძლებლობა გენმო-დიფიცირებულ პროდუქტზე თავისუფლად შემოიღოს საკუთარი რეგულირებისსისტემა და საკანონმდებლო აქტები, აკრძალოს გენეტიკურად სახეცვლილი პრო-დუქციის იმპორტი, მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს თუ არა მეცნიერულად დასა-ბუთებული მტკიცებულებანი მისი საშიშროების შესახებ.2. ნიშანდება-ექსპორტირება - ისეთმა ქვეყნებმა, როგორებიც არიან აშშ და კანა-და, უნდა აღნიშნონ საბითუმო ტვირთზე, რომ იგი შეიძლება შეიცავდეს გენეტიკუ-რად სახეცვლილ ორგანიზმებს. ასევე გასათვალისწინებელია მოლაპარაკების გაგ-რძელება სამომავლოდ პროოდუქციის ნიშანდების დეტალური მოთხოვნების დად-გენის მიზნით.3. პასუხისმგებლობა მიყენებული ზიანისათვის - ოქმი შეიცავს მოწოდებასშემდგომი მოლაპარაკების გაგრძელებისათვის საერთაშორისო სტრუქტურების შესა-ბამისად, რათა განისაზღვროს, რომელი მხარე იქნება პასუხისმგებელი, თუ გენეტი-კურად სახეცვლილი პროდუქცია ზიანს მიაყენებს გარემოსა და ადამიანს.25

4. განხორციელება - ოქმს «ბიუსაფრთხოების შესახებ» აქვს იგივე სტატუსი, რაცმსოფლიო სავაჭრო ორანიზაციის წესებს და ძალაში შედის მასში მონაწილე ქვეყნებისმიერ რატიფიკაციის შემდეგ. მონრეალის კონფერენციის ოქმი «ბიოუსაფრთხოებისშესახებ» მიიღო საქართველოს მთავრობამ 2000 წელს, რომლის საფუძველზე საქარ-თველოს მიეცა საშუალება მაქსიმალურად დაიცვას თავისი გარემო და მოსახლეობა,როგორც სხვა სახის, ისე გენეტიკურად სახეცვლილი სურსათის გამოყენების შესაძ-ლო უარყოფითი შედეგებისაგან.ამავე დროს ცნობილია, რომ ამ პრობლემისადმი მეცნიერულად დასაბუთებუ-ლი მიდგომა შექმნის შესაძლებლობას გამოვიყენოთ ის დადებითი შედეგები, რომ-ლებიც ექნება ბუნებრივი მცენარეული და ცხოველური ნედლეულისაგან მიღებულიუვნებელი პროდუქციის წარმოებას და მისი განიყენების პერსპექტივას.უკანასკნელ წლებში, მსოფლიოსა და განსაკუთრებით ევროკავშირის ქვეყნებშითანდათანობით ფეხი მოიკიდა უარყოფითმა დამოკიდებულებამ გენეტიკურად სა-ხეცვლილი პროდუქციის წარმოებისა და გამოყენების მიმართ. გენეტიკურად სახეც-ვლილი პროდუქციის სიაში აღმოჩნდა: ხორბლის თესლი, კარტოფილის, სიმინდისთესლი ე.წ. «ფრანკენშტეინის სურსათის » სახელწოდებით.არის ცნობები, რომ გენური ინჟინერიის საშუალებით მუშავდება მცენარეთაისეთი ჯიშების მიღება, რომლებიც სპეციალური «ბრძანების» მიღებით შეწყვეტენზრდა-განვითარებას და თვითგანადგურდებიან. ე.ი. იქმნება მოსავლის ხელოვნუ-რად მართვის საშუალება.ვინაიდან აღნიშნული ჯიშების დამახასიათებელი თვისებები სრულიად არარის შესწავლილი, მეცნიერები არ გამორიცხავენ ადამიანსა და გარემოზე შესაძლოუცნობ, მავნე ზემოქმედების შესაძლებლობას, ამიტომ ევროკავშირის ქვეყნებში შემო-ღებულია შესაბამისი რეგულირებაც, რაც გულისხმობს ასეთი სახის პროდუქტებისსპეციალურ ნიშანდებას, რომლის მიხედვითაც მომხმარებელს საშუალება ეძლევა გა-ნასხვავოს ის ჩვეულებრივი გზით მიღებული პროდუქტისაგან.საგანგაშო მდგომარეობაა «ბავშვთა კვებაში», სადაც გამოყენებულია მომწამ-ვლელი ნედლეული და სხვადასხვასახის დანამატები, კერძოდ: კვების მრეწველობისგენეტიკურად მოდიფიცირებუი საღებავები, ემულგატორები, არომატიზატორები.ბავშვთა საკვების უმრავლესობა შეიცავს სოიას. მართალის სოია სასარგებლო პრო-დუქტია, მაგრამ ბავშვთა კვებაში გამოიყენება გენმოდიფიცირებული თესლით მიღე-ბული სოია, რაც ბავშვებისათვის საშიშია და იგი იწვევს გენეტიკური კოდის ცვლი-ლებას. ბოლო წლებში ჩვილ ბავშვთა ახალი დაავადებების გახშირებას სწორედ გენ-მოდიფიცირებულისაკვების გავრცელებას უკავშირებენ. გარდა ამისა ქალებში გაზ-რდილია ძვლოვანი სისტემის დაშლის ტენდენცია, თითქმის 40%-ზე მეტი ქალი უჩი-ვის აღნიშნულ დაავადებას, რაც უდავოდ გენმოდიფიცირებული პროდუქტითაა გან-პირობებული. საერთაშორისო გარემოს დაცვის ორგანიზაცია «გრან ფისმა» 1999-2000წლებში მსოფლიო ბაზარზე არსებული პროდუქტის მწარმოებელთა გამოკითხვა ჩაა-ტარა, სადაც მრეწველებმა აღიარეს, რომ ისინი თავიანთ პროდუქტში გენმოდიფიცი-26

რებულ პროდუქტებს იყენებენ, რომლითაც საქართველოს ბაზარიცაა გაჯერებული.მათ შორის არის შვეიცარული ფირმა «ნესტლე». მის მიერ წარმოებული პროდქციისდიდი ნაწილი არის ბავშვთა საკვები და შოკოლადის კანფეტები, დესერტები, ნამ-ცხვრები და სხვა. «ნესტლეს » ფირმამ აღიარა, რომ მისი პროდუქცია გენმოდიფიცი-რებულ ინგრედიენტებს შეიცავს. ბავშვთა საკვებს გენმოდიფიცირებულ ინგრედიენ-ტებზე აგრეთვე ამზადებენ ფირმები: «მიდ ჯონსონის» , «აბატ ლაფსის», «კედბერ ჰერ-ში», «ფილიპ მორისი» და სხვები. (იხ. ცხრილი 1)ცხრილი 1პროდუქციის სახელწოდე-1 დასახელებაფირმის დასახელებაბები1 ბავშვთა კვების ფორმულები ნესტლე, სიმილაკი ნესტლე2 კანფეტები კელბერი, ჰერში, «კიტ-კე-ტი», «მარსი», «ემ-ენდ-ემი»,(ყველა სახე) «სნიკერსი»,«მილკი ვეი»3 სასმელები და დესერტები ნესტლე, ნესქვიკი, მარწყვისნესქვიკი, ჰერში.4 გემრიელი ნამცხვრები კრეკერები, ჩიფსები (ყველასახე)5 სასმელები კოკა-კოლა, სპრაიტი, პეპსი-კო, პეპსი, კელბერი, შვიპსი,7- აპი.6 სიმინდის თესლი სიმინდი7 ხორბლის თესლი ხორბალი8 კარტოფილი კარტოფილი9 სოიო სოიო10 კვების მრეწველობის საღებავები, სახელწოდებები იხილეთარომატიზატორები, ემულგატო- ცხრილ 2–ში.რებიმიდ ჯონსონიაბატ ლაფსოსკელბერ ჰერშიფილიპ მორისიიმის გასარკვევად, თუ რა დაავადებას იწვევს ამ ინგრედიენტების შემცველიპროდუქტები, მეცნიერები კვლევებს ცხოველებზე ატარებდნენ. ამ პროდუქტების მი-ღების შემდეგ ცხოველებს სხვადასხვა დაავადებები უვითადრებოდათ. განსაკუთრე-ბით დავადებები შეიმჩნევა ბავშვებში და ქალებში. რაც შეიძლება აიხსნას იმით, რომპროდუქტები, რომლებსაც ბავშვები და ქალები მოიხმარენ - ლიმონათები, ნაყინი,ნამცხვრები, შოკოლადები, კანფეტები - თითქმის ყველა დამზადებულია გენმოდი-ფიცირებულ ინგრედიენტებზე.ამიტომ მწარმოებლებიც იძულებულნი არიან ევროპაში გასაგზავნ პროდუქტებ-ში გენმოდიფიცირებული პროდუქტები ნაკლებად გამოიყენონ, რაც შეეხება საქარ-თველოს, მისი ბაზარი გაჯერებულია გენმოდიფიცირებული საკვებით, ვინაიდანმწარმოებელმა ფირმებმა იციან, რომ საქართველოში შემოტანილი პროდუქტი თით-ქმის არ მოწმდება. მართალია ეტიკეტზე ნიშანდებები არის გაკეთებული, მაგრამ იგი27

ციფრებითაა გამოხატული და არ არის გაშიფრული, ვინაიდან მწარმოებელთა უმრავ-ლესობა მოსახლეობის დასაბნევად ციფრებს აწერს, ასეთ პროდუქტთა უმრავლესობაიწვევს ავთვისებიან სიმსივნეს, გულის დაავადებებს და სხვა ორგანულ ცვლილებებს.ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტი ამჟამად საქართველოში თითქმის არ არსე-ბობს. მწვანეთა მოძრაობამ ჩაატარა გამოკითხვა და აღმოჩნდა, რომ საქართველოშისაკვების მწარმოებელი ფირმათა უმრავლესობა ფართოდ იყენებს გენმოდიფიცირე-ბულ პროდუქტს. მათ შორისაა დამატკბობელი ასპარტამი, კვების მრეწველობის სა-ღებავები, არომატიზატორები და სხვა. განსაკუთრებით საგანგაშო მდგომარეობააკვების მრეწველობის უალკოჰოლო სასმელების მწარმოებელ საწარმოებში. საქართვე-ლოში თითქმის ყველა უალკოჰოლო სასმელების მწარმოებელი ფირმა იყენებენ გენ-მოდიფიცირებულ, სინთეზურ, აკრძალულ საღებავებს, რომელთა ჩამონათვალი მო-ცემულია ცხრილში 2.კვების სინთეზური საღებავები აშშ- შიცხრილი 21 სახელწოდებები1 no colourIndexუფლებისმიცემისწელიაკრძალვისწელიაღნიშვნაFDA1 ამარანტი– წითელი 16185 1907 19762 ერიტროზინი – წითელი 45430 1907 - FDC Red № 33 ნარინჯისფერი 1 14600 1907 19564 ნაფტოლის ყვითელი S 10316 1907 19595 ღია მწვანე SF მოყვითალო 42095 1907 19666 ინდიგოკარმინი – ლურჯი 73015 1907 - FDC Blue № 27 ტეტრაზინი – წითელი 19140 1916 - FDC Yellow № 58 სუდან 1 12055 1918 19189 კარაქისფერი – ყვითელი 11160 1918 191810 ყვითელი AB 11380 1918 195911 ყვითელი OB 11390 1918 195912 გვინეის მწვანე B 42085 1922 196613 მტკიცე მწვანე FCF 42053 1927 - FDC Green № 314 პონსო Sx - წითელი 14700 1929 197615 ყვითელი მზისსხივისფერი 15985 1929 - FDC Yellow № 616 ბრილიანტის ცისფერი FCF 42090 1929 - FDC Blue № 117 ნაფტოლის ყვითელი S 10316 1939 195918 ნარინჯისფერი SS 12100 1939 195619 წითელი XO 12140 1939 195620 ბენზინკისლეტი 4B 42640 1950 157721 ციტრუსისფერი წითელი # 2 12156 1959 -22 ნარინჯისფერი B 19235 1966 -23 წითელი AC 16035 1971 - FDC Red № 40FDA - კვების პროდუქტების და სამკურნალო საშუალებების კონტროლის განყოფილება ა.შ.შ.28

აღნიშნული მონაცემები გამოქვეყნებულია FDA კვების პროდუქტების და სამ-კურნალო საშუალებების კონტროლის განყოფილებაში აშშ.კვების პროდუქტების გარეგნული სახე წარმოადგენს პროდუქტის ხარისხისგანმსაზღვრელ ერთ-ერთ მაჩვენებელს, პროდუქტის სასიამოვნო შესახედაობა ადამი-ანს არა მარტო ესთეთიკურ სიამოვნებას გვრის, არამედ ზრდის მისი შეთვისების უა-ნარსაც. ამის გამო მწარმოებელი ფირმები იყენებენ გენმოდიფიცირებულ ინგრედიენ-ტებს.ფერთა გამა განსაკუთრების მნიშვნელოვანია უალკოჰოლო სასმელების წარმოე-ბაში, რომლებიც უნდა ემსგავსებოდნენ იმ ხილი ფერს, რომლის სახელწოდებასაცისინი ატარებენ.ჯერ კიდევ 1960 წელს, როდესაც გენული ინჟინერია არ იყო განვითარებული,-რომში ჩატარებულ სიმპოზიუმზე მეცნიერები მოითხოვდნენ სინთეზური საღებავე-ბის გამოყენების აკრძალვას. მკვლევარების აზრით, სინთეზურ საღებავებს: «ამარან-ტას», « სულდან 3» «ნაფტოლს» ახასიათებდათ კარცეროგენული თვისებები, რის გა-მოც მათი გამოყენება აკრძალული იქნა მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში (მიუხედავადამისა, აღნიშნული საღებავები დღემდე გამოყენებაშია).ამრიგად, კვების მრეწველობისათვის აუცილებელი შეიქნა აღნიშნული საღება-ვების შემცველი ახალი საღებავების ძიება, რომელზედაც კვლევა ტარდებოდა ადამი-ანისათვის უვნებელი ახალი სახის მცენარეული საღებავების მიღების სრულყოფილიგზების შემუშავებისათვის. ძირითადად მუშაობა წარიმართა საღებავების ტექნოლო-გიის შემუშავებაზე.ცნობილია, რომ კვების პროდუქტების ფერთა მთლიანი გამის მისაღებად აუცი-ლებელია 3 ფერის საღებავი, ესენია: წითელი, ყვითელი და ლურჯი.საერთაშორისო ორგანიზაცია «გრანფისის» მიერ მოწოდებულია პროდუქტებისმცირე სია, რომლებიც შეიცავენ გენმოდიფიცირებულ ინგრედიენტებს:ცხრილიგამომწვევი ადამიან-1 დასახელებაცხოველებზეზე დაავადებები1 E 110 ხელოვნური ნარინჯისფერი სა- ალერგია გამოიწვია თირ-ღებავიკმლის სიმსივნე2 E 122 ხელოვნური ყვითელი ფერის სა- ალერგიები, ჯან-ღებავიმრთელობისათვისგანსაკუთრებით სა-შიშია.3 E 123 ხელოვნური წითელი ფერის სა-ღებავი.4 E 127 ხელოვნური წითელი ფერის სა-ღებავი.გამოიწვია თირ-კმლის სიმსივნე, კარ-ცეროგენული თვისე-ბები.თირკმლებში გამოიწ-ვია სიმსივნე.ჩიყვის წარმოქმნა,.29

იგი შეიცავს შხამიანნაერთს7 E 230 ხელოვნური კონსერვანტი ციტ-რუსის კანის დასაცავად.8 E 250 გამოიყენება ხორცსა და ქონში ხელს უშლის ჟანგბა-დის ტრანსპორტირე-ბას, განსაკუთრებითსაშიშია ძუძუმწოვარ-ლი ჩვილისათვის.9 E 280 ხელოვნური კონსერვანტი იწვევს გემოსა და სუ-ნის შეგრძნების მოშ-ლას. კუჭის კიბო.10 E 400 აბრკოლებს მინერა-ლური ნივთიერებე-ბის შეთვისებას.11 E 407 შემდედებელი ნაწაის ლორწოვანიგარსის ანთება.12 E 620 ჩინური სუპები, სოუსები კუნთების მოდუნება,თავის ტკივილი, გუ-ლისცემის აჩქარება.13 E 952 დამატკბობელი ნივთიერება შარდის ბუშტის კი-ბო, უნაყოფობა, უჯ-რედული ცვლილებე-ბი.5 E 150 d ხელოვნური ყავისფერი საღე-ბავი6 E 214 ხელოვნურად მიღებული კონ-სერვანტიკრუნჩხვები, სის-ხლში ცვლილებებიგაბრუება, კრუნჩხვე-ბი, სისხლძარღვთაგაფართოება.ფარული სისხლდენა.გენმოდიფიცირებული პროდუქტებიდან განსაკუთრებით საშიშია ემულგატო-რები.ცხრილში მოგვყავს ის საშიში ემულგატორები, რომლებიც ჯანმრთელობისათ-ვის საშიშია და მისი ხშირი მიღება არ შეიძლება, იწვევს ალერგიულ დაავადებებს დაა.შ.ეტიკეტზე ემულგატორები E ნიშნით გამოიხატება. გვერდით მიწერილი ნომ-რით კი შეგვიძლია გავიგოთ მისი ტიპი და საშიშროების ფაქტორი, მაგრამ მომხმა-რებლების უმრავლესობისათვის ძნელი გასარკვევია, თუ რომელი კოდი რა ნიშნითაასაშიში, ამიტომ მითითებული უნდა იქნეს საშიშროების ფაქტორი.საგანგებო მდგომარეობაა «ხორცპროდაქშენთან» დაკავშირებით. შემოტანილიხორცი დაბალფასიანია. საქართველოში საკვების წარმოებაში იგი უკონტროლოდ გა-მოიყენება. ამის საშუალებას მწარმოებელს აძლევს ის, რომ საქართველოში არ არისსტანდარტი, თუ როგორი უნდა იყოს ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტი. ამ საკითხსთითქოს მრავალი სტრუქტურა აკონტროლებს, მაგრამ ფაქტობრივად კონტროლი არ30

ხდება.მსოფლიოს ჯანდაცვის ორგანიზაცია, რომელსაც ნეიტრალური პოზიცია ეკავაგენეტიკურად სახეცვლილი პროდუქტის მიმართ, ამჟამად მეტი ყურადღებით ეკი-დება ამ საკითხს. გაეროს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციასთან ერ-თად მან შექმნა რისკის შეფასების ერთობლივი ორგანო, რომლის ძირითადი დანიშ-ნულებაა შეაფასოსო სურსათში არსებული რისკი და შეიმუშავოს ადამიანის ჯან-მრთელობაზე შესაძლო მავნე ზემოქმედების შემცირების საშუალებები. ერთერთი მი-ზეზი ისიცაა, რო ორგანიზაციათა ექსპერტები გამოხატავენ შეშფოთებას ანტიბიოტი-კების მიმართ ახლადშექმნილი მიკრორგანოზმების გაზრდილი წინააღმდეგობისუნარის გამო, რაც მეტად სავალალო შედეგის მომტანია.მთელ რიგ ქვეყნებში მუშაობა წარიმართა მცენარეული ნედლეულიდან ნატუ-რალური საღებავების მიღებაზე.ბუნებრივი მღებავი ნივთიერების შემცველობაზე შესწავლილი იქნა ზოგიერთიმცენარეული ნედლეული. მაგრამ ვერ იქნა შემუშავებული მცენარეული საღებავისმი-ღების რენტაბელური ტექნოლოგიები, ფერის მდგრადობის კრიტერიუმები და შენახ-ვისუნარიანობა, რომელიც კონკურენტუნარიანი იქნებოდა სინთეზური საღებავებისმიმართ, როგორც ეკონომიკური თვალსაზრისით, ისე ორგანილეპტიკური თვისებე-ბით. მცენარეული საღებავების მისაღებად იყენებდნენ სხვადასხვა გამხსნელებს, მცე-ნარეულ ნედლეულად შერჩეული იყო ყურძნის ჭაჭა, ალუბალი, მოცვის ნაწნეხი, მაყ-ვლის ნაწნეხი. ანალიზს აწარმოებდნენ:1) კარპენტერის მეთოდით, რომელიც ითვალისწინებს 1% – იანი გოგირდოვანიმჟავით ყურძნის დამუშავებას.2) ლენოვ-რუდნევის მეთოდით - ენოსაღებავის 1% - იანი მარილმჟავას გამოწ-ვლილვას და სხვა.აღნიშნული მეთოდით დამზადებული საღებავები უალკოჰოლო სასმელებისწარმოებაში არ გამოდგა, ვინაიდან სასმელი მე-2, მე-3 დღეს იმღვრეოდა და საღებავგამოდიოდა ლექის სახით.ამდენად, კვების მრეწველობის მცენარეული საღებავების არასრულფასოვანიტექნოლოგიების, უალკოჰოლო სასმელებზე გაზდრილი მოთხოვნილების გამო ინ-ტენსიურად დაიწყეს კვების მრეწველობაში სინთეზური და გენმოდიფიცირებულისაღებავების გამოყენება, რომელიც ადამიანის ორგანიზმზე უარყოფითად მოქმე-დებს.ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, თანამედროვე მოთხოვნათა შესა-ბამისად დიდ მნიშვნელობას იძენს ახალი მცენარეული სანედლეულო ბაზების გა-მოვლენა და კვების მრეწველობის საღებავის მიღების ისეთი ტექნოლოგიის შემუშა-ვება, რომელიც კონკურენტუნარიანი იქნება გენმოდიფიცირებული და სინთეზურისაღებავებისა, რომელიც აქტუალურ საკითხს წარმოადგენს და იგი პასუხობს იმპრობლემების ნაწილობრივ გადაჭრას, რაც მსოფლიოს წინაშე დგას, მისი გადაჭრა კიმხოლოდ მეცნიერულად დასაბუთებული მიდგომით შექმნის შესაძლებელს, რათა31

გამოვიყენოთ ჩემს მიერ შემუშავებული ბუნებრივი მცენარეული არომატიზატორე-ბისა და საღებავების მიღების ახალი უმარტივესი ტექნოლოგიები. ჩემს მიერ შემუშა-ვებულია ფერთა მთელი გამა, მაგრამ ამჟამად წარმოგიდგენთ მხოლოდ წითელი ფე-რის მცენარეული საღებავების ნედლეულის ჩამონათვალს, რომლებიც დაცულია სა-ავტორო უფლებით ყოფილი საბჭოთა კავშირისა და საქპატენტის მიერ და მათზე გა-ცემულია სიგელები საავტორო უფლებებზე.ახალი სახის კვების მრეწველობის წითელი ფერის საღებავების ჩამონათვალი,რომლებიც დაცულა საავტორო უფლებითყოფილი საბჭოთა კავშირის, РСФСР–სა დასაქპატენტი მიერ.ცხრილი 3№ დასახელება საავტორო უფლე- საავტორო უფლე-ბის სიგელის გამ- ბის ავტორი გულნა-ცემი ორგანო რა ღვალაძე1 რეჰანი (Ocimum Basilicum L) საქპატენტი გ. ღვალაძე2 შავი ყურძნის ნაყოფი (იზაბელა, საფერა- РСФСР, საქპატენ- გ. ღვალაძევი)ტი3 შავი ბალის ნაყოფი РСФСР, საქპატენ- გ. ღვალაძეტი4 ალუბლის ნაყოფი РСФСР, საქპატენ- გ. ღვალაძეტი5 მოცვის ნაყოფი (Vaccinum awctostostaphylossსაქპატენტი გ. ღვალაძეL)6 მაყვლის (Rubus )ნაყოფი საქპატენტი გ. ღვალაძე7 შინდის (Cornus L) ნაყოფი საქპატენტი გ. ღვალაძე8 ტყემლის (Prunus divaricata L)ნაყოფი საქპატენტი გ. ღვალაძე9 ღოღნაშოს ნაყოფი საქპატენტი გ. ღვალაძე10 შავი თუთის ნაყოფი საქპატენტი გ. ღვალაძე11 წყავი (Laurocherasus officinnalis Roem) საქპატენტი გ. ღვალაძე12 კომშის ფოთლები საქპატენტი გ. ღვალაძე13 ვარდის ფურცლები РСФСР а.с. გ. ღვალაძე14 ენდრო, ანწლი Науч. отч. გ. ღვალაძე15 შავი ქლიავის ნაყოფი სტატია გ. ღვალაძე16 ბროწეულის წვენი РСФСР, საქპატენ- გ. ღვალაძეტი17 ასკილი სამეცნიერო ანგა- გ. ღვალაძერიში18 ჭარხლის ძირხვენი РСФСР а.с. გ. ღვალაძეცხრილში მოცემული მცენარეებისგან მიღებული წითელი ფერის საღებავებიხასიათდებიან კაშკაშა წითელი ფერით, წყალში და სპირტში ხსნადობით, არ კარგა-ვენ ფერს სინათლისა და ტემპერატურის გავლენით, ხასიათდებიან შენახვისუნარია-32

ნობით.კვების მრეწველობის მცენარეული ნედლეულისგან - რეჰანი, ვარდი, ჭარხალი,მოცვი, წყავი, მაყვალი, ტყემალი, ღოღნაშო, ალუბალი, შავი ყურძნის (იზაბელა. საფე-რავი), მიღებული წითელი ფერის საღებავები საუკეთესო პროდუქციაა უალკოჰოლოსასმელების წარმოებაში და საკონდირტო მრეწველობაში.ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს ეძლევა უნიკალუ-რი შესაძლებლობა, რათა ვაწარმოოთ კვების მრეწველობის ბუნებრივი მცენარეულისაღებავები და არომატიზატორები, რომლებიც დეფიციტური პროდუქციაა მსოფ-ლიო ბაზარზე.საქართველოს, როგორც ევროპისა და აზიის ერთერთ დამაკავშირებელ საკვან-ძო ქვეყანას, ეძლევა დიდი შესაძლებლობა მაქსიმალურად გამოიყენოს თავისი უნი-კალური ბუნებრივ კლიმატური პირობები და გ.აგრარული პოტენცუალი ბიოუსაფ-რთხო სასურსათო პროდუქციის წარმოებისა და ექსპორტის გაფართოებისათვის. ესფაქტი კიდევ უფრო განამტკიცებს მსოფლიო სასურსათო უსაფრთხოების პროცესშისაქართველოს აქტიური მონაწილეობის აუცილებლობას.ჩვენს მიერ ჩატარებული ინტერნეტ კონფერენცია, არის მოკრძალებული გამოხ-მაურება იმ დიდი კონფერენციისა, რომელიც ჩატარდა 2000 წელს ქ. მონრეალში, სა-დაც მოწვეული იყო 134 ქვეყნის წარმომადგენელი. მართალია, ჩემი სამეცნიეროკვლევის პრიორიტეტი, კონფერენციემდე «ბუნებრივი მცენარეული ნედლეულის გა-მოვლენა, შესწავლა და ახალი სახის კვების პროდუქტთა მიღების ტექნოლოგიებისშემუშავება იყო», მაგრამ მსოფლიოში ბიოუსაფრთხოების შესახებ ოქმის მიღებისშემდეგ ჩემმა კვლელვბმე უფრო დიდი მნიშვნელობა შეიძინა, რომლის საფუძველზეშეიძლება დაარსდეს გადამამუშავებელი საწარმო, დამონტაჟდება მანქანა-დანადგა-რები, საწარმოო პირობებში საღებავების შენახვის პირობები იქნება წარდგენილი, შე-მუშავებულია ტექნიკური პირობები და ტექნიკური ინსტრუქციები, აგრეთვე შემუ-შავდება ალკოჰოლიანი და უალკოჰოლო სასმელების სხვადასხვა რეცეპტურები,რომლის უზრუნველსაყოფად შემუმავებულია და დადგენილი მაქვს ყველა მონაცე-მები.საქართველოში ამჟამად არ არსებობს საწარმო იმ მანქანა-დანადგარებით აღ-ჭურვილი, სადაც შესაძლებელი იქნება ბუნებრივ მცენარეულ ინგრედიენტებზე დამ-ზადებული უალკოჰოლო სასმელების, კერძოდ ლიმონათების წარმოება. მაშინ, როცაჩემს მიერ შემუშავებული უმარტივესი ტექნოლოგიების მანქანა დანადგარების შეძე-ნა და დამონტაჟება არ არის დაკავშირებული იმ თანხებთან, რომლის ანაზღაურებაშესაძლებელი არ იქნება.ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, აუცილებელია საქართველოშიმკაცრად დაიცვას საკითხი ბიოუსაფრთხოების დაცვის შესახებ, რათა დაიწყოს ტენ-დენცია ბუნებრივ მცენარეულ ინგრედიენტებზე დამზადებული კვების მრეწველო-ბის საღებავების და არომატიზატორების საწარმოს დაარსებისა, რომელიც გამოუშ-ვებს უალკოჰოლო სასმელებს, ლიმონათებს და სხვა.33

საქართველოს გააჩნია, როგორც სანედლეულო ბაზის, ისე ტექნოლოგიურიპროცესების უდიდესი პოტენციალი, რათა დაიწყოს ბუნებრივი მცენარეული დაცხოველური წარმოშობის გადამამუშავებელი ქარხნების წარმოება. საქართველო მჩე-ლი მსოფლიოსათვის მომხიბვლელია მხოლოდ ბუნებრივი ეკოლოგიური გარემოთი,ჯანსაღი ცხოვრების წესით, რაც დიდადაა დამოკიდებული ეკოლოგიურად სუფთაპროდუქციისა და მედიკამენტების გამოყენებაზე.ბიოუსაფრთხო კვების პროდუქტთა პრობემები და ბიზნეს გარემოგ. ღვალაძეაკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტირეზიუმეგაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ეგიდით ქ. მონრეალში 2000 წელს გაიმართაკონფერენცია ბიოუსაფრთხოების შესახებ. მასში მონაწილეობა მიიღო 134 ქვეყნის წარმომად-გენელმა, რომლებმაც მიაღწიეს კომპრომისულ შეთანხმებას და მიიღეს ოქმი „ბიოუსაფრთხო-ების“ შესახებ გენმოდიფიცირებული ემულგატორების, სინთეზური ინგრედიენტების მოხმა-რების შეზღუდვის თაობაზე და მათი მცენარეული წარმოშობის, ეკოლოგიურად სუფთა კვე-ბის მრეწველობის პროდუქტით შეცვლის აუცილებლობაზე.საქართველოს, როგორც ევროპისა და აზიის ერთერთ ძირითდ დამაკავშირებელ საკვან-ძო ქვეყანას, ეძლევა შესაძლებლობა მაქსიმალურად გამოიყენოს თავისი უნიკალური ბუნებ-რივ–კლიმატური პირობები და აგრარული პოტენციალი ბიოუსაფრთხო სასურსათო პრო-დუქციის წარმოებისა.ჩვენს მიერ შემუშავებულია ბუნებრივი მცენარეული საღებავების მთელი გამა, მათ შო-რის წითელი ფერის საღებავების ახალი ტექნოლოგიები, რომლებიც წარმატებით შეიძლებადაინერგოს კვების მრეწველობაში და იგი წარმატებით შეცვლის კვების მრეწველობის გენმო-დიფიცირებულ პროდუქტებს.34

თხევადი სისტემების გაყოფის პროცესები დიდ როლს ასრულებენ სახალხო მე-ურნეობის ბევრ დარგში. ამ პროცესების განსახორციელებლად იყენებენ ისეთ მეთო-დებს როგორებიცაა გამოხდა და რექტიფიკაცია, ექსტრაცია და ადსორბცია. მაგრამგაყოფის უნივერსალურ მეთოდს წარმოადგენს გაყოფა ნახევარგამტარი მემბრანებისგამოყენებით (მემბრანული მეთოდები) [1].ქიმიურ და ნავთობქიმიურ მრეწველობაში გაყოფის მემბრანულ მეთოდებს იყე-ნებენ აზეოტროპიული ნარევების გასაყოფად, ხსნარების გაწმენდისა და კონცენტრი-რებისათვის, მაღალმოლეკულური შენაერთების გამოსაყოფად ხსნარებიდდან, რომ-ლებიც შეიცავენ დაბალმოლეკულურ კომპონენტებს და ა.შ.; ბიოლოგიაში და მედიsaerTaSorisosamecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEყურძნის წვენისა და სუსტი კონცენტრაციის ლატექსისსუსპენზიის მიკროფილტრაციააფრიდონიძე მ.დ. , რუხაძე შ.შ.აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტიშოთა რუხაძე ტექნიკურ მეცნიერებათა კანდიდატი,აკაკი წერეთლის სა-ხელმწიფო უნივერსიტეტის სრული პროფესორი. სამამულო და უცხო-ურ ჟურნალებში გამოქვეყნებული აქვს სამეცნიერო სტატიები მემბრა-ნულ პროცესებში.email: shota.54@mail.ruმეგი აფრიდონიძე ინჟინერ მექანიკოსი,აკაკი წერეთლის სახელმწიფოუნივერსიტეტი, სახელმწიფო გრანტი №GNSF/ST09_542_7-122 -ის ექსპე-რიმენტატორი.სტატიაში განხილულია მემბრანული გაყოფის პროცესების გამოყენების პერსპექტივები კვე-ბის, ქიმიურ, ფარმაცევტულ და მრეწველობის სხვა დარგებში. მათმა გამოყენებამ შეიძლებამოგვცეს მნიშვნელოვანი ეკონომიური ეფექტი. მთავარი ფაქტორი, რომელიც ზღუდავს წარ-მოებაში მემბრანული პროცესების ფართო გამოყენებას არის კონცენტრაციული პოლიარიზა-ციის მოვლენა. კონცენტრაციული სპოლარიზაციის შემამცირებელ ყველა არსებულ მეთო-დებს შორის, უფრო მეტ ინტერიერსს იწვევს პულსირებული დინების მეთოდი, რომლის გა-მოყენება ბრტყელი მემბრანული ელემენტების მქონე დანადგარებში უფრო ეფექტურია. ძი-რითად ლამინარულ ნაკადზე პულსირებული ჰიდროსტატიკური წნევის დადების მეთოდიეფექტურია როცა გაყოფა მიმდინარეობს ნალექის წარმოქმნით. დამუშავებული მეთოდიკაიძლევა საშუალებას, ლაბორატორიული კვლევის საფუძველზე მოვახდინოთ ყურძნის წვენისსაწარმოო მიკროფილტრაციის პროგნოზირება.35

ცინაში - ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებების ვაქცინების, ფერმენტების და ა.შ.გამოყოფისა და განწმენდისათვის; კვების მრეწველობაში ღვინის და ლუდის გაკრია-ლებისათვის, ყურძნის, ხილისა და ბოსტნეულის წვენების, რძის კონცენტრირების-თვის, მაღალხარისხიანი შაქრის მისაღებად და ა.შ [2]. ყველაზე ფართოდ მემბრანუ-ლი პროცესები გამოიყენებიან წყლის და წყლის ხსნარების დასამუშავებლად, ჩამდი-ნარე წყლების გასაწმენდად [3].გაანგარიშებები და დაგროვილი ფაქტიური მასალები გვიჩვენებენ,რომ ნახევარ-გამტარი მემბრანების გამოყენებამ შეიძლება მოგვცეს მნიშვნელოვანი ეკონომიურიეფექტი ჩამოყალიბებულ ტრაიციულ წარმოებებში. წარმოაჩენს ფართო შესაძებლო-ბებს პრინციპულად ახალი, მარტივი, მცირე ენერგოტევადი და სოციალურად გამარ-თლებული ტექნოლოგიური სქემების შესადგენად. განსაკუთრებით გაყოფის ისეთმეთოდებთან შერწყმით, როგორებიცაა დისტილაცია, ადსორბიცია, ექსრაქცია დასხვა.მაშასადმე, მემბრანული მეთოდები არის პერსპექტიული სახალხო მეურნეობისპრაქტიკულად ყველა დარგისთვის, რომლლებშიაც ორგანული და მინერალური ნივ-თიერებების, ხსნარების გაყოფის, გაწმენდის და კონცენტრირების აუცილებლობაა[4].გაყოფის პროცესის დროს მემბრანის გავლით გადის ძირითადი ხსნარი, მასთანერთად გახსნილი ნივთიერების კონცენტრაცია სასაზღვრო ზოლში მემბრანის ზედა-პირზე იზრდება. კონცენტრაციის გაზრდა ხდება მანამდე, სანამ სასაზღვრო ზოლი-დან გახსნილი ნივთიერების დიფუზიური დინება გასაყოფ ხსნარში არ გაუტოლდებაგახსნილი ნივთიერების დინებას მემბრანის გავლით, ე.ი. სანამ არ მოხდება დინამიუ-რი წონასწორობა.მთავარი ფაქტორი, რომელიც ზღუდავს წარმოებაში მემბრანული პროცესებისფართო გამოყენებას არის კონცენტრაციული პოლიარიზაციის მოვლენა. კონცენტრა-ციული პოლიარიზაციის მოვლენის შესწავლას ეძღვნება სამუშაოების დიდი რაოდე-ნობა.კონცენტრაციული სპოლარიზაციის შემამცირებელ ყველა არსებულ მეთოდებსშორის, უფრო მეტ ინტერიერსს იწვევს პულსირებული დინების მეთოდი, რომლისგამოყენება ბრტყელი მემბრანული ელემენტების მქონე დანადგარებში უფრო ეფექ-ტურია.აურევადი სასაზღვრო ფენა, რომ არ გვქონდეს, მაშინ მეტად მიზანშეწონილიიქნებოდა მემბრანული გაყოფის პროცესის წარმართვა ლამინარულ რეჟიმში.სამუშაოში [5] შემოთავაზებულია გამდინარე უჯრედში მემბრანის მახლობლო-ბაში აურევადი სასაზღვრო ფენის შემცირების მეთოდი, რომელიც მდგომარეობს ძი-რითად ლამინარულ ნაკადზე პულსირებული ჰიდროსტატიკური წნევის დადებაში.მეთოდი ეფექტურია როცა გაყოფა მიმდინარეობს ნალექის წარმოქმნით. იმი-სათვის, რომ მოვახდინოთ საწარმოო ფილტრზე გაფილტვრის უნარის პროგნოზირე-ბა ლაბორატორიული კვლევის საფუძველზე , აუცილებელია გაფილტვრის უნარი36

1Fk= , რომელიც გამოსახული იქნება გრამებში დავაკავშიროთ საწარმოო პირო-Kiბებში გაფილტვრის უნარის მახასიათებელ სიდიდესთან. ამ სიდიდეს წარმოადგენსΔP⎛V⎞= f ⎜ ⎟ სწორის დახრის კუთხე μα q ,Q / S ⎝ S ⎠სადაც: S - გაყოფის ზედაპირი;Q - ხარჯი t დროში;μ - ხსნარის სიბლანტე;α - ნალექის ფენის კუთრი წინააღმდეგობა;q - ერთეული მოცულობის პერმეატის მიერ გამოყოფილი ნალექის ნაწილაკე-ბის მასა.Fkდაკავშირებულია აგრეთვე ნედლი და გაფილტრული წვენის სიმღვრივეებ-თან. ამასთან დაკავშირებით ჩვენ გავფილტრეთ წვენის ოთხი ნიმუში მემბრანებზეÌÔÀ − 5 და პილიტურ დანადგარზე.წვენის თითოეული ტიპისათვის ვზომავდით შემდეგ პარამეტრებს:β1- სიმღვრიე გაფილტვრამდე; β2-სიმღვრიე გაფილტვრის შემდეგ; ΔP-ექსპე-რიმენტალურ დანადგარზე წნევის აწევა;როგორც გვიჩვენებს ნახ. 1 , ფილტრაციის უნარი Fkსიდიდესთან μαqდაკავβ1შირებულია თანაფარდობით , ესე იგი არსებობს ხაზოვანი დამოკიდებულებაβFkდა μα q შორის ლაბორატორიულ პირობებში.2ნახ.1 ლაბორატორიული და საწარმოო კვლევების კორელიაცია37

სუსტი კონცენტრაციის ლატექსის ხსნარის გაყოფას ვახდენდით გამდინარეტიპის დანადგარზე. დაკალიბრებული ლატექსის ნაწილაკების განსაზღვრული რაო-დენობა შეგვყავდა ჭურჭელში, რომელშიც ესხა დისტილირებული წყალი და ინტენ-სიურად ვურევდით. ამ სუსპენზიის გაყოფას ვახდენდით აცეტატცელულოზის მემ-ბრანაზე. ვზომავდით პერმეატის რაოდენობას. შემდეგ ზემოდ არწერილი მეთოდი-კის საფუძველზე ვიკვლევდით მრუდს V = f (t).0,55 მკმ დიამეტრიანი ლატექსისის სხვადასხვა კონცენტრაციის სუსპენზიების,სამ მემბრანაზე ფორის ნომინალური ზომებით 0,45; 0,65; და 0,80 მკმ ფილტრაციისექსპერიმენტმა, სადაც სუსპენზიები მზადდებოდა 10% -იანი ლატექსის ხსნარის გა-ზავებით. გვჩვენა, რომ სუსტი კონცენტრაციის სუსპენზიის ფილტრაციის დროს მიმ-დინარეობს სუფთა დაცობა, მემბრანის ტიპისაგან დამოუკიდებლად.ნახ. 2 ნაჩვენებია მცირე კონცენტრაციის სუსპენზიის ფილტრაციის უნარისFkდამოკიდებულება კონცენტრაციისაგან სამი ტიპის მემბრანისათვის. იგი მცირდე-ბა კონცენტრაციის გაზრდისას და მით მცირეა რაც უფრო ახლოსაა ნაწილაკის ზომაფორის ზომასთან. Fk-ს ზღვრული მნიშვნელობები 0,55 მკმ ნაწილაკებისათვის გან-ლაგდებიან შემდეგი თანმიმდევრობით:( F k) 0,8> ( F k) 0,45> ( F k) 0, 65ასეთი ქცევა აიხსნება იმით, რომ ნაწილაკები ზომით 0,55 მკმ აღწევენ 0,8 მკმზომის ფორების შიგნით, აცობენ 0,65 მკმ ფორებს და განლაგდებიან 0,45 მკმ ფორებისშესასვლელთან.ნახ.2. ფილტრაციის უნარის დამოკიდებულება ლატექსის კონცენტრაციაზესამი მემბრანისათვის ფორების შემდეგი ნომინალური ზომებით:1- 0,8 მკმ; 2-0,45 მკმ; 3- 0,65 მკმ.38

მიღებულ შედეგებს აქვს დიდი პრაქტიკული ინტერესი, ვინაიდან მოცემულილაბორატორიული მეთოდის წყალობით ინჟინერ-ტექნოლოგს შეუძლია ფილტრა-ციის უნარის პროგნოზირება წვენის, რომელიც გამოცდის შემდეგ პირდაპირ მიეწო-დება მიკროფილტრაციის საწარმოო აპარატებს.გამოყენებული ლიტერატურა1. С.-Т.Хванг. К. Каммермейер. Мембранные процессы разделения. – Москва: «Химия», 1981.463 с.2. Т. Брок. Мембранная фильтрация. – Москва: Мир, 1987. 462 с.3. Дытнерский Ю.И. Мембранные процессы разделения жидких смесей. –М.: Химия, 1975, -232с.4. Marcel Loncin, Richard Larry Merson, “Food Engineering Principies and Selected Applications”,ACADEMIC PRESS, New York San Francisco London 1979, 381p5. Ш.Рухадзе, Д.Тавдидишвили, Р.Ломаиа,Т.Фхакадзе,Т.Бешкенадзе, "Иследование иинтенсификация процесса ультрафильтрации биологических растворов", Georgian EngineringNews, N4(vol.48),2008.с.146-148.ყურძნის წვენისა და სუსტი კონცენტრაციის ლატექსისსუსპენზიის მიკროფილტრაციააფრიდონიძე მ.დ. , რუხაძე შ.შ.აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტირეზიუმეყურძნის წვენების ფილტრაციის უნარის ლაბორატორიული გამოცდა მარტივი და ზუს-ტი მეთოდით, ძალიან საინტერესოა საწარმოო მიკროფილტრაციის პროცესის პროგნოზირე-ბისათვის .ცნობილი ნაწილაკის ზომის ლატექსის სუსპენზიის მიკროფილტრაციის შესწავლამგვიჩვენა, რომ კონცენტრაციის გაზრდისას გაყოფის პროცესი იცვლება შემდეგი თანმიმდევ-რობით: სუფთა დაცობა - შუალედური კანონი - ფილტრაცია ნალექის წარმოქმნით.ჩვენი ექსპერიმენტების მსვლელობისას სტანდარტული კანონი არც ერთხელ არ დაფიქ-სირებულა , შესაძლებელია იმიტომ , რომ ექსპერიმენტები ჩატარებული იქნა სუსტი კონცენ-ტრაციის ხსნარებზე . მოცემული კონცენტრაციებისა და მემბრანების ტიპებისათვის გაფილ-ტვრის უნარს გააჩნია მინიმუმი როცა ნაწილაკის ზომა ტოლია მემბრანის ფორების ნომინა-ლური ზომის.39

saerTaSoriso samecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEჩაის ბიოდანამატების გავლენა ლუდის ხარისხზებენდელიანი ე.სუბტროპიკული მეურნეობის სოხუმის სახელმწიფო სასწავლო უნივერსიტეტიეკატერინე ბენდელიანისოხუმის სუბტროპიკული მეურნეობის სოხუმის სახელმწიფო სას-წავლო უნივერსიტეტისასურსათო პროდუქტთა ტექნოლოგიების დეპარტამენტიასოცირებული პროფესორიაკადემიური დოქტორიგამოქვეყნებული აქვს 40–მდე სამეცნიერო ნაშრომი, მათ შორის გა-მოგონება და მეთოდური მითითებები.სტატიაში მოტანილი მასალები ასახავს ლუდის წარმოების დროს გამოყენებული შავი დამწვანე ჩაის ექსრაქტების გავლენას ლუდის ტექნოლოგიური პროცესების მიმდინარეობაზე დამიღებული სასმელის ხარისხობრივ მაჩვენებლებზე. შერჩეული იქნა შელესვისა და ბადაგისდუღილის დროს დასამატებელი კონცენტრატების რაოდენობა, დადგენილი იქნა ლუდის ხა-რისხის ქიმიური და ორგანოლეპტიკური მაჩვენებლები.ლუდის მიღება არის უძველესი ბიოტექნოლოგიური წარმოება, რომელსაც სა-ფუძვლად უდევს ქერის დაალაოების, ბადაგის გამომუშავებისა და დუღილის დროსმიმდინარე ფერმენტული პროცესები და ფიზიკურ–ქიმიური გარდაქმნები. ლუდისწარმოებაში დიდ გამოყენებას პოულობს ნედლეულში ბუნებრივად არსებული ფერ-მენტები, რომელთა მოქმედების მიმართულება განაპირობებს მიღებული პროდუქ-ციის ხარისხს. ლუდის წარმოების ტექნოლოგია ითვალისწინებს სახამებლისგან მი-ღებული ოლიგო–დექსტრინების არსებობას, რომლებიც ლუდს მისთვის დამახასია-თებელ გემოს, სიბლანტეს და ქაფის წარმოქმნის უნარს ანიჭებს. ამ მიზნებისათვისიხმარება მხოლოდ α –ამილაზა, რომელიც მოუწესრიგებლად შლის სახამებელს. ქე-რის ალაოს მომზადების დროს იქმნება პირობები ფერმენტების და კერძოდ, α –ამი-ლაზას მაქსიმალური დაგროვებისა და გააქტიურებისათვის. პეროქსიდაზა დადები-თად მოქმედებს ქერის მარცვლის დაალაოებისას გაღვივების პროცესზე. ლუდის წარ-მოებაში აღნიშნული ფერმენტების რაციონალური გამოყენებისათვის საჭიროა მათითვისებების შესწავლა, აქტივობის რეგულირების გზების დადგენა.ლუდის შესახებ არსებულ სამეცნიერო ლიტერატურაში განსაკუთრებული40

ყურდღება აქვს დათმობილი სამუშაოებს, რომლებიც უზრუნველყოფენ ლუდის მა-ღალ გემოვნებით მაჩვენებლებს, მისი მდგრადობის ამაღლებას შენახვისას, პროდუქ-ტის გარეგანი სახის (გამჭირვალობა, ქაფის წარმოქმნა და სხვა) გაუმჯობესებას. ამმიზნით გამოიყენება ქიმიური საშუალებები (ფორმალდეჰიდი, წყალბადის ზეჟანგი,გალოტანინის მჟავა და სხვა), ფერმენტული პრეპარატები (პროტეოლიზური ფერმენ-ტები, გლუკოამილაზა, ამილორიზინი, პაპაინი და სხვა), ანტიოქსიდანტები (სულფი-დები, შაქრებისაგან მიღებული რედუქტონები, ასკორბინის მჟავა და მისი ნატრიუმისმარილი, პოლიფენოლური ნაერთები). ლუდის წარმოებაში დანამატების გამოყენებაერთ–ერთ ძირითად მიმართულებას წარმოადგენს. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანიაბიოლოგიურად აქტიური და ეკოლოგიურად სუფთა ბუნებრივი დანამატები, რომ-ლებიც დადებითად მოქმედებენ როგორც, ლუდის ხარისხზე და მდგრადობაზე,ამასთანავე, ამდიდრებენ მას ადამიანის ორგანიზმისათვის მეტად სასარგებლო ნივ-თიერებებით. ამ თვალსაზრისით გამოკვლეული იქნა მწვანე და შავი ჩაის ექსტრაქ-ტების გავლენა ღია ლუდის წარმოების ბიოტექნოლოგიაზე.კვლევის ობიექტს წარმოადგენდა: ქერის var. Nutans Schublo ალაო, ლუდის ბა-დაგი სიმკვრივით 12%, ლუდის მიღების ტექნოლოგიური პროცესი, მზა ლუდი, მწვა-ნე და შავი ჩაის ექსტრაქტებისა და ფენოლოქსიდაზას და პეროქსიდაზას ბუნებრივიინჰიბიტორების დამატებით მიღებული ლუდი , მწვანე და შავი ჩაის ექსტრაქტები(მშრალი კონცენტრატები), მწვანე ჩაის ექსტრაქტის ფენოლური ნაერთები (ჯამურიპრეპარატი), ფენოლოქსიდაზას და პეროქსიდაზას ბუნებრივი ინჰიბიტორები.მწვანე და შავი ჩაის გამომუშავება ხდებოდა სამრეწველო ტექნოლოგიური მე-თოდებით. [1].ლუდის ფერის განსაზღვრა ხდებოდა მისი შედარებით იოდის ხსნართან ან ფე-რების ეტალონთან; ლუდში მჟავიანობა ისაზღვრებოდა ნიმუშის გატიტვრით ფე-ნოლფტალეინის თანაობისას; ლუდის მდგრადობა ისაზღვრებოდა ვიზუალურადბოთლების შედარებით და წარმოქმნილი სიმღვრივის მიხედვით; ლუდში გაზის შემ-ცველობის განსაზღვრა ტარდებოდა მანომეტრის საშუალებით; ლუდში ალკოჰოლისშემცველობა ისაზღვრებოდა გამოხდის შემდეგ მიღებული ნახადის სიმკვრივის, ხო-ლო ფაქტიური ექსტრაქტი ალკოჰოლის გადადენის შემდეგ გამოსახდელ კოლბაშიდარჩენილი ლუდის სიმკვრივის მიხედვით. საწყისი ტკბილის კონცენტრაციის გა-მოთვლა ხდებოდა ალკოჰოლის და ფაქტიური ექსტრაქტის რაოდენობის შესაბამი-სად; მზა ლუდის ხარისხის შეფასება ხდებოდა ორგანოლეპტიკური მაჩვენებლებისმიხედვით.გამოკვლეული იქნა მწვანე ჩაის ექსტრაქტისა და მისგან მიღებული ფენოლურინაერთების მოქმედება α –ამილაზას აქტივობაზე, ph-ოპტიმუმზე, ფერმენტისა დასუბსტრატის კონცენტრაციებზე დამოკიდებულებით. [3]ქერის ალაოდან გამოყოფილი იქნა α –ამილაზა, შესწავლილი იქნა მისი ფიზი-კურ–ქიმიური თვისებები. α –ამილაზას მოქმედების ოპტიმალური პირობებია ph5,0; სახამებლის კონცენტრაცია 12მგ/მლ, ხოლო ფერმენტისა – 0,025 მგ/მლ.41

მწვანე ჩაის ექსტრაქტი და მისგან მიღებული ფენოლური ნაერთები აინჰიბირე-ბენ α –ამილაზას აქტივობას, რომელიც დამოკიდებულია სარეაქციო არეს ph–ზე,ფერმენტისა და სუბსტრატების კონცენტრაციებზე, მწვანე ჩაის ექსტრაქტი აადგი-ლებს α –ამილაზის მოქმედების ph–ოპტიმუმს ტუტე არისაკენ ph 6,0; ფენოლური ნა-ერთები კი მჟავე არეში ph 4,0. ქერის ალაოს α –ამილაზის სრულ ინჰიბირებას ახდენს1,0მგ/მლ მწვანე ჩაის ექსტრაქტი.შეისწავლებოდა ლუდის ბადაგის დუღილზე მწვანე და შავი ჩაის ექსტრაქტე-ბის, მწვანე ჩაის ექსტრაქტის ფენოლური ნაერთების, ფენოლოქსიდაზას და პეროქსი-დაზას ბუნებრივი ინჰიბიტორების გავლენა. [4]. აღნიშნული მცენარეული დანამატე-ბის ბადაგში შენატანისას გამოკვლეული იქნა მათი გავლენა დუღილის ხანგრძლივო-ბაზე, ბადაგის მშრალი ნივთიერების ცვლილებაზე, მიღებული ლუდის ქიმიურ შედ-გენილობაზე.დუღილის ხანგრძლივობაზე დანამატების გავლენის შესწავლის მიზნით აიღე-ბოდა ლუდის სვიადამატებული ბადაგი 12% მშრალი ნივთიერების შემცველობით,რომელსაც ემატებოდა დაბალი დუღილის საფუარის S.Carlsbergensis შტამი 8a (M) –(30-50მილ.უჯ/მლ). საფუარის დამატების შემდეგ ბადაგი იყოფოდა თანაბარ ნაწილე-ბად, პირველი წარმოადგენდა საკონტროლოს, ხოლო დანარჩენებს ემატებოდასხვდასხვა დანამატები და ისინი საცდელი ვარიანტები იყო. როგორც საკონტროლო,ასევე საცდელი ვარიანტები დუღდა ერთიდაიგივე პირობებში და დაცული იყო ტექ-ნოლოგიური ინსტრუქციით გათვალისწინებული ბადაგის დუღილის რეჟიმები.ნახ. №1.მწვანე ჩაის ექსტრაქტის გავლენა დუღილის დროს ბადაგისმშრალი ნივთიერების ცვლილებაზე42

ნახ.№1 მონაცემებიდან ჩანს, რომ საკონტროლო ვარიანტის დროს (დანამატისგარეშე) ბადაგში მშრალი ნივთიერება შემცირდა შედარებით ძლიერად პირველ 24საათში (15,5%–ით). შემდეგ დღეებში მათი რაოდენობა კლებულობს თანდათანობითდა მეშვიდე დღეს საწყისი რაოდენობის 72,3%–ს შეადგენს. ამ დროს ბადაგის დუღი-ლის პროცესი მთავრდება და მიღებული შედეგი ეთანადება ლუდის ბადაგის სტან-დარტულ მოთხოვნებს.განსხვავებული სურათი შეიმჩნევა დუღილის დაწყებამდე ბადაგში მწვანე ჩაისექსტრაქტის დამატებისას. ჩაის ექსტრაქტის ძალიან მცირე კონცენტრაცია 0,05გ/ლპრაქტიკულად არავითარ გავლენას არ ახდენს დუღილისას ბადაგში მშრალი ნივთი-ერების ცვლილებაზე. მწვანე ჩაის ექსტრაქტის კონცენტრაციის შემდგომი გაზრდამნიშვნელოვნად მოქმედებს ბადაგში მშრალი ნივთიერების რაოდენობრივი კლებისდინამიკაზე. მისი შემცირების მაქსიმუმს აღწევს 0,3-0,4გ/ლ კონცენტრაციით დამატე-ბისას. ბადაგში მწვანე ჩაის კონცენტრაციის შემდგომი მატება უმნიშვნელოდ მოქმე-დებს მშრალი ნივთიერების ცვლილების დინამიკაზე.აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ მწვანე ჩაის ექსტრაქტის 0,3-0,4გ/ლ კონცენტრაცი-ით დამატებისას მიმდინარეობს ბადაგის მშრალი ნივთიერების ინტენსიური შემცი-რება, რომელიც სრულდება 5 დღის დუღილის შემდეგ და იგი შეადგენს 72,3%–ს. სა-კონტროლო ვარიანტის შემთხვევაში 5 დღის დუღილის შემდეგ ბადაგში მშრალინივთიერების რაოდენობა მცირდება 45,5%–ით, ხოლო დუღილის დამთავრებისას(7დღის შემდეგ) კი 72,3%–ით.შესწავლილი იქნა ლუდის ხარისხობრივი მაჩვენებლის ცვლილება ბადაგისდუღილის დროს ჩაის ექსტრაქტებისა და ბუნებრივი ინჰიბიტორების დამატებისას.ცხრილი №1მაჩვენებლები დამატებისგარეშეჩაის ექსტრაქტის დამატებით ინჰიბიტორისდამატებითმწვანეშავიგამჭირვალობა 2 3 2 3ფერი 2 3 2 3გემო 4 4 4 4სვიის სიმწარე 4 4 4 4არომატი 3 4 4 4ქაფის წარმოქმნა 4 5 4 4ქაფის სიმაღლე,მმ 30 37 34 35ქაფის მდგრადობა 3,0 4,0 3,2 3,1ბალთა ჯამი 19 23 20 22შეფასება კარგი კარგი კარგი საუკეთესოდანამატების გავლენა ლუდის ხარისხობრივ მაჩვენებლებზე მოცემულიაცხრ.№1 –ში . მწვანე ჩაის ექსტრაქტმა გააუმჯობესა ლუდის გამჭირვალობა, ფერი,43

არომატი და ქაფის წარმოქმნა 1 ბალით, ასევე, ამაღლდა ქაფის სიმაღლე და მდგრა-დობა, ბალთა საერთო ჯამმა შეადგინა 23 და ლუდმა მიიღო შეფასება ,,საუკეთესო“.შავი ჩაის ექსტრაქტის შემთხვევაში გაუმჯობესდა მხოლოდ არომატი და ბალთა ჯამიიყო 20. ბუნებრივი ინჰიბიტორების დამატებისას ლუდის ფერი, გემო და არომატიგაუმჯობესდა 1 ბალით, გაუმჯობესდა ქაფის სიმაღლე და მდგრადობა, ბალთა ჯამმაშეადგინა 22 და მიიღო შეფასება ,,საუკეთესო“, ხოლო დამატების გარეშე ლუდმა მიი-ღო 19 ბალი შეფასება ,,კარგი“. ჩატარებულმა ცდებმა აჩვენა, რომ ბადაგის დუღილისდროს მწვანე ჩაის ექსტრაქტის და ფენოლოქსიდაზას და პეროქსიდაზას ბუნებრივიინჰიბიტორების დამატებამ მნიშვნელოვნად გააუმჯობესა ლუდის ხარისხობრივიმაჩვენებლები.ლიტერატურა1. გ. ფრუიძე, ვ. ფრუიძე – ხსნადი ჩაისა და კონცენტრატების წარმოების ბიოქიმია, ტექნო-ლოგია და მოწყობილობა. თბილისი, „მეცნიერება“, 1996, გვ. 143–151;2. Поздняковский В. ЬМ. – Экспертиза напитков, 3-ье издание Новосибирского университета,2000.3. E. Bendeliani, G. Pruidze, K. Kutateladze, Isolation and Stady of α -Amylase from Barley Malt, bulletionof the Georgia Academy of Sciences. Vol. 64, N2, 2001.4. E. Bendeliani. Influence of Green Tea Extract, on on Fermentation. Process during Ber Production.Bulletin of the Georgian Academy of Sciences. Vol 165. N1. 2002.ჩაის ბიოდანამატების გავლენა ლუდის ხარისხზეე. გ. ბენდელიანისუბტროპიკული მეურნეობის სოხუმის სახელმწიფო სასწავლო უნივერსიტეტირეზიუმეშესწავლილია ღია ლუდის წარმოების ბიოტექნოლოგია, როდესაც დანამატად გამოყე-ნებულია მწვანე და შავი ჩაის ექსტრაქტები, ბუნებრივი ინჰიბიტორები და ფენოლური ნაერ-თები.ქერის ალაოდან გამოყოფილია α –ამილაზა და შესწავლილია მათი ფიზიკურ–ქიმიურითვისებები.მწვანე და შავი ჩაის ექსტრაქტები ააქტიურებს ბადაგის დუღილს ღია ლუდის წარმოე-ბისას. მწვანე ჩაის ექსტრაქტის მოქმედება დუღილის ინტენსივობის გაზრდაზე შავი ჩაის ექ-სტრაქტის მოქმედებაზე მაღალია.მწვანე ჩაის ექსტრაქტისა და მისგან მიღებული ფენოლოქსიდაზას და პეროქსიდაზასბუნებრივი ინჰიბიტორები მნიშვნელოვნად აუმჯობესებენ ლუდის ხარისხობრივ მაჩვენებ-ლებს როგორც ბადაგის დუღილის, ასევე მზა ლუდში აღნიშნული დანამატების შეტანისას,მაღლდება ლუდის მდგრადობა, უმჯობესდება მისი გემო, ფერი, არომატი და ქაფის წარმოქ-მნა. ასეთმა მზა პროდუქციამ მიიღო შეფასება „საუკეთესო“.44

saerTaSoriso samecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEუაკ 656.13:502.5.საავტომობილო ტრანსპორტის გარემოზე ზემოქმედებისშეფასების ეკოლოგიური ასპექტებიკამლაძე ა. ,ფურცხვანიძე გ.აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტიგიორგი ფურცხვანიძეაკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი.გამოქვეყნებული აქვს 51 სამეცნიერო შრომა და 11 სახელმძღვანელო, მიღე-ბული აქვს 2 პატენტი სასარგებლო მოდელზე,email: gia58-58@mail.ruსაავტომობილო პარკის თანამედროვე ზრდის ტემპი, მნიშვნელოვან საფრთხეს უქმნის ატმოს-ფეროს ეკოლოგიურ მდგომარეობას. ცნობილია, რომ მსოფლიოს დიდ ქალაქებში ყველა სახისტოქსიკური ნაერთების ჯამური რაოდენობის 40-60% მოდის საავტომობილო ტრანსპორტზე,რაც თავის მხრივ უარყოფითად მოქმედებს მოსახლეობის ჯანმრთელობაზე, ცოცხალ თუ არა-ცოცხალ ბუნებაზე.ნაშრომში წარმოდგენილია სატრანსპორტო საშუალებების მიერ გარემოს დაბინძურების ძი-რითადი ასპექტები, მოცემულია ქუთაისის ატმოსფერული ჰაერის კვლევის ანალიზი. განხი-ლულია ზოგადად საავტომობილო ტრანსპორტის ეკოლოგიური პრობლემების გადაწყვეტისგზები.თანამედროვე ეპოქა მნიშვნელოვანი ეკოლოგიური პრობლემების ეპოქას წარ-მოადგენს. მრეწველობის მზარდი ტემპების შედეგად ილევა პლანეტის რესურსები,ბინძურდება აუცილებელი ბუნებრივი კომპონენტები: ჰაერი, წყალი, ნიადაგი და შე-საბამისად საკვები პროდუქტები. ადგილი აქვს გარემოს თბურ, აკუსტიკურ, ელექ-ტრომაგნიტურ, ქიმიურ, ფიზიკურ და ბიოლოგიურ დაბინძურებას.ავტოტრანსპორტი ენერგეტიკის სექტორის მნიშვნელოვანი შემადგენელი ნაწი-ლია და წარმოადგენს ატმოსფერული ჰაერის ტოქსიკური ნაერთებით დაბინძურებისერთ-ერთ ძირითად წყაროს, რადგან საავტომობილო ტრანსპორტის მუშაობის დროსწარმოქმნილი მავნე ტოქსიკური ნაერთები და გამოსხივებული აკუსტიკური ენერგიაიწვევს ატმოსფეროს ეკოლოგიური წონასწორობის რღვევას.საავტომობილო ტრანსპორტის მიერ ატმოსფეროში გამოყოფილი მავნე ნივთიე-რებების წყაროს წარმოადგენს: მაღალი ტემპერატურის მქონე წვის პროდუქტები;კარტერის აირები; საწვავის, შემზეთი მასალებისა და გამაგრილებელი სითხეების45

აორთქლება, ცვეთის პროდუქტების გარემოში გამოყოფა და სხვა.განსაკუთრებით აღსანიშნავია გარემოში იმ ქიმიური ნაერთების ემისია, რომ-ლებიც უარყოფითად მოქმედებენ ადამიანის ორგანიზმზე, მცენარეთა და ცხოველთასამყაროზე. ამ ნივთიერებებს მიეკუთვნება ტოქსიკური, მუტაგენური და კონცეროგე-ნული ნაერთები, რომელთა შორის ყველაზე გავრცელებული დამბინძურებლებია:აზოტის, ნახშირბადის, გოგირდის ოქსიდები; ნახშირწყალბადები; მძიმე ლითონები;ბენზოლი; დიოქსინები; ტყვიის ნაერთები, მტვერი ჭვარტლი და სხვა.აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ შიგაწვის ძრავის ცილინდრში საწვავი ნარევის წვა,თვითონ წარმადგენს ატმოსფეროს ეკოლოგიური ბალანსის რღვევის ერთ-ერთ გან-მსაზღვრელ ფაქტორს, რადგან ძრავის ცილინდრში 1 კგ თხევადი საწვავის დასაწვა-ვად საჭიროა 15 კგ ჰაერი ანუ 3,5 კგ ჟანგბადი. თანამედროვე ეტაპზე მსოფლიოში ყო-ველწლიურად იხარჯება 1 მილიარდ ტონაზე მეტი საწვავი, რისთვისაც საჭიროა 4მილიარდ ტონაზე მეტი ატმოსფერული ჟანგბადი. ასეთი დისბალანსის გამოსწორებაკი მცენარეული სამყაროს მიერ სრულად ვერ ხერხდება, რაც მთელ რიგ სირთულეებ-თანაა დაკავშირებული.დიდ საფრთხეს უქმნის კაცობრიობას კლიმატის მოსალოდნელი დათბობა, რაცატმოსფეროში სათბურის გაზების, კერძოდ ნახშირორჟანგის, ემისიის მომატებითააგამოწვეული. ამასთან ნახშირორჟანგის ბუნებრივი მშთანთქმელები -ტყე, ნიადაგიდა ოკეანე - კარგავს ეფექტურობას,რადგან საერთაშორისო მონაცემების საფუძველ-ზე, დღეისათვის ისინი შთანთქავენ 5% ნაკლებს ვიდრე ნახევარი სუკუნის წინათ.მნიშვნელოვანია საავტომობილო ტრანსპორტის წილი სათბურის გაზებით გა-რემოს დაბინძურების კუთხით, რადგან იგი სათბობ-ენერგეტიკული რესურსების ერ-თ-ერთი ძირივადი მომხმარებელია და ახდენს ნახშირბადის დიოქსიდის დიდი რაო-დენობით გამოყოფას. საავტომობილო ტრანსპორტის მავნე ზემოქმედების ხარისხი,ლოკალური გარემოს ატმოსფეროზე, განისაზღვრება ისეთი ფაქტორებით როგორი-ცაა - მავნე ნივთიერებების გამოყოფის ინტენსივობა და მოცულობა, ტერიტორიისზომები რომელზედაც ხდება დაბინძურება, რეგიონის ტექნოგენური ათვისების დო-ნე და სხვა.ჩატარებული გამოკვლევების ანალიზი გვიჩვენებს, რომ ქალაქ ქუთაისის ატ-მოსფერული ჰაერის ძირითადი დამბინძურებელი წყაროა - ავტოტრანსპორტი. ქალა-ქის საჰაერო ავზის ხარისხობრივი მაჩვენებლის გაუარესება გამოწვეულია სატრან-პორტო საშუალებების რაოდენობის მკვეთრი ზრდით, სატრანსპორტო ქსელის მოუ-წესრიგებლობით, ავტოპარკის ტექნიკური გაუმართაობით, სატრანსპორტო ნაკადე-ბის არარაციონალური განაწილებით, ტოქსიკური კომპონენტების დიდი რაოდენო-ბით შემცველობის მქონე საწვავის გამოყენებით, ავტოგასამართი პუნქტების სიმრავ-ლით და სხვა.კვლევის საფუძველზე დადგენილია, რომ ქალაქის ატმოსფერულ ჰაერში (ინ-ტენსიური მოძრაობის უბნებზე) ტყვიის, აზოტის დიოქსიდის, ნახშირჟანგის დამტვრის კონცენტრაციები აჭარბებენ ზღვრულ დასაშვებ ნორმებს. მაგალითად, ჭავ-46

ჭავძის გამზირზე აზოტის დიოქსიდის კონცენტრაცია 2,4- ჯერ, ხოლო ნახშირჟანგისკონცენტრაცია 1,6-ჯერ აჭარბებს ზღვრულ დასაშვებ ნორმას. განსაკუთრებით საყუ-რადღებოა ატმოსფერულ ჰაერში ისეთი ტოქსიკური ნივთიერებების არსებობა როგო-რიცაა - ბენზოლი, ტოლუოლი, ბენზოპირენი და სხვა. ამ ნაერთების ჰაერში არსებო-ბის მობილური წყაროა ავტოტრანსპორტი, რადგან მაღალი ოქტანობის ბენზინზე მო-თხოვნილების ზრდა თავის მხრივ ბენზინში ტყვიის, მანგანუმის ნაერთების და უმ-თავრესად არენების შემცველობის მატებას გამოიწვევს.საავტომობილო ტრანსპორტის გარემოზე უარყოფითი ზემოქმედების შემცირე-ბის მიზნით მიღებულია EUROS ნორმატიული მოთხოვნები, რომელიც ითვალისწი-ნებს ტოქსიკური ნაერთების გამოყოფაზე კონტროლს და მათი რაოდენობის მინიმუ-მამდე დაყვანას. გამკაცრებულია მოთხოვნები ავტომობილის ხმაურის შემცირებისმიზნით. სტანდარტის მოთხოვნა ითვალისწინებს წვის პროდუქტებში ტოქსიკურინაერთების CO, CXHY, NOX პრაქტიკულად 2-ჯერ შემცირებას, ხოლო უმკაცრესი მო-თხოვნებია ნაერთებში CO2-ის შემცირებაზე. 2000 წელს ეკოგაერთიანების ქვეყნებშიCO2-ის ემისია შეადგენდა 182 გ/კგ. 2003 წლიდან 2008 წლამდე შემოღებული მოთხოვ-ნა ითვალისწინებდა CO2-ის შემცირებას 140გ/კგ, ხოლო 2012 წლამდე ეს მაჩვენებელიუნდა შემცირდეს 120 გ/კგ-მდე.აღნიშნულიდან გამომდინარე, თანამედროვე ეტაპზე, ეკოლოგიური პრობლემე-ბის გადაწყვეტის მიზნით, მიზანშეწონილია საწვავისა და შემზეთი მასალების ხა-რისხის ამაღლება და სხვადასხვა ალტერნატიული საწვავის პრაქტიკაში დანერგვა.დღეისათვის ეფექტიურია ავტოტრანსპორტის კონვერტაცია თხევად და ბუნებრივშეკუმშულ აირზე. აიროვანი საწვავის გამოყენება იწვევს ნახშირბადის ოქსიდის შემ-ცირებას 3-5 -ჯერ. ხოლო აზოტის ჟანგეულების (NOX) და ნახშირწყალბადების(CXHY) შემცირებას 2-ჯერ. ამასთან 60% მცირდება ხმაურის დონე და სრულიად გამო-ირიცხება ნამწვ აირებში ტყვიის ნაერთები და გოგირდის ოქსიდები.დღითიდღე ფართო ყურადღება ეთმობა ბიოდიზელის პრაქტიკაში დანერგვას.ბიოდიზელი წარმოადგენს საწვავს რომელიც მიიღება მცენარეული და ცხოველურიზეთების მეორადი გადამუშავებით. ბიოდიზელისთვის საჭირო ნედლეულია: მზე-სუმზირის, სოიოს, მიწისთხილის, ტუნგოს, სიმინდის, ბამბის და სხვა მცენარეულიზეთების საყოფაცხოვრებო პირობებისათვის ხმარების შემდეგ, ნარჩენების მეორადიგადამუშავება.დიზელის საწვავთან შედარებით, ბიოდიზელი ხასიათდება გაცილებით უკე-თესი ეკოლოგიური მაჩვენებლებით, რადგან წვის პროდუქტები თითქმის არ შეიცავსგოგირდის ნაერთებს და ჭვარტლის ნაწილაკებს. გაცილებით ნაკლები რაოდენობითგამოიყოფა ისეთი ტოქსიკური ნაერთები როგორიცაა ნახშირჟანგი, აზოტის ჟანგეუ-ლი, ნახშირწყალბადები. ბიოდიზელის წვისას ატმოსფეროში გამოიყოფა უმნიშვნე-ლო რაოდენობის ნახშირორჟანგი, რაც მნიშვნელოვანი პარამეტრია გლობალურიდათბობის ეფექტურობის თვალსაზრისით.ეკოლოგიის თვალსაზრისით პერსპექტიული საავტომობილო საწვავია წყალბა-47

დი, რომლის მარაგი ულევია და წვის შედეგად ტოქსიკური ნაერთები ფაქტიურად არგამოიყოფა, თუ არ ჩავთვლით აზოტის ოქსიდს, რომლის რაოდენობა მინიმალურია.თუმცა წყალბადის პრაქტიკაში ფართო გამოყენებას, ბევრი ტენიკური წინააღმდეგო-ბის გადალახვა სჭირდება.ლიტერატურა1. Горелов А.А. Экология. Москва: Юрайт. 2002.-312 с.2. Луканин В.Н., Трофименко Ю.В. Промишленно-транспортная экология. – М.: Высш.шк., 2001.– 273с.უაკ 656.13:502.5.საავტომობილო ტრანსპორტის გარემოზე ზემოქმედებისშეფასების ეკოლოგიური ასპექტებიკამლაძე ა. ,ფურცხვანიძე გ.აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტირეზიუმესაავტომობილო ტრანსპორტის გარემოზე ეკოლოგიური ზემოქმედება განპირობებუ-ლია მთელი რიგი ფიზიკო-ქიმიური ფაქტორებით, რომელთაგან აღსანიშნავია: მავნე ნივთიე-რებების გამოყოფის ინტენსივობა და მოცულობა; საწვავის სახე და ხარისხი; ავტოპარკის ტექ-ნიკური მდგომარეობა; მოძრაობის სწორი ორგანიზაცია; რეგიონის ტექნოგენური ათვისებისდონე, ზომები და სხვა.ნაშრომში განხილულია საავტომობილო ტრანსპორტის გარემოზე ეკოლოგიური ზემოქ-მედების წარმოქმნის მექანიზმი და მოცემულია ამ პრობლემის გადაწყვეტის ძირითადი მი-მართულებები.48

გარემო რომელშიც ადამიანს უხდება ცხოვრება ძლიერ დაბინძურებულია სხვა-დახსვა მავნე ნივთიერებებით. დამბინძურებელ ნაერთებს შეიცავს ჰაერი, ნიადაგი,წყალი, სხვადასხვა პროდუქტი. ადამიანის ჯანმრთელობისათვის დიდი მნიშვნელო-ბა ენიჭება ქალაქებისა და სამრეწველო ცენტრების ბუნებრივი გარემოს სანიტარულდაცვას, რომელიც სულ უფრო აქტიური ხდება მრეწველობის, ენერგეტიკისა დატრანსპორტის განვითარების კვალდაკვალ.საავტომობილო ტრანსპორტის მავნე ზემოქმედებაში იგულისხმება უარყოფი-თი გავლენა, როგორც გარემოზე, ასევე ადამიანის ორგანიზმზე და მცენარეთა დაცხოველთა სამყაროზე. სატრანსპორტო საშუალებების ჯამური გამონაბოლქვი წელი-წადში 170000ტ აღემატება, რომელთაგან მნიშვნელოვანია გარემოს ისეთი დამბინძუ-რებლები როგორიცაა: ნახშირბადის, გოგირდისა და აზოტის ოქსიდები; ნახშირწყალ-ბადები; აეროზოლები და ტყვიის ნაერთები; ცვეთის პროდუქტების გარემოში გამო-ყოფა; საწვავის, შემზეთი მასალებისა და მჟავას აორთქლება.ავტოტრანსპორტი ენერგეტიკის სექტორის მნიშვნელოვანი შემადგენელი ნაწი-ლია და ყოველწლიურად მოიხმარს მსოფლიოში წარმოებული სათბობ-ენერგეტიკუ-ლი მასალების 20%-ზე მეტს. სათბობის დიდი რაოდენობით წვამ გამოიწვია ნახში-რორჟანგის შემცველობის გაზრდა ატმოსფეროში, რაც აკავებს მიწიდან არეკლილითბური სხივების ატმოსფეროდან გაღწევას და იწვევს სათბურის ეფექტს ანუ კლიმა-ტურ დათბობას. გლობალური დათბობის დროს ატმოსფერო ხდება მომაკვდინებეsaerTaSorisosamecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEუაკ 656.13:502.5.ტრანსპორტი და სოციალური პრობლემაკამლაძე ა., ფურცხვანიძე გ.აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტიცოცხალ ორგანიზმებზე ტრანსპორტისა და სატრანსპორტო ობიექტების ზემოქმედება დაკავ-შირებულია, ბუნებრივი გარემოს ისეთი ნივთიერებებით დაბინძურებასთან როგორიცაა:ტოქსიკური აირები, აეროზოლები, მძიმე ლითონური ნაერთები, არაორგანული მჟავეები, ნავ-რთობპროდუქტები და სხვა.აღნიშნული ნაერთებით ბუნებრივი გარემოს დაბინძურება ასახვას პოულობს კვების პრო-დუქტების შემადგენლობაში და განსაზღვრავს მის ხარისხს და ვარგისიანობას, რადგან უხა-რისხო სასურსათო პროდუქციის მოხმარება იწვევს: მოწამვლის, ნერვული სისტემის მოშლას,ნივთიერებათა ცვლის დარღვევას, ონკოლოგიურ დაავადებებს და სხვა.ნაშრომში განხილულია საავტომობილო პარკის მავნე ზემოქმედების შეფასება ბუნებრივ გა-რემოზე, კვების პროდუქტების ხარისხზე და ადამიანის სასიცოცხლო პირობებზე.49

ლი.თანამედროვე ეტაპზე ფერმერულ მეურნეობებში შრომითი საქმიანობა ძირითა-დად მექანიზებულია. ნიადაგის დასამუშავებლად, სასუქების შესატანად, სარწყავიარხების გასაყვანად, მოსავლის ასაღებად მეურნეობებში იყენებენ მანქანა დანადგა-რებს, რომლებიც დიდი რაოდენობით თხევად საწვავს მოიხმარენ. ამასთან საწვავისმნიშვნელოვანი მომხმარებლები ინდუსტრიული ქალაქებია.საწვავის წვისას ატმოსფეროში სხვა მომწამლავ აირებთან ერთად გამოიყოფაგოგირდისა და აზოტის ოქსიდები, რომლებიც წყალთან ურთიერთქმედებისას აზომ-ჟავას და გოგირდმჟავას წარმოიქმნიან და მჟავა წვიმების სახით უბრუნდებიან დედა-მიწას. მათი მოქმედებით ნაიდაგში არსებული მძიმე მეტალები - ტყვია, ვერცხლის-წყალი, კალიუმი, ნიკელი - რომელსაც საყოფაცხოვრებო და ინდუსტრიული ნარჩენე-ბი შეიცავენ, გადადიან სხნად მგომარეობაში და ხვდებიან მიწისქვეშა წყლებში, მდი-ნარეებსა და ტბებში. ასეთი წყლის გამოყენება კი იწვევს უმძიმეს დაავადებებს.ატმოსფეროს დამბინძურებლებიდან განსაკუთრებით აღსანიშნავია სხვადახსვალითონების მტვერი. განსაკუთრებით აბინძურებს გარემოს მძიმე ლითონები: ვერ-ცხლისწყალი, ტყვია, ქრომი, თუთია, კობალტი, კალა, კალიუმი, სპილენძი და სხვა,რომლებიც ფართოდ გამოიყენება მრეწველობაში, ენერგეტიკაში და ტრანსორტზე.ავტომობილების რიცხვისა და მოძრაობის ინტენსიურმა ზრდა გამოიწვია საგ-ზაო მაგისტრალების და შიგა გზების მნიშვნელოვანი გადატვირთვა. აღნიშნულმაფაქტორმა, მთელი რიგი მავნე ნივთიერებების აკუმულირება მოახდინა ბიოსფერო-ში, რის შედეგადაც ატმოსფეროში, ნიადაგსა და წყალში მიკროელემენტების (ტყივა,კალიუმი, თუთია და სვხა) საერთო შემადგენლობა ათეული და ასეული ტონობითგანისაზღვრება. აქედან გამომდინარე გზისპირებზე ავტოტრანსპორტის გამონაბოლ-ქვის შედეგად დარღვეულია მცენარეთა ნორმალური ზრდა განვითარება და პრო-დუქციის ხარისხობრივი მაჩვენებლები. მძიმე ლითონთა ნაერთებს ყველაზე ინტენ-სიურად აგროვებს მწვანე კულტურები. ავტოტრანსპორტის გამონაბოლქვით გამოწ-ვეულია მორფოლოგიური მაჩვენებლების ცვალებადობა კურკოვანი ხილის ნაყოფებ-ში. კერძოდ ასეთ ზონებში ნაყოფი ნაკლებ შაქარს და ვიტამინებს შეიცავს, საკვებ ბა-ლახში ნაკლებია პროტეინის შემცველობა. ტყვიის დიდი რაოდენობა აღინიშნება სი-მინდის ჩალასა და მარცვალში, კაკლის ფოთლებში. ვერცხლისწყალი აჩქარებს მცენა-რეთა გახმობას და აფერხებს ფოტოსინთეზის მოვლენას.ატმოსფეროს და საერთოდ ბუნებრივი გარემოს დამბინძურებლებიდან განსა-კუთრებით აღსანიშნავია ნავთობი და მისი გადამუშავების პროდუქტები. ბენზინი,დიზელის საწვავი, შემზეთი მასალები, მაზუთი და სხვა, გარემოს აბინძურებენ ნე-ბისმიერ აგრეგატულ მდგომარეობაში. გამოკვლევები გვიჩვენებს, რომ ნავთობგადა-მამუშავებელი საწარმოების ჩამდინარე წყლებიდან, მდინარეების საშუალებით ტოქ-სინები ვრცელდება მნიშვნელოვან მანძილზე. ისინი გროვდებიან წყალმცენარეებში,თევზებში, წყლის სხვადასხვა ცხოველებში, საიდანაც შეიძლება მოხვდნენ უშუა-ლოდ ადამიანის საკვებში.50

ყოველივე ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, საჭიროა განსაკუთრებულიყურადღება მიექცეს ავტოტრანსპორტით დაბინძურების შედეგად გამოწვეულ უარ-ყოფით მდგომარეობას, მით უფრო რომ საქართველო უახლოეს მომავალში სატრან-ზიტო დანიშნულების ქვეყანადაა გამოცხალებული. თუ იმასაც გავითვალისწინებთ,რომ ცენტრალური ავტომაგისტრალები სახნავ-სათეს ფართობებს უშუალოდ კვეთს,მოსალოდნელია, რომ ეკოლოგიურად უსაფრთხო სასოფლო-სამეურნეო პროდუქცი-ის მიღება შეუძლებელი იქნება რადიკალური ეკოლოგიური ღონისძიებების გატარე-ბის გარეშე.აღნიშნული ღონისიძებებიდან მნიშვნელოვანია, საავტომობილო ტრანსპორ-ტზე, ალტერნატიული საწვავის სახის წყალბადის ფართოდ გამოყენება. აღნიშნულისაწვავის მარაგი მსოფლიოში პრაქტიკულად ულევია და მისი წვისას გარემოში ფაქ-ტიურად არ გამოიყოფა მომწამლავი ნაერთები, მნიშვნელვოანია საავტომობილოტრანსპორტის გადაყვანა ელექტროძრავზე. გარემოს დაცვის მნიშვნელოვან სახესწარმოადგენს მწვანე ნარგავების გაშენება, რომელიც საგრძნობლად აკავებს ხმაურს,მტვერს და თავისებურ ფილტრს წარმოდგენს გოგირდოვანი ნაერთების და სვხა აი-რებისათივს.ლიტერატურა - литература – References1. Техника и технология защиты воздушной средыю В.В.Юшин, В.М.Попов идр. –М:Высш.шк.2005. – 391 с.2. Степановских А.С. Прикладная экология. М:ЮНИТИ-ДФНФ, 2005. – 751 с.უაკ 656.13:502.5.ტრანსპორტი და სოციალური პრობლემაკამლაძე ა., ფურცხვანიძე გ.აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტირეზიუმეტრანსპორტი გარემოს დაბინძურების ერთ-ერთი ფართოდ გავრცელებული სახეა. სატ-რანსპორტო საშუალებების მიერ გარემოში გამოყოფილი ტოქსიკური აირები, აეროზოლები,მძიმე ლითონური ნაერთები და სხვა გამონაყოფები უარყოფით გავლენას ახდენენ ბუნებრივგარემოზე.ნაშრომში განხილულია ტრანსპორტის ზემოქმედება ბუნებრივი გარემოს დაბინძურე-ბის ხარისხზე, რაც ასახვას პოულობს კვების პროდუქტების შემადგენლობასა და ვარგისიანო-ბაზე. აქვე მოცემულია ამ ზეგავლენის შემცირების წყაროები - ალტერნატიული საწვავის(წყალბადი) და ელექტრომობილების პრაქტიკაში დანერგვის გზით.51

saerTaSoriso samecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEსინთეზური საღებავები პროდუქტებში -„ცივილიზებული გენოციდი“კანდელაკი ა.შ., კანდელაკი შ.ა.აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტიალექსანდრე კანდელაკიტექნიკის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი, კვების მრეწველობისმეცნიერებათა აკადემიის ნამდვილი წევრი-აკადემოკოსი.საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს შოთა რუს-თაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის გრანტი GNSF/ST-09-1018-7-210 მენეჯერი.გამოქვეყნებული აქვს 125 სამეცნიერო და მეთოდური ნაშრომი,რომელთა შორის 1 მონოგრაფიაა, 10 დამხმარე და მეთოდური სახელ-მძღვანელო, 5 გამოგონება საავტორო მოწმობით და 3 რესპუბლიკურიპატენტი.ხანგრძლივი და ნაყოფიერი სამეცნიერო და პედაგოგიური მოღ-ვაწეობისათვის, საერთაშორისო სამეცნიერო თანამშრომლობაში გაწეული წვლილისათვისდაჯილდოებულია ღირსების ორდენით.email: Alexsandrkandelaki@mail.ruშალვა კანდელაკიქუთაისის წმინდა დავითისა და კონსტანტინეს ეკლესიის წინამძღვა-რი, ინჟინერ–ეკოლოგი, ტექნიკის მეცნიერებათა დოქტორი 1999 წლი-დან, საქართველოს აგრარულ მეცნიერებათა აკადემიის აკადემიკოსი.გამოქვეყნებული აქვს 28 სამეცნიერო ნაშრომი ეკოლოგიისა და ბუნებ-რივი რესურსების დაცვის მიმართულებით.E-mail: shalkandel@mail.ruადამიანის წყლის რესურსებისა და კოლოსალური რაოდენობის საკვებ საშუა-ლებათა ურთიერთკავშირის პრობლემა უკანასკნელ პერიოდში განსაკუთრებით ყუ-რადღების ცენტრში მოექცა. მათ შორის წყალს, როგორც ბუნების ღვთიურ საჩუქარს,ცენტრალური ადგილი უჭირავს, ხოლო აღნიშნულის ბაზაზე სულ უფრო და უფროსრულყოფილი ხდება მეტად სასიამოვნო, მარგებელი და ადამიანის ორგანიზმისათ-ვის ადვილად მოსანელებელი უალკოჰოლო სხვადასხვა მატონიზირებელი სასმელე-ბის მრავალფეროვანი ასორტიმენტი. მრავალფეროვანს ვამბობთ იმიტომ, რომ ფერს,52

ფერის შეგრძნებას, დიდი მნიშვნელობა აქვს ადამიანისათვის. ეს უკანასკნელი ვერცკი გრძნობს, თუ როგორ შეუმჩნევლად იზიდავს მას გამა ფერებისა, ყოველგვარი სი-ლამაზისა.საუკუნეზე მეტი გავიდა მას შემდეგ, რაც უალკოჰოლო და სხვადასხვა მატონი-ზირებელი სასმელების ტექნოლოგიაში ჯეროვანი ადგილი დაიმკვიდრა კვებითი სა-ღებავების ჩართვამ, რომელიც იძლეოდა არა მარტო სასურველ ფერს, არამედ მნიშ-ვნელოვნად აუმჯობესებდა სასმელების საგემოვნო თვისებებსაც. ასე განთავსდა კვე-ბითი საღებავების სახელწოდებაში არომატიზატორების ცნებაც. მოგვიანებით ესთვისებები კვების მრეწველობის მრავალი ბრენდის სარეკლამო დასაყრდენ ძალადიქცა. საკვებმა საღებავებმა, თანდათანობით შეაღწია ისეთ მრავალტონაჟიან პროდუქ-ტებშიც, როგორებიცაა შემაგრებული და ალკოჰოლიანი სასმელები, საკონდიტრო ნა-წარმი, სხვადასხვა სახის ხორცპროდუქტები, იოგურტები და კეჩუბები, მომხიბლავიპეიზაჟის მქონე სალათები, ნაყინი და სხვა რძის ნაწარმები. სამწუხაროდ, თანამედ-როვე საკვები საღებავები წარმოადგენენ ქიმიურ ნივთიერებებს, რომლებიც თავისთა-ვად არ გამოიყენებიან, როგორც კვების პროდუქტი, ან საკვების ჩვეულებრივი კომპო-ნენტი და ისინი უარყოფითად მოქმედებენ ადამიანის ორგანიზმზე. მათი დიდი უმ-რავლესობა შეიცავს მაღალტოქსიკურ, პოლიციკლურ ნახშირწყალბადებს, რომლებიცავთვისებიანი სიმსივნეების წარმოქმნის ძირითადი წყაროა. გარდა ამისა, ისინი იწვე-ვენ გენური სტრუქტურის რღვევასაც, რომელიც მდოვრედ მიმდინარეობს და კაცობ-რიობისათვის განვითარებად კატასტროფას წარმოადგენს. აღნიშნულის გამო, გაეროსსასურსათო კომისიის განცხადებით, უარყოფითად მოქმედი დანამატების გამოყენე-ბა თანამედროვეობის „ცივილიზებულ გენოციდად“ არის მიჩნეული.ჯანმრთელობის დაცვის საერთაშორისო ორგანიზაციაში 1975 წლიდან მუშაობსდანამატების ექსპერტთა გაერთიანებული კომიტეტი. შექმნილია ამ ორგანიზაციისკომისია, რომლის მიზანია შეიმუშაოს სტანდარტები საკვებ პროდუქტებზე მოსახლე-ობის ჯანმრთელობის დაცვის მიზნით. ასეთივე ორგანიზაცია შექმნილია ევროპულსაბჭოშიც. მათ მიერ შემოტანილი იქნა სისტემა - საკვებ დანამატთა ციფრული კოდი-ფიკაცია - საერთაშორისო (JNS) და ევროპული (E), რომელშიც თითოეულ ნივთიერე-ბას მინიჭებული აქვს თავისი სამციფრიანი ან ოთხციფრიანი კოდი. აღნიშნული კლა-სიფიკაციით საღებავები განთავსებულია ნომრებზე E-100-დან E-199-ის ჩათვლით.ქვემო ცხრილში მოცემულია ამჟამად არსებული ზოგიერთი სინთეზური საღე-ბავის კოდური კლასიფიკაცია, ძირითადი სინონიმური დასახელება და ფერი.ჩამოთვლილი სინთეზური საღებავებისათვის დადგენილია დღიური მოხმარე-ბის ნორმები ადამიანის მასის 60 კგ-ზე გადაანგარიშებით, მაგრამ იმის გათვალისწი-ნებით, რომ აღნიშნული ზღვრულად დასაშვები კონცენტრაციების დაცვა, განსაკუთ-რებით ზაფხულის პირობებში თითქმის შეუძლებელია, ამიტომ მზა პროდუქტისეტიკეტზე ეს მაჩვენებელი საერთოდ მითითებული არ არის.53

ცხრილი 1კოდი დასახელება ან სინონიმი ფერიE-102 ტარტრაზინი ოქროსფერი - ყვითელიE-104 ქინოლინის ყვითელი ლიმონისფერი - ყვითელიE-110 სანსეტი - „მზის ჩასვლა“ ნარინჯისფერიE-121 ციტრუსისმაგვარი მოწითალო წითელიE-122 აზორუბინი - კარმუაზინი ჟოლოსფერიE-123* ამარანტი წითელიE-124* ალისფერი 4R - პონსო 4R წითელიE-127* წითელი - კაშკაშა, ერითროზინი წითელიE-128* წითელი - 2G წითელიE-132ინდიგოკარმინი - საქსონიის ლურჯი (ინ-დიგოტინი)ლურჯიE-133 კაშკაშა ლურჯი ცისფერიE-140 ქლოროფილი და ქლოროფილინები მომწვანო-ყვითელიE-151 კაშკაშა შავი - შავი ბრილიანტი მოშაო-იისფერიE-155 HT - ყავისფერი ღია და მუქი ყავისფერებიE-171 ტიტანის დიოქსიდი რძისფერიE-172 რკინის ოქსიდი და ჰიდროქსიდი მეწამულიშენიშვნა: მსოფლიო ჯანმრთელობის დაცვისა და გაერთიანებული ერების ორ-განიზაციების მიერ იკრძალება სინთეზუი საღებავები მითითებული კოდებით.რადგანაც სინთეზური საღებავების მოხმარების ტემპებმა მკვეთრად გაუსწრესმათი ადამიანზე ზემოქმედების ხარისხის შესწავლას, ამიტომ თავი იჩინა ხელოვნუ-რი საღებავების უარყოფითი გამოვლინებების სულ უფრო და უფრო მზარდმა ხარის-ხმა.ბოლო მონაცემებით, ევროპულ კოდურ მონაცემებში, თამბაქოს მსგავსად, გაჩ-ნდა საღებავების ტოქსიკური დახასიათებები, რომელთა შორის არაიშვიათია პირდა-პირი მითითება: „აკრძალულია“, „საშიშია“, „საეჭვოა“ და ა.შ.როგორც ზემოთ გადმოცემული მასალიდან ირკვევა, მასობრივად წარმოებულიდა უზომოდრეალიზებადი სინთეზური საღებავები დღევანდელობის მნიშვნელოვანპრობლემას წარმოადგენს. ეს მაშინ, როდესაც ჩვენი ქვეყნის ფლორა წარმოადგენსსაკმაოდ მდიდარ სანედლეულო ბაზას ბუნებრივი, მცენარეული კვების მრეწველო-ბის საღებავების საწარმოებლად. ამავე დროს, ბუნებრივი საღებავების დასამზადებ-ლად შეიძლება გამოყენებული იქნას მცენარეული ნედლეულის ყველა ნაწილი (ღე-რო, ფოთოლი, თესლი, ნაყოფი, ფესვი), როგორც ნედლი, ასევე გამოშრობილი მასა-ლის სახით. ისინი, გარდა საღებავი პიგმენტებისა, მრავლად შეიცავენ სხვადასხვა კა-როტინოიდებს, ანტოციანინებს, ფლავონოიდებს, ხასიათდებიან კარგი ხსნადობითსხვადასხვა გამხსნელში და შესაბამისი შეფერილობით გარემოს pH-ისგან დამოკიდე-54

ბულებით. ამიტომაც არის, რომ ბოლო პერიოდში დიდი ინტენსივობით წარმოებსახალ-ახალი სახის ბუნებრივი მცენარეული ნედლეულის გამოვლენა, ახალი ტექნო-ლოგიების დამუშავება და მათი სამუშაო პარამეტრების სრულყოფა, რათა მიღებულიიქნას ბიოუსაფრთხო და კონკურენტუნარიანი კვების მრეწველობის საღებავები.ქვემოთ მოცემულია ევროპული კოდიფიკაციით რუსული ფირმა „ტერეზა-ინ-ტერის“ მიერ დამზადებული კვებითი საღებავების ნუსხა და მათი დოზირების ინ-ტერვალი.ცხრილი 2კოდიდასახელებადოზირება %პროდუქტის მა-საზეხსნადობისარეთხევადი მასალაE-120 მონტეკარმინი (წითელი) 0,001-0,1წყალი, სპირტი,ცხიმები, ზეთებიE-160cძირტკბილას ექსტრაქტი (ვარდისფერი-წყალი, სპირტი,0,001-0,2წითელი)ცხიმები, ზეთებიE-160a ბეტა-კაროტინი (ყვითელი) 0,02-0,4 ცხიმები, ზეთებიE-160c ბეტა-კაროტინი (ყვითელი) 0,001-0,2 წყალი, სპირტიE-141სპილენძთან ქლოროფილის კომპლექსი(მწვანე)0,001-0,08 ცხიმები, ზეთებიE-150dN50შაქრის კოლერი (ნარინჯისფერი) 0,002-0,1 წყალი, სპირტიE-150dN108შაქრის კოლერი (ნარინჯისფერი) 0,01-0,2 წყალი, სპირტიფხვნილებიE-162ჭარხლის წვენის ექსტრაქტი (წითელი,ყვითელი, ვარდისფერი)0,01-0,5 წყალიE-153 მცენარეული ნახშირი (ბაცი ფერი) 0,001-0,5დისპერგასია წყალ-ში ან ზეთშიE-163 ანტოციანინი (წითელი) 0,02-0,5 წყალი, სპირტიზემოთ მოცემული არასინთეზური და ბიოუსაფრთხო საღებავების ჩამონათვა-ლი შემოთავაზებულია 2009 წლის 12 იანვარს ფირმა „ტერეზია-ინტერი“-ს მიერ, ხო-ლო მათი არეალი დღითიდღე მატულობს.კვლევები აღნიშნული მიმართულებით მრავალი საზღვარგარეთული და სამა-მულო სამეცნიერო ცენტრების ინტერესების სფეროს წარმოადგენს.სტატია მომზადდა ინტერნეტ-მასალებზე დაყრდნობით.55

სინთეზური საღებავები პროდუქტებში - „ცივილიზებული გენოციდი“ა.შ. კანდელაკი, შ.ა. კანდელაკიაკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტირეზიუმესასურსათო პროდუქციის მსოფლიო წარმოებაში ფართო გამოყენებას პოულობს სინთე-ზური საღებავები, რომლებიც უარყოფითად აისახება ადამიანის ორგანიზმზე. ისინი აგრეთვეიწვევენ გენეტიკურ ცვლილებებს და რიგ სხვადასხვა დაავადებებს. უკანასკნელ წლებში ევ-როკავშირის ქვეყნებში თანდათანობით გავრცელდა გენმოდიფიცირებული საკვები დანამა-ტების მოხმარების მიმართ მკაცრად ნეგატიური დამოკიდებულება. ამიტომ გაერთიანებულიერების ორგანიზაციის მიერ აკრძალული იქნა მთელი რიგი გამა სინთეზური საღებავებისა,მათ შორის E-123-ამარანტი, E-124-პონსო-4R, E-127-კაშკაშა წითელი, ერითროზინი.კვების მრეწველობის ერთ-ერთი ძირითადი ამოცანაა ხელოვნური და ქიმიური საღება-ვების შეცვლა ბუნებრივი და ბიოუსაფრთხო საღებავებით.56

არომატიზატორი გემურ–არომატული დანამატია, რომელიც გამოიყენება პრო-დუქციის ნატურალური არომატის და გემოს გასაძლიერებლად, ნედლეულის გადა-მუშავებისა და მზა პროდუქტის შენახვისას ნაწილობრივ დაკარგული არომატის დაგემოს აღსადგენად, ასევე, ნაწარმის არასასურველი სურნელის დასაფარად. მათი გა-მოყენება ზრდის პროდუქციის ასორტიმენტს (საკონდიტრო ნაწარმი, ალკოჰოლურიდა უალკოჰოლო სასმელები, იოგურტები, ნაყინები და სხვა), ხელს უწყობენ პრო-დუქციის გემურ–არომატული მახასიათებლების სტანდარტიზირებას.საკვები არომატიზატორები წარმოშობის მიხედვით იყოფიან სამ ჯგუფად: ბუ-ნებრივი, იდენტური ბუნებრივთან და ხელოვნური.ბუნებრივი არომატიზატორები წარმოადგენენ არომატული ნივთიერებების ნა-რევს, რომელიც გამოყოფილია ნატურალური ნედლეულიდან ფიზიკური ან ბიოტექ-ნოლოგიური მეთოდებით.ბუნებრივთან იდენტური არომატიზატორები ისეთი არომატული ნივთიერებე-ბის ნარევია, რომელიც იდენტიფიცირებულია ნატურალურ პროდუქტში, მაგრამ მიsaerTaSorisosamecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEმცენარეული არომატიზატორები და მათი გამოყენებაჩაის პროდუქციის წარმოებაშიკახნიაშვილი ე.ზ.საქართველოს სუბტროპიკული მეურნეობის სახელმწიფო უნივერსიტეტისაქართველოს სუბტროპიკული მეურნეობის სახელმწიფო უნივერსიტე-ტის სასურსათო პროდუქტთა ტექნოლოგიების დეპარტამენტი. ასოცი-რებული პროფესორი.არის 26 სამეცნიერო შრომის ავტორი, მათ შორის: 1 გამოგონება, 16 სამეც-ნიერო შრომა, 5 მეთოდური მითითება, 1 სახელმძღვანელო, 3 სალექციოკურსი.Email: kakhni@mail.ruანოტაცია: მსოფლიოში ფართოდ გავრცელებულ სახეობას წარმოადგენს სხვადასხვა არომა-ტიზატორებით გამდიდრებული საკვები პროდუქტები. არომატიზატორები ხელს უწყობენროგორც, არომატის და გემოს გაუმჯობესებას, ასევე, ზრდიან პროდუქციის ასორტიმენტს.ასეთ პროდუქტთა სახეობას წარმოადგენს არომატიზირებული ჩაი, რომლის გამდიდრება შე-საძლებელია წარმოებაში მცენარეული ნედლეულის ჩართვით. სტატიაში განხილულია შავიჩაის არომატიზირების შესაძლებლობა წყავის ცრუყვავილების გამოყენებით.57

ღებულია ქიმიური სინთეზით ან მცენარეული ნედლეულიდან ქიმიური მეთოდით.ხელოვნური (სინთეტიკური) არომატიზატორების შემადგენლობაში შედის ისე-თი სინთეტიკური ნაერთი, რომელიც არაა იდენტიფიცირებული მცენარეულ ნედლე-ულში და ნატურალურ პროდუქტებში. იგი ასევე შეიძლება შეიცავდეს ბუნებრივ ანბუნებრივთან იდენტურ კომპონენეტებს, მიიღება ქიმიური სინთეზის გზით. შეადგე-ნენ ნებადართული ნივთიერებების რაოდენობის 20%–ს.კვებით არომატიზატორებს მიეკუთვნება ტრადიციული საკვები ნედლეულიდა კვებითი დანამატები, რომელთა გამოყენება ნებადართულია სტანდარტიზაციისსაერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ. მათზე არ ხდება კოდი E მინიჭება, ვინაიდანისინი წარმოადგენენ რთულ, მრავალკომპონენტოვან ნარევებს. მართალია მსოფლი-ოში გამოშვებული არომატიზატორის რაოდენობა შეადგენს ათი ათასს, თუმცა რეა-ლურად კვებით დანამატად გამოიყენება მხოლოდ 500.გამოშვების ფორმის მიხედვით არომატიზატორები არიან: თხევადი (სითხე დაემულსია), მშრალი და პასტისებრი ფორმის. მათი დამზადება დაკავშირებულია სხვა-დასხვა ტექნოლოგიურ და ქიმიურ პროცესებთან (ადსორბცია, ემულგირება, ხსნადო-ბა, კაპსულირება, მეიერის რეაქციით დამზადება და ა.შ.) და მოითხოვენ სხვადასხვარეაქტივებს და მასალებს (მარილი, შაქარი, სახამებელი, ეთილის სპირტი, ტრიაცე-ტინი და ა.შ.), რაც გარკვეულ სირთულეებთან არის დაკავშირებული. ამიტომ, უპრია-ნია ბუნებრივი მცენარეული ნედლეულის გამოყენება პროდუქციის არომატიზირე-ბისათვის.ამ მხრივ მისაღებია ბუნებრივი არომატიზატორის გამოყენება, თუმცა, აქვე აღ-სანიშნავია ისიც, რომ დღესდღეობით არ არსებობს სამეცნიერო მონაცემები ბუნებრი-ვი არომატიზატორების უპირატესობის (ტოქსიკოლოგიური და ჰიგიენური თვალ-საზრისით) შესახებ ბუნებრივთან იდენტურ ან ხელოვნურ არომატიზატორებთან შე-დარებით.ბუნებრივი არომატიზატორები ხასიათდებიან ექსტრაქტული ნივთიერებების,ფენოლური ნაერთების, ამინომჟავების, ეთეროვანი ზეთების საკმაოდ მაღალი შემ-ცველობით, რომლებიც გარკვეულ დადებით გავლენას ახდენენ ადამიანის ორგანიზ-მის ცხოველმყოფადობაზე. განსაკუთრებით გამოირჩევა მცენარეული ნედლეულისყვავილები. მათი გამოყენება შესაძლებელია როგორც, მისგან მიღებული ეთეროვანიზეთის სახით, ასევე, ნედლი ან მშრალი სახით. თუმცა ცნობილია, რომ ეთეროვანიზეთებით არომატიზირებული პროდუქცია გახანგრძლივებული შენახვისას კარგავსხარისხს, მუქდება, რასაც განაპირობებს ეთერზეთების ჰაერთან შეხებისას მიმდინარეჟანგვითი რეაქციები. ამიტომ, უპრიანია არომატიზატორების (ყვავილების) ნედლი ანმშრალი სახით გამოყენება.არომატიზირებულ პროდუქტთა სახეობას წარმოადგენს არომატიზირებულიჩაი. იგი არის ნატურალური, არაფალსიფიცირებული პროდუქცია, რომელიც მიღე-ბულია მთელ მსოფლიოში. არომატიზირებული ჩაის საწარმოებლად ძირითადადიყენებენ მცენარეთა ყვავილებს, ფოთლებს, აგრეთვე, სხვადასხვა მცენარიდან მიღე-58

ბულ ეთეროვან ზეთს. არომატიზირებული ჩაის წარმოება დიდი ხანია ცნობილია დამრავალი შრომაა მიძღვნილი [2,4].როგორც ცნობილია, ჩაის არომატიზატორებს წარმოადგენენ: ანანასი, ბანანი,ფორთოხალი, ბერგამოტი, ვანილი, ალუბალი, ჟასმინი, ჟოლო, მარწყვი, მანგო, მარა-გუია, თაფლი, ატამი, ტროპიკული ხილი, შავი მოცხარი და სხვა, რომელთა რიცხვისგაზრდა შეიძლება წყავის ცრუყვავილების გამოყენებით [1].არომატიზირებული ჩაის წარმოების პარამეტრების დასადგენად ცდები ჩატა-რებული იქნა ლაბორატორიის პირობებში. არომატიზატორად გამოვიყენეთ წყავისმცენარის ცრუყვავილები, რომლის აღება წარმოებს სექტმბერში, მეორე ყვავილობი-სას. ჩაის არომატიზირება შესაძლებელია ფოთლის გრეხის პროცესში ან მზა პრო-დუქციასთან კუპაჟით. არომატიზირებას ვახდენდით ჩაის მზა პროდუქციასთან ნედ-ლი და გამშრალი არომატიზატორის მექანიკური შერევით.ცნობილია, რომ ეთერზეთოვანი ნედლეული ეთეროვან ზეთს შეიცავს როგორც,თავისუფალ, ასევე, ბმულ მდგომარეობაში. ზეთის გამოსათავისუფლებლად იყენებენყვავილების წინასწარ დაყოვნებას ანაერობულ პირობებში 25–30 0 C ტემპერატურაზე,8–12 საათის განმავლობაში, რაც იწვევს ზეთის გამოსავლის ზრდას 20%–ით და მისიხარისხის გაუმჯობესებას. აქედან გამომდინარე, ეთერზეთოვანი მცენარის ყვავილე-ბის გამოყენება არომატიზირებული ჩაის მისაღებად მიზანშეწონილია ანაერობულპირობებში [2].არომატიზირება მოვახდინეთ პოლიეთილენის ტომრებში ჩაისა (7–8სმ. სისქისფენით) და ნედლი ცრუყვავილების თხელი ფენის მონაცვლეობით ტომრის შევსებამ-დე, ორივე შესარევი მასალის 6–7 ფენის მიღებით. შევსებული პოლიეთილენის ტომ-რები ჰერმენტულ პირობებში დავაყოვნეთ 10–12სთ, ოთახის ტემპერატურაზე, შემ-დგომში ჩაისა და ყვავილების გამოცალკავებით №4 ბადეში გაცრით.ნედლი და მშრალი წყავის ცრუყვავილების (გამშრალი ექსპერიმენტულ ელექ-ტროსაშრობ დანადგარზე 70 0 C ტემპერატურაზე, 10–12 წუთის განმავლობაში, 7%ნარჩენ ტენიანობამდე) დასამატებელ ოპტიმალურ რაოდენობად შევირჩიეთ ჩაის წო-ნის 5, 10 და 15% დოზა.არომატიზირებულ ჩაის ნიმუშებში განსაზღვრული იქნა ორგანოლეპტიკურიმაჩვენებლები და ძირითადი ქიმიური კომპონენტები [3]. შედეგები მოცემულიაცხრილში №1.როგორც ცხრილიდან ჩანს, ადგილი აქვს როგორც, ნედლი, ისე, გამშრალი ცრუყ-ვავილებით არომატიზირებული შავი ბაიხის ჩაის ორგანოლეპტიკური მაჩვენებლე-ბის და ძირითადი ქიმიური კომპონენტების მატებას. ორივე შემთხვევაში არომატი-ზირებული ჩაის წარმოებისას ოპტიმალურ დოზად ჩაითვლება 5–10%, მეტი რაოდე-ნობით დამატების შემთხვევაში ჩაისათვის არადამახასიათებელი ნუშის სურნელითგაჯერებული არომატის და გემოს ნაყენი მიიღება, რომელიც რა თქმა უნდა მოხმარე-ბისათვის ნაკლებად მისაღებია.59

ცხრილი №1.წყავის ცრუყვავილებით არომატიზირებული შავი ჩაისხარისხობრივი მაჩვენებლებიცდის ვარიან-ტებიცრუყვავილისსახეარომატიზა-ტორის დოზა%არომატი, გემო(ბალებში)ნაყენიფენოლური ნა-ერთები%ექსტრაქტულინივთიერებები%ამინომჟავათაჯამი %შავი ბაიხისჩაი (საკონ-ტროლო)საცდელი 1საცდელი 2საცდელი 3– – 3,25 საშუალო 8,7 28,7 2,0ნედლიმშრა-ლინედლიმშრა-ლინედლიმშრა-ლი510153,25 სუს-ტი, ნუშისარომატით3,5 სუსტი,სასიამოვ-ნო არომა-ტით3,5 სასია-მოვნო ნუ-შის არომა-ტით3,75 სასია-მოვნო ნუ-შის არომა-ტით3,5 სასია-მოვნო გა-ჯერებულინუშისარომატით3,75 სასია-მოვნო გა-ჯერებულინუშისარომატითსაშუალო 9,05 30,5 2,17საშუალო 9,1 29,0 2,2საშუალო 9,55 31,5 2,25საშუალო 9,25 30,7 2,25საშუალო-ზე მაღალი9,75 31,8 2,35საშუალო 9,75 31,05 2,45არომატიზირებული ჩაი ხასიათდება ნაზი, სასიამოვნო, ნუშის არომატით, ამას-თან მცირედ, მაგრამ, მატულობს ექსტრაქტულობა, ფენოლური ნაერთები და ამინომ-ჟავათა ჯამი. ამდენად, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ვღებულობთ ბიოლოგიურად აქტიუ-რი ნივთიერებებით გამდიდრებულ არომატიზირებულ შავ ჩაის.60

ლიტერატურა - References – Литература1. Дурмишидзе С.В., Шалашвили А.Г., Мжаванадзе В.В. и др. - Флаваноиды и оксикоричневыекислоты некоторых представителей дикорастущей флоры Грузии. изд. «Мецниереба»,Тбилиси, 1981г. стр. 41-92;2. ორაგველიძე ნ. – ახალი სახის ჩაის პროდუქტების ტექნოლოგია, სადოქტორო დისერტა-ციის ავტორეფერატი, ქუთაისი, 2001წ. გვ. 86;3. ჯინჯოლია რ., ჩიქოვანი ნ. – ჩაის ქიმიის პრაქტიკუმი, გამომც. „განათლება“, თბილისი,1986წ. გვ.156;4. Дзнеладзе З.Ю. – Технологические основы производства обогащенного чая, жидкихконцентратов и безалкогольных напитков, автореферат докторской диссертации, Сухуми,1990г.მცენარეული არომატიზატორები და მათი გამოყენებაჩაის პროდუქციის წარმოებაშიკახნიაშვილი ე.ზ.საქართველოს სუბტროპიკული მეურნეობის სახელმწიფო უნივერსიტეტირეზიუმეგაანალიზებულია კვების პროდუქტებში გამოყენებული არომატიზატორების როლი,კერძოდ, ბუნებრივი არომატიზატორების გამოყენების უპირატესობა.ჩატარებულია ცდები წყავის ცრუყვავილებით არომატიზირებული შავი ჩაის მიღებისმიზნით.მიღებულია მცენარეული არომატიზატორით (10–15% დოზა) გამდიდრებული შავი ჩა-ის პროდუქტი, რომელიც ხასიათდება ნაზი, სასიამოვნო ნუშის არომატით, მომატებული ქი-მიური ნაერთებით და წარმოადგენს ადამიანისათვის უსაფრთხო, არაფალსიფიცირებულპროდუქტს.61

ჩაიოტი, მექსიკური კიტრი (Sechium edule, Swartz), არის გოგროვანთა ოჯახისწარმომადგენელი. იგი მრავალწლიანი ბალახოვანი მცოცავი მცენარეა, რომელიცპწკალების დახმარებით ემაგრება საყრდენს. ფოთლები კიტრის ფოთლების მსგავსია,ხუთნაკვთიანი, 20 სმ სიგრძის. ფოთლის ორივე მხარე შებუსულია. ყვავილები მოყვი-თალო–თეთრი, ცალსქესიანი (ერთბინიანი). მამრობითი ყვავილები ჯგუფებადაა შეკ-რებილი, მდედრობითი ყვავილები კი ერთეულად ან ჯგუფად. ნაყოფი მსხვილია,დიდი ზომის, შებრტყელებული, ორშიმო მსხალის ფორმის. ზრდასრული ნაყოფიიწონის 200 გრამიდან 1 კგ–მდე; უფრო ხშირად გამომდინარე ნიადაგურ–კლიმატურიპირობებიდან 250–500 გრამამდეა. ნაყოფში არის ძალიან დიდი ზომის თესლი, რომე-ლიც დაფარულია ხორციანი გარსით, თუმცა გამრავლების შემთხვევაში იგი ირგვებანაყოფგარემოთი.ჩაიოტი, როგორც სამრეწველო კულტურა, მოჰყავთ მექსიკაში, ცენტრალურ დასამხრეთ ამერიკაში; ასევე, ვიეტნამში, კორეაში და აზერბაიჯანში. კლიმატური პირო-ბები შესაძლებლობას იძლევა ჩაიოტი მოყვანილი იქნას ყირიმში, სამხრეთ უკრაინასადა მოლდავეთში. არის ლიტერატურული მონაცემები, რომ სათბურის პირობებშიიგი ხარობს უფრო ჩრდილოეთშიც, კერძოდ, ტამბოვში.სასურსათო პროდუქტად გამოიყენება უმწიფარი, ჭყინტი ნაყოფები როგორცმოთუშული, ასევე მოხარშული, შემწვარი, დამჟავებული მწნილისა და კონსერვებისსახით. საკვებად შეიძლება გამოყენებული იქნას ფესვებზე წარმოქმნილი სახამებლისშემცველი ტუბერებიც, რომელიც გემოთი ჩამოჰგავს კარტოფილს. ჩაიოტის ახალგაზ-რდა ყლორტებისაგან მზადდება მხალი, ხოლო გამხმარისაგან – ქუდები, ჩანთები დაჭილოფი. ამდენად იგი ითვლება სუპერკულტურად. ე.ი. კულტურად, რომლის ყვე-ლა ნაწილი მოხმარებადია. ავტორების მიერ ზემოთ ჩამოთვლილს დაემატა მცენარისგადანაჭერიდან მიღებული წვენიც, რომელიც სპეციფიური, მაგრამ საკმაოდ სასიაsaerTaSorisosamecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEჩაიოტი – სასარგებლო კულტურა და ბიოუსაფრთხო პროდუქტიკილაძე რ., ჩაფიჩაძე ალ., ფრუიძე მ., ბენიძე ე.სუბტროპიკული მეურნეობის სოხუმის სახელმწიფო სასწავლო უნივერსიტეტიჩაიოტი (მექსიკური კიტრი) ბოსტნეული კულტურაა, რომლისგანაც მზადდება ეკოლოგიუ-რად სუფთა სასურსათო პროდუქტების ფართო ასორტიმენტი.ნაშრომში მოცემულია ჩაიოტის ბოტანიკურ–მორფოლოგიური დახასიათება, ბიოლოგია, აგ-როტექნოლოგია, გავრცელების არეალი, მავნებლებისა და დაავადებებისადმი გამძლეობა, ნა-ყოფების შენახვის ვადა. გადამუშავების შედეგად მიღებული პროდუქტების ასორტიმენტი,ნაყოფის და ღეროს გადანაჭერიდან გადმოდენილი წვენის ქიმიური შედგენილობა.62

მოვნო დასალევია.ჩაიოტი უფრო კალორიულია ვიდრე კიტრი, ყაბაყი, პამიდორი და სტაფილო.მისი ნაყოფი უფრო სასიამოვნო და გემრიელია, ვიდრე ყაბაყის. მოკრეფილი ნაყოფე-ბი ინახება ხანგრძლივად – ორი–სამი თვე.ჩაიოტის კულტურით ჯერ კიდევ სოხუმში 1973 წელს დაინტერესდა საქართვე-ლოს სუბტროპიკული მეურნეობის მემცენარეობის კათედრის თანამშრომლები(დოც. ალ. ჩაფიჩაძე, დოც. ბ. ხატიაშვილი). მათ მიერ დამუშავებული იქნა ჩაიოტისაგროტექნოლოგია. ცდები დაყენებული იყო ეშერში ინსტიტუტის სასწავლო მეურნე-ობაში, რის საფუძველზეც დადგენილი იქნა კულტურის ოპტიმალური კვების არე(5X2 მ 2 ), დარგვის ვადა (მაისის შუა რიცხვები), ნიადაგის დამუშავების სიღრმე (40–45სმ), ნაყოფების კრეფის ვადები, შენახვის პირობები, ნერგის გამოყვანა, აგროტექნიკადა სხვა.დევნილობის შემდეგ საქართველოს სუბტროპიკული მეურნეობის ინსტიტუ-ტის თანამშრომლები (პროფ. რ. კილაძე, დოც. ალ. ჩაფიჩაძე) კვლავ დაუბრუნდნენ ჩა-იოტის გავრცელების საკითხს გურია–სამეგრელოსა და იმერეთის რეგიონებში. ხო-ლო წელს მოისინჯა ნიადაგი მისი აღმოსავლეთ საქართველოში გავრცელების პერ-სპექტივებისათვის.2001 წლიდან მოძიებული იქნა ჩაიოტის ნაყოფები და დაიწყო ნერგების გამოყ-ვანა, მათი გადაცემა ადგილობრივი მოსახლეობისათვის საკარმიდამო ნაკვეთებზედარგვის მიზნით.დადგენილ იქნა, რომ ჩაიოტის მოყვანა წარმატებით შეიძლება ამ რეგიონებშიქარებისაგან დაცულ ფართობებზე.ჩაიოტი მსხმოიარობის დროსჩაიოტი შეიძლება მოყვანილ იქნას, როგორც დაცულ გრუნტში სხვა კულტუ-რებთან შეთანაწყობით (კიტრი, პამიდორი, ცერეცო), ასევე მრავალწლიანი ნარგავე-ბის გვერდით. პირველ შემთხვევაში ჩაიოტი ირგვება სათბურის კედელთან ახლოს.63

იგი ხელს არ უშლის ძირითად კულტურას. მით უმეტეს - მრავალწლიან ნარგაობას(მსხალი, ფეიჰოა, ტყემალი), რაც არაერთხელ იქნა დაფიქსირებული ავტორების მიერდასავლეთ საქართველოს რამდენიმე სოფელში და ქალაქში.ჩაიოტი წელს პირველად იქნა დარგული სენაკის სასწავლო მეურნეობაში. თუმ-ცა შედეგებით კმაყოფილების გამოხატვა არ შეიძლება, იმდენად რამდენადაც, მიუხე-დავად გაფრთხილებისა, მცენარეები განთავსებული იქნა ქარისაგან დაუცველ დაწყლით დეფიციტურ ფართობზე.ჩაიოტი ასევე დარგული იქნა ქუთაისში დეკორაციულ მცენარეთა სანერგეშინიკეას ქუჩაზე (სულ ორი ძირი). მათზე მოკრეფილი იქნა 800–ზე მეტი ნაყოფი.შედეგი მიღწეული იქნა რამდენიმე ღონისძიების გათვალისწინებით: 1. ობიექტიკარგად იყო დაცული ქარისაგან (ორმაგი ქარსაფარი ზოლი); 2. უზრუნველყო-ფილი მაღალნაყოფიერი ნიადაგით, და 3. თითქმის ყოველდღიური მორწყვით.ჩაიოტის აგროტექნიკა არც ისე რთულია. მთავარია სარგავი მასალის გამოყვანადა ვეგეტაციის პერიოდში მცენარის წყლით უზრუნველყოფა.სათესლე ნაყოფები კარგად ინახება გრილ, მღრღნელებისაგან დაცულ საცავებ-ში, ყუთებში ან სტელაჟებზე ერთ წყებად დალაგებული.სარგავი მასალის გამოსაყვანად იყენებენ მომწიფებულ ნაყოფებს. ამისათვისადრე გაზაფხულზე ჩაიოტის ნაყოფები ირგვება კონტეინერში ან პლასტმასის ვედ-როში, სადაც ჩაყრილია შეზავებული ნიადაგი – 3 წილი „ფოთლის მიწა“, 1 წილი გა-დამწვარი ნაკელი და 1 წილი შლამი ან სილა.თებერვლის თვეში (უფრო ადრეც) მასში დახრილად (45 0 ) თავსდება ნაყოფი.ნაყოფის 2/3 იფარება ნიადაგით და შეაქვთ სათბურში. ნაყოფები ირწყვება საჭიროე-ბისამებრ. ნაზარდი იწყებს ნაყოფის შიგნიდან გამოსვლას (თუ მანამდე არ არის გამო-სული). იგი იკვებება ნაყოფში არსებული სამარაგო ნივთიერებით. როცა ღეროს სი-მაღლე მიაღწევს 0,3–0,5 მ–ს, ირგვება მუდმივ ადგილზე.მუდმივ ადგილზე დარგვისას ამოიღება 35–40 სმ სიღრმის ორმო. ორმოს დია-მეტრი უნდა იყოს 35–40 სმ–ი. მასში შეტანილი უნდა იქნას ნიადაგთან კარგად შერე-ული 1 ვედრო გადამწვარი ნაკელი.ნერგი ფრთხილად ამოიღება კონტეინერიდან ან პლასტმასის ვედროდან და ირ-გვება ორმოში. ირწყვება უხვად და ხშირად.აგროტექნიკური ღონისძიებებიდან რა თქმა უნდა მნიშვნელოვანია ნიადაგისგაფხვიერება, სარეველების წინააღმდეგ ბრძოლა, საყრდენების გაკეთება და ღეროე-ბის განაწილება მათზე.უნდა აღინიშნოს, რომ ჩაიოტზე დაავადებები და მავნებლები არ არის შემჩნეუ-ლი, რაც კიდევ ერთხელ აძლიერებს ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქციის მიღებისშესაძლებლობას.ინსტიტუტის სუბტროპიკულ კულტურათა ტექნოლოგიის კათედრაზე წლებისგანმავლობაში ისწავლებოდა ჩაიოტის ნაყოფების გადამუშავების ტექნოლოგიები დამისი თესლების ქიმიური შედგენილობა. ასევე, დადგენილი იქნა წარმოებაში მარი-64

ნადების, სოუსებისა და სხვა საკონსერვო ნაწარმის შექმნის ტექნოლოგიები (1).კვლევის შედეგად ცნობილი გახდა, რომ ჩაიოტის ნაყოფები შეიცავს ადამიანისცხოველმყოფელობისათვის საჭირო საკვებ ნივთიერებებს: სახამებელს, აზოტოვან დაფისოვან ნივთიერებებს, ცილებს, ცელულოზას, ეთერში ხსნად ცხიმებს, ნახშირ-წყლებს, ამინომჟავებს და ვიტამინ C-ს. ასევე შესწავლილი იქნა ჩაიოტის ნაყოფში მო-თავსებული საკმაოდ დიდი ზომის (სიგრძე 3–6 , სიგანე 3–4 სმ) თესლის ქიმიურიშედგენილობა.კვლევით დადგენილი იქნა, რომ თესლის მშრალი ნივთიერებების რაოდენობამშეადგინა 90%. მშრალი ნივთიერებების ძირითად შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენ-და შაქრები: მალტოზა, საქაროზა, გლუკოზა და ფრუქტოზა. მათმა ჯამურმა რაოდე-ნობამ შეადგინა 2% მშრალ ნივთიერებაზე გადაანგარიშებით.ქრომატოგრაფიული კვლევის შედეგად აღმოჩენილი იქნა 16 ამინომჟავა: ორნი-ტინი, ცისტეინი, ცისტინი, გლიკოკოლი, ჰისტიდინი, ლიზინი, ასპარაგინი, სერინი,ალანინი, პროლინი, ტიროზინი, ტრიპტოფანი, ვალინი, ფენილალანინი, ლეიცინი დაიზოლეიცინი.აქედან შეუცვლელი ამინომჟავის, ტრიპტოფანის რაოდენობამ შეადგინა 0,77%,ხოლო ამინომჟავების ჯამურმა რაოდენობამ – 6,76%.ჩაიოტის თესლი შეიცავს ცხიმებს 13%–ის ოდენობით მშრალ წონაზე გადაანგა-რიშებით.ინტერესი გამოიწვია შემოდგომაზე ჩაიოტის მცენარის გადანაჭერიდან მიღე-ბულმა წვენმა, რომლის დღეღამურმა დებეტმა შეადგინა 7–8 ლიტრი. წვენთადენაგაგრძელდა 5 დღის განმავლობაში, რათქმა უნდა კლებითი რეჟიმით.ჩაიოტის მცენარის გადანაჭერიდან მიღებული წვენი წარმოადგენს შედარებითგამჭვირვალე, მაგრამ მაინც ოდნავ შემღვრეულ სითხეს, რომელიც დაყოვნების შედე-გად იძლევა მცირე ნალექს.ჩაიოტის მცენარის წვენის ხვედრითი წონა შეადგენს 0,995 გრ/სმ 3 ; წვენის სარე-აქციო არე თითქმის ნეიტრალურია pH=6,76; წვენში თვისობრივი რეაქციებით აღმო-ჩენილი იქნა Mg, Ca, Co, K- ის და სხვა იონები.ამ მიმართულებით კვლევები გრძელდება.სახალხო მედიცინაში ურჩევენ, რომ მიიღონ ახალგამოწურული ჩაიოტის ნაყო-ფის წვენი როგორც დამაწყნარებელი და ტკივილგამაყუჩებელი საშუალება კუჭ–ნაწ-ლავის კოლიტების, ხოლო წვენი თაფლთან შერეული – ზედა სასუნთქი გზების კატა-რისა და ხველების დროს. ასევე წარმატებით შეიძლება იქნას გამოყენებული მცენა-რის გადანაჭერიდან მიღებული წვენი, რომელიც მდიდარია ადამიანის ორგანიზმი-სათვის საჭირო მინერალური ნივთიერებებით.ჩაიოტი საუკეთესო სამრეწველო კულტურაა და მას ყურადღება უნდა მიაქციონფერმერებმა. მისი დანერგვა საქართველოს ფერმერულ მეურნეობებში მეტად ეფექ-ტური იქნება. რადგანაც არის გამოცდილება ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 70–იანწლებში ქარხნული წესით დამზადებულ მწნილებს და მარინადებს რა მოთხოვნა65

ჰქონდა ქ. სოხუმის ბაზარზე.ჩაიოტი ასევე წარმატებით შეიძლება დაინერგოს საკარმიდამო ნაკვეთებზე. მი-სი ეგზოტურობის, სუპერკულტურობის და მისგან ბიოლოგიურად უსაფრთხო პრო-დუქციის მიღების გამო. მით უმეტეს, თუ გათვალისწინებული იქნება –1. მოსავლის აღების პერიოდი (ნოემბერ–დეკემბერი), როცა თითქმის არ არისმოსაკრეფი სხვა ბოსტნეული კულტურები (კიტრი და ბადრიჯანი), რომლებიც შეუძ-ლია ჩაანაცვლოს ჩაიოტმა; 2.ნაყოფების ხანგრძლივად შენახვის შესაძლებლობა; 3.მავნებლებისა და დაავადებების არ არსებობა; 4. პროდუქციის მრავალფეროვანიასორტიმენტი; 5. მცენარის ქიმიური შედგენილობაჩაიოტი – სასარგებლო კულტურა და ბიოუსაფრთხო პროდუქტიკილაძე რ., ჩაფიჩაძე ალ., ფრუიძე მ., ბენიძე ე.სუბტროპიკული მეურნეობის სოხუმის სახელმწიფო სასწავლო უნივერსიტეტირეზიუმესტატიაში მოცემულია ჩაიოტის (მექსიკური კიტრის) ჯერ კიდევ სათანადოდ შეუსწავ-ლელი და მეტად პერსპექტიული ხვიარა ბოსტნეული კულტურის დასავლეთ საქართველოშიზრდა–განვითარების კვლევის შედეგები; მორფოლოგიური დახასიათება; აგროტექნიკის თა-ვისებურებები; ნაყოფების და გადანაჭერი ღეროებიდან გამოსული წვენის ქიმიური შედგენი-ლობის კვლევის შედეგები. აღნიშნულია, რომ ეს მცენარე არ ზიანდება მავნებლებით, ხოლოსაკვებად გამოიყენება მისი ყველა ორგანო და წარმოადგენს ბიოლოგიურად სუფთა და უსაფ-რთხო კულტურას, რომელიც ნაყოფებს იძლევა ნოემბერ–დეკემბერში, მაშინ როცა სხვა ბოს-ტნეული კულტურების დეფიციტია.66

saerTaSoriso samecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEჩაისაგან ბუნებრივი მცენარეული წარმოშობის ყავისფერისაღებავის მიღებაფრუიძე მ.რ.სუბტროპიკული მეურნეობის სოხუმის სახელმწიფო სასწავლო უნივერსიტეტიფრუიძე მაყვალასუბტროპიკული მეურნეობის სოხუმის სახელმწიფო სასწავლო უნი-ვერსიტეტის სასურსათო პროდუქტთა გადამუშავების ტექნოლოგიე-ბის დეპარტამენტი, სრული პროფესორი, აკადემიური დოქტორი.გამოქვეყნებული აქვს 60-ზე მეტი სამეცნიერო ნაშრომი, მათ შორისერთი სახელმძღვანელო, გამოგონებები და მეთოდური მითითებე-ბი.Email: techdep@ssmsu.edu.geნაშრომში მოცემულია მასალები, რომელიც ასახავს ჩაის მოხმარების ნარჩენებიდან ყავისფერისაღებავის მიღების ტექნოლოგიას. ყავისფერი საღებავი წარმოადგენს ფენოლური ნაერთებისფერმენტატული და თერმოქიმიური ჟანგვის პროდუქტს, რომელიც ძნელად იხსნება ცხელწყალში. ხოლო კარგად იხსნება 70%-იან აცეტონში. გამოშრობის შედეგად მიიღება ყავისფერიფხვნილი, რომელიც შესაძლებელია გამოყენებულ იქნას კვების მრეწველობაში სხვადასხვამიმართულებით როგორც ყავისფერი საკვები საღებავი.ცნობილია, რომ საკვებ პროდუქტებში საღებავები გამოიყენება გადამუშავებისან შენახვის შედეგად დაკარგული ბუნებრივი შეფერილობის აღსადგენად, ბუნებრი-ვი შეფერილობის გასაძლიერებლად და უფერული პროდუქტების შესაღებად, როგო-რიცაა უალკოჰოლო სასმელები, ნაყინები, საკონდიტრო ნაწარმი და სხვა.არსებობს საკვები საღებავების შემდეგი ჯგუფები: საღებავების ნარევი, სინთე-ზური ინდივიდუალური საღებავები და ნატურალური საღებავები [1]. ამათგან სინ-თეზურ საღებავებს ის უპირატესობა აქვთ, რომ მათგან შესაძლებელია მიღებულ იქ-ნას ნებისმიერი შეფერილობის პროდუქტი. მათ აქვთ კაშკაშა შეფერილობა, ასევე არიცვლიან ფერს თერმული დამუშავებისას, წყალში ხსნადებია, არ გააჩნიათ ბიოლო-გიური აქტივობა, გავლენას არ ახდენენ პროდუქტის შენახვის ვადაზე და არ გააჩნი-ათ სურნელება.სინთეზური საკვები საღებავებია: ტატრაზინი, პენსო 4ღ, ქინოლინის ყვითელი,კარმაზინი, შავი მბრწყინავი, ლურჯი მბრწყინავი, ინდიგოკარმინი, ყვითელი ,,მზისდაისი”, წითელი თვალწარმტაცი, შოკოლადისფერი.67

კვების მრეწველობაში გამოყენებული საღებავებიდან უმეტესი წილი მოდისსინთეზურ საღებავებზე, რაც არასასურველია, რამდენადაც მათ გააჩნიათ კანცეროგე-ნული თვისებები და უარყოფითად მოქმედებენ ადამიანის ორგანიზმზე. ამდენად,უპირატესობა ენიჭება ნატურალურ საკვებ საღებავებს.ნატურალური საკვები საღებავების მისაღებად საჭირო ნედლეული საკმაოდშეზღუდულია, იგი შეიძლება მიღებული იქნას კენკროვანი ნაყოფებისაგან, ყვავილე-ბისაგან, ფოთლებისა და ფესვებისაგან, აგრეთვე, მცენარეული ნედლეულის გადამუ-შავების ნარჩენებისაგან და სხვა.ბუნებრივ საღებავებს მიეკუთვნება: ლუკაროტინი (β -კაროტინი) - ყვითელიშეფერილობის, ანნატო - ორაჟისფერ-ყავისფერი შეფერილობის, ანტოციანები - წითე-ლი, კურკუმინი - მოყვითალო-ორანჟისფერ-ყავისფერი, ჭარხლის წითელი (ბეტანი-ნი) - წითელი, კარმინი (მწერისაგან მიღებული) - წითელი, კარამელის კოლერი - მუ-ქი ყავისფერი, ქერის ექსტრაქტი - მუქი ყავისფერი, ნახშირი - შავი, ქლოროფილ-სპი-ლენძის კომპლექსი - მუქი მწვანე შეფერილობის.ქართველი მეცნიერების გ. ფრუიძისა და მ. ბოკუჩავას მიერ გასული საუკუნის60-იან წლებში დამუშავებულ იქნა არასტანდარტული ჩაის ნედლეულიდან ბუნებ-რივი ნატურალური საღებავების: მწვანე, ყვითელი, წითელი, ყავისფერი და შავის მი-ღების ტექნოლოგია [2].ყავისფერი ნატურალური ბუნებრივი საღებავის მისაღებად შესაძლებელია გა-მოყენებულ იქნას ხსნადი ჩაის წარმოების ნარჩენი - გამონახარში ფოთოლი, რომე-ლიც მდიდარია ფენოლური ნაერთების ჟანგვითი პროდუქტებით - ყავისფერი პიგ-მენტებით - თეარუბიგინებით.შესწავლილი იქნა სხვადასხვა ხარისხის ჩაის გამონახარში ფოთოლი ცხელიწყლით მრავალჯერადი ექსტრაქციით [3]. ჩაის გამონახარში ფოთოლი ქუცმაცდებო-და და ექსტრაგირდებოდა ფხვიერი მასის მიღებამდე. სხვადასხვა ნიმუშიდან მიღე-ბულმა აცეტონური პრეპარატის საშუალო გამოსავლიანობამ შეადგინა 4-6% (აბსო-ლუტურად მშრალ ნივთიერებაზე გადაანგარიშებით). გამშრალ ფხვიერ მასას გააჩნიამუქი ყავისფერი შეფერილობა, იხსნება ცივ წყალში, კარგად იხსნება ცხელ წყალსა დაეთილის სპირტში, არ გააჩნია გემო და სუნი.მიღებული ყავისფერი საღებავი გამოკვლეული იქნა ქრომატოგრაფიულად: სე-ფადექს LH-20-ის სვეტზე და ქაღალდზე ორმაგი ქრომატოგრაფიის მეთოდებით. სე-ფადექსის სვეტიდან მიღებული იქნა ფრაქციები, რომლის სპექტრალური ანალიზისშეგდეგები მოც. ნახ. №1.თითოელი ფრაქცია შეფერილი იყო ყავისფრად სხვადასხვა ინტენსივობით დაგააჩნდათ შთანთქმის მაქსიმუმი შემდეგ ტალღის სიგრძეზე (ნმ): 330, 480; 590, 480;620, 470; 340. 380; 340, 480.ფრაქციების ქაღალდზე ორმაგი ქრომატოგრაფიული ანალიზი წარმოებდა გამ-ხსნელთა სისტემებში: I – მიმართულება: ნ-ბუთილის სპირტი–ყინულოვანი ძმარმჟა-ვა წყალი (4:1:5), II – მიმართულება: 2%-იანი ყინულოვანი ძმარმჟავა. ნახ.№2.68

ოპტიკური სიმკვრივენახ.№1. აცეტონური პრეპარატისაგან მიღებული ფრაქციების სპექტროგრამაII გამხსნელიI გამხსნელინახ.№2. ფრაქციების ქაღალდზე ქრომატოგრაფირების სქემაქრომატოგრამების შემოწმება წარმოებდა ხილულ და ულტრაიისფერ არეში,ამონიუმის ( NH3), AlCl3-ის სპირტიანი ნაყენის და 1%-იანი ვანილის რეაქტივითდამუშავებამდე და დამუშავების შემდეგ, ქრომატოგრამაზე აღმოჩენილ ყველა ნივ-თიერებას გააჩნდა ფენოლური ნაერთებისათვის დამახასიათებელი ვარდისფერი შე-ფერილობა ვანილინის რეაქტივთან. ორმაგი ქრომატოგრაფიით აღმოჩენილი ნივთი-ერებების უმეტესობა არის ყავისფერი, განსხვავებულია ჩაიში ჩვენს მიერ აღმოჩენი-ლი სხვა დანარჩენი ფენოლური ნივთიერებებისაგან [4] და არსებული ლიტერატუ-რული მონაცემებისგან.ამრიგად, კვლევის შედეგად დადგენილ იქნა, რომ ჩაის მოხმარების შედეგად69

ნარჩენი გამონახარში ფოთოლი შესაძლებელია გამოყენებული იქნას, როგორც მზანედლეული, ყოველგვარი დამატებითი გადამუშავების გარეშე ყავისფერი საღებავისსაწარმოებლად. მისი გამოსავლიანობა შეადგენს 4-6%-ს. საღებავი შედგება ფენოლუ-რი ბუნების მქონე, სხვადასხვა ჟანგვის სიღრმის, ბიოლოგიურად აქტიური ყავისფე-რი ნივთიერებებისაგან, რომლის კვების მრეწველობაში გამოყენება არის უსაფრთხო.ლიტერატურა1. http: / www. giord. com2. გ. ფრუიძე, ვ. ფრუიძე - ,,ხსნადი ჩაისა დაკონცენტრატების წარმოების ბიოქიმია, ტექნო-ლოგია და მოწყობილობა”. მეცნიერება, თბილისი, 1996, 143-156გვ.3. მ. ფრუიძე – ,,შავი ჩაის წყალში უხსნადი ფენოლური ნივთიერებების გამოკვლევა” ს:შ.კრებული ტ.XXIII, თბილისი, 2003, 114-115გვ.4. Джинджолия Р.Р, Пруидзе М.Р., Дадиани Р.Г. – Исследование продуктов окисленияфенольных соединений в настое черного чая, изд. Прикладная биохимия и микробиология,1979г. 15, №5, стр. 782-788.ჩაისაგან ბუნებრივი მცენარეული წარმოშობისყავისფერი საღებავის მიღებაფრუიძე მ.რ.სუბტროპიკული მეურნეობის სოხუმის სახელმწიფო სასწავლო უნივერსიტეტირეზიუმეგანხილულია ბუნებრივი, მცენარეული წარმოშობის ყავისფერი საღებავის მიღება ხსნა-დი ჩაის წარმოების ნარჩენების - გამონახარში ფოთლისაგან.მიღებულ იქნა ყავისფერი საღებავი გამონახარში ფოთლის 70%-იანი აცეტონით ექ-სტრაქციით, რომლის გამოსავალი შეადგენს 4-6%.ყავისფერი საღებავი წარმოადგენს ფენოლური ნაერთების ჟანგვით პროდუქტს. იგი იხ-სნება ცივ და ცხელ წყალში, ასევე, ეთილის სპირტში.ყავისფერი საღებავი შესაძლებელია გამოყენებულ იქნას როგორც უსაფრთხო კვებითისაღებავი ბიოპროდუქტების წარმოებისას.70

მსოფლიოში კვების პროდუქტების ხარისხი მკვეთრად გაუარესდა, რადგან თა-ნამედროვე მეცნიერება საშუალებას იძლევა სხვადასხვა ცოცხალი ორგანიზმის გენე-ბის გადანერგვის გზით შეიქმნას მცენარეთა და ცხოველთა ჯიშები, რომელთა დამა-ხასიათებელი თვისება უხვმოსავლიანობა და მაღალპროდუქტიულობაა. დღეისათ-ვის ამ მეთოდით გამოყვანილია ხორბლის, სიმინდის, სოიოს, ბრინჯის, პომიდვრის,მარწყვის, კარტოფილისა და სხვა კულტურათა ახალი ჯიშები.გენმოდიფიცირებული პროდუქტი როგორც ტერმინი, გამოიყენება იმ ცხოვე-ლებისა და მცენარეების დასახასიათებლად, რომელთა გენური თვისებები შეცვალესლაბორატორიული მეთოდებით. ჩვეულებრივ, მსგავსი პროცედურა კეთდება კონ-კრეტული მიზნების მისაღწევად. ამ დრომდე ცნობილი ძირითადი მიზეზებია: ყინ-ვაგამძლეობის გაზრდა და საკვები ღირებულებების გაუმჯობესება. ასეთივე ეფექტსმიწათმოქმედებისა და მეცხოველეობის მთელი ისტორიის განმავლობაში აღწევდნენსელექციის გზით, ანუ შემდგომი გამრავლებისათვის იტოვებდნენ მხოლოდ საუკე-თესო ინდივიდებს. ეს მეთოდი მოითხოვდა მეტ დროს და ნაკლებად ეფექტური იყო,რადგან გენეტიკური ინფორმაციის მრავალფეროვნება, შეუძლებელს ხდიდა კონკრე-ტული ნიშან-თვისების მკაცრად შენარჩუნებას. ამ სირთულეების საპირისპიროდ, გე-ნური ინჟინერიის საშუალებით, გენი შესაძლოა გადაანაცვლონ არა მხოლოდ ერთიმცენარიდან მეორეში, არამედ არამცენარეული ორგანიზმიდან – მცენარეულში. ამისერთ-ერთი მაგალითია გენმოდიფიცირებული სიმინდის საკმაოდ ფართოდ გავრცე-ლებული სახეობა. ეს სიმინდი შეიცავს ბაქტერიის გენებს, რომლებიც პასუხისმგებეsaerTaSorisosamecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEკვების მრეწველობის გენმოდიფიცირებული პროდუქტებისშესახებ არსებული პრობლემები და მათი უარყოფითი გავლენაადამიანის ორგანიზმზენ. ხელაძე, დ. ქირიააკაკი წერეთლის უნივერსიტეტის ქუთაისის სამეცნიერო ცენტრისტატიაში განხილულია გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების საკვებ პროდუქტებად გა-მოყენების შესაძლებლობასთან დაკავშირებული პრობლემები. არავის ეჭვი არ ეპარება,რომ ბიოტექნოლოგიები უნდა განვითარდეს და ღრმად იქნან შესწავლილი, მაგრამ თუმისი მეთოდები არასწორად იქნა დანერგილი, მაშინ გენურმა ინჟინერიამ შეიძლება გა-მოიწვიოს უნაყოფობა, გენეტიკური სიმახინჯეები, მაღალი სიკვდილიანობა, ბიოსფეროსდაშლა და კლიმატის შეცვლა. სამწუხაროდ ეს პროცესი უკვე მიმდინარეობს და გენურიინჟინერიის გენეტიკური შეცდმები შესაძლებელია ატომურ ბომბზე საშიში გახდეს კა-ცობრიობისთვის.71

ლია პესტიციდების წარმოქმნაზე და ამგვარად იცავს თავს მწერებისაგან.გენეტიკური ტრანსფორმაციის შედეგად მიღებულ ორგანიზმებს ტრანსგენუ-რი ეწოდებათ, მაგრამ ყველა ტრანსგენური ორგანიზმი არ შეიძლება გამოყენე-ბული იქნას საკვებ პროდუქტად. თუ ასეთ ორგანიზმებს აღწარმოებისა და ახა-ლი გენეტიკური ინფორმაციის გადაცემის უნარი აქვთ, მაშინ ისინი გენმოდიფი-ცირებულს წარმოადგენენ. ამჟამად გენმოდიფიცირებული პროდუქცია საშიშიაარა მარტო ადამიანისთვის, არამედ მთელი პლანეტისათვის. ეხლა ბევრს ლაპარა-კობენ, რომ გენმოდიფიცირება არამარტო აუარესებს ადამიანის ჯანმრთელობას,არამედ იწვევს ყველა ცოცხალი ორგანიზმის განადგურებას.გარე სამყაროს ცვლილება რა თქმა უნდა ქიმიური და ფიზიკური ფაქტო-რების ზეგავლენით ხდება, მაგრამ არსებობს აგრეთვე ბიოლოგიური ფაქტორე-ბიც, რომელსაც არავინ არ აქცევს ყურადღებას. ამ ბიოლოგიურ ფაქტორებს მიე-კუთვნება ვირუსები და გენმოდიფიცირებული ორგანიზმები. როდესაც ვლაპარა-კობთ ბიოტექნოლოგიებზე, გარკვევით უნდა გვესმოდეს, რომ ეს კაცობრიობისმომავალია. ორგანიზმების გენმოდიფიცირება პრაქტიკულად ევოლუციის დაჩქა-რებაა – გენის ჩანერგვით შესაძლებელია სწრაფად მივიღოთ სასურველი თვისე-ბების მქონე მცენარეები. არავის ეჭვი არ ეპარება, რომ ბიოტექნოლოგიები უნდაგანვითარდეს და ღრმად იქნან შესწავლილი, მაგრამ თუ მისი მეთოდები არას-წორად იქნა დანერგილი, მაშინ გენურმა ინჟინერიამ შეიძლება გამოიწვიოს უნა-ყოფობა, გენეტიკური სიმახინჯეები, მაღალი სიკვდილიანობა, ბიოსფეროს დაშლადა კლიმატის შეცვლა. სამწუხაროდ ეს პროცესი უკვე მიმდინარეობს და გენურიინჟინერიის გენეტიკური შეცდმები შესაძლებელია ატომურ ბომბზე საშიში გახ-დეს კაცობრიობისთვის.როდესაც განიხილავენ კლიმატის ცვლილებას, თვლინ რომ ეს ცვლილებაუკვე მოხდა და გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების შექმნით შესაძლებელი იქ-ნება სასურსათო პრობლემების გადაწყვეტა და გვალვა- და ყინვამდგრადი მცენა-რეების მიღება. ამიტომ ყოველწლიურად ჩნდებოდა მოდიფიცირებული კულტუ-რების დიდი რაოდენობა. კლიმატი კი კატასტროფული საჩქარით იცვლებოდადა უპირველეს ყოვლისა დედამიწაზე გაქრა ცხოველების, მცენარეების და მიკ-როორგანიზმების ბევრი სახეობა. არავითარ ფიზიკურ და ქიმიურ ფაქტორებს არშეიძლება ასეთი სწრაფი ცვლილება გამოეწვია, რაც იმას ნიშნავს, რომ არსებობსსხვა ფაქტორიც – ბიოლოგიური.ბიოლოგების რამდენიმე ყრილობაზე გამოითქვა მოსაზრება, რომ კლიმატისცვლილება არასრულყოფილი ტექნოლოგიების გამოყენებით მიღებული ხელოვ-ნურად მოდიფიცირებული ორგანიზმების გავრცელების შედეგია.ამჟამად ცნობილია გენეტიკური მანიპულაციების ორი სახეობა: პირველი –გენის ჩანერგვა, ამ გზით მიიღება გენმოდიფიცირებული ორგანიზმები; მეორე –გენების მოშორება. მსგავსი პროცედურა იქნა ჩატარებული ყინულწარმომქნელბაქტერიებზე, რომლებსაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებათ წვიმის წვე-72

თებისა და თოვლის ფიფქების წარმოქმნის დროს. მოდიფიცირების შემდეგ ამბაქტერიებმა მოახდინეს ნატივური ანუ ბუნებრივი გზით წარმოქმნილი ბაქტე-რიების განდევნა, რამაც დიდი პრობლემები წარმოშვა. მათი გავრცელების არე-ალში ადგილი აქვს ნალექების რაოდენობის მკვეთრ შემცირებას.გენის ჩანერგვასთან ერთად ხდება სხვადასხვა გენეტიკური დარღვევები დათანამედროვე გმო იწვევენ სხვადასხვა მცენარეების, მიკროორგანიზმების, მწერე-ბის, თევზების, ფრინველების და ძუძუმწოვრების გაქრობას. გმო-ს მიღება და-კავშირებული არის მცენარეებისა და ცხოველების დნმ-ში უცხო ორგანიზმებისგენის ჩანერგვასთან მისი თვისებებისა და პარამეტრების ცვლილებების მიზნით.ე.ი. ამ დროს ახდენენ გენის ტრანსპორტირებას, ანუ ტრანსგენიზაციას. ეს ძალი-ან მნიშვნელოვანი მომენტია, რადგან ძირითადად ყურადღებას აქცევდნენ იმასრომ გენი ჩანერგილია, და არა იმას რა გზით არის ჩანერგილი. გენის ჩასანერ-გად იყენებენ ვირუსებს, ეგრეთწოდებულ ბაქტერიალურ პლაზმიდებს, ტრანსპო-ზონებს და სხვა, რომელთაც უნარი აქვთ შეაღწიონ ორგანიზმის უჯრედში დაშემდეგ გამოიყენონ უჯრედის რესურსები საკუთარი ასლების შესაქმნელად, ანჩაერთონ უჯრედის გენომში. ითვლება, რომ ეს ბაქტერიალური პლაზმიდები იწ-ვევენ როგორც ონკოლოგიურ დაავადებებს, ასევე უნაყოფობას და მრავალ სხვადაავადებას.დედამიწის ფლორასა და ფაუნაში გავრცელებულია სახეობების სპეციფიუ-რობა და ძალიან იშვიათად ხდება სხვადასხვა სახეობების შეჯვარება. მაგრამ თუასეთი შეჯვარება მაინც ხდება (მაგალითად, ვირისა და ცხენის, ვეფხვისა დალომის), მაშინ შთამომავლობა უნაყოფოა. გმო-ს გამოყენების დროს ბაქტერია-ლური პლაზმიდების საშუალებით ერთი სახეობის სასქესო უჯრედებში ხვდებასხვა სახეობის ან კლასის გენები და ამ შემთხვევაში შთამომვლობა ან არ ვი-თარდება, ან გენეტიკურად სახე შეცვლილი და უნაყოფოა.ერთერთ გამოსვლაზე პრინცმა ჩარლზმა განაცხადა, რომ გმო-მ შეიძლებაეკოლოგიური კატასტროფა გამოიწვიოს და იგი ეყრდნობოდა მონაცემებს, რომგენმოდიფიცირებული სიმინდისა და ბამბის მინდვრებზე აღარ არიან სპეციალუ-რი მიკროორგანიზმები, რომლებიც განაპირობებენ ნიადაგის წარმოქმნას, ე.ი.ქრებიან ნიადაგის ბაქტერიები, რაც მიწასაც უნაყოფოს ქმნის შემდეგი მოსავლი-სათვის.მეცნიერები გამოყოფენ საკვებში გენმოდიფიცირებულ პროდუქტების გამო-ყენების შემდეგ რისკ-ფაქტორებს:1. იმუნიტეტის დაქვეითება, ალერგიული რეაქციები და მეტაბოლიზმისდარღვევა ტრანსგენური ცილების უშუალო ზემოქმედების შედეგად. გმო-ში ჩა-ნერგილი გენების მიერ პროდუცირებული ახალი ცილების ხანგრძლივი გავლენაორგანიზმზე უცნობია, რადგან ადამიანი მას არასოდეს ადრე არ იყენებდა დაროგორი იქნება ორგანიზმის რეაქცია 10-15 წლის შემდეგ გაურკვეველია. მაგა-ლითად, შეიძლება დავასახელოთ ბრაზილიური თხილის გენების სოიოს გენებ-73

თან შეჯვარების მცდელობა, რომლის მიზანი იყო სოიოს კვებითი ღირებულებისგაზრდა, მაგრამ შემდეგ გამოირკვა, რომ გენების ეს კომბინაცია ძლიერი ალერ-გენია და იგი ამოღებულ იქნა წარმოებიდან. შვეციაში, სადაც ტრანსგენები აკ-რძალულია, ალერგიით დაავადებულია მოსახლეობის 7%, ხოლო აშშ-ში, სადაცტრანსგენები მარკირების გარეშეც კი იყიდება, - 70,5%. განსაკუთრებით მგრძნო-ბიარეა ალერგენების მიმართ ბავშვების ორგანიზმი, რომლებიც მწვავედ რეაგი-რებენ უცხო ცილებზე. ერთ-ერთი ვერსიის თანახმად ინგლისელ ბავშვებში მე-ნინგიტის ეპიდემია რძიან შოკოლადში და ვაფლის ბისკვიტებში გმო პროდუქ-ტების გამოყენებით იყო გამოწვეული.2. ჯანმრთელობის სხვადასხვა დარღვევები გმო-ში ახალი დაუგეგმავი ცი-ლების ან მეტაბოლიზმის ტოქსიკური პროდუქტების მოხვედრის შედეგად. უკვეარსებობს მტკიცებულობები მცენარის გენომის სტაბილურობის დარღვევისა მას-ში უცხო გენის ჩანერგვის დროს. ეს კი შეიძლება გახდეს გმო-ს ქიმიური შედგე-ნილობის ცვლილების და ტოქსიკური თვისებების შეძენის მიზეზი. დამოუკიდე-ბელი ექსპერტები ამტკიცებენ, რომ გენდიფიცირებული მცენარეული კულტურე-ბი გამოყოფენ 1020-ჯერ უფრო მეტ ტოქსინებს, ვიდრე ჩვეულებრივი ორგანიზ-მები.3. ადამიანის მიკროფლორის მდგრადობის შეძენა ანტიბიოტიკების მიმართ.შესაბამისი ექსპერიმენტებით დადგენილ იქნა, რომ გმო-ს მიღების დროს გამო-ყენებული გენები მდგრადებია ანტიბიოტიკებისადმი და ისინი გადადიან ნაწ-ლავების მიკროფლორაში და იწვევენ სამედიცინო პრობლემებს – შეუძლებელიხდება მრავალი დაავადების განკურნება.4. ადამიანის ორგანიზმში ჰერბიციდების დაგროვებასთან დაკავშირებულიჯანმრთელობის პრობლემები. ტრანსგენური მცენარეების უმრავლესობა არ იღუ-პება სასოფლო-სამეურნეო ქიმიკატების გამოყენების დროს და შეუძლიათ მათიაკუმულირება. არსებობს მონაცემები, რომ შაქრისHჭარხლი, რომელიც მდგრადიაგერბიციდ გლიფოსატის მიმართ, აგროვებს მის ტოქსიკურ მეტაბოლიტებს.5. ორგანიზმისათვის აუცილებელი ნივთიერებების მიწოდების შეწყვეტა.დამოუკიდებელი სპეციალისტების აზრით დღეისათვის შეუძლებელია განისაზ-ღვროს გენმოდიფიცირებული პროდექტების შედგენილობა ბუნებრივის ექვივა-ლენრურია თუ არა.6. კანცეროგენური და მუტაგენური ეფექტები. ორგანიზმში ყოველი უცხოწარმოშობის გენის ჩანერგვა, ეს უკვე მუტაციაა და მან შეიძლება გამოიწვიოს გე-ნომში არასასურველი მოვლენები.7. უნაყოფობა და ნაყოფის ადრეული მოცილება. ვირთხებზე ჩატარებულმალაბორატორიულმა გამოკვლევებმა აჩვენა, რომ გმო-თი გამოკვებილი ვირთხების50%-ის შთამომავლობა ან მკვდარი იბადებოდა, ან დაბადებისთანავე კვდებოდა.ამ ვირთხების მეორე თაობა კი შთამომავლობას საერთოდ არ იძლეოდა.რისკების სრულად შესასწავლად ათეულობით წელი უნდა გავიდეს, გემოდი-74

ფიცირებული პროდუქტით ნასაზრდოები რამდენიმე თაობა უნდა შეიცვალოს.თუმცა, ბევრი მეცნიერი უკვე დღეს უკავშირებს იმ ადამიანების რიცხვის ზრდას,რომლებიც ალერგიითა და ჭარბცხიმიანობით იტანჯებიან, ამ პროდუქტ-მუტანტე-ბის გამოყენებას. სტატისტიკური მონაცემებით, მსოფლიოში წარმოებული სოიოს70% გენეტიკურად მოდიფიცირებულია. თანაც ასეთ სოიოს უმატებენ ძეხვს, ლორს,ფარშს, კონსერვებს, ყველს. ამასთან ერთად, მსოფლიოში ჯერ არ არსებობს ტექნო-ლოგია, რომლის დახმარებითაც გამომჟღავნდებოდა ტრანსგენური პროდუქტის მავ-ნებლობა და შეფასდებოდა უსაფრთხოება.ქალაქ მონრეალში 2001 წლის იანვარში გაიმართა გაეროს კონფერენცია, რო-მელმაც მიიღო კომპრომისული შეთანხმება. ამ კონფერენციის შემდეგ ყველა ქვეყა-ნას მიეცა უფლება, აკრძალოს გენეტიკურად სახეცვლილი პროდუქტის იმპორტი მი-უხედავად იმისა, არსებობს თუ არა დასაბუთებული მტკიცებულება მისი საშიშროე-ბის შესახებ და გააკეთოს ამ პროდუქტზე სპეციალური ნიშანდება. ამ გადაწყვეტი-ლებას მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანა შეუერთდა საქართველოს გარდა. მსოფ-ლიო ჯანდაცის ორგანიზაციაში მიმდინარეობს ფართო მუშაობა პრობლემის სხვაფაქტორების წარმოჩენისა და შესწავლის მიზნით. აღნიშნული საქმიანობის მეშვეო-ბით, საფუძველი ჩაეყრება, უფრო კოორდინირებულ, მრავალპროფილურ და სისტე-მატიზირებულ სახელმწიფოთაშორისო ურთიერთქმედების ღონისძიებებს გენმოდი-ფიცირებული პროდუქციის უვნებლობის თვალსაზრისით.კვების მრეწველობის გენმოდიფიცირებული პროდუქტებისშესახებ არსებული პრობლემები და მათი უარყოფითიგავლენა ადამიანის ორგანიზმზენ. ხელაძე, დ. ქირიააკაკი წერეთლის უნივერსიტეტის ქუთაისის სამეცნიერო ცენტრირეზიუმესტატიაში განხილულია გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების საკვებ პროდუქტებადგამოყენების შესაძლებლობასთან დაკავშირებული პრობლემები. არავის ეჭვი არ ეპარება,რომ ბიოტექნოლოგიები უნდა განვითარდეს და ღრმად იქნან შესწავლილი, მაგრამ თუმისი მეთოდები არასწორად იქნა დანერგილი, მაშინ გენურმა ინჟინერიამ შეიძლება გა-მოიწვიოს უნაყოფობა, გენეტიკური სიმახინჯეები, მაღალი სიკვდილიანობა, ბიოსფეროსდაშლა და კლიმატის შეცვლა. სამწუხაროდ ეს პროცესი უკვე მიმდინარეობს და გენურიინჟინერიის გენეტიკური შეცდმები შესაძლებელია ატომურ ბომბზე საშიში გახდეს კა-ცობრიობისთვის.75

ბიოუსაფრთხო მცენარეული წარმოშობის ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერება-თა კვლევა უდიდეს ინტერესს იწვევს, რადგან სინთეზური პრეპარატებისაგან გან-სხვავებით ეს ნივთიერებები არ არის ტოქსიკურნი და მათ არ გააჩნიათ გვერდითიეფექტები და უკუჩვენებები.ამ თვალსაზრისით, კერძოდ პოლიფენოლების (მათ შორის ფლავანოიდების,კატეხინების და სხვ.) მდიდარი შემცველობის გამო, სხვა მცენარეული ნედლეულისა-გან განსაკუთრებით გამოირჩევა მწვანე ჩაი. [1; 2; 3] იგი თავისი მრავალმხრივი ფარ-მაკოლოგიური მოქმედებით ძვირფასი პროდუქტია.ჩაის პოლიფენოლები მრავალი ბაქტერიული შტამების მიმართ ავლენენ ანტა-გონისტურ აქტივობას, მაგრამ არიან, აგრეთვე, მათ მიმართ რეზისტენტიული ფორ-მებიც [4]. ბაქტერიული, სოკოვანი და სხვა. მიკრობული ინფექციების წინააღმდეგპოლიფენოლების მოქმედებას გააჩნია ორი ძირითადი მექნიზმი:1. პირდაპირ ბაქტერიული ან/და სოკოს უჯრედის წინააღმდეგ;2. ბაქტერიული ტოქსინების გავრცელების წინააღმდეგ.ქიმიური აღნაგობისა და დაჟანგვის ხარისხის მიხედვით ფენოლური ნაერთებიამჟღავნებს სხვადასხვა აქტივობას მიკროორგანიზმების მიმართ. [5] პოლიფენოლებიწარმოიქმნება მცენარეებში მიკრობული ინფექციის საწინააღმდეგოდ, ამიტომ გასაკsaerTaSorisosamecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEბიოუსაფრთხო მცენარეული წარმოშობის ბიოლოგიურად აქტიურინივთიერებების გამოყენება სამკურნალო მიზნითხუციძე თ., გულუა ლ., ჩაჩხიანი ნ.სოხუმის სუბტროპკული მეურნეობის სახელმწიფო სასწავლო უნივერსიტეტის.დურმიშიძის ბიოქიმიისა და ბიოტექნოლოგიის ინსტიტუტიხუციძე თამარი საულის–ასსოხუმის სუბტროპიკული მეურნეობის სასწავლო სახელმწიფო უნივერსიტეტის აკადე-მიური დოქტორი,ასოცირებული პროფესორიგულუა ლევან კოტეს ძეს. დურმიშიძის ბიოქიმიისა და ბიოტექნოლოგიის ინსტიტუტის აკადემიური დოქტორისტატიაში განხილულია მწვანე ჩაის 5%–იანი ექსტრაქტის სამკურნალო ეფექტი დერმატოლო-გიური დაავადებების სამკურნალოდ. შემუშავებულ იქნა პოლიფენოლებით შედარებით მდი-დარი ექსტრაქტის მიღების ტექნოლოგია, ექსპერიმენტალურად იქნა გამოკვლეული მწვანეჩაის ექსტრაქტის პროფილატკური და სამკურნალო თვისებები დერმატოლოგიაში (კოსმეტო-ლოგიაში), კერძოდ სტაფილოკოკური გამონაყარის შემთხვევაში.76

ვირი არ უნდა იყოს, რომ მათ გააჩნიათ ანტიმიკრობული აქტივობა მრავალი მიკრო-ორგანიზმის მიმართ. სავარაუდოდ, პოლიფენოლების ანტიმიკრობულ აქტივობას გა-ნაპირობებს მათი უნარი, შეუკავშირდეს უჯრედთა ხსნად ცილებს და ბაქტერიისუჯრედის კედლებს. შედარებით ძლიერ ბიოაქტიურ პოლიფენოლებს აგრეთვე შეუძ-ლია მიკრობული მემბრანების დაზიანება.[6]ცნობილია, რომ ჩაი დიდი რაოდენობით შეიცავს კატეხინებს. საკანაკამ და სხვა(1989წ.) აჩვენეს, რომ ჩაის კატეხინებმა (+) გალოკატეხინმა და (-) ეპიგალოკატეხინმადათრგუნეს ზრდა Staphilococcus mutans - ისა, რომელიც წარმოადგენს კარიოგენულბაქტერიას და იწვევს კბილის ემალის დაშლას.[7] აღსანიშნავია, რომ მწვანე ჩაის ნაყე-ნი აძლიერებს პირის ღრუს დეზინფექციას და იცავს ღრძილებს დაწყლულებისა დასისხლის დენისაგან, ვინაიდან მასში არსებული ფენოლური ნაერთები აპკის სახითეკვრის ღრძილებს და იცავს ბაქტერიის შეჭრისაგან. [8; 9; 10] კატეხინები გამოიყენებაანთებითი პროცესების, დერმატოლოგიაში ონკოგენეზის დროს, ამცირებს კანის ონ-კოგენეზის მიმდინარეობას, დადებითად მოქმედებს ყელისა და კუჭის კიბოზე. [11]ჩვენს მიზანს წარმოადგენდა პოლიფენოლებით შდარებით მდიდარი მწვანე ჩა-ის (Camellia sinesis L) ექსტრაქტის მიღების ტექნოლოგიის დამუშავება და მასში არსე-ბული პოლიფენოლური ნაერთების სამკურნალო თვისებების შესწავლა დერმატო-ლოგიაში, კერძოდ კოსმეტოლოგიაში. მიზნის მისაღწევად გადავწყვიტეთ შემდეგიამოცანები:♦ მწვანე ჩაის ექსტრაქტის ნედლეულის შერჩევა;♦ მწვანე ჩაის მშრალი ექსტრაქტის მიღების სპეციალური ტექნოლოგიის დამუშავე-ბა;♦ მწვანე ჩაის ექსტრაქტის კანის დაავადების საწინააღმდეგოდ გამოყენების მეთო-დიკის დამუშავება;♦ მწვანე ჩაის ექსტრაქტის კლინიკური გამოცდა დერმატოლოგიაში (კოსმეტოლო-გიაში).ნედლეულად აღებული იყო მწვანე ბაიხის ჩაი გოსტ 3716–90–ის მიხედვით.მშრალი ექსტრაქტის მიღების ტექნოლოგია წარმოადგენდა ტრადიციული ტექნო-ლოგიის [12] მოდიფიცირებულ ვარიანტს. საბოლოოდ მიიღებოდა 22% პოლიფენო-ლების შემცველი მშრალი ექსტრაქტი.0,5–დან 5 გრამამდე მწვანე ჩაის ექსტრაქტი იხსნებოდა დისტილირებულ 100–დან 500მლ. წყალში, სტერილდებოდა 2 ატმოსფერულ წნევაზე 15 წუთის განმავლო-ბაში.გამოკვლეულ იქნა მწვანე ჩაის 5 %–იანი ექსტრაქტის ანტიმიკრობული აქტივო-ბა გრამდადებით ბაქტერიაზე – ოქროსფერი სტაფილოკოკი Staphilococcus aureus .წარმოებდა პაციენტის სახის კანის გამოკვლევა. კანიდან აიღებოდა ნაცხი და ითესე-ბოდა სისხლიან აგარზე. ექსპერიმენტი ჩატარებულ იქნა 10 პაციენტზე. კვლევისასპაციენტებს სახეზე ამოეთესათ ოქროსფერი სტაფილოკოკი, რომელიც კანზე ტოვებ-და ნაწიბურს. მკურნალობა გრძელდებოდა დაახლოებით 28 დღე.77

მაგალითისათვის მოგვყავს ერთ-ერთი შემთხვევა, რომელიც ზოგადად სხვაშემთხვევების ანალოგიურია. მდედრობითი სქესის 28 წლის პაციენტს სახის კანზეაღენიშნებოდა გამონაყარი, რომელიც ტოვებდა ნაწიბურის კვალს. მედიკამენტებითხანგრძლივი მკურნალობის შემდეგ დადებითი შედეგი ვერ მიიღო. გამოკვლეულ იქ-ნა სახის მიკროფლორა. მკურნალობის პროცესში ჩავრთეთ 5%–იანი მწვანე ჩაის ექ-სტრაქტი. სახის კანზე ექსტრაქტი ესმებოდა 3–4–ჯერ დღეში. დადებითი შედეგი მი-ვიღეთ დაახლოებით 28 დღეში.მკურნალობის დამთავრების შემდეგ კვლავ ჩავთესეთპაციენტის სახის კანიდან აღებული ნაცხი. მიკრობი არ ამოითესა. გამონაყარი გაქრანაწიბურის გარეშე, კანი ნაზი და ელასტიური გახდა.აღნიშნული კლინიკური გამოკვლევების საფუძველზე ვვარაუდობთ, რომ მწვა-ნე ჩაის ექსტრაქტი შესაძლებელია გამოყენებულ იქნას დერმატოლოგიაში (კოსმე-ტოლოგიაში) სტაფილოკოკური გამონაყარის მკურნალობის პროცესში.გამოყენებული ლიტერატურა1. Кереселидзе Ш. Я. «Все о пользе чая». Сабчота Сакартвело. Тбилиси, 1984.2. ბოკუჩავა მ. „ჩაის წარმოების ბიოქიმია და ტექნოლოგია“. საქართველოს სასოფლო–სამე-ურნეო ინსტიტუტი. 1962.3. ჯინჯოლია რ. გულუა რ. ჩიქოვანი ნ. „ ჩაის ქიმიის პრაქტიკუმი“ თბილისი. განათლება.1983.4. FI. Gammal A. A. Mansour R.M. “Antimikrobioligical activites of some flavonoid compounds”.Rentable Mikrobiol 1986.5. Gowan M; “Plamt products as antimikrobiol agents”. Mikrobiol. Rev. 1999.6. tsuchya H; Sato M; Oryma M; Tanaka T.” Camporative study on tre antimicrobial activity ofphytochemical flavanones against methcillin resistant Staphylococcus aureus”1996.7. Riera M.V Q. Castro C.R. “ Antimicrobial activity of Flavonods from Leves of Tayetes minuta”1997.8. Kroft Kevin d. “ Antioxsidant effects of plant phenolik compounds” In: antioxidants in human health.1999.9. Kadoma K; Sagasaka Y: Goto M; Toda M; ouna A; Kim M “ Effect of tea poliphenol intake on intestinalmicroflora and metabolis” 2003.10. Kraslnikov N. a. “ The metods of study of soil microorganisms and ther metonalites.” Moscow.1966.11. Hagiwara n; Kim M; YamareT. “Ihibition of ozoxymethane – induced colon carcinogenesis in natby tea poliphenols.” Japan.1988.12. ფრუიძე გ; ფრუიძე ვ. „ხსნადი ჩაის და კონცენტრატების წარმოების ბიოქიმია, ტექნოლო-გია და მოწყობილობა.“ მეცნიერება, თბილისი. 1996.78

ბიოუსაფრთხო მცენარეული წარმოშობის ბიოლოგიურად აქტიურინივთიერებების გამოყენება სამკურნალო მიზნითხუციძე თ., გულუა ლ., ჩაჩხიანი ნ.სოხუმის სუბტროპკული მეურნეობის სახელმწიფო სასწავლო უნივერსიტეტის.დურმიშიძის ბიოქიმიისა და ბიოტექნოლოგიის ინსტიტუტირეზიუმეშემუშავებულია პოლიფენოლებით შედარებით მდიდარი მწვანე ჩაის (Camellia sinesisL) ექსტრაქტის მიღების ტექნოლოგია და მისი გამოყენების მეთოდიკა კოსმეტოლოგიაში. ნაჩ-ვენებია, რომ მწვანე ჩაის 5%-იანი ექსტრაქტი სათანადო მეთოდიკის დაცვით ეფექტურად შე-იძლება გამოყენებულ იქნას კანის ინფექციური დაავადებების საწინააღმდეგოდ.79

ექსპერტიზა ლათინური სიტყვაა და ნიშნავს «გამოცდილს». ექსპერტიზის ჩა-ტარებისას ექსპერტმა უნდა გამოიჩინოს პროფესიონალური დონე და აკრძალოს და-ბალი ხარისხი, მოსახლეობისათვის საშისი, უფრო მეტად ფალსიფიცირებული პრო-დუქტების გამოვლენა, რომელიც დანაშაულებრივ მოქმედებადაა მიჩნეული და კაო-ნომდებლობით ისჯება.ექსპერტიზის შედეგებს საფუძვლად ედება მომხმარებელთა უფლებების დაც-ვის ღონისძიებების ჭეშმარიტება და პრაქტიკული განხორციელება, აგრეთვე ყოველ-გვარი სამეურნეო საქმიანობის დროს პროდიქციის, პროდუქციის ხარისხისა და რაო-დენობასთან, სადაო საკითხთან სამარტლებრივი გადაწყვეტილება.ხილ-ბოსტნაულისა და მისი პროდუქტების ხარისხის შესწავლის დროს საჭი-რო ხდება არა მხოლოდ მასში შემავალი კომპონენტების დადგენა, არამედ თვითონნედლეულში, პროდუქტში მცირე რაოდენობით არსებული პესტიციდების, ჰერბიცი-დების, ჰუნგიციდების, მძმე მეტალების და სხვათა რაოდენობის დადგენა,რადგანაცმათი მცირე რაოდენობით გადასვლაც კი საკვებ პროდუქტებში სახიფათოს ქმნის მისმოხმარებას ადამიანის ჯანმრთელობაზე, ვინაიდან მათ შესწევთ უნარი პროდუქტშიდააგროვონმომწამვლელი ნივთიერებები.ხილ-ბოსტნეულის და მათი პროდუქტების ადამიანის ორგანიზმზე უსაფ-რთხოების მაჩვენებლის დადგენა ექსპერტიზის ერთერთი მნიშვნელოვანი და აუცი-ლებელი პირობაა, რომელიც უნდა იყოს ღრმად შესწავლილი.ბაზარზე სანიტარული კონტროლისთვის ექსპერტიზის ჩატარების აუცილებ-ლობა გამოწვეულია იმითაც, რომ ხშირია სასურსათო პროდუქციის ფალსიფიკაციისშემთხვევები არა მარტო ჩვენთან, არამედ მთელ მსოფლიოში (ფალსიფიკაცია - სა-სურსათო პროდუქტების ქიმიური შედგენილობის შეგნებული გაყალბება). ის მიზ-ნად ისახავს მომხმარებლის მოტყუებას მეტი მოგების მიზნით, რასაც წარმოების ტექ-ნოლოგიური ინსტრუქციით გათვალისწინებული უფრო იაფი ნედლეულის (ხშირშემთხვევაში ემულგატორების, საღებავი ფხვნილების, მაგალითად ტომატ-პასტის,კეტჩუპის წარმოებისას და სხვა) გამოყენება უდევს საფუძვლად. იყო შემთხვევები,როდესაც ხილის წვენების ფალსიფიკაციის მიზნით ლიმონმჟავას ნაცვლად გამოყენე-ბული იქნა მჟაუნმჟავა, რამაც გამოიწვია მომხმარებლის მოწამვლა. სწორედ, ამიტომგახდა დღეს უფრო მნიშვნელოვანი ექსპერტიზის უმთავრესი ამოცანა, სასურსათოპროდუქცტის ფალსიფიკაციის გამოვლინება, მიუხედავად მიისა, რომ ფალსიფიკაsaerTaSorisosamecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEხილ ბოსტნეულისა და მათი პროდუქციის ექსპერტიზაჯიქია ლ., კინწურაშვილი ქ.აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტისუბტროპიკული მეურნეობის სოხუმის სახელმწიფო სასწავლო უნივერსიტეტი80

ცია, თუ გინდ უხარისხო პროდუქტის მწარმოებელი, არა მარტო მთელ მსოფლიოში,არამედ ჩვენთანაც ისჯება კანონმდებლობით, მაგრამ მიუხედავად ამისა, ფალსიფი-კაციას მაინც ხშირად აქვს ადგილი.კვების პროდუქტების ექსპერტიზა იწყება თვით გამოყენებულინედლაულის,პროდუქტზე წინასწარი მონაცემების გაცნობით და შესწავლით, ამისათვის გამოიყე-ნება ყველა თანდართული დოკუმენტი, როგორც ტრანსპორტირების ზედნადები, ხა-რისხზე დასტური,ექსპერტის დასკვნა და აუცილებლად ადრე ჩატარებული ლაბორა-ტორიული (ორგანილეპტიკური) და სხვა გამოკვლევის მონაცემები. ჩამოთვლილიდოკუმენტების გაცნობა იძლევა საშუალებას, დასაბუთდეს საექსპერტო საქონლის(ნედლაული, პროდუქტი) მდგომარეობა, პროდუქტის დამზადების დრო, შენახვისვადა, დამუშავების სახე (ტექნოლოგიური პროცესები), ტრანსპორტირების პირობები.საექსპერტო პროდუქტზე მონაცემები აუცილებლად უნდა შევსებული იქნესიმ პირთა დაკითხვით, რომლებიც მონაწილეობენ პროდუქტის წარმოებაში (დამზა-დებაში). ამის შემდეგ ტარდება საექსპერტო პროდუქტის შემოწმება შემოსული პარ-ტიების მიხედვით. ამ დროს განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა ტარის მდგომარე-ობას, მის შეფუთვას, მარკირებას, შრიფტს, შენახვის პირობებს, გარეგან დეფექტს, და-ბინძურებას, პროდუქტის გაფუჭებას და ყველა ეს ჩამოთვლილი მონაცემები უნდაიქნას შეტანილი ექსპერტის აქტშიღ ამის შემდეგ საექსპერტოდ განკუთვნილ პრო-დუქციას ხსნიან და იღებენ საანალიზო ნიმუშს პარტიების მიხედვით. გახსნილი ტა-რის რაოდენობა დამოკიდებულია საეჭვო პარტიების რაოდენობაზე, თუ ტარა დე-ფექტიანია და დაზიანებული, ამ შემთხვევაში, განსაკუთრებული ყურადღება ექცევაშიგთავსს, გაფუჭების ნიშნებს, დაბინძურებას, არასასიამოვნო სუნსა და სხვა მონაცე-მებს.ექსპერტიზის, როგორც საქონლის ხარისხის შემფასებლის მესამე მხარის აუ-ცილებლობის პრობლემას, დღეს დიდი ყურადღება ექცევა. მომხმარებელი საჭიროპროდუქტის შეძენის დროს უპირატესობას ხარისხს ანიჭებს, ვიდრე ფასს, რადგანაცის სრულიდ დარწმუნებულია, იმაში რომ მაღალხარისხოვანი პროდუქტის შეძენა მი-სი ბიუჯეტის რაციონალურ გამოყენებას ნიშნავს, ჯანმრთელობის უსაფრთხოებას დამასთან ერთად მრავალ სიკეთეს. მაგრამ უმეტეს შემთხვევაში მომხმარებელს არ შე-უძლია შენაძენის, პროდუქტის ხარისხი შეაფასოს, დამოუკიდებლად დარწმუნდესსხვადასხვა მიზეზის გამო მის ვარგისიანობაში, რაც შემდეგში გამოიხატება: ჯერ ერ-თი, ადამიანი, რომელიც შესაძენად ბაზარზე გამოდის არ ფლობს საქონელმცოდნეო-ბის სფეროში ენციკლოპედიურ ცოდნას და რა თქმა უნდა, მას არ შეუძლია მის მიერშესაძენი პროდუქტის ხარისხი კვალიფიციურად შეაფასოს - ყველაზე მარტივი საქო-ნელი, რომელსაც მომხმარებელი იძენს, არის სასურსათო პროდუქტი. მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესისა და საერთაშორისო ვაჭრობის გენვითარების კვალობაზეპრობლემა კიდევ უფრო რთულდება. ახალი ტექნიკისა და ტექნოლოგიის დანერგვაიწვევს პროდუქტის ასორტიმენტის განახლებას, შესაბამისად, ბაზრის შევსებას სამა-მულო წარმოების ახალი პროდუქტებით. პროდუქტის მწარმოებელი დაინტერესებუ-ლია მაღალხარისხოვანი პრიდუქციის გამოშვებით, რადგანაც ასეთი პროდუქტის ბა-81

ზარი უფრო ფართოა, ე.ი. შესაძლებელია მისი დიდი რაოდენობით რეალიზაცია დააქედან გამომდინარე, მოგების უზრუნველყოფა. ამიტომ ცხადია, მწარმოებელი ცდი-ლობს გამოუშვას მაღალხარისხოვანი პროდუქტი და მეორეც, მთელი რიგი საზღვარ-გარეთის ქვეყნების გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ ამ ქვეყნებში სახელმწიფო, მკაცრკონტროლს აწერებს პროდუქციის და პროდუქტის ხარისხზე.გადამამუშავებელ საწარმოებში პროდუქტის ხარისხზე კონტროლი წინასწარშემოწმებული გეგმის საფუძველზე ხორციელდება, სადაც მოცემულია წარმოებისტექნოლოგიური პროცესის საკონტროლო წერტილები. საკონტროლო წერტილი ეწო-დება იმ კონკრეტულ უბანს, ან ტექნოლოგიური პროცესის კონკრეტულ ადგილს, რო-მელზედაც საჭიროა კონტროლის განხორციელება. მაგალითად, ხილისა და ბოსტნე-ულის გადამამუშავებელ საწარმოში ის შეიძლება იყოს ნედლეულის მიმღებ მოედან-ზე, სადაც უნდა შემოწმდეს ნედლეულის ვარგისიანობა გადასამამუშავებლად. ე.ი.ექვემდებარება თუ არა სტანდარტით გათვალისწინებულ მოთხოვნებს, ასევე დამხმა-რე მასალების, შაქრის, მარილის, სუნელ-სანელებლების და სხვა ხარისხის კონტრო-ლი და ა.შ. განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა მზა ნაწარმის ხარისხის კონტროლს.დღეისათვის კომერციული ურთიერთობები, ხორციელდება მწარმოებელს,პროდუქციითა და პროდუქტებით მოვაჭრე იურიდიულ და ფიზიკურ პირებს შორის,მათ შორის გაფორმებული ხელშეკრულების საფუძველზე, ხელშეკრულების ცალკე-ულ პუნქტად უნდა იყოს ჩაწერილი თუ რა მოთხოვნებს უნდა აკმაყოფილებდეს მი-წოდებული პროდუქციის ან პროდუეტის ხარისხი, პროდუქტის ხარისხის უზრუნ-ველყოფისთვის სამუშაოები იწყება მანამდე, ვიდრე დაიწყებოდეს ამ პროდუქტის გა-მოშვება.ყოველივე ზემო აღნიშნულიდან გამომდინარე, ექსპერტიზის ჩატარებისას ექ-სპერტი უნდა ფლობდეს სრულყოფილად ამა ჩუ იმ პროდუქტის წარმოების, გადამუ-შავების ტექნოლოგიური პროცესების ცოდნას, არსებულ სტანდარტებს (მათში გათ-ველისწინებულ მოთხოვნებს), რომ არ იქნას დარღვეული ტექნოლოგიური პროცესე-ბი.გადამამუშავებელი საწარმოები ვალდებულნი არიან, როგორც გადასამუშავე-ბელი ნედლეული, ასევე გამოშვებული პროდუქტები რეალიზაციის წინ შეამოწმონე.ი. გაიარონ სავალდებულო ექსპერტიზა, ტექნიკური კონტროლი და საწარმოს ად-მინისტრაციამ პასუხისმგებლობა აიღოს მათ მიერ გამოშვებული პროდუქტის ხარის-ხზე, რომ ამით იქნას უზრუნველყოფილი მოსახლეობის ჯანმრთელობა ხარისხიანიპროდუქტის მოხმარებით.ხილის - ბოსტნეულის გადამუშავების პროდუქტების სერტიფიკაციასერტიფიკაცია მთელ მსოფლიოში აღიარებულია პროდუქტის ხარისხის უზ-რუნველყოფის გარანტის პირობად. სერტიფიკაციის არსებობა საბაზრო ეკონომიკისპირობებში აუცილებელია. დღეს სერტიფიკაციამ ისეთი ფართო გაქანება ჰპოვა, რომმის გარეშე პროდუქციის რეალიზაცია მსოფლიო ბაზარზე შეუძლებელია, ვინაიდანსაბაზრო- ეკონომიკური ურთიერთობა პროდუქტის გარანტირებულ ხარისხს მოი-თხოვს, რომელიც წარმოადგენს მომხმარებელთა უფლებების დაცვის ძირითად და82

აუცილებელ პირობას. ჩვენი ქვეყნისათვის საბაზრო ეკონომიკის პირობებში, გარდა-მავალი პერიოდისთვის აუცილებელია გარკვეული ყურადღება მიექცეს სერტიფიკა-ციის საკითხებს, მან ხელი უნდა შეუწყოს ეროვნული წარმოების პროდუქციის ხა-რისხის ამაღლებას საერთაშორისო ბაზრის მოთხოვნათა დონეზე, რაც გაზრდის მისკონკურანტუნარიანობას.სერტიფიკაციის სისტემის ძირითადი მიზნებია - სამომხმარებლო საქონლისხარისხი, სტანდარტების მოთხოვნებისადმი დაქვემდებარება, აგრეთვე მომხმარებ-ლის დაცვა იმ საქონლის შეძენისაგან (მათ შორის იმპორტისა), რომელიც სიცოცხ-ლის, ჯანმრთელობისა და გარემოსათვის საშიშროებას წარმოადგენს.პროდუქციაზე, რომელმაც გაიარა შესაბამის შემოწმება, გაიცემა სერტიფიკატი- საბუთი, რომელიც ადასტურებს შესაბამისობას დადგენილ მოთხოვნებთან.სერტიფიკატი გაიცემა პროდუქციის სახეობაზე, პროდუქციის პარტიაზე. მისიმოქმედების ვადა დგინდება პროდუქციაზე სხვა ნორმატიული აქტების გათვალის-წინებით. ამ დროს სერტიფიკაციის ორგანო ან მისი დავალებით მწარმოებელი (მიმ-წოდებელი) აწარმოებს პროდუქციის, ტარის, საფუთავის ან თანდართული დოკუმენ-ტაციის, მარკირებას (ნიშანდებას) სპეციალური ნიშით.შესაბამისობის ნიშანი - ეს გახლავთ დარეგისტრირება, რომელიც ადასტუ-რებს, რომ სერტიფიკაციის ორგანოს მიერ მარკირებულია (ნიშანდებულია) პროდუქ-ცია. მას სვამენ სასაქონლო ნიშნის უშუალო სიახლოვეს.საქსტანდარტის მიერ დამტკიცებული სამუშაოების საფუძველზე გაცემენმოქმედი სტანდარტის მოთხოვნების შესაბამის სერტიფილატებს, ინფორმაცია მისიმოქმედების შეჩერების ან ანულირების შესახებ ეცნობება მწარმოებელს და პროდუქ-ციის მომხმარებელს. სერტიფიკატის ანულირება მოქმედებს მისი სახელმწიფო რეეს-ტრიდან (ნუსხიდან), გამორიცხვის მომენტიდან.საქართველოში პროდუქციის იმპორტის შემთხვევაში ერთჯერადი წესითაღიარებულია სერტიფიკაციის საზღვარგარეთის ორგანიზაციებისა და ცალკეულიფირმების მიერ გაცემული დოკუმენტებიო, ამასთანავე, შეიძლებაჩატარდეს განმეო-რებითი გამოცდები სრული მოცულობით, ან ზოგიერთ დახასიათებათა მიხედვით,პროდუქციის შესაბამისობის დადგენილ ნორმებისადმი დასადასტურებლად.საზღვარგარეთის სერტიფიკატების აღიარების მოწმობა ყველა შემთხვევაშიგახლავთ საქართველოს სერტიფიკაციის ორგანოს მიერ გაცემული შესაბამისობისდოკუმენტი. კონტრაქტებისა და ხელშეკრულებების პირობებში, რომლებიც ითვა-ლისწინებენ საქართველოში სავალდებულო სერტიფიკაციას დაქვემდებარებულპროდუქციის მიწოდებას, უნდა იქნას გათვალისწინებული ყველა ნიშნის არსებობა,რომლებიც ადასტურებენ პროდუქციის შესაბამისობას დადგენილი მოთხოვნებისად-მი.იმპორტული პროდუქციის შემოწმების დროს სტანდარტი ეყრდნობა სერტი-ფიკაციის სპეციალური კომიტეტის (СЕРТИКО) «სერტიკო»- ს სტანდარტიზაციის სა-ერთაშორისო ორგანიზაციის (UCO) «ისო»- ს გადაწყვეტილებებს. ამ კომიტეტის მიერმომზადებულია «ისო»-ს პრინციპების კოდექსის მესამე მხარის მიერ სერტიფიკაციის83

სისტემის მიხედვით სტანდარტებთან შესაბამისობა. მესამე მხარის ქვეშ იგულისხმე-ბა ორგანოები, რომლებსაც უკავიათ შუალედური მდგომარეობა დამამზადებლის(გამიდველის) და მომხმარებელს შორის - «სერტიკო»-ს მიერ მომზადებული კოდექსიემყარება საერთაშორისო სტანდარტების გამოყენების აუცილებლობას ეროვნულ სის-ტემაში.სერტიფიკაციის წესების დაცვაზე და პროდუქციის გამოყენებაზე სახელმწი-ფო ზედამხედველობას აწარმოებენ თანამდებობის პირები, რომლებიც ახორციელე-ბენ სახელმწიფო კონტროლსა და ზედამხედველობასსახელმწიფო სტანდარტების სა-ვალდებულო მოთხოვნათა დაცვაზე.საქატანდარტის მიერ დამტკიცებულია სავალდებულო მოთხოვნათა ნუსხა.სერტიფიკაციის ორგანოებს ევალებათ კონტროლის გაწევა ხილში, ბოსტნეულში დამისი გადამუშავების პროდუქტებში შემდეგი ქიმიურ და ბიოლოგიურ დამბინძურებ-ლებზე, როგორიცაა ტოქსიკური ელემენტები (ტყვია, კადმიუმი, დარიშხანი, ვერ-ცხლისწყალი, სპილენძი, თუთია), ნიტრატები, მიკროტოქსინები,(პირველ რიგშიბოსტნეული), პესტიციდები (200-მდე სახეობის). მაგალითად, ახალი ხილი და ბოს-ტნეული, კარტოფილი, ან ხილისა და ბოსტნეულის გადამუშავების პროდუქტები,უვარგისია სარეალიზაციოდ, თუკი მასში ტყვიის შემცველობა პროდუქციის სახეე-ბის მიხედვით აღემატება - 0,4-0,5 მგ/კგ, სპილენძის 5+10, ბოსტნეულის - 0,005 მგ/კგდა ა.შ.საინსპექციო კონტროლს სერტიფიცირებულ პროდუქციაზე, მისი წარმოებისმდგომარეობაზე ახორციელებს ამ პროდუქციის სერტიფიკაციის ჩამტარებელი ორგა-ნო, როგორც წესი, საქსტანდარტის ტერიტორიული ორგანოების ჩაბმით.სერტიფიკაციის სისტემა ითვალისწინებს ინსოექციურ კონტროლში, მისი სა-ზოგადოებრივ მომხმარებელთა განათლებას, აგრეთვე, ინფორმაციის გამოყენებას.ამასთან, პროდუქციაზე, რომელიც არ ექვემდებარება სავალდებულო სერტი-ფიკაციას, საქართველოს საკანონმდებლო აქტების შესაბამისად, შესაძლოა ჩატარდესნებაყოფლობითი სერტიფიკაცია ხელშეკრულების პირობით დამამზადებელსა ანმიმწოდებელსა (განმცხადებელსა) და სერტიფიკაციის სახელმწიფო ორგანოს შორის.აღნიშნულიდან გამომდიანრე დღეს წინა პლანზეა წამოწეული ეკოლოგიურად სუფ-თა კვების პროოდუქტების წარმოების პრობლემები და მათი დროულად გადაწყვეტა.ხილ- ბოსტნეულისა და მათი პროდუქციის ეკოლოგიური ასპექტიეკოლოგიური მდგომარეობა, როგორც მთელ პლანეტაზე, საქართველოშიცერთობ დაძაბულია და თუ უაღრესად საჭირო კონკრეტული ღონისძიებები არ გა-ტარდა, შეიძლება კატასტროფის წინაშეც აღმოვჩნდეთ.უწინარეს ყოვლისა, გარემოს ხელოვნურად გაჭუჭყიანება, ეროვნული თვით-მყოფადობის, მისი მრავალსაუკუნოვანი კულტურისა და ხასიათის გადაგვარებისმასწავლებელია, რეალური საფრთხე ემუქრება სიცოცხლის არსებობას დედამიწაზე,ეკოლოგიური პრობლემები ამ მხრივ მჭიდროდ უკავშირდება მორალურს, დემოგრა-ფიულს, ეკონომიკურს.მინერალური სასუქების, შხამქიმიკატების გონოვრული გამოყენება მოსავლი-84

ანობის გაზრდის მძლავრი საშუალებაა, მაგრამ მათი გადამეტება ბუნების კანონზო-მიერებათა დარღვევაა და ამდენად უბედურების მომასწავებელი. ამიტომ არის, რომყოველგვარმა ხილმა, ბოსტნეულმა, ბაღჩეულმა, დაკარგა თავისი ბუნებრივი გემო,არომატი, ვიტამინების ნაცვლად მასში გაიზარდა ჯანმრთელობისათვის მავნე ნიტ-რატები.მართალია ნიტრატები მცენარის აზოტით კვების აუცილებელი ნაწილია, შე-უცვლელი კომპონენტია მისი ზრდა-განვითარებისთვის. იგი არის ამინომჟავებისადა ცილების სინთეზის საფუძველი, მაგრამ მხოლოდ ისეთი რაოდენობით, რაც დად-გენილი ნორმით რეკომენდირებულია ამა თუ იმ მცენარისათვის.საქმე ისაა, რომ მცენარეებს იმაზე გაცილებით მეტი ნიტრატების შეთვისებაშეუძლიათ, ვიდრე მათ ზრდა-განვითარებისთვის სჭირდებათ. სასუქებით უზომოდგაჯერებული ნოადაგიდან ძალაუნებურად ისინი 10 და 20-ჯერ მეტ ნიტრატებს შე-ითვისებენ, ვიდრე მათ ესაჭიროება. მათი ზედმეტი რაოდენობა გროვდება ფესვებში,ღეროებში, ნაყოფში, საიდანაც შემდგომ საკვების სახით ადამიანის ორგანიზმშიხვდება. ამის შემდეგ კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის მიკროფლორის რედუქტაზას მეოხებითნიტრატები (NO3) გარდაიქმნება (აღდგება) აზოტმჟავას უფრო აქტიურ მარილად -მომწამვლელ ნიტრატებად (NO2). ეს უკანასკნელნი ურთიერთქმედებენ ამინებთან,წარმოქმნიან კარცეროგენულ ნიტროშემცველებს, რაც იწვევს სისხლის ჰემოგლობი-ნის ჟანგვას, ორვალენტოვანი რკინის იონების სამვალენტოვნებად გარდაქმნას - მიი-ღება მეტჰემოგლობინი, რასაც ჟანგბადის მიწოდების შეფერხება მოსდევს ორგანიზ-მის ქსოვილისათვის. როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, ორგანიზმში ნიტრატები ძირითა-დად ხილ-ბოსტნეულთან ერთად ხვდება.დადგენილია ისიც, რომ ნიტრატების შეთვისებილს მიხედვით მკვეთრად გან-სხვავებული უნარით ხასიათდება სხვადასხვა მცენარე. სიმინდის მარცვალში, ხილისკურკასა და თესლში მცირე რაოდენობით გროვდება, მავნე ნივთიერებები მხოლოდმათ ფოთლებში კონცენტრირდება.საერთოდ კი, მცენარის მასაში ნიტრატების შემ-ცველობა პირდაპირ პროპორციულია ნიადაგის მინერალურ სასუქებით გაჯერებისხარისხთან.იმისათვის, რომ ნორმალურად წარმოებდეს ნიტრატების სინთეზი მცენარეში,აუცილებელია ნიადაგში მინერალური სასუქების და მათ შორის აზოტოვანის (ამო-ნიუმის გვარჯილა, ამონიუმის სულფატი) შეტანა აგროვადებში, აგროწესების ზუსტიდაცვით.ცნობილია, რმ ყოველ საწარმოოს, დარაიონებულ სასოფლო-სამეურნეო კულ-ტურებისთვის შემუშავებული და სახელმძღვანელოდ გამოშვებული აქვს წიგნი «სა-სუქების ცნობარი», სადაც მეცნიერულად დასაბუთებული და პრაქტიკულად დამ-ტკიცებულია თითოეული მათგანისათვის სასუქების შესატანი ფორმები, დოზები დაოპტიმალური ვადები.ასევე დიდი მნიშვნელობა აქვს მოსავლის აგროვადებში აღებას და მის დაბინა-ვებას განკუთვნილ შენობა - ნაგებობებში. როგორც ცნობილია, ბიოქიმიური რეაქციე-ბი მოსავლის აღებისა და დაბინავების შემდეგაც (ძირხვენები, ნაყოფი და სხვა.) არ85

წყდება, რის შედეგადაც მინერელური აზოტი თანდათან გარდაიქმნება უვნებელ ორ-განულ აზოტად. კიტრის, კომბოსტოს, წიწაკის და სხვა ნიტრატების შემცირების კარ-გი საშუალებაა დამწნილება, რომელთა მოხმარებაც სასურველია ორი კვირის შემდეგ.აქვე უნდა აღინიშნოს ის მნიშვნელოვანი ფაქტი, რაც ეხება დიდი რაოდენობით თბი-ლისსა და სხვა ქალაქებში სარეალიზაციოდ შემოტანილ ხილს, ბოსტნეულს და ბაღ-ჩეულს, რომელიც კერძო სექტორში იწარმოება.კვების პროდუქტთა უმრავლესობას არა აქვს იარლიყი მისი შემადგენლობისჩვენებით, როგორც ეს მიღებულია სხვა ქვეყნების პრაქტიკაში. ჩვენთან მომხმარებ-ლის ინტერესებს არც მწარმოებელი და არც რეალიზატორ არ იცავს. აუცილებლადუნდა დაინერგოს საკონტროლო ანალიზი კვების პროდუქტებში - მავნე ნივთიერე-ბის შემცველობაზე, კონტროლს უნდა დაექვემდებაროს არა მარტო წარმოება, არამედშენახვის პირობებიც.ადამიანის ჯანმრთელობისთვის, ასევე საქმის ინტერსებიდან გამომდინარემოზანშეწონილია, პროდუქტების საკვებად სრულფასოვნების ხარისხის დადგენა დამაჩვენებლის შემოწმება სტანდარტების მოთხოვნათა შესაბამისად.ვინაიდან, ჩვენ განვიხილეთ ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტების წარმოე-ბის პრობლემები, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია, აუცილებლად შევეხოთ მათ ინდექსა-ციას, მის კოდსა და შედგენილობის სტანდარტებს, რაც მომხმარებელს დაიცავს მავნეპროდუქტების მიღებისაგან.საკვები პროდუქტები დიდი რაოდენობით შემოაქვთ სხვა ქვეყნებიდანაც, რო-მელთა უმეტესობა მდიდარია ტოქსიკური ნივთიერებებით და ჭარბი მინერალურინაერთებით.ემულგატორები და საღებავების ტიპის სინთეტიკური ხელოვნური შემავსებ-ლები ჩვეულებრივი ფხვნილის სახით გამოიყენება უცხოური წარმოების პროდუქ-ტებში, რომლებიც კვების პროდუქტების მოხვედრის შემდეგ ადამიანის ორგანიზმშიიწვევენ სხვადასხვა ტიპის მძიმე დაავადებებს, მათ შორის სიმსივნესაც. ცნობილია,რომ საქართველოში ხილ-ბოსტნაულის, ბაღჩეულის მოყვანასა და გადამუშავებასმდიდარი ტრადიციები არსებობს, როგორც ეს ხდებოდა ორი ათეული წლის წინათ.მაგალითად, აქ დამზადებული კაკლის, ლეღვის მურაბა, ლეღვის ჯემი და კიდევმრავალი სხვა, რომელიც იგზავნებოდა საექსპორტოდ მრავალ ქვეყანაში, დიდი მო-თხოვნა და შეფასება ჰქონდა. დღეს კი უცხო ქვეყნებიდან ყოველგვარი კონტროლისგარეშე შემოაქვთ ვაიბიზნესმენებს ემულგატორებითა და საღებავებით გამდიდრებუ-ლი პროდუქტები. მათ შორის ტომატ- პროდუქტები - 1 კგ ტომატის ნედლეულიდან2- ჯერ და 3-ჯერ მეტი წონის პროდუქტის წარმოება ხდება. გარდა ამისა ჩვენ ბაზრე-ბი სავსეა ფალსიფიცირებული და ვადაგასული ხილ-ბოსტნეულის პროდუქტებით,რომელიც ადამიანის ჯანმრთელობაზე უარყოფითად მოქმედებს.მომხმარებელმა ბოლომდე რომ დაიცვას თავი უხარისხო და მავნე პროდუქ-ტებისაგან, მას წარმოდგენა უნდა ჰქონდეს პროდუქტის კოდსა და შედგენილობაზესტანდარტთან შესაბამისობაში. ამიტომ სასაქონლო კოდთან ერთად მოგვყავს ის ინ-დექსაცია, რომლებიც სპეციალისტთა მტკიცებით ძალიან საშიშია ადამიანის ჯან-86

მრთელობისათვის.ქვეყნის კოდებიაშშ და კანადა 00-09 ესპანეთი 84დიდი ბრიტანეთი 50 ავსტრია 90-91დანია 57 ახალი ზელანდია 94ნორვეგია 70 სლოვენია 383იტალია 80-83 ტაივანი 471ნიდერლანდები 87 საქართველო 486ავსტრალია 93 საბერძნეთი 520ბულგარეთი 380 მალტა 535რუსეთი და სხვა ყოფილი 400-469 პორტუგალია 560სსრკ-ის ქვეყნებიფილიპინები 480 პოლონეთი 590ჰონკონგი 489 ლატვია 650კვიპროსი 529 ტუნისი 619ირლანდია 539 ისრაელი 729ისლანდია 569 მექსიკა 750უნგრეთი 599 კოლუმბია 770სამხ-თ აფრიკის რესპ-კა 600-601 პერუ 775მაროკო 611 ჩილე 780ჩინეთი 690 კუბა 850გვატემალა, ჰონდურასი, კოს- 740-745 ჩეხეთი და სლოვაკეთი 859ტარიკა, პანამავენესუელა 759 თურქეთი 869ურუგვაი 773 ტაილანდი 885-886არგენინა 779 ინდონეზია 899ეკვადორი 789 იუგოსლავია 860საფრანგეთი 30-37 სამხრეთ კორეა 880ბელგია და ლუქსემბურგი 54 სინგაპური 888ფინეთი 64 მალაიზია 995შვეცია 72საქართველოს სამომხმარებლო ბაზარზე საკვები პროდუქტის ნახევარზე მეტი,მათ შორის გადამუშავებული ხილ-ბოსტნეული, შესაბამისი დარღვევით იყიდება,რომელთა გარკვეული ნაწილი სრულებით უვარგისია. ასეთი უხარისხო და მავნენივთიერებების შემცველი პროდუქტებით კვება, მოსახლეობას გენეტიკური გადაშე-ნების წინაშე დააყენებს, რომლის გამოსწორებაზე ზრუნვა სახელმწიფოებრივ დონე-ზე უნდა ხდებოდეს.87

ადამიანის ჯანმრთელობისათვის საშიში ინდექსაციის პროდუქციაE102 საშიშია E103 აკრძალულიაE104 საეჭვოა E106 აკრძალულიაE110 საშიშია E111 აკრძალულიაE120 საშიშია E121 აკრძალულიაE122 საეჭვოა E123 ძალიან საშიშიაE125 აკრძალულია E126 აკრძალულიაE127 საშიშია E130 აკრძალულიაE131 კარცეროგენულია E141 საეჭვოაE122 კარცეროგენულია E150 აკრძალულიაE161 საეჭვოა E1673 საეჭვოაE180 აკრძალულია E181 აკრძალულიაE210 კარცეროგენულია E220 იწვევს ვიტამინის B12 - ის დაშ-ლას ორგანიზმშიE221 - იწვევს კუჭნაწლავის ტრაქტის დაშლასE210 - არ იწვევს კანის ფუნქციასE231 - არ იწვევს კანის ფუნქციასE233 - არ იწვევს კანის ფუნქციასE239 - კარცენოგენულიაE240 - საეჭვოაE250 - აკრძალულია ჰიპერტონიით დაავადებულთათვისE311 - იწვევს გამონაყარსE321 - შეიცავს ბევრ ქოლესტერინსE330 კარცენოგენულია E338 კარცენოგენულიაE340 კარცენოგენულია E341 კარცენოგენულიაE407 კარცენოგენულია E450 კარცენოგენულიაE461 კარცენოგენულია E463 კარცენოგენულიაE463 კარცენოგენულიაE468 - არღვევს საჭმლის მომნელებელ ორგანოებსE471 - არღვევს საჭმლის მომნელებელ ორგანოებსხილ ბოსტნეულისა და მათი პროდუქციის ექსპერტიზალია ჯიქია, ქეთევან კინწურაშვილიაკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტირეზიუმესტატიაში აღწერილია ხილ ბოსტნეულისა და მათი პროდუქციის ექსპერტიზა მოცე-მულია მათი ეკოლოგიური ასპექტი და ხილ - ბოსტნეულის გადამუშავების პროდუქტებისსერტიფიკაცია. დეტალურადაა განმარტებული ადამიანის ჯანმრთელობისათვის საშიში ინ-დექსაციის პროდუქცია.88

saerTaSoriso samecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCESome of the Specific Words and Expressions Used inRelation to Biosafety Food.N.O.AbutidzeKutaisi UniversityNino AbutidzeKutaisi University , Department of foreign languages,lecturerE-mail:ninoabutidze@yahoo.comNowadays one of the most essential problems facing our country is the problem related toour food. It becomes more severe when we realize that in bad economic and financial conditionsthe majority of the population in Georgia consume genetically modified food which is full of artificialadditives. This food is rather available for them.Since 1975 the Committee of experts has been working in the International Organizationof Health Care. This organization has its commission whose aim is to develop standards on foodproducts. The same organization exists in the European Union as well. They have introducedThe Food Additive Coding System__ International INS and European E (‘E’ stands for “Europe”).Accordingto this system each substance has its own three or four numbering code.All kinds of media are full of information about food additives marked E, and their harmfulness.It is no secret that many E are really dangerous but do not need to go to extremes andpanic when you see on the label E. Let’s try to understand what does E mean?E numbers are internationally accepted coding system to identify substances added to foodduring its manufacture and processing. They denote additives that have been assessed for usewithin the European Union. They are commonly found on food labels throughout the countriesof the European Union. In casual language E number is used as a pejorative term for artificial foodadditives, and products may promote themselves as “free of E numbers” even though most ofthe natural ingredients contain componenets that also have an E number such as vitamin C (E300) or lycopene (E 160). Because vitamin C has an E number it is impossible to live on a dietwithout any substances that have E numbers. We need to clearly understand that “free of E numbers”then simply means that pure forms of the substances are not intentionally added even thoughidentical substances certainly exist naturally in many foods.89

In the coding system the numbers cover six categories of food additives: preservatives, colourings,emulsifiers and stabilizers, antioxidants, sweeteners and other miscellaneous additives.Food additives have been suspected of provoking symptoms of hyperactivity, asthma, eczemaand migraine. Special terms are used to define the characteristics of various additives. Here is alist of some of the commonly used words and expressions used to describe some E numbers:Dangerous, Hazardous, Suspicious, Carcinogenic, Allergic, Consisting Cholesterol, Causing indigestion,Causing hypertension.It should be noted that there is a great diversity of terms referring to biosafety food. InEnglish language there are several synonymous word combinations related to genetical modification,such as: ‘ genetically modified, genetically engineered ,gene-altered.’e.g.1.Biosafety protocol defines modern biotechnology in the context of regulating the internationaltrade of genetically modified organisms (GMOs)2.The potential benefits of genetically engineered (GE) food are exciting.3.The FDA confirmed the presence of unapproved genetically engineered corn in somegrocery shells.4.Food producers could now voluntarily label food as free of gene-altered ingredients.5.A major potato producer and a leading supplier of French fries to Burger King says thatit will not use gene-altered potatoes.6.Government is making biosafety a priority not only in terms of genetically-modified organismsin food but also in terms of food products entering the country’s borders.It is also noteworthy that some terms can be quite ambiguous. Certain expressions are similarin meaning but they can cause some ambiguity. Such expressions are as follows: ’be constituentof, be incorporated into, form a part of, enter into composition’.e.g.1.Other cyclic hydrocarbons are constituent of plants and fruits.2.Arginine was found to be incorporated into proteins.3.These silicates enter into composition of granite.4.Our department forms a part of the above-mentioned organization.This article has been prepared on the basis of web-sites.References:1.www.wikipedia.org2.www.globalissues.org3.Nutritional supplements in the European Union .www.foodlaw.uk4.www.globalissues.org5.www.odofin.com6.Oxford Advanced Learner’s Dictionary7.Webster’s Universal Dictionary of the English Language90

ბიოუსაფრთხო კვების პროდუქტებთან დაკავშირებულისპეციფიკური სიტყვები და გამოთქმებინ. ო. აბუთიძექუთაისის უნივერსიტეტირეზიუმესტატია ეხება სპეციფიკურ სიტყვებსა და გამოთქმებს,რომლებიც ხშირად გამოიყე-ნება ბიოუსაფრთხო პროდუქტებთან მიმართებაში. სტატიაში მიმოხილულია საკვებ და-ნამატთა კოდური სისტემისათვის დამახასიათებელი ზოგიერთი თავისებურება. ევროსაბ-ჭოში შემავალ ქვეყნებში პროდუქტების ეტიკეტზე აღნიშნული E კოდი ყოველთვის არმიუთითებს ხელოვნურ საკვებ დანამატებზე. იგი შეიძლება განსაზღვრავდეს ბუნებრივინგრედიენტსაც.ბიოუსაფრთხო საკვებთან დაკავშირებულ ლიტერატურაში ხშირია ისეთი სინონი-მური ტერმინების გამოყენება, როგორიცაა: გენმოდიფიცირებული, გენური ინჟინერიითმიღებული, გენის შეცვლით მიღებული.91

saerTaSoriso samecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEМинералы чаяТ.Н.Гвинианидзе, M.Л. БучухишвилиГос. Университет Ак. ЦеретелиЧай не только пищевой продукт, но и лечебное средство, благотворно влияющее наорганизм человека. Сейчас, когда чай неоднократно протестирован, подвергнутмногочисленным исследованиям, можно смело утверждать, что другого природногопродукта с такими универсальными составом ингредиентов в мире просто не существует.Минералов в чае 4,1…7,0 %. Но все они входят в состав сложных соединений.Однако в воде эти макро и микроэлементы легко экстрагируется.Зеленый чай состоит на 40…50% из частей, растворимых воде, а черный – меньше30…45%.Критерии жизненной важности элементов для животных, приведенные Андервудом,включают неоднократное и значительное влияние данного элемента при его добавлениик рациону на рост или здоровье животного; развитие истощения при рационе,полноценном и удовлетворительном в других отношениях; способность элементапротиводействовать токсичности избытка другого элемента недостаточна для признанияпервого элемента жизненно важным.На основе этих критериев Fe, I, Cu, Zn, Mn, Co, Mo и Se отнесены кмикроэлементам, жизненно важным для животных, а F, Br, Ba и Sr – к вероятно жизненноважным.Основная задача, возникающая при определении микроэлементов чайного листа(Состав свежего и сухого чайного листа имеет немало различий), - отбор ипредварительная обработка образца. Методика отбора проб зависит от цели исследования.Изучали питательную ценность чая и использовали 4-6 - листные флеши чайного кустаиз разных регионов Западной Грузии. При наличий представительной пробывысушенных и размельченных образцов чайного листа главной проблемой являетсявыбор методики разрушения органической основы. Было использовано «мокрое»озоление с применением H 2 SO 4 .Для определения следов элементов использовали эмиссионную спектрографию.Этот метод основан на явлении излучения света определенного спектрального состава,характерного для данного элемента. Каждый элемент излучает дискретныеспектральные линии при нагревании его паров до достаточно высокой температуры.Самые чувствительные линии и пределы обнаружения интересующих нас жизненно92

важных элементов чайного листа – Fe, Co, Cu, Mn, Se, Mo, Zn, K, P, F, Mg и I,некоторые из них приведены таблице 1.Таблица 1№ Элементы, n. 10 -4 % Линия А, n. 10 -4 % Предел обнаруж., n.10 -4 %1 Co 3453,5 202 Cu 3247,5 13 Fe 3020,6 54 Mn 2576,1 55 Se 2062,8 10006 Zn 3302,6 507 Mo 3356,5 208 Mg 2757,2 17Для определения следов этих элементов в чайном листе применили спектрографбольшой дисперсии. Источником спектра служила дуга постоянного тока. Результатыизмерений приведены в табл. 2.Таблица 2ЭлементИнтервал содержан,10 -4 %(на сухую массу)Требуемое содерж. впище животных, 10 -4%(на сухую массу)Токсическоесодержание, 10 -4 %Co 0,03…0,05 0,07…0,011 ---Cu 6…12 3…5 100Fe 15…35 20…35 400Mn 8…12 12…40 1000Se 20…25 20…30 1000Zn 0,21…0,36 0,13…0,28 9…14Mo 0,15…0,30 --- 10…15Mg 11…34 9…12 500Магний – важнейший элемент для регуляции сосудистого тонуса и сердечноймышцы.Железо – участвует в кроветворении.Цинк – участвует в поддержании кислотного равновесия и процессахрегенерации. Чай эффективно пополняет цинковые ресурсы организма, являетсясверхнакопителем меди, играющей важнейшую роль в окислительновосстановительныхпроцессах, происходящих на клеточном уровне. Нехватка цинкаприводит к ломкости ногтей и волос, снижению иммунитета.Кобальт – необходимый элемент для питания животных.Медь и марганец – участвуют в жизненно важных процессах ферментных системрастений и животных. Недостаток меди приводит к возникновению некоторых типов93

амнезии.Селен – способствует выделение из организма радиоактивных веществ. Он жеявляется основным микроэлементом, который характеризуется антиоксидантнойактивностью. Помогает активность витамина C, участвует в регуляциях гормонов ихарактеризуется детоксикационным эффектом .Молибден – требуется в очень небольших количествах. Исследования указываютна возможное влияние молибдена на зубы человека. Роль молибдена в питанииживотных описана в обзорах Андервуда и де-Ренцо.Очень малых количествах в чайном листе бывает Хром и рубидий . Первыйкатализирует синтез жирных кислот , в том числе холестерин печены. А второйспособствует выделению из организма радиоактивного цезия.Марганец – важнейший элемент для нормального функционирования нервнойсистемы, половых желез и опорно-двигательного аппарата. Чай единственное инеповторимое средство пополнения марганца.Калий – необходимого элемента для нормального функционирования сердца.Всего 3-4 чашек чая удовлетворяет половину суточной потребности в калии.Фосфор – важнейший элемент для активизирования работы мозга.Фтор – содержится значительном количестве в чае и является хорошимпрофилактическим средством против кариеса.Йод - придает чаю противосклеротичное и иммуновостанавлящее свойство.Исследованиями доказано, что количественный состав минералов в чаеколеблется больших диапазонах и основном зависит в климатических условиях. Почтикаждый элемент может иногда появляться в живом организме чая. Но для некоторыхэлементов мало или почти ничего не известно об их функциях или механизмеперемещения в живом организме.ЛИТЕРАТУРА1. Т.Н.Гвинианидзе, В.Г.Хведелидзе Жизненно важные микроэлементы в чайном листе. –Москва: «ПИВО и НАПИТКИ» №2, 2005.2. О.В.Куевда Чай и чайные напитки - Москва: «ПИВО и НАПИТКИ» №2, 2005.3. Mitchell R.L. Commonwealth Bur. Soil (Gr.Brit.)/Tech. Commun. N 44. 1988.94

saerTaSoriso samecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEТоксичные элементы в пищевых цепяхДидбаридзе И.С., Канделаки М.А.Государственный университет Акакия ЦеретелиДидбаридзе ИзольдаПрофессор Кутаисского Государственного Университета Акакия Церетели,доктор химических наук с 1999 года, автор 30 научных и методическихработ по проблемам взаимодействия ионов металлов с неорганическими иорганическими лигандами.E-mail: Izolda.didbaridze@mail.ruКанделаки МаргаритаКоординатор медицинского факультета Кутаисского ГосударственногоУниверситета Акакия Церетели, доктор медицинских наук с 2005 года,автор 25 научных работ, в том числе монографии и республиканскогопатента на изобретение.E-mail: Margaretkandelaki@mail.ruБурно развивающаяся научно-техническая революция наряду спроизводством необходимых материалов принесла с собою загрязнениеприродной среды вредными веществами – токсикантами. К их числу прежде всегоотносятся ионы тяжелых металлов. Считается установленным, что основнымпутем поступления их в человеческий организм являются наша пища и напитки.Ученые показали, что не контролируемые загрязнения пищевых продуктов инапитков ионами токсичных элементов могут вызвать самые серьёзные печальныепоследствия, а во всем мире достоверные и точно прослеженные факты попадаютв печать с большим трудом.В число обязательных компонентов пищевых продуктов, напитков,подвергаемых контролю при внутренней и международной торговле, включенывосемь наиболее опасных токсичных элементов: ртуть, свинец, олово, кадмий,медь, цинк, железо, мышьяк.Но этот список вовсе не означает, что иные металлы являются совершеннобезвредными. Считается, например, что еще по крайней мере, столько жеэлементов в пищевых продуктах, в определенных концентрациях, могутпредставлять реальную опасность для здоровья человека: висмут, сурьма, селен,95

бериллий, стронций, хром, алюминий, никель.Если судить о содержимом нашей еды только по кулинарным книгам, томожно подумать, что мы потребляем внутрь исключительнобелки+жиры+углеводы+ +минеральные соли+витамины+пищевые красители иотдушки. Анализ и пищевого сырья и готовой пищи показывает, что в их составвходят чуть ли не все известные элементы. Некоторые и них являютсядействительно пищевыми, многие считаются индифферентными, есть и явнотоксичные. Заметим, что некоторые элементы токсичны даже в очень малых дозах(например, ртуть), другие становятся токсичными, когда их содержаниепревосходит определенный уровень (например, медь).Тщательный анализ всех без исключения тканей организма показал, чтоионы металлов распределяются в них в заметно разных количествах. И в пищесодержатся разные элементы, что отражает их распространение в окружающейсреде (Таблица 1).Таблица 1Средняя концентрация некоторых элементов в почве№ Элемент С, мг/кг № Элемент С, мг/кг1 Железо до 55000 5 Свинец 10-152 Цинк 50-100 6 Мышьяк 6-73 Медь 10-100 7 Ртуть 0,3-0,54 Олово 10-15 8 Кадмий 0,05-0,07Примечание: Предельно допустимая концентрация в молочных продуктах:кадмия - 0,01 мг/кг; ртути - 0,005 мг/кг; свинца - 0,05 мг/кгКроме того, разные металлы вносятся в растения с пылью и дымом отсгорания топлива, с промышленными выбросами, от автотранспорта и от прочихвидов атмосферных загрязнений.Те, кто отвечают за производство и хранение продуктов, должны думать нетолько о том, чтобы в них не было токсикантов, но и о том, чтобы необходимыеметаллы были в достаточных и безопасных количествах. Нужно следить и за тем,чтобы в продуктах не содержались металлы, вызывающие нежелательныебиохимические процессы, например, прогоркание жиров и масел, т.к. известно,что даже следы железа и меди могут повлиять на фактуру и качество пищи.Под действием ионов металлов во время переработки сырья и приготовленияпищи может появляться еще и нежелательный цвет. Так, комплексы меди срастительными (органическими) пигментами вызывают окраску сине-зелёныхоттенков. А вот некоторые фрукты чернеют в присутствии следов меди. Ионыжелеза тоже реагируют с антоциановыми красителями некоторых плодов, даваясовсем уже глубокое черное окрашивание. Шоколадные кремы приобретают серозелёныйцвет. И алюминий, и олово (их до сих пор используют при изготовлениикухонной посуды) тоже могут вызывать потемнение продукта. Даже следы меди,железа и других металлов действуют, как катализаторы окисления ненасыщенных96

связей в липидах, а это вызывает резкое ухудшение самых пищевых масел, равнокак и готовых продуктов (если они содержат жиры).В пищу ионы металлов могут попадать также из удобрений и из химическихпрепаратов для защиты растений. Данные по загрязнению почв и урожаятяжелыми металлами в результате использования удобрений опубликованы вмногих зарубежным журналах.Некоторые металлы (в виде органических и неорганических соединений)входят в состав и других сельскохозяйственных препаратов. Всем хорошоизвестно применение бордоссой жидкости (раствор медного купороса в смеси сизвестью). Ею опрыскивают виноградники и другие кустарники; она препятствуетразвитию ложномучнистой росы, как на винограде, так и на картофеле. Ееиспользуют также для остановки развития микромицемов на зерновых культурах.Однако при поливе жидкостью перед самым сбором урожая ягод в полученных изних винах часто обнаруживают повышенную концентрацию меди.Если поставить целью снизить вредное воздействие на организм тяжелыхметаллов, содержащихся в рыбе или мясе, то следовало бы рекомендоватьсочетание таких продуктов с овощным гарниром, т.к. растительные волокназаметно препятствуют всасыванию тяжелых металлов в кишечнике. Можнопоступить иначе – вводить в рацион антагонисты (например, для кадмия – солицинка). Но облегчив таким образом борьбу с одним элементом, нередко мывмешивались бы в весьма сложный баланс взаимодействия всех минеральныхэлементов. Цинк, например, взаимодействует в организме не только с кадмием, нои с медью, а медь, в свою очередь, с молибденом и т.д.Не удивительно, что за много лет споров о допустимости илинедопустимости различных сочетаний разных пищевых продуктов (ионовметаллов в них), так и не был найден удовлетворительный ответ. Разным людям ив разных условиях жизни полезными могут оказаться исходные сочетанияпродуктов: из-за такого несходства пища, ценная для одних, может оказатьсявредной для других. Классический пример тому – обогащение продуктов железом.Поступление металла с пищей позволяет защитить 10-20% населения от анемии,но в то же время опасно для тех, кто страдает гемохроматозом (нарушением,связанным с невсасыванием кишечником даже избыточного железа). По той жепричине небезопасно обогащение пищи медью.Можно ожидать, что скоро и другие металлы, не упоминаемые здесь вовсе,например лантаноиды, найдут широкое применение в промышленности или вбыту, в результате чего тоже станут попадать в нашу пищу. И только научныеисследования позволят уточнить наше представление об их разной роли в обменевеществ. как растений, так и животных. Токсикология уже известных металловбудет включать не только вопросы физиологического, но и психологическоговлияния ионов металлов на организм человека.Статья подготовлена на основе интернет-материалов.97

ტოქსიკური ელემენტები კვების ჯაჭვშიდიდბარიძე ი.ს., კანდელაკი მ.ა.აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტირეზიუმედადასტურებულად ითვლება, რომ ადამიანის ორგანიზმში ტოქსიკური ელემენტებისშეღწევის ძირითადი გზაა ჩვენი საკვები და სასმელები.ადამიანის ჯანმრთელობის რეალურ საფრთხეს, განსაზღვრული კონცენტრაციებისფარგლებში, წარმოადგენენ ელემენტები: ვერცხლისწყალი, ტყვია, კალა, კადმიუმი, სპილენ-ძი, თუთია, რკინა, დარიშხანი.მრავალრიცხოვანი ექსპერიმენტებით დადგენილია, რომ ზოგიერთი მეტალი ტოქსიკუ-რია მცირე დოზებითაც კი (მაგ. ვერცხლისწყალი), ხოლო სხვები აღწევენ ტოქსიკურობისზღვარს, როდესაც მათი შედგენილობა მიაღწევს განსაზღვრულ დონეს (მაგ. სპილენძი).სამეცნიერო გამოკვლევები ტოქსიკური ელემენტების ორგანიზმზე მავნე მოქმედებისსფეროში საშუალებას იძლევა დავაზუსტოთ მათი სხვადასხვა როლი როგორც მცენარეული,ასევე ცხოველური სამყაროს ნივთიერებათა ცვლის პროცესში.98

saerTaSoriso samecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEРастворитель для экстракции растительных маселКанделаки А.Ш., Дидбаридзе И.С.Государственный университет Акакия ЦеретелиЗа последние годы освоены новые способы добывания растительных масел иразработан ряд прогрессивных методов технической переработки полупродуктов.Для экстрактивного извлечения масел из растительного сырья применяют восновном, бензин экстракционный из специально выбранных малосернистых нефтей. Онпредставляет собой узкую легкокипящую фракцию бензина прямой перегонки, которуюиспользуют для экстракции пищевых масел в закрытых аппаратах.Технические требования на физико-химические показатели растворителя приведенав табл. 1.Таблица 1Физико-химические показатели растворителя№ Показатели Нормы1 Плотность, ρ не более 0,7252042 Температура, 0 Сн.к., не ниже 70к.к., не выше 983 Содержание, % мас.- ароматических углеводородов 44 Содержание серы, в % не более 0,0255 Содержание водорастворимых кислот и щелочей отсут.Как видно из таблицы 1, бензин экстракционный представляет собой широкуюфракцию, содержащую в значительном количестве сернистые соединения иароматические углеводороды (1). Высокая температура выкипания бензина затрудняетдистилляцию его из масла и ухудшает качество последнего. Кроме того, из засравнительно низкой летучести бензин экстракционный остаётся в шроте – корме дляскота (остаток семян после экстракции растворителя масла), что приводит к повышеннойвзрывоопасности кормохранилищ. Значительное содержание канцерогенныхароматических углеводородов и сернистых соединений также ухудшает качество масла вшроте.Учитывая сложившиеся обстоятельства, возникла необходимость выработки нового99

растворителя, по качеству превосходящего экстракционный бензин прямой гонки.С целью уменьшения отрицательных факторов нами разработан гексановыйрастворитель путем ректификации из рафинатов (бензольно-толуольного)каталитического риформинга.Таблица 2Качество разработанного растворителя№ Показатели Нормы1 Температура, 0 Сн.к., не ниже 702 98% выкипает при температуре не выше 853 Содержание, % мас.- ароматических углеводородов 2,0-2,54 Содержание серы, в % 0,00055 Бромное число, г Br 2 /100мл растворителя 0,05Была установлена возможность выделения растворителя в количестве 23-25% мас.от сырья.Использование данного растворителя взамен прямогонного бензинаэкстракционногопозволит улучшить качество масла и снизить потери растворителя намаслоэкстракционных заводах.Литература1. Edilashvili I.A., Khetsuriani N.T., Gventsadze E.V. and Kandelaki A.Sh. Study of Georgian oils andproducts of their processing. Georgian Engineering news, N1, 2009, c. 171-1732. კანდელაკი ა.შ., ყვავაძე მ.გ., კანდელაკი შ.ა. პარაფინებში ზეთების შემცველობის შესა-ხებ. საქართველოს ქიმიური ჟურნალი. ტომი 9, №1, 20093. Канделаки А.Ш., Квавадзе М.Г., Канделаки Ш.А. Изыскание ресурсов нефтяного сырья дляпроизводства парафинов. Georgian Engineering news, N1, 2009, c. 171-173გამხსნელი მცენარეული ზეთების ექსტრაქციისათვისკანდელაკი ა.შ., დიდბარიძე ი.ს.აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერასიტეტირეზიუმესტატიაში მოყვანილია კვლევები ახალი გამხსნელის მიღების თაობაზე მცენარეუ-ლი ზეთების ექსტრაქციის პროცესისათვის. შესწავლილია მაღალტოქსიკური არომატულინახშირწყალბადების მინიმუმამდე შემცირების შესაძლებლობა გამხსნელის მასაზე გადა-ანგარიშებით.ნაჩვენებია, რომ ახალი გამხსნელის გამოყენება მცენარეული ზეთების ექსტრაქციისპროცესში უზრუნველყოფს მიღებული პროდუქტის მაღალ ხარისხს დანაკარგების შემცი-რების პარალელურად.100

saerTaSoriso samecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEЭкологические проблемы транспортно-логистических системКочадзе Т.П.Государственний Университет Акакия ЦеретелиНа современном этапе развития транспортно-логистическихе системы оказывают огромноеотрыцателное влияние на среду обытания живой природы. Работа транспортных тепловыхэнергетических установок, перевозочные процессы гоузов и пассажиров сопровождаютсязагриазнением окружающей среды физическимы, химическимы и биологическимы отходамы.Снижение вредных отходов важнейшая задача современности.Общеизвестно, что строительство и функционирование дорог и собственноавтомобильный транспорт оказывают значительное воздействие на окружающуюприродную среду (вода, воздух, уровень шума, местообитания флоры и фауны,миграционные пути животных и т.д.) и на качество жизни населения, пользующегосяэтими благами цивилизации.Следовательно, с одной стороны, транспортное строительство вносит существенныйвклад в загрязнение и изменение окружающей среды. С другой стороны, особенностьэтого процесса в том, что ни средство передвижения, ни транспортную магистраль нельзяизолировать от мест проживания людей и чем больше плотность населения, тем вышепотребность в развитии транспортного комплекса.Основные проблемы, которые решаются при экологическом сопровождениипроектной документации, связаны с принципиальными техническими решениями последующим вопросам:• Охрана атмосферного воздуха;• Защита от шума и вибрации;• Водоотведение и очистка поверхностного стока;• Реабилитации пересекаемых малых рек и водоемов;• Защита территории от активизации cуффозионно-карстовых, эрозионных и оползневыхпроцессов;• Вывоз, складирование и вторичное использование грунта;• Утилизация отходов строительно-бытового мусора и санитарная очистка территории;• Рекультивация прилегающих земель, санация почвенного покрова;• Благоустройство прилегающих территорий и компенсационное озеленение;• Охрана территорий Природного комплекса, территорий садово-паркового искусства икультурно-исторического наследия, архитектурных памятников.Опыт показывает, что совместная работа организаций, планирующих развитиетранспортного комплекса, проектировщиков, строителей и экологов позволяетсвоевременно устранять многие негативные явления, связанные с влиянием101

автомагистралей на окружающую среду.По оценкам Всемирного банка на протяжении ХХ века в мире объем промышленногопроизводства возрос в 50 раз, и, к 2030 году он может увеличиться еще в 3,5 раза.Население Земли также постоянно увеличивается нарастающими темпами. В настоящеевремя на планете проживает более 6 млрд. человек. Если современные тенденции ростапроизводства и населения сохранятся, то вскоре продуктивная способность планетыокажется исчерпанной. Предполагается, что к середине ХХI века население планетыдостигнет примерно 10 млрд. человек. Поэтому в современных условиях обеспечениеразвития общества связано с сохранением и созданием на Земле благоприятныхприродных условий для жизни людей. Иными словами необходимо гармонизацияразвития общества и природы. Перерастание локального влияния человека на природу вглобальное воздействие на ресурсы и компоненты всей биосферы затрагивает самихосновы самой цивилизации. Истощаются природные ресурсы, происходит усиленноезагрязнение окружающей среды, что создает экологические проблемы. Качественноеизменение экологических проблем обусловило возрастание их социального значения.Если раньше негативное воздействие человека на окружающую среду влияло наотдельные объекты природы, то в современных условиях неблагоприятные последствиястал испытывать сам человек, под угрозой оказались его здоровье и жизнь. В настоящеевремя механизмы самовосстановления биосферы работают на пределе своихвозможностей. Генофонд биосферы обедняется, что создает угрозу дальнейшихнепредсказуемых эволюционных последствий. Такое состояние экологическихпротиворечий привели к тому, что они приобрели глобальный характер и поставили передчеловечеством глобальные проблемы. Особенностью глобальных проблем являетсянеобходимость их совместного решения всем мировым сообществом. Загрязнение иразрушение природной среды не вписываются в рамки государственных границ, поэтомупреодоление этих губительных процессов может осуществляться лишь путем совместныхдействий специалистов и общественности всего мира. Ни одна страна в отдельности неможет разрешить сложившиеся глобальные противоречия. Поэтому государстваобъединяют свои усилия, а также добровольно делегируют часть своих прав в решенииданных вопросов международным организациям, которые устанавливаютсоответствующие общепризнанные правила и нормы. Многие международныеэкологические организации действуют под эгидой Генеральной Ассамблеи ОрганизацииОбъединенных Наций или являются специализированными учреждениями ООН.Присоединяясь к международным соглашениям Грузия также участвует в решенииглобальных экологических проблем в рамках ООН.Глобальными экологическими проблемами современного общества признаны«парниковый эффект», подъем уровня Мирового океана, разрушение озонового слояЗемли, кислотные осадки, радиоактивные загрязнения, сокращение биологическогоразнообразия на планете. Одно из основных направлений решения экологическихпроблем состоит в заключении договоров и других видов международных соглашений. Донастоящего времени государствами принято около 200 соглашений экологическойнаправленности. Одним из важнейших является соглашение, принятое в 1997 году на102

Международной конференции по глобальным экологическим проблемам. Принятообязательство по сокращению выбросов вредных газов загрязняющих атмосферныйвоздух. По статистическим данным транспорт является одним из основных загрязнителейатмосферного воздуха, водоемов и почвы. Его доля в общем объеме выбросовзагрязняющих веществ в атмосферу от стационарных и подвижных источников поразвитым странам мира составляет 40…60%, что выше, чем доля любой из отраслейпромышленности. По видам транспорта выбросы загрязняющих веществ распределяютсяследующим образом: 80…90% общего выброса приходится на автомобильный транспорт,около 8% на железнодорожный, 2% на дорожный комплекс, 2% на речной и морской ичуть более 1% на воздушный. Воздействие транспорта на экосистемы выражается впотреблении:- природных ресурсов, конкретно атмосферного воздуха, необходимого для протеканиярабочих процессов в двигателях внутреннего сгорания транспортных средств;- нефтепродуктов и природного газа, являющихся топливом для двигателей;- воды для систем охлаждения двигателя и бытовых нужд предприятий транспорта;- земельных ресурсов, отчуждаемых под строительство автомобильных и железных дорог,трубопроводов, речных и морских портов и других объектов инфраструктуры транспорта.Все перечисленные в свою очередь приводит к загрязнению атмосферы, водных объектови земель, изменении химического состава почв и микрофлоры, образованиипроизводственных отходов, в том числе токсичных и радиоактивных, шламов,замазученного грунта, золы и мусора. Как видно, основная часть выбросов загрязняющихвеществ приходится на долю автомобильного транспорта. Растущий автомобильный паркмира оказывает все большее влияние на загрязнение окружающей среды. Основная частьвредного воздействия автотранспорта на окружающую среду приходится на егоподвижные источники загрязнения. Загрязнение атмосферы подвижными источникамиавтотранспорта происходит в большей степени отработавшими газами автомобильногодвигателя. Необходимо отметить, что при сгорании 1 кг автомобильного топливаобразуется в среднем 2,7 кг СО2 , который скапливаясь в верхних слоях атмосферы,усиливает «парниковый эффект». Отработавшие газы автомобилей с бензиновымидвигателями в числе наиболее токсичных компонентов содержат оксид углерода, оксидыазота и углеводорода, а у дизельных двигателей – оксиды азота, углеводороды, сажу исернистые соединения. Один автомобиль ежегодно поглощает из атмосферы в среднемболее 4 т кислорода, выбрасывая при этом с отработавшими газами примерно 800 кгугарного газа, 40 кг оксидов азота и почти 200 кг различных углеводородов. Необходимоотметить, что эти значения резко увеличивается при эксплуатации техническинеисправного автотранспортного средства. В мире автомобили ежегодно потребляют 2,1млрд. т топлива и выбрасывают в атмосферу около 700 млн. т вредных веществ, в томчисле 420 млн. т оксид углерода (СО), 170 млн. т углеводороды (СН), 60 млн. т оксидыазота (NОХ), 17 млн. т сажи и 0,6 млн. т свинца. В результате доля автомобильноготранспорта в общем загрязнении атмосферы в развитых странах достигает 45…50%.В последние десятилетие отмечается устойчивая тенденция роста численностиавтомо-бильного парка. По данным исследований общий годовой объем вредных103

выбросов одного среднестатистического автомобиля составляет более 1,3 т. В сумме встране около 320 тыс. т составляет оксид углерода (СО), 120 тыс. т углеводорода (СН), 45тыс.т оксиды азота (NОХ), 12 тыс. т сажи и 0,05 тыс.т свинца. В условиях быстрого ростаавтомобильного парка это приводит к еще большему возрастанию негативноговоздействия на окружающую среду. Автомобильный транспорт республики имеетнекоторые негативные особенности с точки зрения экологической безопасности. Паркавтомобилей Грузии является изношенным, средний возраст составляет около 8 лет, в томчисле около 20% автомобильного парка эксплуатируется свыше 15 лет, а частьавтомобильного парка полностью изношены и подлежат списанию.Стационарными источниками загрязнения в первую очередь следует отнестиавтозаправочные станции (АЗС). При заполнении, хранении и реализации бензина идругих нефтепродуктов в результате испарения и разлива происходит загрязнениеокружающей среды. Например, среднегодовые потери бензина из одного резервуараобъемом 20 м3 составляют 6 т. Учитывая количество АЗС в конкретном регионе, можноопределить степень загрязнения воздуха летучими углеводородными соединениямибензина. Загрязнение атмосферы, также происходит, в результате функционированияавторемонтных, автосервисных предприятий, асфальтобетонных заводов и другихобъектов инфраструктуры транспорта. Основную массу твердых отходов, ежегоднообразующихся в авто- транспортном комплексе составляют отработавшие свой срокавтопокрышки, свинцовые аккумуляторы, отходы пластмасс. Автомобильные дорогиявляются одним из источников образования пыли в приземном воздушном слое. Придвижении автомобилей происходит истирание дорожных покрытий и автомобильныхшин, продукты износа которых смешиваются с твердыми частицами отработавших газов.В результате образуется пыль, которая в сухую погоду поднимается над дорогой в воздух.Она переносится ветром на расстояния до сотен километров. Под автодорогиотчуждаются значительные земельные площади. Так на строительство 1 км современнойавтомагистрали требуется до 10…12 Га площади. Помимо этого, дополнительныеплощади отводятся для технологических целей: мест стоянок транспортной техники,размещения снятого с дороги грунта, постройки временных сооружений и подъездов ит.д. Строительство и эксплуатация автомобильных дорог приводит к эрозии почв,разрушению почвенно-растительного покрова, уничтожению культурных посевов илесопосадок, развитию безлесных ландшафтов. Негативные экологические последствияфункционирования транспорта обуславливают необходимость усиления работы по охранеокружающей среды и природопользованию как со стороны государства, так иобщественности в аспекте широкомасштабной политики экологической безопасности.Проблемами обеспечения экологической безопасности на транспорте являются защита отзагрязнения атмосферного воздуха, водных объектов, земельных ресурсов и недр,обеспечение экологической безопасности населения, снижение ущерба природнымресурсам, в первую очередь биологическим, сохранение качества природной среды.Для уменьшения вредного воздействия транспортно-логистической системы наокружающую среду необходимо управление экологической деятельностью. Этадеятельность заключается в воздействие на развитие природы и общества в целях104

сохранения устойчивого равновесия экосистем, рационального использования природныхресурсов, уменьшения загрязнения атмосферы, водных объектов, почвы и недр,организация работ по уничтожению и утилизацию отходов транспорта.Для рационального управления экологической деятельностью на транспорте необходимо:-организация эффективного управления экологической деятельностью посредствомпрограммно -целевого планирования;-постепенное обновление возрастного и структурного состава автомобильного парка;-совершенствование существующей производственно -технической базы для контролятехнического состояния и ремонта транспортных средств;-модернизация и применение современных технологий в автозаправочных предприятияхв целях получения наиболее экологическо -чистого автомобильного топлива;-создания эффективной системы экологического контроля и мониторинга сиспользованием сети стационарных и передвижных постов наблюдения, а также пунктовконтроля экологических параметров транспортных средств;-сочетания правовых и экономических методов управления природоохраннойдеятельностью на транспорте;-применение системы сертификации по экологическим требованиям для транспортныхсредств, топлива, оборудования, технологии и т.д.;-развития системы экологической подготовке и переподготовки специалистовтранспортно-логистического комрлекса.ЛИТЕРАТУРА1. Е.С. Кузнецов, А.П. Болдин, В.М. Власов и др. Техническая эксплуатация автомобилей. М.,Наука, 2001.2. Е.И.Павлова. Экология транспорта. М., Транспорт, 2000.სატრანსპორტო ლოგისტიკური სისტემების ეკოლოგიური პრობლემებით. კოჩაძეაკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტირეზიუმესტატიაში ნაჩვენებია გარემოს დაბინძურების პრობლემები თანამედროვე სატრანსპორ-ტო ლოჯისტიკური სისტემების მიერ. ყურადღება მახვილდება ამ პრობლემების გამომწვევზოგიერთ მიზეზებზე.105

saerTaSoriso samecniero-praqtikuliinternet-konferenciaINTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICALINTERNET-CONFERENCEУДК 665.616-003/615Субхроническая токсичность безалкогольного концентрата бальзама«Грааль» с точки зрения его биобезопасностиМелкадзе Р.Г.Научный центр Государственного университета Акакия ЦеретелиМелкадзе РевазДоктор техныческых наук. Проффесор. Автор многих научныхработ.Изучение субхронической токсичности безалкогольного концентрата БГ, проведенное на мышах,показало, что основа при 3-недельном ежедневном введении в дозах 3 и 10 мл/кг (превосходящихот 6 до 20 раз рекомендуемые для применения у человека) не вызывает отклонений в жизнедеятельностиживотных, не оказывает отрицательного влияния на систему кроветворения, необладает паренхиматозной токсичностью, не влияет на функциональное состояние печени ипочек.Судя по результатам биохимических исследований крови, основа БГ не вызывает нарушений основныхобменных процессов в организме, не влияет на функции эндокринных органов и электролитныйбаланс.Таким образом, экстрактивная растительная основа бальзама с токсикологических позицийполностью безопасна при длительном употреблении в рекомендуемых дозах.Введение препарата в испытанных дозах оказало, вместе с тем, положительное заметное влияниена прирост массы тела животных и общий физический статус, оцениваемый по нагрузочнокоординационномутесту тредмилл.Ключевые слова: Бальзам «Грааль», безалкогольный концентрат, субхроническая токсичность,обменные процессы,биобезопасность1. Условия проведения испытаний и критерии оценкиИсследование субхронической токсичности бальзама «Грааль» (БГ) проведено вэкспериментах на мышах по следующему протоколу:106

Мыши [CBAXC 57 BI 6 ] F 117-20 гСамцы,самкиДозыпр-та,мл/кг60 Плацебо3. 010.0Животные Пол ЧисложивотныхПродолжительностьвведенияИсследуемыепоказатели21 день Масса тела, гематолоческиепоказатели,неврологический статус,патанатомическоеисследование и весовыекоэффициентывнутренних органов,биохимия крови,обезвреживающаяфункция печени.Препарат вводили интрагастрально в объеме 0.1 мл/10 г массы тела ежедневно до 10часов утра. Контрольные мыши получали внутрь водопроводную воду в том же объеме.Общетоксическое действие основы оценивали по динамике массы тела животных привзвешивании 2 раза в неделю, гематологическим показателям – при исследовании крови 1раз в неделю в течение курса введения и в конце эксперимента.Нейротoксичность определяли по комплексу тестов, характеризующих функциональноесостояние различных уровней организации мозга (рефлекс опрокидывания,зрачковый и роговичный рефлексы, реакция постановки лапы на опору, хватательныйрефлекс, способность удерживать равновесие на перекладине), мышечную силу – поспособности подтягиваться на горизонтально натянутой проволоке. Моторно-координационныефункции оценивали в тесте на тредмилл.Вегетативный статус характеризовали по состоянию слизистых, шерстного покрова,ширины глазных щелей, наличию саливаци, диареи, опрятности животных.Клеточный состав периферической крови определяли, используя стандартные методикиподсчета клеток в камере Горяева или автоматический счетчик. Пробы крови бралипод эфирным наркозом из наружного орбитального синуса. Через сутки после последнеговведения основы ставили гексеналовый наркотический тест для оценки функциональногосостояния печени.Через 2 суток после проведения всех тестов у мышей под эфирным наркозом производилизабор крови сердечной пункцией в объеме до 1.5 мл. Кровь подвергали свертыванию,центрифугировали, сыворотку отсасывали и хранили при -20°С до момента биохимическогоанализа. После этого животных вскрывали, оценивали патанатомическоесостояние внутренних органов, затем внутренние органы (мозг, сердце, печень, легкие,почки, надпочечники, селезенка, семенники, яичники, тимус) извлекали и взвешивали дляопределения весовых коэффициентов, которые рассчитывали по отношению к массе тела.2. Общее действиеПроведенные испытания показали, что 3-недельное введение БГ в дозах 3 и 10 мл/кг107

существенно не влияло на общее состояние животных и не вызывало случаев гибели. Входе всего эксперимента животные оставались активны, не отличаясь по своему поведениюот контрольных. Ни в одном случае у животных не было выявлено неврологическихрасстройств или признаков нарушения вегетативных функций, возбудимости и эмоциональногостатуса (табл. 1).Таблица 1.Вегетативный и неврологический статус у мышей при 3-недельном ежедневномвведении основы в дозе 10 мл/кгПоказателиНаличие отклонений в указанные сроки7 сутки 14 сутки 21 суткиВегетативные функцииПоведение, двигательная активностьМоторная координация и мышечныйтонусБолевая чувствительностьЭмоциональность0/100/100/100/100/100/100/100/100/100/100/100/100/100/100/10Примечание: состояние мышей тестировали по Irvin, результаты обобщены за каждыйинтервал наблюдений.В течение курса введения препарата подопытные животные несколько опережаликонтрольных по приросту массы тела и в конце эксперимента это различие достигло статистическойзначимости по критерию F Фишера (ANOVA) в обеих группах подопытныхживотных, (табл. 2).Таблица 2.Влияние 3-недельного введения БГ на прирост массы тела у мышей (в % кисходному весу, (M±m)Группы Дозы мл/кг n Исходнаямасса, гПрирост массы в %Недели введения1 2 3СамцыПлaцебо - 10 19.1±0.4 4.5±1.2 9.8±1.4 1.4±1.3БГ 3.0 10 18.9+0.3 5.5±1.2 10.7±1.2 16.8±1.4*БГ 10.0 10 19.3±0.3 5.9±1.4 11.4±1.3 17.2±1.5*СамкиПлaцебо - 10 18.2±0.2 3.7±0.8 7.5±0.9 11.3±1.1БГ 3.0 10 18.0±0.3 4.4±0.6 8.4+0.8 13.6±1.3*БГ 10.0 10 18.1±0.2 4.6±1.0 8.9±1.1 14.3±1.3*Примечание: БГ и плацебо (водопроводную воду) вводили интрагастрально в объеме0.1 мл/10 г 1 раз в сутки в утренний период (9-10 часов); животных взвешивали непосредственноперед введением препарата с точностью до 0.5 г 2 раза в неделю.* - Достоверное различие с контролем по критерию Фишера (Р≤0.05, АNOVA).Возможность кумулятивного нейротропного действия основы была оценена по тестускоростной выносливости мышей при беге по вращающемуся барабану тредмилла. Резул-108

ьтаты исследований, представленные в табл.3, показывают, что в испытанных дозах БГповышал скоростную выносливость животных до 40 об/мин, которая является предельнойпри данном испытании.Таблица 3.Влияние субхронического введения БГ в дозах 3 и 10 мл/кг на моторнокоординационнуюфункцию и скоростную выносливость мышей (тест тредмилл),оцениваемую через 30-40 мин. После назначения препарата (об/мин, M±m, n=10)Сутки опыта Контроль 3 мл/кг 10 мл/кг7 36 ± I.4 1) 39 ± 0.3 > 40142137 ± 1.3> 40 2) > 40> 40> 40> 40Примечания:1) – предельная скорость вращения барабана тредмиlла (об/мин, М± m), при котороймыши способны бежать, не падая с барабана, более 10 с;2) – в данном и других подобных случаях (при V=40) все мыши выдерживали максимальновозможную скорость вращения барабана.Проведенные исследования позволяют заключить, что основа БГ при 3-недельномвведении в дозах 3-10 мл/кг не только не оказывает общетоксического действия, оцениваемогопо весовому приросту, потреблению корма, состоянию локомоторных функций,двигательной активности и эмоционального статуса, но, напротив, способствует болееполноценному физическому развитию животных.3. Влияние на гемопоэзРезультаты исследований, представленные в табл. 4, показывают, что длительноевведение основы БГ в дозах 3-10 мл/кг не оказывало существенного влияния наклеточный состав периферической крови и содержания гемоглобина у мышей.Таблица 4.Влияние субхронического ежедневного введения основы на клеточныйсостав периферической крови, у мышей (M±m, n=10, самцы и самки)Сутки Дозы, Гемоглобин, Эритроциты, Ретикулоциты, Тромбоциты, Лейкоциты, Нейтрофилымл/кг г/л 10 12 /л 10 9 /л 10 9 /л 10 9 /л 10 9 /л7 Плацеб 143±4 9.2±0.3 94±13 1210±57 9.3±0.5 1.4±0.23.0 141±4 9.0±0.4 72±10 1180±64 8.4±0.6 1.3±0.210.0 139+4 9.3±0.5 71± 9 1290±75 9.8±0.9 1.6±0.314 Плацеб 139±4 9.1±0.2 155± 5 1300±62 13.0±0.9 1.4±0.23.0 141±3 8.8±0.2 123±13 1175±72 11.3±0.8 1.5±0.510.0 136±4 8.7±0.3 135±16 1225±53 10.7±1.1 1.3±0.321 Плацеб 142±4 9.5+0.2 95± 9 1270±74 12.7±1.2 1.0±0.13.0 140±3 9.2±0.3 112±11 1163±86 12.0±0.9 1.2±0.210.0 139±4 8.9±0.3 131±14 1310±78 11.7±0.9 1.1±0.2Примечание: венозную кровь брали при надрезе наружного орбитального синуса подэфирным наркозом.109

4. Оценка паренхиматозной токсичностиТоксичность БГ для паренхиматозных органов была изучена комплексно по влияниюпрепарата на весовые коэффициенты внутренних органов, макроскопическую структурутканей и биохимические показатели крови, характеризующие состояние основных метаболическихпроцессов в организме, эндокринный и электролитный гомеостаз.Результаты исследований, представленные в табл. 5., свидетельствуют, что 3-недельноевведение основы в дозах 3 и 10 мл/кг не влияет на весовые коэффициенты внутреннихорганов, рассчитанные на единицу массы тела.Таблица 5.Весовые коэффициенты внутренних органов мышей после 3-недельного интрагастральноговведения основы БГ и плацебо (M±m, n=10) 1)Органы Ед. Изм. 2) Дозы препарата, мл/кгКонтроль 3.0 10.0Головной мозг % 1.50±0.03 1.44±0.03 1.48±0.04Сердце % 0.49±0.02 0.47±0.03 0.50±0.03Печень % 5.34±0.10 5.40±0.I2 5.14±0.I3Почки % 1.32±0.03 1.25±0.04 1.34±0.04Легкие % 0.61±0.02 0.58±0.03 0.65±0.03Селезенка % 0.37±0.02 0.33±0.03 0.43±0.04Тимус мг% 88±10 115±12 134±15Надпочечники мг% 21± 2 20± 2 23± 2Семенники мг% 570±13 580±16 595±19Примечение: 1) – самцы и самки; 2) – вес органа в % (мг%) к массе тела.Макроскопическое исследование внутренних органов мышей показало, что данныйпрепарат не вызывает у животных общепатологических, и тем более, специфических деструктивныхизменений в органах и тканях.Биохимические показатели крови изучены у мышей после 3-недельного интрагастральноговведения основы в дозе 10 мл/кг.Кровь брали у животных внутрисердечной пункцией на 23-и сутки опыта послепроведения остальных тестов. В сыворотке крови определяли 15 биохимических показателей,характеризующих функциональное состояние паренхиматозных органов, функциипечени, почек, эндокринный статус и электролитный баланс.Определения проводили на биохимическом анализаторе „Коnе Ultra“ с использованиемстандартных наборов реагентов.Результаты, представленные в табл. 6, свидетельствуют, что 3-недельное введениеосновы в дозе 10 мл/кг (превышающей в 20 раз среднюю дозу потребления препарата110

человеком), не оказывает существенного влияния на активность в сыворотке крови умышей обоего пола аланин – и аспартаттрансфераз, щелочной фосфатазы, амилазы, содержаниебелка, альбуминов, холестерина, креатинина, мочевины, глюкозы, ионов натрия,калия, кальция, хлора и железа.Таблица 6.Биохимические показатели крови у мышей после 3-недельного ежедневноговведения БГ в дозе 10 мл/кг (М±m, n=5)Показатели Самцы СамкиКонтроль БГ Контроль БГАЛТ, ед/л 58±5 67 ±8 62±4 56±5ACT, ед/л 76±5 85±5 81±3 70±6Щ.Ф., ед/л 399±21 587±6I 450±11 408±27Амилаза, ед/л 1215±49 1682±97 1298±114 1326±70Белок, г/л 59±0.4 51±4.1 63+1.1 61±1.0Альбумин, г/л 11±0.3 11±1.0 13±0.6 13±0.9Холестерин, мМ/л 1.0+0.8 1.3±0.1 1.1±0.1 I.2±0.1Креатинин, мМ/л 11±2 10±3 15±2 14±4Мочевина, мМ/л 5.2±0.1 4.8±0.3 5.0±0.2 5.3±0.2Глюкоза, мМ/л 5.6±0.1 5.9±0.3 5.2±0.1 5.7±0.3Са ++ , мМ/л 2.2±0.02 2.6±0.1 2.2±0.1 2.4±0.1К + , мМ/л 4.3±0.1 3.9±0.2 3.9±0.1 3.7±0.1Na + , мМ/л 148±1 156±2 143±1 124±2Сl - , мМ/л 114±1 117±2 107±1 116±2Fе +++, мМ/л 19±2 19±1 34±2 30±2Полученные результаты дают основание заключить, что основа при хроническомвведении по меньшей мере в дозе до 10 мл/кг не оказывает токсического действия на паренхиматозныеорганы, не влияет на функции печени, почек, эндокринных органов иэлектролитный баланс.5. Влияние на обезвреживающую функцию печениС целью характеристики действия основы на метаболические процессы, осуществляющиедетоксикацию чужеродных веществ в печени, был проведен гексеналовыйтест на мышах, ‘получавших препарат в течение 3 недель в дозе 10 мл/кг.Результаты проведения гексеналовой пробы (табл. 7) показывают, что 3-недельноевведение БГ не оказывает существенного влияния на функциональное состояниеобезвреживающей функции печени.111

Таблица 7.Результаты гексеналовой пробы 1) у мышей после З-недельного интрагастральноговведения БГ в дозе 10 мл/кг и плацебо (n=10)ГруппыПродолжительность бокового положения, мин (М±m)Самцы Р t Самки Р tПлацебо15.6±1.317.4±1.7БГ12.6±1.1 > 0.0514.2±1.5 > 0.05Примечание: 1) – гексенал вводили внутрибрюшинно в дозе 70 мг/кг на следующиесутки после окончания курса введения препарата.Совокупность полученных данных позволяет заключить, что основа БГ не обладаетотрицательными гепатотоксическими эффектами при хроническом введении и не влияетна метаболические процессы функции печени, обеспечивающие инактивацию чужеродныхвеществ, в виду чего его можно отнести к категорию биобезопасных пищевыхпродуктов.ლიტერატურა-References-Литература1.Мелкадзе Р.Г. Патент РФ #2018519. Композиция ингредиентов для бальзама «Грааль». 1993.2.Мелкадзе Р.Г. Бальзам «Грааль» (состав, технология, биологические свойства). Кутаиси: Изд-воГосуниверситета А.Церетели, 2009-198 С.უაკ 665.616-003/615ბალზამი ”გრაალის” უალკოჰოლო კონცენტრატის სუბქრონიკულიტოქსიკურობა მისი ბიოუსაფრთხოების თვალსაზრიშითრ.გ.მელქაძეაკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სამეცნიერო ცენტრირეზიუმებალზამი ”გრაალის” უალკოჰოლო კონცენტრატის სუბქრონიკული ტოქსიკურობის თაგ-ვებზე ჩატარებულმა გამოკვლევამ აჩვენა, რომ იგი სამკვირიანი ყოველდღიური 3 და 10 მლ/კგდოზით მიღებისას ( ადამიანზე რეკომენდებული დოზაზე 6-დან 20-მდე მეტი რაოდენობა) არიწვევს ზემოქმედებას ცხოველთა სასიცოცხლო მაჩვენებლებზე, არ ახდენს უარყოფით გადახ-რას სისხლწარმოქმნის სისტემაზე, არ გააჩნია პარენქიმატოზური ტოქსიკურობა, გავლენას არახდენს ღვიძლისა და თირკმლების ფუნქციონალურ მდგომარეობაზე.სისხლის ბიოქიმიური გამოკვლევის შედეგების მიხედვით სუბსტანცია არ იწვევს ორგა-ნიზმში ძირითადი სვლის პროცესების დარღვევას, გავლენას არ ახდენს ენდოკრინული ორგა-ნოების ფუნქციაზე და ელექტროლიტურ ბალანსზე.ამრიგად, ბალზამის მცენარეული ექსტრაქტული ფუძე ტოქსიკოლოგიური პოზიციისმხრივ სრულიად უსაფრთხოა ხანგრძივად მიღებისას რეკომენდებულ დოზებში.ამასთან პრეპარატის გამოსაკვლევ დოზებში მიღებამ აჩვენა მისი მნიშვნელოვანი გავლენაცხოველების სხეულის მასის მომატებაზე და საერთო ფიზიკურ სტატუსზე, რაც გამოიხატებატრედმილის დატვირთვა-კოორდინაციის ტესტით.112

თბილისი- საქართველოს დედაქალაქისამების საკათედრო ტაძარითბილისის ცენტრი113

ივანე ჯავახიშვილის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტისაქართველოს ეროვნული მეცნიერებათა აკადემია114

genuri inJineria mecnierebis axali dargi da misgan nawarmoebigenmodificirebuli produqtebiომარი კერესელიძესაქართველოს აგრარულ მეცნიერებათა აკადემიაომარ კერესელიძეაკადემიკოსი, მეცნიერული კვლევის ეროვნული ცენტრისპრეზიდენტი, საქართველოს აგრარულ მეცნიერებათა აკა-დემიის ვიცე–პრეზიდენტი, საქართველოს კვების მრეწვე-ლობის მეცნიერებათა აკადემიიის და საქართველოსეროვნული აკადემიის ნამდვილი წევრი. აკაკი წერეთლისსახელმწიფო უნივერსიტეტის სამეცნიერო ცენტრის უფ-როსი მეცნიერ–თანამშრომელი.სტატიაში განხილულია გენური ინჟინერია, როგორც მეცნიერებისახალი დარგი, მისი განვითარებით მიღებული გენმოდიფიცირებული კვე-ბის პროდუქტები. სურსათის უვნებლობის მნიშვნელობა და ტრანსგენურიმცენარეების გამოყენებით გამოწვეული პოტენციური რისკები.დედამიწის მოსახლეობის არაპროგნოზირებულმა ზრდამ (1,5 მი-ლიარდიდან 6 მილიარდამდე გაიზარდა და მოსალოდნელია 2020 წლი-სათვის 8 მილიარდს მიაღწიოს) მეცნიერება აიძულა საკვებზე მოთხოვნი-ლების დასაკმაყოფილებლად არატრადიციული ტექნოლოგიური საშუალე-ბები გამოენახა. ამ თვალსაზრისით გენური ინჟინერია ყველაზე მნიშვნე-ლოვანი მიგნებაა.გენური ინჟინერია მოლეკულური ბიოლოგიის ერთ-ერთი, შედა-რებით ახალი და სწრაფად განვითარებადი მეთოდოლოგიაა, რომლის და-მოუკიდებელ მიმართულებად ჩამოყალიბება მე-20 საუკუნის სამოცდაათი-ან წლებში დაიწყო. გენური ინჟინერიის ფუძემდებლად ითვლება ამერი-კელი მეცნიერი პოლ ბერგი, მან 1972 წელს გენური ინჟინერიის მეთო-დით ორი ვირუსის (SV40 და ბაქტერიოგრაფი) დნმ – დან მიიღო ჰიბრი-დული მოლეკულა – პირველი რეკომბინანტული დნმ. ამისათვის, 1980წელს მან ორ სხვა მეცნიერთან ერთად მიიღო ნობელის პრემია.გენეტიკური მოდიფიკაცია გულისხმობს ბიოტექნოლოგიის მეთო-დების გამოყენებით მცენარეული და ცხოველური ორგანიზმის გენეტიკუ-რი ნიშან-თვისების შეცვლას.განსხვავებული ორგანიზმების –ადამიანის, ბაქტერიის, ვირუსის, სო-115

კოს, მცენარის ან ცხოველის გენების ერთი სახეობიდან მეორეში გადატა-ნის მეთოდებს სხვადასხვა სახელით მოიხსენიებენ: თანამედროვე ბიოტექ-ნოლოგია, გენური ტექნოლოგია, გენური მოდიფიკაცია, ტრანსგენურიტექნოლოგია. თუმცა, მათი არსი ერთია, რაც ერთი ორგანიზმიდან კონ-კრეტული გენის ამოჭრას და მეორე, სავსებით არამონათესავე, ორგანიზ-მის დნმ-ის მოლეკულაში გადატანას გულისხმობს. ასეთი პროცედურითმიღებულ ორგანიზმს კი ახალი თვისებები ენიჭება.ჩვეულებრივი სელექციისაგან განსხვავებით (როცა გენების გადაცემამხოლოდ ერთი სახეობის, ანდა ძალიან მონათესავე სახეობებს შორისხდება), გენური ინჟინერიის შემთხვევაში ბარიერი არ არსებობს. მისი სა-შუალებით, შესაძლებელია ბუნების მიერ მილიონობით წლების განმავ-ლობაში დაწესებული სახეობათაშორისი საზღვრების დარღვევა. აქამდეარასოდეს ყოფილა შესაძლებელი ცხოველიდან მცენარეში, ან ბაქტერიი-დან ადამიანში გენის გადატანა. იმ შემთხვევაშიც კი თუ ნათესაურად ახ-ლომდგომი სახეობების შეჯვარება მოხდა, მიიღება უნაყოფო შთამომავ-ლობა, რითაც ბუნება ინარჩუნებს სახეობათა მრავალფეროვნებას (ამის მა-გალითია – ჯორი –ცხენისა და ვირის შეჯვარების შედეგი, ლომისა დავეფხვის ჰიბრიდი და სხვ.) გენური ინჟინერიის შემთხვევაში კი არამონა-თესავე სახეობების კომბინირების შედეგად შექმნილ ცოცხალ ორგანიზ-მებს გააჩნიათ გამრავლებისა და შთამომავლობის მოცემის უნარი. ამ მე-თოდით შესაძლებელია მივიღოთ თევზის გენის შემცველი ხილი ან ბოს-ტნეული. მწერის გენის შემცველი მცენარეები, ადამიანის გენის შემცველიღორი ან თხა და ა.შ. ასე მაგალითად, პომიდორმა მიიღო კამბალას ყინვა-გამძლეობის გენი; კარტოფილმა – ბაქტერიის გენი; ბრინჯმა – ადამიანისგენი; სიმინდმა – შხამიანი გველის გენი; სოიამ – ბაქტერიის და ვირუსისგენები და სხვა.გენების გადატანას ახორციელებენ ბაქტერიის ან ვირუსის საშუალე-ბით, რომელზეც მიბმულია მთელი გადასანერგი კომპლექტი, ან იყენებენე.წ. «გენების ქვემეხს» და გადასანერგი კომპლექტებით ბომბავენ სამიზნეუჯრედებს. თუმცა, ეს ტექნოლოგია არც თუ ისე სრულყოფილია, რო-გორც ამას ბიოტექნოლოგიური ინდუსტრიის წარმომადგენლები ამტკიცე-ბენ. ვერც ერთი მეცნიერი ვერ იტყვის დანამდვილებით, თუ სამიზნედნმ-ში რა ადგილას მოხდება გადასანერგი კომპლექტის ჩანერგვა. ანუაღნიშნულმა პროცესმა შეიძლება გაამართლოს ან არ გაამართლოს. გენუ-რი ინჟინერიის ყველაზე გამოცდილ მეცნიერსაც არ ძალუძს იმის განსაზ-ღვრა, თუ რა ზიანი შეიძლება მოუტანოს ადამიანსა და ბუნებას ამდაგვა-რად გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების ბუნებაში გავრცელებამ.116

გენური ინჟინერიით მიღებული იქნა გენმოდიფიცირებული ორგა-ნიზმები, ისინი არიან ცოცხალი არსებები, მათ შეუძლიათ გავრცელებადა გამრავლება, ასევე შეუძლიათ თავიანთი გენების გადაცემა ველურისახეობებისათვის. ბუნებაში გაშვების შემდეგ კი შეუძლებელი იქნება მა-თი უკან გამოხმობა.საერთოდ, გენური ინჟინერია წარმოადგენს ინდუსტრიული სოფ-ლის მეურნეობის ახალ მიმართულებას და კიდევ უფრო მეტადაა ორინ-ტირებული მონოკულტურებზე, რითაც ხელს უწყობს ბიომრავალფეროვნე-ბის შემცირებას.90-იან წლებში მეცნიერებმა შეძლეს გენეტიკური მოდიფიკაციისგზით კარტოფილში გამოემუშავებინათ ცილა, რომელიც მომაკვდინებელიაკოლორადოს ხოჭოსათვის და ამის შედეგად კარტოფილმა თვითონ სძლიათავის მტერს. ამერიკაში წარმატებით მოჰყავთ გენმოდიფიცირებული სო-იო, რომელიც მდგრადია ქიმიური ჰერბიციდების მიმართ.არსებობს გენმოდიფიცირებული ბამბა, რომლის დამუშავება შხამქი-მიკატებით საჭირო აღარ არის, რადგან ის თვითონ გამოიმუშავებს ნივთი-ერებებს მავნე მწერების წინააღმდეგ.ვიდრე შევეხებით გენმოდიფიცირებული პროდუქტების ავ-კარგია-ნობის მდგომარეობას, მოკლედ განვიხილავთ გენური ინჟინერიის არსს:უჯრედი სიცოცხლის უმცირესი ერთეულია, იგი ორგანიზმის «საშენი მა-სალაა» მათი ერთობლიობა წარმოქმნის ქსოვილებს, ორგანოებსა დასტრუქტურებს. ცილები უჯრედის უმთავრეს კომპონენტს წარმოადგენენ –ისინი განაპირობებენ უჯრედის დანიშნულებისამებრ ფუნქციონირებას.უჯრედები ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან აღნაგობით და მათზე დაკის-რებული ფუნქციებით, ყველა უჯრედი შემდეგი კომპონენტებისაგან შედ-გება: უჯრედის მემბრანა, რომელიც გარს აკრავს მთლიან უჯრედს; სხვა-დასხვა ორგანელები, რომლებსაც აქვთ გადამუშავების, დაგროვების ან გა-მოყოფის ფუნქციები; ბირთვი – უჯრედის სამართავი ცენტრი. ის შეიცავსყველა იმ ინფორმაციას, რომელიც საჭიროა უჯრედის ან მთელი ორგა-ნიზმის ფუნქციონირების, ზრდის და გამრავლებისათვის. ეს ინფორმაცია«გენეტიკური კოდების» სახით ჩაწერილია ქრომოსომაში. ორგანიზმისსრულ გენეტიკურ ინფორმაციას გენომი ეწოდება.ქრომოსომა ბერძნულად «შეღებილ სხეულაკს» ნიშნავს, მათი დანახ-ვა შესაძლებელია სინათლის მიკროსკოპით, განსაზღვრული საღებავის გა-მოყენებით. ქრომოსომებში ინახება გენეტიკური ანუ მემკვიდრეობითი ინ-ფორმაცია. იგი «ჩაწერილია» პოლიმერზე, რომელსაც დეზოქსირიბონუკ-ლეინის მჟავა (დნმ) ეწოდება. იმისათვის, რომ კოდირებულმა ინფორმაცი-117

ამ არ განიცადოს ცვლილება ინფორმაცია პოლიმერის ორმაგ ჯაჭვზეა ჩა-წერილი, ამრიგად ქრომოსომა მჭიდროდ დახვეული და შეკუმშული დნმ-ისაგან შედგება.როდესაც უჯრედი მრავლდება ხდება მასში არსებული დნმ-ისსრული კოპირება და შეცვლილ უჯრედში გადაეცემა ზუსტად იმავე სა-ხის დნმ. ქრომოსომებში არსებული გენეტიკური ინფორმაცია დნმ-ზე სპე-ციალური კოდითაა ჩაწერილი, რომელიც საერთოა დედამიწაზე არსებუ-ლი ფაქტიურად ყველა ცოცხალი ორგანიზმისათვის და მას სიცოცხლისუნივერსალური კოდი ეწოდება. კოდირების ამ სისტემაში მხოლოდ 4სიმბოლოა, მათ ნუკლეოტიდები ეწოდებათ და დასახელების პირველიასოებით გამოიხატებიან: ადენინი – A; ციტოზინი - C; გუანონი – G დათიმინი – T.ყოველ ამინომჟავას შეესაბამება სამ ასოიანი კოდი, რომელსაცტრიპლეტი ანუ კოდონი ეწოდება. გენი არის დნმ-ის გარკვეული სეგმენ-ტი, რომელშიც მოცემულია ინფორმაცია ნებისმიერი უჯრედის ფუნქციისან სტრუქტურის შესახებ. ერთი გენის კოდირებისათვის დაახლოებით1000 სიმბოლოა საჭირო. თითოეული გენი სამი ძირითადი კომპონენტისა-გან შედგება: გენის დასაწყისში არის დნმ-ის უბანი, რომელიც ამ გენისმარეგულირებელ ელემენტებს შეიცავს. ამ უბანს «პრომოუტერს» (აქტივა-ტორს) უწოდებენ; საინფორმაციო ბლოკი, რომელიც შეიცავს ინსტრუქცი-ებს ერთი სპეციფიკური ცილის სინთეზის შესახებ და პოლი -A-ს სასიგ-ნალო ელემენტი.არც ერთი უჯრედი არ იყენებს სრულ ინფორმაციას, რომელიც მისდნმ-შია კოდირებული. გენის რეგულირება მკვეთრადაა დამოკიდებულიიმ გარემოზე, რომელშიც ის არსებობს და ასევე ორგანიზმის განვითარე-ბის ეტაპზეც.ტვინის უჯრედები არასოდეს არ გამოყოფენ ინსულინს, ღვიძლისუჯრედები არ გამოიმუშავებენ ნერწყვს და ა.შ. ასევეა მცენარეებშიც –ფესვის უჯრედები არ გამოიმუშავებენ მწვანე ქლოროფილს, ფოთლები –ყვავილის მტვერს ან ნექტარს. გარდა ამისა გენების გამოხატვა ასაკზეცაადამოკიდებული, მაგალითად ახლად გაღვივებულ მცენარეში არ მუშაობენგენები, რომლებიც ნაყოფის დამწიფებას უწყობენ ხელს.გენური ინჟინერიის სფეროში მიღწეული საშუალებები საშუალებასიძლევიან მივიღოთ მცენარეების ახალი ჯიშები, სულ რაღაც 2-3 წელი-წადში. სხვადასხვა ორგანიზმებიდან მიღებული განსაზღვრული გენეტი-კური ინფორმაციის მატარებელი გენები (მაგ. მდგრადობა ჰერბიციდების,პარაზიტების, დაავადებების მიმართ, უხვმოსავლიანობა, ყინვაგამძლეობა118

და ა.შ.) ე.წ. ტრანსგენური მცენარე, რომელიც ხასიათდება წინასწარ დასა-ხული თვისებებით. ტრანსგენურ მცენარეებს შორის ყველაზე დიდი რაო-დენობით ითესება მცენარეები, რომელთაც გადატანილი გენი ჰერბიციდე-ბისადმი მდგრადობას განაპირობებს, ეს მცენარეები 74% შეადგენენ. მეო-რე ჯგუფს წარმოადგენენ მავნებლებისადმი მდგრადი ტრანსგენური მცე-ნარეები – 17%, ორივე ამ ნიშნის მქონე მცენარეები მხოლოდ 8% შეადგე-ნენ, ხოლო ვირუსებისადმი, ბაქტელიარული და სოკოვანი დაავადებები-სადმი რეზიზტენტული მცენარეები – 1%. ამჟამად ფართოვდება მუშაობაყინვაგამძლე ტრანსგენური მცენარეების გამოსაყვანად. მიმდინარეობს მუ-შაობა განსაზღვრული ამინომჟავური შემადგენლობის მქონე ცილების შემ-ცველი ტრანსგენური მცენარეების გამოსაყვანად, რომლებშიც კოდირებუ-ლია სხვადასხვა ვაქცინების სინთეზის გენი, ასეთი ხილისა ან ბოსტნეუ-ლის მოხმარება გამოიწვევს ორგანიზმის ვაქცინაციას.გენური ინჟინერია გამოყენებას პოულობს მეცხოველეობაშიც, სადაცგავლენას ახდენს ცხოველების ზრდასა და პროდუქტიულობაზე.სურსათის უვნებლობის სფეროში ერთიანი სახელმწიფო პოლიტი-კის შემუშავებას, მის განხორციელებასა და კოორდინაციას საფუძვლადუდევს ძირითადი პრინციპი-რისკის ანალიზი, რომელიც მოიცავს სრულსასურსათო ჯაჭვს «ფერმიდან სუფრამდე».რისკი, 178/2002 ევრო-დირექტივისა და «სურსათის უვნებლობისადა ხარისხის შესახებ» საქართველოს კანონის თანახმად, არის მომხმარებ-ლის ჯანმრთელობაზე საფრთხით გამოწვეული არასასურველი ზეგავლე-ნის და მისი სიმძიმის ალბათობა.სურსათთან დაკავშირებული რისკები მოიცავს ქიმიურ, ბიოლოგი-ურ და ფიზიკურ საფრთხეებს, რომელთა სხვადასხვა გზით მოხვედრა სა-სურსათო პროდუქტში ზიანს აყენებს ადამიანის ჯანმრთელობასა და სი-ცოცხლეს. ამრიგად, საფრთხე –ეს არის ქიმიური, ბიოლოგიური და ფიზი-კური აგენტების ან მათი ერთდროული მოქმედების უნარი, ზიანი მიაყე-ნონ ადამიანის ორგანიზმს; ხოლო რისკი, საფრთხეებისაგან განსხვავებით,არის მათი ფაქტიური და პოტენციური ზემოქმედების შედეგი და დამო-კიდებულია საფრთხის ექსპოზიციასა და სპეციფიკურობაზე.ტრანსგენური მცენარეების გამოყენებას პოტენციური რისკები გა-აჩნია, ესენია: ტრანსგენების ინტროგრესია ანუ მტვრის მარცვლებით გე-ნეტიკური ინფორმაციის არაკონრტოლირებადი გადატანა, რასაც თანსდევს გენეტიკური დაბინძურება. ეს თავის მხრივ გამოიწვევს: ა) ბიომრა-ვალფეროვნების შემცირებასა და განადგურებას; ბ) ბუნებრივ ეკოსისტე-მებზე მათ უარყოფით ზემოქმედებას და გ) კულტურული ჯიშების გაქ-119

რობას.ტრანსგენური ორგანიზმებით სასარგებლო (არასამიზნე) მწერების და-ზიანება.ტრანსგენური მცენარეებით გამომუშავებული ინსექტიციდური ტოქ-სინების მიმართ რეზისტენტულობის გამომუშავება;მოსალოდნელი ეკოლოგიური რისკი;ადამიანის ჯანმრთელობაზე ხანგრძლივად ზემოქმედების შესაძლოუარყოფითი შედეგები;რისკების მართვის საფუძველი უნდა იყოს პროგნოზი. ამასთანავეპროგნოზი არა მარტო უახლოესი და რისკების წარმოქმნის ჩვეული წყა-როების, არამედ ხანგრძლივი პერსპექტივების და საშიშროებათა ახალიწყაროების გათვალისწინების.გენური ინჟინერიის საშიშროება მდგომარეობს პირველ რიგში იმა-ში, რომ მისი «პროდუქტისათვის» არ არსებობს გზა უკან.მსოფლიოში არსებული გენმოდიფიცირებული კულტურების 90%-არის შხამქიმიკატებისადმი გამძლე, უმეტესად კომპანია მონსანტოს ჰერ-ბიციდ «რაუნდალ»-სადმი გამძლე მცენარეები. მეწარმე, რომელიც ასეთმცენარის თესლს იძენს, იძულებულია იგივე კომპანიისაგან ქიმიკატიც შე-იძინოს.ყველა გმ პროდუქტი დაპატენტებულია და შესაბამისად მათი გა-მოყენება ფასიანია. გაფორმებული პატენტები ძირითადად ხუთ კომპანიასეკუთვნის ესაა ე.წ. «Life Sciences” –ის ინდუსტრია Monsanto, Astra Zeneca,Du Pont, Novartis, Aventis. აღნიშნული კომპანიებისაგან გმ პროდუქციისთესლი ხელახალი თესვისთვის უვარგისია და საჭირო ხდება იგივე კომ-პანიისაგან თესლის ხელახლა შეძენა.აღნიშნულიდან გამომდინარე გასაგებია, თუ რამდენად დამოკი-დებული ხდება ნებისმიერი ქვეყნის ფერმერი გმ პროდუქციის მწარმოე-ბელზე.პირველი საერთაშორისო დოკუმენტი, რომლის მიხედვითაც აღია-რებული იქნა, რომ გმ ორგანიზმები წარმოადგენენ საფრთხეს ბიომრავალ-ფეროვნების შენარჩუნებისათვის, არის გაეროს გენერალური ანსამბლეისმიერ 1992 წლის 5 ივნისს, რიო-დე-ჟანეიროში, გარემოსა და განვითარე-ბის საერთაშორისო კონფერენციაზე მიღებული «ბიომრავალფეროვნებისდაცვის საერთაშორისო კონვენცია» რომელიც ხელმოწერილია ევროგაერ-თიანებისა და სხვა 162 სახელმწიფოს მიერ კონვენციის მე-8 მუხლის ა)ქვეპუნქტის თანახმად, «მხარეები ქმნიან დაცული რაიონებისა ან ტერი-ტორიების სისტემას, სადაც საჭირო იქნება სპეციალური ღონისძიებების120

გატარება ბიოლოგიური მრავალფეროვნების შესანარჩუნებლად».გენმოდიფიცირებული პროდუქციის სამართლებრივი რეგულირებისშესახებ უმნიშვნელოვანესი დოკუმენტია ბიომრავალფეროვნების კონვენ-ციის ბიოუსაფრთხოების კარტახენას ოქმი, რომელიც მიღებული იქნა2000 წლის ნოემბერში და ძალაში შევიდა 2003 წლის 11 სექტემბერს. მასშეუერთდა ევროკავშირის, აფრიკისა და სხვა კონტინენტების მრავალიქვეყანა.2008 წლის 26 სექტემბერს საქართველოს პარლამენტის №305 დადგე-ნეილების საფუძველზე საქართველო შეუერთდა ბიოლოგიური მრავალფე-როვნების კონვენციის კარტახენას ოქმს. ოქმის მიზანია «გაითვალისწინოსსაფრთხე ადამიანის ჯანმრთელობისათვის და განსაკუთრებული ყურა-დღება დაუთმოს ზემოხსენებული ორგანიზმების ტრანსსასაზღვრო გადა-ადგილებას”.ოქმის რატიფიცირება წარმოადგენს იმის ერთ-ერთ აუცილებელ წი-ნაპირობას, რომ საქართველომ შეძლოს გენეტიკურად მოდიფიცირებულიორგანიზმების რეგულირების ეფექტური სისტემის ამოქმედება. რატიფი-ცირების შედეგად აუცილებელი ხდება სამართლებრივ ჩარჩოებში მოექცესგმ ორგანიზმებისა და გმ სასურსათო პროგრამების გამოყენება.უნდა დაუშვათ თუ არა საქართველოს ბაზრებზე გენმოდიფიცი-რებული საკვები პროდუქტები. თუ ჩვენს ქვეყანაში ხელისუფლების მიერნებადართული იქნება გენმოდიფიცირებული კვების პროდუქტების შემო-ტანა, აუცილებელია მიღებული იქნას სამი უმნიშვნელოვანესი დაგაწყვე-ტილება:1. შემოტანილი გენმოდიფიცირებული საკვები ან საკვებდანამატიუნდა იყოს მარკირებული (შესაბამისად ალერგენის მითითებით);2. გენმოდიფიცირებული საკვები გაცილებით იაფი უნდა ღირდესნატურალურ ბუნებრივ პროდუქტთან შედარებით;3. ოფიციალურად უნდა მოხდეს ქვეყანაში გენმოდიფიცირებულიმცენარეების თესლის შემოტანა, ვიდრე არ იქნება ჩატარებული მათი გა-მოცდა ადგილობრივ პირობებში შესაბამისად მათი უსაფრთხოების და-დასტურებით.გარდა ზემოთ აღნიშნული პირობებისა იმისათვის, რომ გადაწყდესგენმოდიფიცირებული საკვების შემოტანის საკითხი აუცილებელია გა-დაწყდეს თუ რომელ მოდელს მიემხრობა საქართველო. ან უნდა ვაღია-როთ ამერიკის შეერთებული შტატების კონვენცია და ნება დავრთოთ იმ-პორტიორებს, საქართველოში შემოიტანონ გენმოდიფიცირებული საკვებიპროდუქტები მარკირებით, ან ვაღიაროთ ევროპის კონვენცია და კატეგო-121

რიულად ავკრძალოთ გენმოდიფიცირებული საკვები პროდუქტების იმ-პორტი. ანუ შევქმნათ მოსამზადებელი პირობები, მსგავსად ევროპის მრა-ვალი ქვეყნისა, იმისათვის რომ საქართველო გამოცხადდეს გენმოდიფიცი-რებული კვების პროდუქტებისაგან თავისუფალ ზონად.მაინც რა არის გენური ინჟინერია? ზოგიერთის აზრით, ის ბუნებრივიგაგრძელებაა იმ ბიოტექნოლოგიური პროცესებისა, რომლებსაც ადამიანიდასაბამიდან იყენებდა - ღვინის დაყენებისა და პურის ცხობიდან დაწყე-ბული,მცენარეთა და ცხოველთა სელექციით დამთავრებული. მართალია,დღეისათვის საკვებად გამოყენებული მარცვლეული ძნელად თუ წააგავსიმ ველურ წინაპარს, რომლისგანაც ის ადამიანმა ხელოვნური შერჩევისგზით მიიღო, მაგრამ ასეთი გადარჩევის ტრადიციული ფორმა თვისობრი-ვად მნიშვნელოვნად განსხვავდება გენური ინჟინერიისაგან.საქართველოში ამჟამად გენური ინჟინერიის დარგში მიღებული კანონ-მდებლობა ჯერ არ არსებობს (თუმცა 3 წელია დამუშავებულია შესაბამი-სი კანონპროექტი) და ასეთი კანონის მიღებამდე ტრანსგენური ცოცხალიორგანიზმების წარმოებაზე და იმპროტზე მორატორიუმია გამოცხადებუ-ლი. დროებით შეჩერებულია საქართველოს კანონი სურსათის ხარისხისადა უვნებლობის შესახებ, მაგრამ უკვე დღეს აუცილებელია შემუშავდესის ღონისძიებები, რომელთა საშუალებითაც განხორციელდება მოსახლეო-ბის ჯანსაღი კვების პოლიტიკის წარმართვისათვის სწორი გადაწყვეტილე-ბის მიღება. მიუხედავად ამისა, საქართველოში მოედინება უამრავი მცენა-რეული და მიკრობული საკვები და მედიკამენტები, გაჯერებული გმო-ითან მისი ინგრედიენტებით. ამის კარგი მაგალითია საქართველოს ბაზარზემეტად პოპულარული ბანანები, რომელთა ტრანსგენობას მათი თითქმის2-ჯერ დიდი ზომაც ამტკიცებს.მეცნიერები დასაბუთებით ვერ ამტკიცებენ კონკრეტული გენმოდიფი-ცირებული ორგანიზმების უარყოფითი გავლენის შესახებ ჯანმრთელობა-ზე. ისინი ხომ ისეთ ახალ ნივთიერებებს შეიცავს, რომელიც ჩვენ აქამდეარასოდეს შეგვხვედრია, მაგალითად ბაქტერიული პროტეინი სიმინდში,თევზის ცილები პომიდორში, ვირუსის პროტეინი კარტოფილში. გამოიწ-ვევს თუ არა ახალი საკვები ალერგიებს ან სხვა ქრონიკულ დაავადებებს,აუცილებელია მრვალწლიანი მეცნიერული კვლევების წარმოება.მიუხედავად შედარებით მცირე პერიოდის გასვლისა, დღემდე ჩატარე-ბულ რიგ მეცნიერთა კვლევებიც საკმარისია იმისათვის, რომ უარივთქვათ გენმოდიფიცირებული საკვების გამოყენებაზე.ტრანსგენიზაცია გავლენას ახდენს არა მარტო ადამიანის ჯანმრთელო-ბაზე, არამედ გარემოზეც, რადგან იწვევს კვებითი ჯაჭვების დარღვევას122

და ბიომრავაფეროვნების შემცირებას. ეკოლოგები შიშობენ, რომ ველურბუნებაში გენეტიკურად შეცვლილი ფორმების შემთხვევითმა გავრცელებამშესაძლოა გამოიწვიოს კატასატროფული ცვლილებები ეკოსისტემაში.ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, დანამდვილებით არ შეიძლებაითქვას, რომ გმ საკვები უსაფრთხოა ჯანმრთელობისთვის პირობით ისშეიძლება ძალიან საშიშიც იყოს. სანამ არ ჩატარდება ხანგრძლივი ეპიდე-მიოლოგიური დაკვირვებები ადამიანთა ჯანმრთელობაზე გმო-საკვებისგავლენის შესასწავლად, დაბეჯითებით ვერავინ იტყვის, რომ გმ-საკვებიუსაფრთხოა.ლიტერატურაREFERENCES Литература1. გ. კვესიტაძე, ვ. კვესიტაძე – ბიოტექნოლოგია, თბილისი, 1999.413გვ.2. ო. კერესელიძე – კვების პროდუქტების ექსპერტიზა თბილისი, 2005,184გვ.3. «Кому выгодны ГМ культуры», журнал сельское хозяиство и пышевыекультуры. изд.-во Международный секретариат Друзей земли. г. Амстердам 2007.119ст.4. საქართველოს კანონი «სურსათის უვნებლობის და ხარისხის შესა-ხებ» - საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე №4. 10.01.2006.რეზიუმეგენური ინჟინერია მეცნიერების ახალი დარგი და მისგან ნაწარმოებიგენმოდიფიცირებული პროდუქტებიომარი კერესელიძესაქართველოს აგრარულ მეცნიერებათა აკადემიაგენმოდიფიცირებული კვების პროდუქტები მიიღება გენური ინჟინერი-ის მეთოდით. გენური ინჟინერია მეცნიერების ახალი დარგია და სურსა-თის უვნებლობის თვალთაზრისით დღემდე დაუდგენელია მათი მავნეგავლენა ადამიანი ორგანიზმზე.აღნიშნულთან დაკავშირებით, დაუყოვნებლივ უნდა მოხდეს ქვეყანაშიშესაბამი საკანონმდებლო ცვლილებები.სასურველია საქართველო გამოცხადდეს გენმოდიფიცირებული კვებისპროდუქტების გამოყენებისაგან თავისუფალ ზონად.sursaTis uvneblobis samarTlebrivi regulireba123

da momxmarebelTa uflebebis dacvis zogadi debulebebisaqarTvelos kanonmdeblobaSiგრიგოლ კერესელიძეიურისტისაქართველოს აგრარულ მეცნიერებათა აკადემიამსოფლიოს სასურსათო უსაფრთხოების რომის დეკლარაციის თანახ-მად, რომელიც 1996 წელს იქნა მიღებული, ყოველ ადამიანს აქვს უფლებამოიხმაროს უვნებელი სურსათი, რაც გულისხმობს ადამიანის ჯანმრთე-ლობის დაცვას სურსათით გამოწვეული რისკებისაგან. მოსახლეობის უვ-ნებელი სურსათით უზრუნველყოფა სახელმწიფოს ძირითად ამოცანას შე-ადგენს, რომელზედაც დამოკიდებულია ერის ჯანმრთელობა.ხარისხიანი ანუ ჯანმრთელობისათვის უვნებელი სურსათის წარმოებადაკავშირებულია აუცილებელი ნედლეულის – სოფლის მეურნეობისპროდუქციის ხარისხთან. აღნიშნულ ფაქტორს ადასტურებს და მიღებულიკანონმდებლობით არეგულირებს «სასურსათო კანონი « (Codex Alimentarius)რომელიც შემუშავებული იქნა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის შე-მადგენლობაში შემავალი - სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანი-ზაციის (FAO) და ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის (FAO) მიერ.2000 წლის 17 ივლისს ევროპარლამენტმა განიხილა და მიიღო სურ-სათის შესახებ კანონმდებლობაში ცვლილებების მთელი პაკეტი. 2002წლის 12 იანვარს ბრიუსელში გამოქვეყნდა სურსათის უვნებლობის «თეთ-რი წიგნი» სურსათის უვნებლობა ევროკავშირის პოლიტიკურ პრიორიტე-ტად აღიარეს.საქართველოს კანონმდებლობაში მიკვლევადობის პრინციპების და-ნერგვაზე მოთხოვნები წარმოდგენილია საქართველოს კანონში «სურსათისუვნებლობისა და ხარისხის შესახებ» და ტექნიკურ რეგლამენტში «სურსა-თის წარმოების სფეროში მიკვლევადობის, საფრთხის ანალიზისა და საკა-ნონმდებლო კრიტიკული წერტილების დადგენის წესი.»საქართველოს კანონმდებლობისა და ევრორეგულაცია 178/2002 –ისმუხლობრივმა შედარებამ გვიჩვენა საქართველოს კანონმდებლობაში მიკ-ვლევადობასთან დაკავშირებული ჰარმონიზაციის მოთხოვნები უზრუნ-ველყოფილია, მაგრამ ამ მუხლების მოქმედება შეჩერებულია.გენმოდიფიცირებული ორგანიზმების გამოყენების შესაძლო მაღალიპოტენციური რისკის გამო, რომელიც ეხება როგორც ადამიანის ჯანმრთე-ლობას, ისე ბუნებრივ გარემოსა და ბიომრავალფეროვნებას, მთელ რიგქვეყნებში და საერთაშორისო დონეზე შემუშავდა გენმოდიფიცირებელიორგანიზმების სამართლებრივი რეგულირების მექანიზმები.124

პირველი საერთაშორისო დოკუმენტი აღნიშნული კუთხით არის გაე-როს გენერალური ანსამბლეის მიერ, 1992 წლის 5 ივნისს, რიო-დე-ჟანეი-როში, გარემოსა და განვითარების საერთაშორისო კონფერენციაზე მიღე-ბული «ბიომრავალფეროვნების დაცვის საერთაშორისო კონვენცია», რომე-ლიც ხელმოწერილია ევროგაერთიანებისა და სხვა 162 სახელმწიფოს მი-ერ. ეს კონვენცია მიზნად ისახავს ასევე ბიომრავალფეროვნების კონსერვა-ციას, მისი კომპონენტების მდგრად გამოყენებას, გენეტიკური რესურსებისგამოყენებით მიღებული სარგებლის სამართლიან და თანასწორ განაწილე-ბას და უზრუნველყოფს ქვეყნის სუვერენიტეტს თავის ბიოლოგიურ რე-სურსებზე. კონვენცია აღიარებს ბიოლოგიურ მრავალფეროვნების მნიშვნე-ლობას და ადასტურებს, რომ მისი შენარჩუნება კაცობრიობის საერთო დაუმნიშვნელოვანესი ამოცანაა. კონვენციის მე-8 მუხლის ა) ქვეპუნქტის თა-ნახმად, -»მხარეები ქმნიან დაცული რაიონებისა ან ისეთი ტერიტორიებისსისტემას, სადაც საჭირო იქნება სპეციალური ღონისძიებების გატარებაბიოლოგიური მრავალფეროვნების შესანარჩუნებლად».აქვე უნდა აღინიშნოს რომ კონსერვაციის საერთაშორისო მონაცემე-ბით საქართველო მსოფლიოს 25 რეგიონიდან ერთ-ერთია, რომელიც უნი-კალური მრავალფეროვნების გამო დაცვასა და გაფრთხილებას საჭიროებს.გენმოდიფიცირებული პროდუქციის სამართლებრივი რეგულირებისშესახებ უმნიშვნელოვანესი დოკუმენტია ბიომრავალფეროვნების კონვენ-ციის ბიოუსაფრთხოების კარტახენას ოქმი, რომელიც მიღებული იქნა2000 წლის ნოემბერში და ძალაში შევიდა 2003 წლის 11 ოქტომბერს. მასშეუერთდა ევროკავშირის, აფრიკისა და სხვა კონტინენტების მრავალიქვეყანა.კარტახენას ოქმი – ეს არის საერთაშორისო შეთანხმების დოკუმენტი,რომელიც მიზნად ისახავს ხელი შეუწყოს უსაფრთხოების სათანადო დო-ნის დაცვას იმ სფეროში, რომელიც ეხება თანამედროვე ბიოტექნოლოგიისმეთოდების გამოყენებით მიღებული ისეთი ცოცხალი მოდიფიცირებულიორგანიზმების უსაფრთხო გადაცემას, მოპყრობას და გამოყენებას, რომლი-თაც შეუძლიათ მავნე ზეგავლენა მოახდინონ ბიოლოგიურ მრავალფეროვ-ნების დაცვასა და მდგრად გამოყენებაზე». ამავე დროს ოქმის მიზანია«გაითვალისწინოს საფრთხე ადამიანის ჯანმრთელობისთვის და განსაკუთ-რებული ყურადღება დაუთმოს ზემოხსენებული ორგანიზმების ტრანსსა-საზღვრო გადაადგილებას”.ოქმი ძალაში შედის კონვენციის მხარე სახელმწიფოთა ან ეკონომიკუ-რი ინტეგრაციის რეგიონული ორგანიზაციების მიერ მისი რატიფიკაციის,მიღების, მოწონებისა და შეერთების ორმოცდამეათე და დოკუმენტის ჩა-125

ბარების თარიღიდან ორმოცდამეათე დღეს.2008 წლის 26 სექტემბერს საქართველოს პარლამენტის №305 დად-გნილების საფუძველზე საქართველო შეუერთდა ბიოლოგიური მრავალფე-როვნების კონვეციის კარტახენას ოქმს.მიუხედავად აღნიშულისა, ასევე იმის გათვალისწინებით, რომ ბიომ-რავალფეროვნების დაცვის საერთაშორისო კონვეცია რატიფიცირებულიიქნა საქართველოს პარლამენტის მიერ 1994წლის 21 აპრილს და 2005წელს საქართველოში შემუშავებული იქნა ბიომრავალფეროვნების ეროვნუ-ლი სტრატეგია, ქვეყანაში დღეისათვის მოქმედი კანონმდებლობა არც კა-ნონის და არც კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტების დონეზე დღემდეარ არის შემუშავებული მისაწვდომობისა და სარგებლის განაწილების სა-მართლებრივი და რაც მთავარია გენმოდიფიცირებულ ორგანოებთან და-კავშირებული საკითხების მაკონტროლებელი სისტემა.მომხმარებელთა უფლებების დაცვა უხარისხო, ჯანმრთელობის, ზოგ-ჯერ სიცოცხლისათვის საშიში პროდუქციის და მომსახურებისაგან, თანა-მედროვეობის აქტუალური პრობლემაა.მომხმარებელთა უფლებების დაცვის შესახებ საკანონმდებლო ნორმე-ბის ფორმირება დაიწყო XX საუკუნეში. კანონების მიღება გამოწვეულიიყო წარმოების ტექნოლოგიის გართულებით და სწრაფი განვითარებით,გამოშვებული პროდუქციის ასორტიმენტის და შეთავაზებული მომსახუ-რების სფეროს გაფართოებით.საკანონმდებლო ნორმების არ არსებობით უპირველეს ყოვლისა მომ-ხმარებელი იჩაგრება. მას არ გააჩნია სპეციალური ტექნიკური, ეკონომი-კური, იურიდიული ცოდნა თავისი ინტერესების დასაცავად. ამ მიზნითაუცილებელი გახდა სპეციალური კანონმდებლობის მიღება.საქართველოში მომხმარებელთა უფლებების დაცვას საფუძველი და-უდო 1995 წლის 29 აგვისტოს მიღებულმა კონსტიტუციამ, რომლის 30-ემუხლის თანახმად მომხმარებელთა უფლებები დაცულია კანონით. კონ-სტიტუციის მიღების შემდგომ 1996 წლის მარტში მიღებულ იქნა საქარ-თველოს კანონი «მომხმარებელთა უფლებების დაცვის შესახებ», რაც უდი-დესი მნიშვნელობის მოვლენა იყო ქვეყანაში მომხმარებელთა უფლებებისდაცვის სფეროში საკანონმდებლო და ინსტიტუციური ბაზის ჩამოყალიბე-ბისათვის.მომხმარებელთა უფლებების დამცავ დებულებებს შეიცავს საქართვე-ლოს სამოქალაქო კოდექსი, საქართველოს კანონები: «პროდუქციის დამომსახურეობის სერთიფიკაციის შესახებ», «სტანდარტიზაციის შესახებ»,«სურსათის უვნებლობის და ხარისხის შესახებ», «მონოპოლიური საქმია-126

ნობისა და კონკურენციის შესახებ» (2005 წ. ჩაენაცვლა საქართველოს კა-ნონი «თავისუფალი ვაჭრობის და კონკურენციის შესახებ»), «რეკლამის შე-სახებ» და სხვა საკანონმდებლო აქტები.საქართველომ 1996 წლის 22 აპრილს ხელი მოაწერა ხელშეკრულებას«ევროკავშირი და საქართველო – შეთანხმება პარტნიორობისა და თანამ-შრომლობის შესახებ». ხელშეკრულების 66- ე მუხლის შესაბამისად საქარ-თველოს მთავრობამ იკისრა ვალდებულება, მომხმარებელთა დაცვის სის-ტემის ევროკავშირის სტანდარტებთან შესაბამისობაში მოყვანის შესახებ.საქართველოს კანონი “მომხმარებელთა უფლებების დაცვის შესა-ხებ” განსაზღვრავს საქართველოს ტერიტორიაზე მომხმარებელთა უფლე-ბების სამართლებრივ, ეკონომიკურ და სოციალურ საფუძვლებს. კანონისმიხედვით ყველა მომხმარებელს უფლება აქვს მოითხოვოს: საქონლის(მომსახურება) სტანდარტთან შესაბამისი ხარისხი; პროდუქციის უსაფ-რთხოება; სათანადო ინფორმაცია პროდუქციის რაოდენობაზე, ხარისხზედა ასორტიმენტზე.კანონი უფლებას აძლევს მომხმარებელს მოითხოვოს ინფორმაციაროგორც დამამზადებელზე, ასევე პროდუქციის შესახებ. პროდუქციის შე-სახებ ინფორმაცია უნდა მოიცავდეს: სტანდარტის დასახელებას, რომლისმოთხოვნებსაც უნდა შეესაბამებოდეს პროდუქცია, საქონლის ძირითადისამომხმარებლო თვისებების ნუსხას, აგრეთვე საკვები პროდუქტების შედ-გენილობას, წონას, მოცულობას, კალორიულობას, ჯანმრთელობისათვისმავნე ნივთიერებათა შემცველობას და შესაძლო უკუჩვენებას ცალკეულისახეობის დაავადებათა დროს მისი გამოყენებისას.კანონის თანახმად, გათვალისწინებულია გამყიდველის (დამამზა-დებლის) პასუხისმგებლობა (არასათანადო ინფორმაციისათვის, მომხმარებ-ლის უფლებების დარღვევისათვის) საქართველოში მოქმედი კანონმდებ-ლობით. კერძოდ, სასამართლო უფლებამოსილია გამოიტანოს დადგენი-ლება ჯარიმის დაკისრების შესახებ. თუ კანონმდებლობით არ არის გათ-ვალისწინებული პასუხისმგებლობის უფრო მაღალი ზომა.საქართველომ, რომელიც აღიარებს ევროპულ კანონმდებლობას დამონაწილეობს პარტნიორობისა და თანამშრომლობის ხელშეკრულებაში,სურსათის უვნებლობის სფეროში აღებული ვალდებულების განხორციე-ლების მიზნით 2005წელს მიიღო საქართველოს კანონი “სურსათის უვნებ-ლობისა და ხარისხის შესახებ” და კანონის აღსრულებისათვის აუცილებე-ლი არაერთი ტექნიკური რეგლამენტი.კანონით განისაზღვრა სამართლებრივი ჩარჩო, რომელიც ძირითადსახითხებში შესაბამისობაშია ევროკავშირის კანონმდებლობასთან. კანონის127

მიღებით საქართველოს საკანონმდებლო სფეროში შემოვიდა რისკის ანა-ლიზის ცნება და რისკის ანალიზზე დამყარებული მიდგომა. აღიარებულიიქნა ინტეგრირებული მიდგომა “ფერმიდან სუფრამდე” და აქცენტი საბო-ლოო პროდუქციის სერტიფიცირებიდან პროცესის კონტროლზე გადავიდა.გაიზარდა სურსათის ბიზნესში ჩართული პირების პასუხისმგებლობის სა-კითხი და განსაზღვრული იქნა სახელმწიფო პოლიტიკის განხორციელება-ზე პასუხისმგებელი ორგანო – სურსათის უვნებლობის, ვეტერინარიისადა მცენარეთა დაცვის სამსახური.კანონ აღსრულების მოწყობის მხრივ ხელისუფლებამ განახორციელადანაწევრებული მაკონტროლებელი და ზედამხედველი სისტემის კონსო-ლიდაცია-ეროვნული სამსახური გახდა ექსკლუზიური პასუხისმგებელისურსათის უვნებლობის ზედამხედველობასა და კონტროლზე ქვეყნისშიგნით, ხოლო სასაზღვრო კონტროლი – ფინანსთა სამინისტროს შემო-სავლების სამსახურს დაეკისრა.სურსათის კანონში ჩადებული იყო მისი ეტაპობრივი ამოქმედებისდროში გაწერილი 5წლიანი გრაფიკი. ამ პერიოდში უნდა მომხდარიყოსაკანონმდებლო ბაზისა და კანონაღსრულების სფეროს სრული ჰარმონი-ზება ევროპის კანონმდებლობასთან.კანონის მიღებისას, დაიგეგმა, რომ 2006წელი იქნებოდა მოსამზადე-ბელი და 2007წლის 1 იანვრიდან დაიწყებოდა ობიექტური და კომპეტენ-ტური სახელმწიფო კონტროლის განხორციელება.2006 წლის 29დეკემბერს (კანონის სრულად ამოქმედებამდე 3 დღითადრე!!!) საქართველოს მთავრობის და 2007 წლის 29 ივნისს პარლამენ-ტართა ჯგუფის ინიციატივით კანონში შესული ცვლილებების შედეგადკანონის ძირითადი მუხლების, მათ შორის სურსათის მწარმოებელ საწარ-მოთა რეგისტრირების (მე-14), მიკვლევადობასთან დაკავშირებული მო-თხოვნების (მე-16) და სასურსათო ბიზნესის მონაწილეთა სახელმწიფო ინ-სპექტირების (22-ე და 23-ე) მუხლების მოქმედება 2010 წლის 1 იანვრამდეშეჩერდა. სახელმწიფომ მხოლოდ მონიტორინგის ფუნქცია დაიტოვა. 2010წლის იანვარის თვეში კი საქართველოს პარლამენტის გადაწყვეტილებითაღნიშნული მუხლის ამოქმედება კიდევ ხუთი წლით გადაიტანეს.როგორც ზემოთ აღინიშნა კანონი იმოქმედებს მხოლოდ იმ შემ-თხვევაში, თუ მომხმარებელმა იცის თავისი უფლებები და ცდილობს მისდაცვას.მომხმარებელი არის პირადი საჭიროებისათვის საქონლის გამომყე-ნებელი, შემძენი, შემკვეთი ან ასეთი განზრახვის მქონე პირი. მომხმარე-ბელია თითოეული ჩვენგანი სქესის, წლოვანებისა და პროფესიის მიუხე-დავად.128

მომხმარებელმა აუცილებლად უნდა დაიცვას საკუთარი თავი, მითუმეტეს, რომ მას ეხმარება და იცავს კანონი.literatura - REFERENCES - ЛИТЕРАТУРА1. საქართველოს კონსტიტუცია. მუხლი 30,31,37.2. Варакута С.А. «Управление качеством продукции» стр. 165-1943. ჯენეტა ჯებაშვილი – პროდუქციის ხარისხის მართვა გვ. 250-259.4. შალვა მელქაძე – სამომხმარებლო განათლების საფუძვლები. გვ.76-92რ ე ზ ი უ მ ეsursaTis uvneblobis samarTlebrivi regulireba damomxmarebelTa uflebebis dacvis zogadi debulebebisaqarTvelos kanonmdeblobaSiგრიგოლ კერესელიძესაქართველოს აგრარულ მეცნიერებათა აკადემიამომხმარებელთა უფლებების დაცვა თანამედროვეობის ერთ-ერთიმწვავე პრობლემაა. საქართველოში საბაზრო ეკონომიკის ელემენტებისდამკვიდრებასთან ერთად სულ უფრო აქტუალური ხდება მოქალაქეთადაცვა უხარისხო, ჯანმრთელობისა და ზოგიერთ შემთხვევაში სიცოცხლი-სათვის საშიში პროდუქციისა და მომსახურებისაგან.სამომხმარებლო პოლიტიკის ძირითადი საფუძველი იყო სპეციალუ-რი დოკუმენტი – „სახელმძღვანელო პრინციპები მომხმარებელთა უფლე-ბების დაცვისათვის“, რომელიც მიღებული იყო გაერთიანებული ერებისორგანიზაციის გენერალური ასამბლეის მიერ 1985წ. 9 აპრილს, რომლისსაფუძველზე მომხმარებელთა ძირითად უფლებებს მიეკუთვნება მოითხო-ვოს: საქონლის უსაფრთხოება; ინფორმაცია; თავისი ინტერესების დაცვა;ჯანმრთელი გარემო პირობები; დანაკარგის ანაზღაურება, სამუშაოთაუსაფრთხოება და სხვა.აღმასრულებელი ხელისუფლების უფლებამოსილება მომხმარებელ-თა უფლებების დაცვის საკითხებში, განისაზღვრება ადმინისტრაციულიდა სისხლის სამართლის კოდექსის ნორმებით.129

ბადრიჯნის პათოგენური ორგანიზმების დაცვაბიო-აქტიური ნაერთი «ლილეთი» და მისი გავლენააღმონაცენთა ცხოველმყოფელობაზერეხვიაშვილი ლ. * ჩაჩხიანი ნ.ლ. ყანჩაველის მცენარეთა დაცვის ინსტიტუტი*სუბტროპიკული მეურნეობის სოხუმის სახელმწიფო სასწავლოუნივერსიტეტილია რეხვიაშვილიბიოლოგიურ მეცნიერებათა კანდიდატი, აკადემიური დოქტორი-.არის სამოცზე მეტი ნაშრომის ავტორი, რომელიც გამოქვეყნებულია ქართულდა უცხოურ ენებზე.ნუნუ ჩაჩხიანისოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა კანდიდატი, სოფლის მეურ-ნეობის აკადემიური დოქტორი, ასოცირებული პროფესორი. არის სამო-ცამდე ნაშრომის ავტორი, რომელიც გამოქვეყნებულია ქართულ და უცხოურენებზე.მიკროსასუქი „ლილე“ უზრუნველყოფს გაღივებისა და აღმოცენების გაზრდას. აღმონა-ცენთა გამძლეობას დაავადებათა კომპლექსისა და გარემოს არახელსაყრელი პირობების მი-მართ. განსაკუთრებით იზრდება გამძლეობა, ვირო–ფიტოპლაზმურ დაავადებათა მიმართ.„ლილე“ ეკოლოგიურად სუფთა, გამძლეობის უსაფრთხო ინდუქტორია. მცენარეთასხვადასხვა სტრესორების მიმართ. არ ტოვებს აგრესიულ ნარჩენებს ნიადაგსა და მიღებულპროდუქციაში. ზრდის მოსავლის რაოდენობრივ და ხარისხობრივ მაჩვენებლებს,აგრეთვე მისკვებით ღირებულებას.ზემოთქმულიდან გამომდინარე „ლილე“ წარმათებით შეგვიძლია ჩავრთოთ ბადრი-ჯანის დაავადებათა წინააღმდეგ ბრძოლის სისტემაში.წლების განმავლობაში, ქიმიური პესტიციდების გამუდმებით გამოყენე-ბამ დღის წესრიგში დააყენა გარემოს დაბინძურების გლობალური პრობ-ლემა. პრობლემის გადასაწყვეტად სულ უფრო და უფრო ძლიერდება ბუ-ნებრივი ნედლეულის საფუძველზე მიღებული ეფექტური საშუალებებისძიება. აღნიშნული პრევენციული საშუალებებით, ხდება მცენარეთა მავნეორგანიზმების მიმართ გამძლეობის ინდუცირება, რაც საშუალებას იძლევამინიმუმამდე შევამციროთ პათოგენური ორგანიზმების მიერ გამოწვეულიდანაკარგები, ქიმიური პესტიციდების ხმარების ჯერადობა და გავაუმჯო-ბესოთ მიღებული პროდუქციის კვებითი ღირებულება და რაოდენობა.130

ცნობილია, რომ ასეთი მკვებავი კომპოზიცია, რომელიც შეიცავს მცე-ნარისთვის ადვილად შესათვისებელ მიკრო და მაკრო ელემენტებს, გამო-რიცხავს აგრესიული ნაერთების დაგროვებას, ნიადაგსა და პროდუქციაში,შეიძლება დამზადდეს მცენარეული ტორფის ბაზაზე. ასეთი ნაერთია მიკ-რო სასუქი პრეპარატი «ლილე», რომელიც წარმოადგენს გამძლეობისმძლავრ ინდუქტორს. Aამ პრეპარატის მინიმალური დოზებით გამოკვები-ლი მცენარეები, სწრაფად რეაგირებენ სტრესორებისადმი, ააქტიურებენთავდაცვით რეაქციებს და თავს აღწევენ ან მინიმუმამდე ამცირებენ მათმავნე ზემოქმედებას.ზოგიერთი მკვლევარის მონაცემებით დადგენილია, რომ მცენარე-თა სისტემური გამძლეობის ინდუცირება შესაძლებელია ფიტორეგულა-ტორების გამოყენებით (Каширская Н.Я., 1999. Озерецковская О.Л., 1994;тютеров С.Л. , 2002 და სხვები).ჩვენს მიერ ფიტორეგულატორად გამოყენებული იყო მცენარეულიტორფიდან დამზადებული ბიო-აქტიური ნაერთი «ლილე», რომელიც გა-მოცდილი იყო მრავალ სასოფლო-სამეურნეო კულტურებზე და მიღებულიგვქონდა თვალსაჩინოდ საუკეთესო შედეგები, როგორც დაავადებათა მი-მართ გამძლეობის ინდუქციის, ისე მოსავლის რაოდენობრივ-ხარისხობრი-ვი მაჩვენებლების ზრდის თვალსაზრისით (ი. შვალიაშვილი, ლ. რეხვიაშ-ვილი, ბ. ხურცია, გ. ჩიხლაძე, 1997; ლ. რეხვიაშვილი, ქ. პავლიაშვილი, ნ.ჩაჩხიანი, 2005; Rekhviashvili L.M., Orjonikidze E.k., Chikhladze G.M., LortkipanidzeR.O., Chachkhiani N.R., Gakhokidze R.A. and Bazerashvili L.G., 2008).მიკრო-სასუქი პრეპარატი «ლილეს», ბადრიჯნის პათოგენური ორგა-ნიზმების მიმართ გამძლეობის ინდუცირების ხარისხის და მოსავლის რა-ოდენობრივ-ხარისხობრივ მაჩვენებლებზე ზემოქმედების დასადგენად გა-მოყენებული იყო ბადრიჯნის ჯიში «ონი». ლაბორატორიული ცდები მიმ-დინარეობდა ლ. ყანჩაველის მცენარეთა დაცვის ინსტიტუტში, მინდვრისცდები კი კასპის რაიონის სოფელ კავთისხევსა და გამდლისწყაროში, კერ-ძო ფერმერთა ნაკვეთებზე (ლ. მაისურაძის და თ. გობეჯიშვილის ნაკვე-თები).თესლის ერთ ნაწილს «ლილეთი» დამუშავებამდე ვათავსებდით 55-700-ზე ორი საათის ექსპოზიციით. თერმულად დამუშავებულ გაგრილე-ბულ თესლს ვამუშავებდით «ლილეს» სხვადასხვა კონცენტრაციის ხსნა-რით (0,5-1-2-3%), სხვადასხვა ექსპოზიციით (30წთ- 1სთ -3სთ). მეორე ვა-რიანტში კი იგივე კონცენტრაციის ხსნარებით მუშავდებოდა, თერმულადდაუმუშავებელი თესლი. ცდის შედეგების მიხედვით შეირჩეოდა ოპტიმა-ლური კონცენტრაცია და ექსპოზიცია. დამუშავებულ თესლს ვაშრობდით131

ოთახის ტემპერატურაზე ფილტრის ქაღალდზე, რის შემდეგაც ვამოწმებ-დით მათი გაღვივების ენერგიას და აღმოცენების უნარს, რისთვისაც ისი-ნი ნოტიო კამერებით თავსდებოდა თერმოსტატში 18-200-ზე. პერიოდუ-ლად ვითვლიდით გაღვივებული თესლების რაოდენობას, აღვრიცხავდითაღმოცენებული თესლების რაოდენობას, ვარიანტების მიხედვით და ვა-წარმოებდით ბიომეტრიულ ანალიზებს. როგორც ექსპერიმენტმა ცხადჰყობადრიჯნის თესლის გაღვივების ენერგიაზე ყველაზე ეფექტურად მოქმე-დებს «ლილეს» 1%-იანი და 2 %-იანი ხსნარის 30 წთ-იანი ექსპოზიცია(იხ. ცხრილი 1). ბადრიჯნის თერმული დამუშავება შეუმჩნევლად აქვეი-თებს გაღვივების ენერგიას, თუმცა ვითარდება მძლავრი აღმონაცენი (იხ.ცხრილი 2). ბადრიჯნის თესლზე თითქმის ერთნაირად მოქმედებს 1 და2%-იანი ხსნარი, ამიტომ შემდგომ ცდებში გამოყენებული იყო «ლილეს»1%-იანი ხსნარი.«ლილეს» ხსნარი დადებით ზეგავლენას ახდენს აღმონაცენთა დაა-ვადებათა კომპლექსის მიმართ გამძლეობაზე (იხ. ცხრილი 3). კონტროლ-თან შედარებით შემცირებულია როგორც დაავადებათა კომპლექსის გავ-რცელების, ისე მათი განვითარების ინტენსივობა. თერმულად დამუშავე-ბულ თესლში კიდევ უფრო მეტადატა შემცირებული დაავადებათა გავ-რცელება-განვითარების ინტენსივობა, რაც განპირობებულია ინფექციისწყაროზე თერმიული ზემოქმედებით.ამრიგად «ლილე» დადებითად მოქმედებს ბადრიჯნის თესლის გაღ-ვივების ენერგიაზე, აღმოცენების უნარსა და აღონაცენთა დაავადებებისმიმართ გამძლეობაზე, განსაკუთრებით ვირო-ფიტოპლაზმურ დაავადებათამიმართ. მოსავალი 50–დან 100% იზრდება, ერთი–ორად გაიზარდა აგ-რეთვე მიღებული პროდუქციის ხარისხიზემოთქმულიდან გამომდინარე „ლილე“ წარმათებით შეგვიძლიაჩავრთოთ ბადრიჯანის დაავადებათა წინააღმდეგ ბრძოლის სისტემაში.132

ცხრილი 1.პრეპარატ `ლილეს~ სხვადასხვა კონცენტრაციის ხსნარით, სხვადასხვა ექსპოზიციით დამუშავების გავლენა ბადრიჯ-ნის თესლის გაღვივების ენერგიაზე, აღმოცენების უნარსა და ბიომეტრიულ მაჩვენებლებზე.№ვარიანტები(`ლილეს~ კონ-ცენტრაცია) %-შიექსპოზიცია სა-ათშიგაღვივებისენერგია %-შისხვაობა კონ-ტროლთანაღმოცენებისუნარი %--შისხვაობა კონ-ტროლთან dღეროს სიგრძესმ-ში M+-მსხვაობა კონ-ტროლთან dფესვის სიგრძესმ-ში M+-მსხვაობა კონ-ტროლთან dშენიშვნა1 0,5% 0,5 (30წთ)135666973771381267686875--1910,8 + -1,111,5 + -214,6 + -115,9 + -3,21,21,34,06,18,7 + -2,49,2 + -1,312,7 + -2,114,6 + -2,22,81,01,94,3მსხვილი ღეროებიდა ძლიერი ფესვები2 1% 0,5 (30წთ)135127071737675458111068687268671-32211,6 + - 212,3 + - 1,116,7 + - 1,516,9 + - 1,58,9 + - 2,22,02,12,17,11,28,6 + - 210,2 + - 1,519,1 + - 3,318,2 + - 1,49,6 + - 1,52,4-8,37,91,9«–––––»3 3% 0,5 (30წთ)1126666651--757576871110,6 + - 310,9 + - 9,410,9 + - 1,81,00,70,111,9 + - 1,315,2 + - 114,9 + - 2,30,45,04,1«–––––»4 კონტროლი(სუფთა წყალი)0,5 (30წთ)135126566656565-----6768696665-----9,6 + - 2,110,2 + - 1,110,6 + - 2,29,8 + - 2,110,1 + - 2,2-----11,5 + - 2,110,2 + - 1,210,8 + - 1,310,3 + - 2,111,5 + - 1,2-----სუსტი ღეროები დაწვრილი დაავადე-ბული ფესვები133

ცხრილი 2მიკრო სასუქი `ლილეთი~ და თერმულად დამუშავების გავლენა ბადრიჯნის თესლის გაღვივების ენერგიაზე, აღმოცე-ნების უნარსა და ბიომეტრიულ მაჩვენებლებზე (ჯიში `ონი~)№ვარიანტებიექსპოზიცია საათებ-შიგაღივებისენერგიაგაღივებულითესლების რაო-დენობა %-შისხვაობა კონ-ტროლთან dაღმოცენებისუნარი ბიომეტრული მაჩვენებლები სმ–შიაღმოცენებულითესლების რაო-დენობა %–სხვაობა კონ-ტროლთან dღეროს სიგრძეM + -mსხვაობა კონ-ტროლთან dფესვის სიგრძეM + -mსხვაობა კონ-ტროლთან dშენიშვნა1 „ლილეს“ 1–% ხსნა-რით დამუშავებუ-ლი თესლი577,17 79,0 10,6 14,3 3,3 14,5 4,9-2 თერმულად დამუ-შავებული +“ლი-ლეს“ 1–% იანიხსნარით3 კონტროლი თერ-მულად დამუშავე-ბული წყალში დამ-ბალი252575,2 5,1 78,6 10,2 12,9 4,1 11,7 2,170,1 - 68,4 - 10,6 - 9,6პირველად მუ-შავდებიოდათერმულადშემდეგ „ლი-ლეთი“პირველად მუ-შავდებიოდათერმულადმერე ვათავსებ-დით წყალში134

ცხრილი 3ლილეთი დამუშავების გავლენა ბადრიჯნის უმთავრეს დაავადებების გავრცელება-განვითარების ინტენსივობაზე სა-ვეგეტეციო პერიოდში(ჯიში `ონი~)№ვარიანტებითესლის და-მუშავების ექ-სპოზიცია სა-ათშიდაავადების საშუალოგავრცელება %–შიგავრცე-ლებასხვაობაკონ-ტროლ-თან dდაავადების საშუალოგანვითარება %–შიგანვითა-რებასხვაობაკონ-ტროლ-ნ dშენიშვნა1 თერმულად დამუშავებული+“ლილეს“ 1–% იანი ხსნარით2 „ლილეს“ 1–% ხსნარით დამუ-შავებული თესლი3 თერმულად და ლილეთი და-მუშავებული თესლი 2% –ია-ნი „ლილეს“ ხსნარით გამოკ-ვებილი4 კონტროლი – თერმულად და-მუსავებული გამოკვების გა-რეშე5 სუფთა კონტრილი– დამუშა-ვებული2515 21,9 9,4 22,3 ძლიერი ვეგეტატიური ნაზარ-დი, მსხვილი ძლიერი ფესვთასისტემა5 18 9 9 22,7 ძლიერი ფესვთა სისტემა დავეგეტატიური ნაზარდი2 12,6 7,9 7,9 23,85«-------------------»2 24,1 18,4 18,4 13,3 სუსტი ვეგეტატიური ნაზარდი36,1 - 31,7 -135

ლიტერატურა:ი. შავლიაშვილი,ლ. რეხვიაშვილი,ზ. ყანჩაველიი. შავლიაშვილი,ლ. რეხვიაშვილი,ბ. ხურცია,გ. ჩიხლაძელ. რეხვიაშვილიქ. პავლიაშვილი,ნ. ჩაჩხიანიКаширская Н.Я.Озерцкая О.Л.Rekhviashvili L.M.,Orjonikidze E.K., ChikhladzeG.M., LortkipanidzeR.O., ChachkhianiN.R., GakhokidzeR.A. Bazerashvili L.GКюмеров Е.Л.კარტოფილის უმთავრეს მავნებელ-ავადმყოფობათა წინაარმდეგბრძოლის ღონისძიებათა შედეგები დასავლეთ საქართველოს მთი-ან რეგიონში. Lლ. ყანჩაველის სახ. მცენარეთა დაცვის ს/კ ინსტი-ტუტის შრომათა კრ. ტ. XXXIV, 1997წ. გვ. 166-172სარგავი მასალის დამუშავების გავლენა კარტოფილის უმთავრესიდაავადებების გავრცელებასა და პროდუქციის ხარისხზე. Lლ. ყან-ჩაველის სახ. მცენარეთა დაცვის ს/კ ინსტიტუტის შრომათა კრ. ტXXXIV, 1997წ. გვ. 173-178პრეპარატ «ლილეს» გავლენა ლობიოს უმთავრეს დაავადებათა მი-მართ გამძლეობისა და მოსავლის რაოდენობრივ-ხარისხობრივმაჩ-ვენებლებზე.საქ. ს.მ.მ. აკადემია. Lლ. ყანჩაველის სახ. მცენარეთა დაცვის ს/კინსტიტუტის შრომათა კრ. თ. XXXVII, 1997წ. გვ. 249-257Поиск путей стиммуляций эндогенной устойчивости растений методомэкзогенного воздействия. Научные основы устойчивости садоводство вРоссии. Тезисы докл. Межю рег. Научн. Практ. Конф. 1999г., ВНИИС им.И.В. Мичурина. Мичуринск, с. 194-197Механизм индустрирования элисисторадии системной устойчивостирастении к болезням. Физиология растений, 1994, 5, 41, №4 с. 625-635On the measures of struggle against citrus culture vermins. J. GEN. GeorgianEngineering news/ 4,08, #4 (vol. 48) 2008 p.p. 156-158Научние основы индуцированной устойчивости растений. Санкт-Петербург, 2002, с. 328რეზიუმებადრიჯნის პათოგენური ორგანიზმების დაცვა ბიო-აქტიური ნაერთი `ლილეთი~და მისი გავლენა აღმონაცენთა ცხოველმყოფელობაზერეხვიაშვილი ლ. * ჩაჩხიანი ნ.ლ. ყანჩაველის მცენარეთა დაცვის ინსტიტუტი*სუბტროპიკული მეურნეობის სოხუმის სახელმწიფო სასწავლო უნივერ-სიტეტიმიკროსასუქი „ლილე“ უზრუნველყოფს გაღივებისა და აღმოცენების გაზრდას.აღმონაცენთა გამძლეობას დაავადებათა კომპლექსისა და გარემოს არახელსაყრე-ლი პირობების მიმართ. განსაკუთრებით იზრდება გამძლეობა, ვირო–ფიტოპლაზ-მურ დაავადებათა მიმართ.„ლილე“ ეკოლოგიურად სუფთა, გამძლეობის უსაფრთხო ინდუქტორია. მცენა-რეთა სხვადასხვა სტრესორების მიმართ. არ ტოვებს აგრესიულ ნარჩენებს ნიადაგ-სა და მიღებულ პროდუქციაში. ზრდის მოსავლის რაოდენობრივ და ხარისხობრივმაჩვენებლებს,აგრეთვე მის კვებით ღირებულებას.ზემოთქმულიდან გამომდინარე „ლილე“ წარმათებით შეგვიძლია ჩავრთოთბადრიჯანის დაავადებათა წინააღმდეგ ბრძოლის სისტემაში.136

ყველაფერი-ქვეყნის ძირითადი დარგის განვითარებისათვისსაქართველოს აგრარულ მეცნიერებათა აკადემია, მისი მიზნები დაამოცანებიგ. კანდელაკისაქართველოს აგრარულ მეცნიერებათა აკადემიაგიგო კანდელაკიაკადემიკოსი, საქართველოს აგრარულ მეცნიერებათა აკადემიისპრეზიდენტი.საქართველოს აგრარულ მეცნიერებათა აკადემია არის დამოუკიდებელი,თვითდაფინანსებასა და თვითმმართველობაზე დაფუძნებული, მეცნიერ მუშაკთა,გამოჩენილ საზოგადო და სამეურნეო ხელმძღვანელთა ნებაყოფლობითი სამეცნიე-რო გაერთიანება, რომელიც ემსახურება ქვეყნის ძირითადი და მნიშვნელოვანიდარგის - აგრარული მეურნეობის განვითარებას. აკადემია თავის საქმიანობაშიხელმძღვანელობს საქართველოს კონსტიტუციით, მეცნიერებისა და ტექნოლოგიე-ბის შესახებ მოქმედი კანონით.აკადემია დაფუძნებულია რესპუბლიკის აგრარულ მეცნიერთა და სპეცია-ლისტთა წარმომადგენლობის საერთო კრების მიერ და მიზნად ისახავს, ემსახუ-როს საქართველოში აგრარული მეურნეობის დარგის განვითარებას, ამ დარგში ინ-ტელექტუალური რესურსების რაციონალურად გამოყენებას. აკადემიის უმთავრე-სი მიზანია აგრარული მეურნეობის დარგების განვითარება-განმტკიცებისთვისხელშეწყობა, დარგის ერთიანი სამეცნიერო პოლიტიკის პრიორიტეტული მეცნიე-რულ-ტექნიკური მიმართულების განსაზღვრა და მათი პროგნოზირება, მიზნობ-რივი კომპლექსური პროგრამებისა შესაბამისი კონცეფციების დამუშავება, მათიმეცნიერული უზრუნველყოფის ორგანიზაცია. სამეცნიერო და სასწავლო პროცესე-ბის ინტეგრაცია მისი შემდგომი სრულყოფისა და კოორდინაციის გაღრმავებისმიზნით. რეკომენდაციების შემუშავება უახლესი ტექნიკისა დ ატექნოლოგიებისდანერგვის განსახორციელებლად. სამეცნიერო ცენტრების, სასწავლო ტექნოლოგი-ური ინსტიტუტების და უმაღლესი სასწავლებლების სამეცნიერო-კვლევითიპროგრამების გათვალისწინებით ერთიანი სასურსათო კომპლექსური პროგრამე-ბის შემუშავება, დარგში არსებული პრობლემების დაძლევის გზების ძიება და სა-თანადო რეკომენდაციების საფუძველზე საპარლამენტო კანონპროექტების შემუშა-ვება.აკადემია ითანამშრომლებს სამინისტროებთან, დეპარტამენტებთან, პარლა-მენტის შესაბამის კომიტეტებთან და კომისიებთან, საქართველოს მეცნიერებათააკადემიასთან, საქართველოს სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა აკადემიასთან,საქართველოს ეკონომიკის სამინისტროსთან, დარგობრივ აკადემიებთან და სა-ხელმწიფო დაწესებულებებთან. იგი მიზნად ისახავს საზღვარგარეჩის სამეცნიეროცენტრებთან და დაწესებულებებთან ურთიერთხელსაყრელ თანამშრომლობას, შე-საბამისი დარგების უცხოელ მკვლევართა, მეცნიერებისა და დარგის გამოჩენილ137

სპეციალისტთა მოწვევას, რესპუბლიკის ახალგაზრდა მეცნიერთა მივლინებას საზ-ღვარგარეთ.აკადემია კვალიფიციური სამეცნიერო და პროფესიული კადრების მიმზადე-ბაში აქტიურ მონაწილეობას მიიღებს. აკადემიის პრეზიდიუმის რეკომენდაციითმოხდება სადისერტაციო-საკვალიფიკაციო თემატიკის შერჩევა და დამტკიცება.ხელს შეუწყობს აგრარულ მეცნიერთა და სპეციალისტთა დარგში რესპუბლიკისგამოჩენილ სწავლულთა ღვაწლის პოპულარიზაციას, მათი მიღწევების საერთაშო-რისო ასპარეზზე გატანის პროპაგანდას და განხორციელებას, დააწესებს აგრარულდარგში გამოჩენილი ქართველი მეცნიერების პერსონალურ პრემიებს. დაამუშა-ვებს სახელობითი პრემიების მინიჭების რეგლამენტს და სათანადო დებულებას.აკადემიას ევალება, განიხრელად იზრუნოს აგრარული დარგისა და მასთანდაკავშირებულ მომიჯნავე მეცნიერებათა განვითარებისთვის, შეისწავლოს და გაა-ანალიზოს აგრარულ მეცნიერებათა დარგში კვლევა-ძიების მდგომარეობა აკადე-მიის სისტემის შესაბამის ინსტიტუტებთან და უმაღლესი სასწავლებლების კათედ-რებთან. გააანალიზოს სწავლების პროცესი და სათანადო ღონისძიებები განახორ-ციელოს მის გასაუმჯობესებლად. განიხილავს რესპუბლიკაში ან მის ფარგლებს გა-რეთ აგრარულ დარგში გამოქვეყნებულ ნაშრომებს და საჯაროდ გამოთქვამს აზრსმათი მეცნიერული და პრაქტიკული ღირებულებების შესახებ.აკადემია მონაწილეობას მიიღებს რესპუბლიკის სხვადასხვა სამეცნიეროცენტრების მეცნიერულ საქმიანობაში, მოიწვევს საზღვარგარეთიდან სამეცნიეროკადრებს აქტუალური პრობლემების დასამუშავებლად. აკადემიის პრეზიდიუმთანიქმნება სამეცნიერო-საკვალიფიკაციო საბჭო, სამეცნიერო ხარისხებისა და წოდებე-ბის მინიჭების სტატუსით. აღძრავს საკითხს სამეცნიერო ცენტრების, სამეცნიერო--სამრეწველო გაერთიენებების შექმნის შესახებ. მოაწყობს სამეცნიერო სესიებს, კონ-ფერენციებს, სიმპოზიუმებს, მომხსენებლად მოიწვევს როგორც რესპუბლიკის, ასე-ვე საზღვარგარეთის ქვეყნების დარგის სპეციალისტებს და მეცნიერებს.საქართველოს აგრარულ მეცნიერებათა აკადემია აწარმოებს ყველა საქმია-ნობას, რომელიც საქართველოს კანონმდებლობით არ არის აკრძალული.რეზიუმეყველაფერი-ქვეყნის ძირითადი დარგის განვითარებისათვისსაქართველოს აგრარულ მეცნიერებათა აკადემია, მისი მიზნები და ამოცანებიგიგო კანდელაკიაკადემიკოსი, საქართველოს აგრარულ მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდენტისაქართველოს აგრარულ მეცნიერებათა აკადემია არის დამოუკიდებელი,თვითდაფინანსებასა და თვითმმართველობაზე დაფუძნებული, მეცნიერ მუშაკთა,გამოჩენილ საზოგადო და სამეურნეო ხელმძღვანელთა ნებაყოფლობითი სამეცნიე-რო გაერთიანება, რომელიც ემსახურება ქვეყნის ძირითადი და მნიშვნელოვანიდარგის - აგრარული მეურნეობის განვითარებას. აკადემია თავის საქმიანობაშიხელმძღვანელობს საქართველოს კონსტიტუციით, მეცნიერებისა და ტექნოლოგიე-ბის შესახებ მოქმედი კანონით.საქართველოს აგრარულ მეცნიერებათა აკადემია აწარმოებს ყველა საქმია-ნობას, რომელიც საქართველოს კანონმდებლობით არ არის აკრძალული.138

Chemical composition of some biological active substances of plant originM.Alania, N.Kavtaradze, K.Shalashvili, T.Sagareishvili, I.Dadeshidze, E.KemertelidzeI. Kutateladze Institute of Pharmacochemistry; Laboratory of phenolic compounds;e-mail: merialania@yahoo.comThe chemical composition of species of genuses Astragalus, Geranium, Eupatorium, Salvia, Satureja, Urtica,Pueraria growing in Georgia are investigated. The isolated individual substances from these plants pertainto flavonoids, tannins, cycloartans and alcohols. Four compounds among them are discovered as new.The biological activity of some compounds and sums are detected. The biologicall active nutritions “Salbin”and “Saturin” are developed.In the laboratory of phenolic compounds the research is going in the direction of investigationof chemical structures and biologically activity for the pharmacologically activeindividual compounds, purified sums and extracts from the plants of Georgian origin.The principal studding objects are the species of following genus: Astragalus, Urtica,Pueraria, Geranium, Eupatorium, Salvia, Satureja.Individual components belonging to flavonoids, tannins, cycloartans from these plantswere isolated. Two substances among them were new in structure.H 3 COHOOHH 3 COHO2OHROOHOHROO3HOHR= D-glucoseMicranthoside(2R, 3R) trans-7-methylaromadendrin 5-0-β-D-glucopyranosideNeomicranthoside(2S, 3S) trans-7-methylaromadendrin 5-0-β-D-glucopyranosideIsolated compounds and sums exhibit interesting biological activities. The results areshown in table 1.139

Table 1Biological active components of some plants from Georgian floraN Name of species Biological activesubstances1 Astragalus bungeanusBoriss.Sums of extractedcompoundsBiological activityLeucopoietic;Isolated compounds from theactive substancesApigenin;Astragalin;Trifolin;Isoquercitrin;Cosmosiin;Cyclocantoside E;Cyclogalegigenin;Cyclogaleginoside A;Cyclogaleginoside B;Coniferyl alcohol glucosideReference12 Astragalus microcephalusWilld.Purified sumLeucopoietic;Antioxidant (90%)7-hydroxiflavone;Liquiritigenin;Calycosin;Sulfuretin;Kaempferol-3-O-α-L-rhamnoxyloside;Cyclocantoside E13 Geranium pusillumL.AethylacetatesumAntioxidant(133%);Bacteriostatic;FungistaticKaempferol;Quercetin;Avicularin;Rutin;Hyperin;Trifolin;Pusilazid;Pusilagin;Ellagic acid;Caffeic acid;Gallic acid;p-Coumaric acid24 Eupatorium micranthumLess.Individual compound- MicranthosidAntioxidant;Stimulatelymphocyte proliferationRhamnocitrin;Rhamnocitrin-5-β-D-glucopyranoside;7-Methylaromadendrin;Micranthosid;Neomicranthosid;Coumarin35 Salvia officinalis L. Dry extract Antioxidant6 Satureja hortensisL.Dry extractHypoglycemicLuteolin;Vicenin-2;Cinarosid;Luteolin-7-β-D-glucuronide;Rosmarinic acidApigenin;Luteolin;Cinarosid;Luteolin-7-β-D-glucuronide;Scolimosid;Isorhoifolin;Rosmarinic acid;Chlorogenic acidQuercetin;33140

7 Urtica dioica L. Sum of anthocyaninsAntioxidant(157%)Isoquercitrin;Rutin;Hyperin;Nicotiflorin;Kaempferol-3-O-tri-galactoside;Pelargonidin-3-O-gluco-dirhamnoside;Pelargonidin-3-O-xyloside;Caffeic acid;Scopoletin;β-Sitosterin;Oleanolic acid;Dehydrodiconiferyl alcohol48 Pueraria hirsute L. Dry extract of leavesHypoazotemicRobinin;Nicotiflorin;Rutin;Daidsin5On the basis of the accepted results the nutricions “Salbin” and “Saturin” were developed.Two preparations in the form of extracts are in developing process: first one is obtainedfrom Urtica dioica roots and are intended for the treatment of prostate adenoma complicationsand second – from the Astragalus bungeanus is aimed to be used against leucopenia,caused by cytostatics and radiobiological damage of organism.References:1. M.D.Alania, N.Sh. Kavtaradze, K.G.Shalashvili, T.G.Sagareishvili, I.A.Dadeshidze.Secondary metabolites from the plants of Georgian flora and their biological activity.Journal allergology and immunology, 2010, vol.11, N2, p. 175-177.2. K.Kobakhidze. Phenolic compounds of some species of genus Geranium L., growingin Georgia. Auto reference of dissertation presented to acquire the scientific degree ofcandidate of pharmaceutical sciences. Tbilisi, 2004, 58p. (in Georgian)3. T. Sagareishvili. Phenolic compounds and essential oils of some higher plants growingand introduced in Georgia. Tbilisi, 2008, 213p. (in Georgian)4. N.Kavtaradze. Phenolic compounds Urtica dioica and Urtica urens growing in Georgia.Auto reference of dissertation presented to acquire the scientific degree of candidateof pharmaceutical sciences. Tbilisi, 2005, 60p. (in Georgian)5. E.P.Kemertelidze, V.N.Syrov, M.D.Alania, N.Sh.Kavtaradze, Z.A.Khushbaktova.Chemical composition and pharmacological properties of the leaves of Pueraria hirsutagrowing in Georgia. Chem.-Pharm. journal, 2008, vol.42, N6, p.28-31141

SummaryChemical composition of some biological active substances of plant originM.Alania, N.Kavtaradze, K.Shalashvili, T.Sagareishvili, I.Dadeshidze, E.KemertelidzeI. Kutateladze Institute of Pharmacochemistry; Laboratory of phenolic compounds;The chemical composition of species of genuses Astragalus, Geranium, Eupatorium,Salvia, Satureja, Urtica, Pueraria growing in Georgia are investigated. The isolated individualsubstances from these plants pertain to flavonoids, tannins, cycloartans and alcohols.Four compounds among them are discovered as new. The biological activity of somecompounds and sums are detected. The biologicall active nutritions “Salbin” and “Saturin”are developed.რეზიუმემცენარეული წარმოშობის ზოგიერთი ბიოლოგიურად აქტიური სუბსტანციის ქი-მიური შედგენილობამ. ალანია, ნ. ქავთარაძე, ქ. შალაშვილი, თ. საღარეიშვილი, ქ. კობახიძე,ი. დადეშიძე, ე. ქემერტელიძეიოველ ქუთათელაძის ფარმაკოქიმიის ინსტიტუტი. ფენოლური შენაერთების ლა-ბორატორია.გამოკვლეულია საქართველოში გავრცელებული გვარების - Astragalus, Geranium,Eupatorium, Salvia, Satureja, Urtica, Pueraria წარმომადგენელთა ქიმიური შედ-გენილობა. ამ მცენარეებიდან გამოყოფილი ინდივიდუალური ნაერთები განეკუთ-ვნებიან ფლავონოიდებს, ტანინებს, ციკლოარტანებს, სპირტებს. მათ შორის ორიაღმოჩნდა ახალი ნივთიერება. დადგენილია ზოგიერთი ინდივიდუალური ნივთი-ერების და ჯამური პრეპარატის ბიოლოგიური აქტივობა. შემუშავებულია ბიო-ლოგიურად აქტიური კვებითი დანამატები „სალბინი“ და „სატურინი“.142

Evaluation of Coloring Potential of Natural Red Food Colorant from Pokeberryand Green TeaMchedlisvili N. I., Omiadze N. T, Abutidze M. O., Gulua L. K.Durmishidze Institute of Biochemistry and Biotechnologyნანი ილიას ასული მჭედლიშვილის. დურმიშიძის ბიოქიმიისა და ბიოტექნოლოგიის ინსტიტუტი. უფროსი მეცნი-ერ თანამშრომელი .ბიოლოგიის მეცნიერებათა დოქორიEmail: nanamchedl@hotmail.comნინო თენგიზის ასული ომიაძეს. დურმიშიძის ბიოქიმიისა და ბიოტექნოლოგიის ინსტიტუტი. უფროსი მეცნი-ერ თანამშრომელი. ბიოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორიEmail: omiadze@yahoo.comმარინე ოთარის ასული აბუთიძედურმიშიძის ბიოქიმიისა და ბიოტექნოლოგიის ინსტიტუტი. მეცნიერ თანამ-შრომელი ბიოლოგიის აკადემიური დოქტორი.Email: marineabutidzr@yahoo.comლევან კოტეს ძე გულუას. დურმიშიძის ბიოქიმიისა და ბიოტექნოლოგიის ინსტიტუტი. უფროსი მეცნი-ერ თანამშრომელი. ბიოლოგიის აკადემიური დოქტორი.Email: chai@gol.geAbstract. Coloring potential of a new biologically active natural red food colorant from pokeberry and greentea has been investigated. The colorant was effectively used to color different kinds of food products with pHranging between 3-7. At concentrations between 0, 1-0, 25 % the colorant did not change organoleptic characteristicsof the colored food products. The biologically active natural red colorant from pokeberry and green teamay be successfully used in food industry to color wide range of food products.IntroductionNowadays the number of synthetic food colorants approved for use in food industryhas been decreased as a consequence of government safety regulations and toxicity testing advancements.Allergic reactions or intolerant responses have been reported for most of azo colorantsused and in some countries their use has been restricted and natural colorants are usedmore often [1]. In addition to pigments natural colorants may contain valuable biologicallyactive compounds, such as amino acids, phenolic compounds, carbohydrates as well as traceelements, improving the quality of the final product [2]. A number of studies have conferredpigments with potential health benefits based on their antioxidant properties [3, 4]. Therefore,143

intensive research has been carried out all over the world to identify plant raw materials anddevelop technology for production of natural food colorants from them Recently at DurmishidzeInstitute of Biochemistry and Biotechnology (Tbilisi, Georgia) the technology of productionof a novel natural red food colorant on the base of pokeberry fruits and green tea extracthas been worked out. It has been shown that the colorant characterized by antioxidant,antimicrobial and antiradiation activities and good storage stability [5-9].The purpose of this work was to determine coloring potential of a novel natural biologicallyactive food red colorant from pokeberry and green tea.Fruits of pokeberry plant were field collected in west Georgia.Green tea extract was commercially produced at the JS “Kolkheti-93” (Tsalenjikha,Georgia). Green tea leaves were subjected to the high temperature (100 0 C) treatment for 5min. The leaves were extracted with 70 0 C water, the extract was filtered, concentrated andspray dried.The colorant was prepared by the following procedures: fresh juice of pokeberry fruitswas boiled twice for the purpose of detoxification. The green tea dry extract was graduallyadded to the hot juice. Ratio of green tea extract and pokeberry juice dry matter was as 70:30respectively. The obtained mixture was filtered and spray-dried.The red food colorant from pokeberry and green tea was used to color differentkinds of food products such as lemonade, fruit juice without pulp (grape-apple juice), fruit juicewith pulp (pear-apple juice), liqueur, cream, ice cream, jelly, yoghurt and mousse in orderto determine the coloring potential of this colorant. The natural colorant was added toeach product in a dry form, without preliminary dissolution in water at the room temperatureat concentration of 0.1-0.25% and the evaluation of organoleptic characteristics of colored foodproducts was carried out. As it can be seen from Table 1 red food colorant from pokeberryand green tea revealed high ability to colour different kind of food products with pH rangingbetween 3-7. The colorant did not change pH, taste and aroma of the food products.Table 1Effect of different concentrations of red food colorant from pokeberry and green tea on the colorof various kinds of food productsN1Lemonade2 Fruit juicepulp3 Fruit juicewithout pulp4Liqueur5 Ice creamSampleConcentrationof colorant inthe sample, %pHColourcontrol 0Colorlesscolored 0,1 4,5Redsample 0,15 Dark redcontrol 0Yellowish0,1 Yellowish-brownishcolored3,80,15 Pinksample0,25 Claretcontrol 0Yellowishcolored 0,1 Light pink,3,5sample 0,15 Dark reddishcontrol 0Colorless,coloredsample0,25 7,0Claretcontrol 0Colorlesscolored 0,1 Light pink,sample 0,15 5,5Pink144

6 Cream78Jelly (colorantadded afterthermal treatment)Jelly (colorantadded beforethermal treatment)9 Youghurt10 Moussecontrol 0Colorlesscolored6,50,1 pinksamplecontrol 0Yellow0,1 Dark claret6,8coloredsample 0,15 Claretcoloredsample 0,15 6.8 Brownish redcontrol 0Whitecolored 0,1 Light pink4,3sample 0,15 Dark pinkcontrol 0coloredsample 0,158,4WhiteLight brownIn order to determine the stability of the color of the colored products these products were storedin the refrigerator at 4 0 C and investigated after certain period of time. The changes in colorof lemonade, juice (without pulp), liqueur, colored with the natural colorant were analyzedspectrophotometrically (Table 2), but those of ice cream, yoghurt, cream and fruit juice withpulp were estimated visually.N1Table2.Effect of storage duration on color stability of products colored with red food colorantfrom pokeberry and green teaSampleLemonadeConcentration of colorantin the sample,%λmaxλmax and intensity of the colored productinitial after a week after 2 weeksIntensity ofcolor, %λmaxIntensity ofcolor, %λmaxIntensity ofcolor, %control 0colored 0,15361005368353475sample 0,15 100 85 902 Fruit juice control 0without colored 0,1 534 100 534 68 534 53pulp sample 0,15 100 87 753 Liqueur control 0coloredsample538 100 534 82 531 72145

It was shown that the color of ice cream, yoghurt, cream and fruit juice without pulp did notfade during the period of the shelf-life of these products, but there were some changes in colorof lemonade, fruit juice (without pulp) and liqueur. It should be mentioned that high orprolonged heat treatment negatively affected the color of the product ( jelly).Conclusions. Natural red colorant from pokeberry and green tea effectively used to color differentkinds of food products with pH ranging from 3 to 7. The colorant did not change organolepticcharacteristics of the colored food products when used at concentrations between 0, 1- 0, 25 %. If thermal processing is required the colorant should be added to product after theheat treatment to prevent pigment degradation.The biologically active natural red colorant from pokeberry and green tea may be successfullyused in food industry to color a wide range of food products.References:1. Natural Food Colorants. Second edition, edited by G. A. F. Hendryand J. D. Houghton,2006, 3482. Salikhov S. A, Perspective Food Coloring Plants of Uzbekistan. Thesis of Candidate`sDissertation. Tashkent. 1990, 463. Liu R.// Health benefits of fruit and vegetables are from additive and synergistic combinationsof phytochemicals. Am J Clin Nutr. 2003; 78(suppl 3):517S–520S4. Tesoriere L., Allegra M., Butera D., Livrea M..// Absorption, excretion, and distributionof dietary antioxidant betalains in LDLs: potential health effects of betalains in humans.American Journal of Clinical Nutrition, 2004, 80, 4, 941-945.5. Mchedlisvili N., Kvesitadze G., Omiadze N., Gulua L.,Abutidze M, Tsiklauri G. Antioxidant Plant Composite as aPerspective Food Red colorant. First European Food Congress,4-9 November 2008., Ljubljana, Slovenia, CongressManual, PO316. Mchedlisvili N., Omiadze N., Gulua L., Abutidze M., Tsiklauri G., Kvesitadze G.Trace Elements of Natural Food Red Colorant From Pokeberry And Green Tea//3rd International IUPAC Symposium on Trace Elements on Elements in Food., 1-3Rome, Italy, April, 2009, pp.115.7. Mchedlisvili N., Omiadze N., Gulua L., Abutidze M. Investigation of Storage Stabilityof Natural Food Red Colorant From Pokeberry and Green Tea. Technology and Processingof Agricutural Products. 2009, Vol.7, No 3, p.149-151.8. Mchedlishvili N., Nikolaishvili M., Omiadze N., Abutidze M., Gulua L. Natural FoodRed Colorant with Radioprotective Properties. Proceedings of Georgian Academy ofSciences. Biol. Ser. B. 2009, Vol. 7, No 3-4, p. 9-13.9. Mchedlishvili N., Gulua L., Omiadze N., Pataraia D.,Gurielidze M., Abutidze, M. Kirtadze E. Antimicrobialactivity of a novel food red colorant derived from pokeberryand green tea. Subtropical crops. 2010, N1-4, pp91-94SummaryEvaluation of Coloring Potential of Natural Red Food Colorant from Pokeberryand Green TeaMchedlisvili N. I., Omiadze N. T, Abutidze M. O., Gulua L. K.Durmishidze Institute of Biochemistry and Biotechnology146

Coloring potential of a new biologically active natural red food colorant from pokeberryand green tea has been investigated. The colorant was effectively used to color differentkinds of food products with pH ranging between 3-7. At concentrations between 0, 1-0, 25 %the colorant did not change organoleptic characteristics of the colored food products. The biologicallyactive natural red colorant from pokeberry and green tea may be successfully used infood industry to color wide range of food products.ჭიაფერადან და მწვანე ჩაიდან მიღებული კვების ბუნებრივი წითელი სა-ღებავის ღებვითი პოტენციალის შეფასებან. მჭედლიშვილი, ნ. ომიაძე, მ. აბუთიძე, ლ. გულუას. დურმიშიძის ბიოქიმიისა და ბიოტექნოლოგიისრეზიუმეგამოკვლეულია ჭიაფერადან და მწვანე ჩაიდან მიღებული ბიოლოგიუ-რად აქტიური კვების ახალი ბუნებრივი წითელი საღებავის ღებვითი უნარი.დადგენილია, რომ აღნიშნული საღებავი ეფექტურად ღებავს სხვადასხვა სახისკვების პროდუქტებს რომელთა pH 3–7--ია. 0,1-0,25 % კონცენტრაციით საღება-ვი არ ცვლის შეღებილი პროდუქტების ორგანოლეპტიკურ მახასიათებლებს.ჭიაფერადან და მწვანე ჩაიდან მიღებული ბუნებრივი წითელი საღებავი შე-იძლება წარმატებით იქნას გამოყენებული კვების მრეწველობაში საკვები პრო-დუქტების ფართო სპექტრის შესაღებად.147

Повышение эффективности яичного птицеводстваМ.И. Хуцишвили, А.Ш. Чагелишвили, А.Ш. Чкуасели.Грузинский Государственный Аграрный Университет.zooteqnikuri@yahoo.comВ данной статье рассмотрена способ продление срока продуктивности кур несушеке сприминением исскуственной линьки.Линьку вызывали однодневным голоданием и впериод линьки кормлением пшеничными отрубями в ограниченном количестве. Курыот начала линьки на 10-12 день теряют 22-23% живой массы. Сбрасивание маховыхперьев первого порядка начинается с 12-13 дня. Полное прекрашение яйцекладкидостигается на 7-8 день от начала линьки.Яйцекладку начинают на 23-день. 50%интенсивности яйцекладки достигли на 45 день от начала линьки.ВведениеОдним из путей увеличения производства яиц является продление срокапродуктивности кур несушек. Стимулировать в стаде затухающую яйцекладкупомогает такой прием, как принудительная линька птицы. Затрат на проведение линькинесушек требуется значительно меньше, чем на выращивание ремонтного молодняка. Уперолинявших кур, кроме того повышается качество скорлупы и масса яиц (1, 3, 4).Продление срока эксплуатации промышленных несушек экономически выгодно(7, 2). Эксперименты, проведенные на многих кроссах кур с белым и коричневымоперением показали, что годовая яйценоскость у перенесших линьку была на 15–20%выше, чем у их нелинявших сверстниц. Кроме того, увеличилась средняя масса яиц, чтообеспечило прибыль (6).Линька у кур в промышленных условиях содержания начинается обычно ввозрасте 12–14 месяцев с ости и груди и протекает чрезвычайно медленно (4–6 месяцкви более), сопровождаясь снижением яйценоскости (7). Подвергнув курфорсированному стрессу различными способами, можно ускорить их естественнуюлиньку и быстро возобновить воспроизводственные способности.Цель искусственной линьки – добиться "обновления" организма птицы черезутилизацию жировых накоплений, выведение баластных веществ, обратимуюинволюцию, "отдых" и постепенное восстановление функции репродуктивных органов.Характерным признаком такого обновления и является сброс перьев – линька.Формирование нового цикла яйцекладки основано на ускорении процессаестественной линьки несушек, в естественных условиях обитания для птиц характернасезонная линька, которая протекает медленно в течение 4–6 месяцев, выпадение старыхперьев происходит вследствие роста новых. Развитие нового оперения стимулируют148

гормоны щитовидной железы, функциональная деятельность которой упродуцирующих особей сдерживается эстрогеном – гормоном яичника (6). По мереснижения или прекращения яйцекладки активность щитовидной железы возрастает (1,9). В ходе линьки у птицы происходит характерные обратимые изменения органов ифункциональных систем, меняются направленность и напряженность обмена веществ иэнергии. Из организма выводятся баластные вещества, утилизируются жировые запасы,активность надпочечников повышается, а паховых желез – снижается, ослабеваетфункция репродуктивных органов и т.д. Такие изменения приводят к повышениюскорости обменных процессов, увеличению синтеза белка, которые необходимы дляроста нового пера и последующего формирования яиц (8, 5, 4).Разработано достаточно много программ возобновления яйцекладки, каждая изкоторых позволяет формировать не только второй, но и третий цикл продуктивности.Все программы можно разделить на три типа:1. Программы, предусматривающие воздействие на птицу химических веществчерез корм – снижение уровней кальция или натрия в рационе, добавление солейалюминия, цинка, кальция, натрия, йода и др.2. Программы, основанные на инъекции или скормливании несушкамгормональных препаратов, а также препаратов, блокирующих действиестероидных гормонов.3. Программы, предусматривающие ежедневное ограниченное кормление кур,либо допуск их к корму через день, либо полное голодание, либо скармливаниетолько ячменем и овсом.Во всех программах допускается лишение птицы воды на 1–3 дня.Формирование нового цикла яйцекладки у кур не такая простая задача. Каждыйкросс, каждое стадо требуют индивидуального подхода и корректировки программывызова линьки. Все они, так или иначе, связаны с кормлением птицы.Материал и методика исследованияС целью изучения эффективности искусственной линьки яичных кур опытпроводили в 2009–2010 гг. на Саванетской птицефабрике.В феврале 2009 года на Саванетской птицефабрике, где разводят яичных куркросса "Ломан классик", из двух птичников – 68-недельных и 64-недельных курсформировали один птичник, где провели искусственную линьку.Линьку провели по методу Herremans M, Verheyen G (1988), которыйпредусматривает 1 голодный день, лишение воды на один день, короткий световой день149

(9 ч.) в течение 7 дней, и в дальнейшем прибавка светового дня на 2 часа через каждые3 дня до 14 часов. Линьку вызывали однодневным голоданием и продолжительнымкормлением пшеничными отрубями в ограниченном количестве.До начала линьки из обоих птичников были выбракованы все слабые, больные, снизкой живой массой, имеющие патиты на ногах, тусклые суженные глаза, бледныйсморщенный гребень, со следами расклева куры.В период линьки и после линьки в продуктивном периоде изучали все основныепродуктивные показатели кур. Контрольные забои проводили на 5, 10, 20, 30, 40, 50 и60 день после реализации программы линьки. Забивали по 5 голов.Результаты исследованияСнижение живой массы кур в результате голодания и ограниченного кормленияобусловлено в основном утилизацией внутритканевого, внутриклеточного иабдоминального жира. В ходе голодания у кур одновременно снижается массарепродуктивных и других внутренних органов.Нами была изучена динамика массы тела и репродуктивных органов у несушек впроцессе линьки (табл. 1).Табл. 1Динамика живой массы и репродуктивных органов у несушек в процессе линькиДень от началареализациипрограммылинькиЖивая масса, %от начальной(перед линьки)Масса яичника,гМассаяйцевода, гСброшеномаховых перьевпервогопорядка, шт5 84,8 14,2 34,7 –10 78,2 8,5 15,6 –20 81,5 26,3 29,7 1,630 89,7 56,7 54,1 3,140 102,1 58,8 56,5 4,550 103,3 58,0 64,8 5,260 105,6 57,7 72,6 5,6Из данных таблицы видно, что куры минимальную живую массу имели на 10 деньот начала программы линьки, на 20 день живая масса увеличилась на 3,3%, а на 40 денькуры уже достигли начальной живой массы. К 60 дню от начала реализации программылиньки куры имели на 5,6% больше живой массы, чем в начале линьки.150

Масса репродуктивных органов с 20-го дня от начала реализации программылиньки увеличивается и на 40–50-й день от начала реализации программы линькидостигнули максимума.Как видно из таблицы, смена маховых перьев первого порядка началась на 10–12день и на 20 день от начала реализации программы линьки уже сменившие были 1,6шт, на 30 день – 3,1, а на 60 день – 5,6. Полностью смена маховых перьев закончиласьна 145 день от начала реализации программы линьки.До начала линьки интенсивность яйценоскости была 74–76%. После началаискусственной линьки интенсивность быстро упала (табл. 2).Табл. 2Динамика интенсивности яйценоскости кур, %ПоказательДень от начала линьки1 2 3 4 5 6 7 8–2030 45 96Интенсивностьяйценоскости, %73,5 66,2 43,1 16,8 10,3 2,9 0,5 0 3 50 87,6Как видно из таблицы, на 7–8 день от начала линьки яйценоскость прекратилась икуры не неслись 12 дней, первое яйцо после линьки снесли на 23 день, 50%интенсивности достигли на 45 день от начала линьки, а 87,6% достигли на 96 день.Таким образом, исследование показало, что куры от начала линьки на 10–12 деньтеряют 22–23% живой массы, масса репродуктивных органов уменьшается доминимума и начинает быстро увеличиваться, и к 40 дням от начала линьки онидостигли максимума. Сбрасывание маховых перьев первого порядка начинается с 12–13 дня и к 60 дню сброшено 50%. Полное прекращение яйценоскости достигается на 7–8 день от начала линьки, нести куры начинают на 23 день.Список литературы1. Квиткин Ю.П., Федорчик И. Искусственная линька кур. НВНИИТЭИсх. отд.информ., М. 1999, 38 с.2. Марков Ю.Я. Принудительная линька кур-несушек. / М. Россельхозиздат, 2002, 76с.3. Принудительная линька кур. – №№№ и Столляр Т.А., 2007.4. Adams A.W. Consequences of depriving laying hens of wafer a short time // Poultry Sc.2000, Vol. 53, №3, p. 1221–223.151

5. Carey J.B., Brake J.T. Induced molting of commercial layers // Poultry Sc. 2002, Vol. 10,4 p.6. Emmens G.C. Choosing a stock replacement policy for commercial egg production // PoultrySc. 2004, №10, p. 253.7. Herremans M. , Verheyen G. Age and strain differences in plumage renewal during naturaland induced moulting in hybrid hens // Brit. Poultry Sc. 1988, Vol. 29, p. 4–10.8. Johnson A.H. Steroidogenesis and actions of steroids in the hen ovary. // CRC Crih. Rev.Poultry Biol. 2006, Vol. 2, p. 316–346.9. Wolford J.H Induced moulting in laying fowls // Worlds Poultry Sc. J, 2004, Vol. 4, №1,p. 66–73.РезюмеПовышение эффективности яичного птицеводстваМ.И. Хуцишвили, А.Ш. Чагелишвили, А.Ш. Чкуасели.Грузинский Государственный Аграрный Университет.В данной статье рассмотрена способ продление срока продуктивности курнесушеке с приминением исскуственной линьки.Линьку вызывали однодневнымголоданием и в период линьки кормлением пшеничными отрубями в ограниченномколичестве. Куры от начала линьки на 10-12 день теряют 22-23% живой массы.Сбрасивание маховых перьев первого порядка начинается с 12-13 дня. Полноепрекрашение яйцекладки достигается на 7-8 день от начала линьки.Яйцекладкуначинают на 23-день. 50% интенсивности яйцекладки достигли на 45 день от началалиньки.152

ბათუმი – ტურიზმის ცენტრიშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტიბათუმის პიაცა153

ბათუმის საკათედრო ტაძარიღამის ბათუმი154

თანამედროვე მოძრავი ქანდაკება «ალი და ნინო» ბათუმში155

სხვადასხვა სახის არომატიზატორების და საღებავების გამოყენე-ბისსოციალურ-ეკონომიკური ასპექტებია. დევაძე, მ. კობახიძეშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი.აგრარული ბიოტექნოლოგიების სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტიასლან დევაძეშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. აგრარულიბიოტექნოლოგიების სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტი. სა-სოფლო-სამეურნეო ნედლეულის გადამუშავების ტექნოლო-გიების განყოფილება.მთავარი მეცნიერ–თანამშრომელიმარინე კობახიძეშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. აგრარულიბიოტექნოლოგიების სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტი. სა-სოფლო-სამეურნეო ნედლეულის გადამუშავების ტექნოლო-გიების განყოფილება.განყოფილების უფროსი, მთავარი მეც-ნიერ–თანამშრომელი ტექნიკის მეცნიერებათა დოქტორიE-mail: marina_k55@rambler.ruანოტაცია: სტატია ეხება დღევანდელობის მეტად აქტუალურ პრობლემას, რომელიცდაკავშირებულია კვების პროდუქტების წარმოებაში თანამედროვე ინგრედიენტების გამოყენე-ბასთან. მასში განხილულია არომატიზატორების, საღებავების და სხვა საშუალებების წარმოე-ბისა და გამოყენების მიმართულებების შესახებ მეცნიერული კვლევის შედეგები და ზოგიერ-თი სტატისტიკური მონაცემები, ამ კატეგორიის პროდუქტების გამოყენებასთან დაკავშირებუ-ლი ზოგირთი დადებითი და უარყოფითი ასპექტები, საქართველოში ამ დარგის განვითარე-ბის მიზნობრიობა და შესაძლებლობანი.საქართველოში თანდათანობით იზრდება ეროვნული წარმოების პრო-დუქტების მოცულობა, ფართოვდება ასორტიმენტი და ნომენკლატურა. თუმცასაკუთარი წარმოების კვების პროდუქტების ხვედრითი წილი მთლიანი მოხ-მარების მოცულობაში კვლევაც რჩება იმაზე ბევრად ნაკლები, რომელიც იმ-პორტის სახით შემოდის სხვადასხვა ქვეყნებიდან. საქართველოს ბაზარი მიმ-ზიდველია სხვადასხვა ქვეყნების კვების პროდუქტების მწარ-მოებელი დამომწოდებელი ფირმებისათვის. ერთ-ერთი უარყოფითი მხარე ამ მდგომარეო-ბისა არის ის რომ შეუძლებელია უზრუნველყოფილი იქნას ქვეყნის მოსახლე-ობის სრულფასოვანი კვებითი ღირებულების პროდუქტებით უზრუნ-ველყოფამიუხედავად მათი სოციალური თუ ეკონომიკური სტატუსისა. მეორეს მხრივსაქართველოში კვების პროდუქტების მოხმარების სტრუქტურა ტრადიციულადგამოირჩევა სპეციფიკურობით სხვა ქვეყნების ბაზრებთან შედარებით. ეს სპე-ციფიურობა ქართველი ხალხის ისტორიული ტრადიციუ-ლობით ხასიათდება.შესაბამისად კვების პროდუქტების ბაზარი შიგა მოხმა-რების საკმაოდ მდგრა-156

დი ხასიათით გამოირჩევა. საქართველოში აგრობიზნესის განვითარების დაჩქა-რება შიგა და გარე ბაზრებზე მოთხოვნის გათვალის-წინებით შექმნის ჯანსაღიგარემოს კონკურენტუნარიანობის ამაღლებისა და ახალი ბაზრის სეგმენტებისათვისებისათვის. ეს კი ადგილობრივი წარმოების ფაქტორების ათვისებას დარაციონალურად გამოყენებას შეუწყობს ხელს. ბოლო პერიოდში განსაკუთრე--ბით ინტენსიურად მიმდინარეობს ტურისტული ინდუსტრიის განვითარებისპროცესი საქართველოს თითქმის ყველა რეგიონ-ში. ეს კიდევ უფრო ზრდისმოთხოვნას ეროვნული წარმოების კვების პრო-დუქტების მიმართ რადგანაცროგორც გამოკვლევები გვიჩვენებს ჩამოსულ ტურისტთა თუ სხვა კატეგორიისპირების მიერ ძალიან დიდია ინტერესი ეროვნული ტრადიციული პროდუქ-ტების თუ კერძების მიმართ. სამეცნიერო კვლევის შედეგები ცხადყოფენ, რომქვეყანაში წლების განმავლო-ბაში შემუშავებულია სხვადასხვა ინსტიტუტებისმიერ მრავალფეროვანი ტექნოლო-გიები, რომელთა გამოყენებით ადგილობრი-ვი ნედლეულის ბაზაზე შესაძლე-ბელია დამზადდეს მაღალი კვებითი ღირე-ბულების, გემური თვისებების კვების პროდუქტები და ისინი ძირითადშინატურალური ნედლეულის გამოყენებით მზადდება. ეს კი მსოფლიო ბაზარზემოთხოვნილების ერთ-ერთ მიმართულებას თუმცა დღეს მთელ მსოფლიოშიტრადიციად იქცა სხვადასხვა ინგრედიენტების მათ შორის არომატიზატორე-ბის და საღებავების გამოყენება (1). ჯერ ერთი ეს მიმართულება საინტერესოამეწარმეთათვის პროდუქციის წარმოების თვითღირებულების შემცირებისათ-ვის, რადგანაც არანატურალური კომპონენტები ბევრად იაფია, ხოლო მეორესმხრივ სხვადასხვა ეფექტების მისაღებად. სწორედ ეს ფაქტორი არის ერთ-ერ-თი შემაფერხებელი მიზეზი გადამმუშავებელი მრეწველობის განვითარებისდაბალი ტემპებისა და ამ სფეროში არამიმზიდველი ბიზნეს გარემოს ჩამოყა-ლიბებისა. ქართული პროდუქციის არაკონკუნტუნარიანობა იმპორტირებულპროდუქციასთან შედარებით ამითაც არის განპირობებული. ქართული ბაზარიგაჯერებულია უცხოური, დაბალფასიანი, უმეტესწილად ფალსიფიცირებულიპროდუქციით, რომელთა დიდი ნაწილი დაბალშემოსავლიანი და სოციალუ-რად ნაკლებად უზრუნ-ველყოფილი მოსახლეობის კვების რაციონს ავსებს. შე-დეგები კი არც თუ ისე სახარბიელოა ჯანმრთელობის დაცვის უსაფრთხოებისთვალსაზრისით (2).დღეს მსოფლიო ბაზარზე ცალკეული დანამატებით, საღებავებით გამ-დიდრებული პროდუქციის მოცულობა დღითიდღე იზრდება და შესაბამისადიზრდება ის რისკ ფაქტორები, რომლებიც თან ახლავს მათ გამოყენებას მომ-ხმარებლის მიერ. მეცნიერული კვლევები ადასტურებენ, რომ დედამიწის მო-სახლეობის დიდი ნაწილი მრავალი გამოცდის წინაშე არის მოქცეული. ბუნებ-რივი კატასტროფები, დამანგრეველი ომები, ეკონომიკური კრიზისები და სხვაფაქტორები არის მიზეზი რომ დედამიწის მისახლეობის უმეტესი ნაწილი და-ბადებიდანვე არის რაღაცით დაავადებული. სხვადასხვა დაავადებების, ინფექ-ციების ე.წ. საუკუნის დაავადებების გავრცელებაში დიდ როლს თამაშობსარაჯანსაღი კვება მრავალმხირივ გამოკვლევებით დადგენი-ლია არსებობსმნიშვნელოვანი კავშირი პროდუქტების სტრუქტურასა მოსახ-ლეობაში დაავა-დების გავრცელების ინტესიურობასა და მასშტაბებს შორის. დღეს უკვე დადგადრო როცა ჯანსაღი კვების მოთხოვნა გააჩნია არა მარტო მოსახლეობის შეძ-ლებულ ნაწილს არამედ სხვა ნაკლებად უზრუნველყოფილ ფენებსაც. აქედან157

გამომდინარე ბაზრის სუბიექტებს შორის იცვლება დამოკი-დებულებაც. მწარ-მოებელმა უნდა შეამციროს ეკონომიურობის ხარისხი წარმო-ებისა და ხარის-ხის ხარჯზე, სავაჭრო ქსელმა შენახვისა და ხარისხის შემცირე-ბის ხარჯზე.პროდუქტების ხარისხსა და უსაფრთხოების დონეს საგრძნობლად აქვეი-თებს და ზოგჯერ გამოუყენებელს ხდის სხვადასხვა საღებავებისა და სტაბი-ლიზატორების გამოყენება. მაგალითად დადგენილია, რომ სერიოზულ მიდგო-მას მოითხოვს ისეთი კომპონენტების გამოყენება რომელთა გამოყენების შედე-გები ჯერ კიდევ ბოლომდე არ არის შესწავლილი. მაგალითად ციკლამის მჟა-ვა, მისი ნატრიუმის, კალციუმის და კალიუმის მარილები, რომლებიც გამო-ი-ყენება საკონდიტრო მრეწველობაში და ტკბილ გაზირებულ სასმელებში. შაქ-რის შემცვლელი ციკლომატი, სინთეტური ქიმიკატი, გამოიყენება როგორც ხე-ლოვნური დამატკბობელი. დადგენილია ისეთები, რომლებიც საერთოდ არ ექ-ვემდებარება გამოყენებას, რადგანაც იწვევენ სხვა მძიმე დაავადებებს. მაგალი-თად ორთოფოსფორული მჟავა, რომელიც გამოიყენება მედიცინაში, გაზირებუ-ლი წყლის წარმოებაში, ასევე მარილის დამზადებაში. ნატრიუმის ბენზოატი--კვების პროდუქტების კონსერვანტი იყენებენ ნახარშის (პოვიდლო), მარმელა-დის, თევზის კონსერვების, ხიზილალას, ხილკენკროვანთა წვენების წარმოება-ში. არის სხვადასხვა მჟავები რომლებიც გამოიყენება როგორც ბაქ–ტერიციდუ-ლი, სოკოს საწინააღმდეგო საშუალებები. მიუხედავად გარკვეული ნეგატიურიფაქტორებისა ცალკეული დანამატების გამოყენების მიმართულება ერთ-ერთიწამყვანია მსოფლიოში კვების პროდუქტების წარმოების სფეროში. ეს სხვადას-ხვა პოზიტიური შედეგების მომტანი და ბიზნესის ხელშემწყობი მიმართულე-ბაა. განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს სხვადასხვა საღებავებისა და არომა-ტიზატორების გამოყენება. ეს ნივთიერებათა ის ჯგუფია, რომლებიც უზრუნ-ველყოფენ კვების პროდუქტების სახეცვლილებას, მიმზიდველობას, გე–მურთვისებებს. ასეთი პროდუქტების გამოყენებას დიდი ხნის ისტორია გააჩნია,მაგრამ ასეთი ჯგუფის პროდუქტების გამოყენების დადებითი მხარის მიუხე-დავად მას ხშირად იყენებენ პროდუქციის ფალსიფიკაციისათვის. დღეს ასეთიფაქტები ძალინ ბევრია საქართველოში წარმოებულ პროდუქტებში. ეს ეხებაპურ-ფუნთუშეულს, უალკოჰოლო და ალკოჰოლიან სასმელებს, საკონ–დიტრონაწარმს, რძის პროდუქტებს და სხვა ნაწარმს. ერთ-ერთი საინტერესო და სა-სარგებლო ნაბიჯი და ღონისძიება შეიძლება იყოს მეწარმეთა მხრიდან თავისგამოშვებულ პროდუქციაზე მომხმარებელზე რეალური ინფორმაციის მიწოდე-ბა გამოყენებულ არომატიზატორისა თუ საღებავის შესახებ. ასევე მი–ზანშეწო-ნილია სათანადო ორგანოების მიერ ნებადართული საღებავების და არომატი-ზატორების გამოყენებისა და დოზირების კონტროლი რაც მნიშვნე–ლოვან წი-ლად ფასწარმოქმნის მექანიზმის ანტიმონოპოლური პოლიტიკის გა–ტარებისჯანსაღი გზა იქნება. განსაკუთრებით უნდა გაიზარდოს ნატურალუ–რი არო-მატიზატორებისა და საღებავების გამოყენება. ასეთივე მიმართულება უნდაიყოს სინთეთიკური და არაორგანული პროდუქტების მიმართ (2,3).სერიოზულ კვლევასა და გამოყენების მონიტორინგს მოითხოვს ისეთინივთიერებების გამოყენება, რომლებიც ცვლიან კვების პროდუქტების სტრუქ-ტურას და ფიზიკურ-ქიმიურ თვისებებს. მნიშვნელოვანია ისეთი ნივთიერებე-ბის გამოყენება ბიზნეს გარემოს გაუმჯობესებისათვის.არომატიზატორებისა და საღებავების გამოყენების სფეროში აქტიურად158

უნდა იქნას ჩართული ქვეყანაში მოქმედი სამეცნიერო-კვლევითი ინსტი–ტუტე-ბის პოტენციალი. გადასაჭრელ პრობლემათა და ამოცანათა შორის უნდა აღი-ნიშნოს შემდეგი ორი მიმართულება.პირველი: დღეისათვის მსოფლიოში აღიარებული და გამოყენებული სა-ღებავების და არომატიზატორების შესწავლა და მათი დანერგვა საქართვე–-ლოს წარმოების სხვადასხვა სფეროებში. ბუნებრივია მეწარმეთა დიდი ნაწი-ლი სხვადასხვა გზებითა და მეთოდებით თავიანთი ბიზნეს ინტერესე–ბიდანგამომდინარე იყენებენ სხვადასხვა დანამატ პროდუქტებს მაგრამ მათი მწარ-მოებელბი და მიმწოდებლები თვითონ ამ პროდუქტების ფალსიფიკაციას ეწე-ვიან და კიდევ უფრო ამაღლებენ მათი გამოყენების რისკ ფაქტორებს. შეი–-ძლება ამ არომატიზატორებითა და საღებავებით გაჯერებული პროდუქტებიმიღებისთანავე არ იწვევენ რეციდივებს მაგრამ დროთა განმავლობაში კი ავ-ლენენ მათ უარყოფით ზეგავლენას მომხმარებელზე. მეცნიერულად შესწავ–ლილი და გაანალიზებული შედეგები სარგებელს მოუტანს მწარმოებელსა დამომხმარებელს. საკმაოდ დიდი პოტენციალი არსებობს თვით კვლევითი ინ-სტიტუტების მიერ ბუნებრივი თუ სხვა სახის არომატიზატორებისა და სა-ღებავების დამზადებისა და გამოყენების ტექნოლოგიების შემუშავებისათვის.სხვადასხვა ინსტიტუტების მიერ სხვადასხვა პერიოდებში უკვე შექმნილიამთელი რიგი ტექნოლოგიები რომელთაც არ დაუკარგავთ გამოყენებითი მახა-სიათებლები თუმცა შესაძლებელია მათი გაუმჯობესება. კიდევ უფრო მნიშვნე-ლოვანია ახალი სახის პროდუქტების მიღების ტექნოლოგიების შემუშავებაადგილობრივი ნედლეულის გამოყენებით. განსაზღვრული იქნას მათი გამოყე-ნების სფერო და დოზები.მეორე: კვების პროდუქტების წარმოების დანერგილი ტექნოლოგიის მო-ნიტორინგის განხორციელება მათი უსაფრთხოებისა და სარგებლიანობისდადგენა. ასევე მნიშვნელოვანია ქვეყანაში იმპორტირებული ამ კატეგორიისპროდუქციის ექსპერტიზა. ეს მიდგომა დიდ ეფექტს გამოიღებს ფალსიფიცი–-რებული პროდუქციის გამოყენებისა და გამოშვების აღკვეთის საქმეში. საქარ-თველოში საბაზრო ეკონომიკური ურთიერთობების ჩამოყალიბების შემდეგ გა-აქტიურდა მოსახლეობის მიერ საკუთარი მოხმარებისათვის სხვადასხვა კვებისპროდუქტების დამზადება. სრულიად განსხვავებული და მრავალფროვანიატექნოლოგიები რომლებსაც იყენებენ კვების პროდუქტების დასამზადებლად-.საკმაოდ გავრცელებულია სხვადასხვა ქიმიური საშუალებების ზოგჯერ სამე-დიცინო პრეპარატების გამოყენების პრაქტიკა სხვადასხვა დანიშნულებით. ქვე-ყანაში ფიქსირდება უამრავი ფაქტი მოწამვლისა თუ სხვა ნეგატიური შედეგი-სა (ზოგჯერ ფატალური). ამიტომ მნიშვნელოვანია სამეცნიერო-კვლევითმა ინ-სტიტუტებმა გააქტიურონ მუშაობა და შეიქმნას საოჯახო ტექნოლოგიები.მსოფლიო ბაზარზე სხვადასხვა სახის დანამატების გამოყენებაზე საკმა-ოდ დიდი მოთხოვნაა. აქედან გამომდინარე ეროვნული პროდუქციის ერთ-ერ-თი სახეობა სწორედ შეიძლება ნატურალური არომატოზატორები და საღებავე-ბი იყოს, რომელთა დამზადებისათვის საქართველოში მრავალფე-როვანი დასაკმაო რესურსებია. ეს მიმართულება შეიძლება გახდეს ბიზნესის სფეროსკონკურენტუნარიან დარგად, რადგანაც ბუნებრივ ნედლეულზე დამზადებულიპროდუქტები უფრო უსაფრთხო და მაღალეფექტურია (1,3,4).საკვები ინგრედიენტების ბაზარი მსოფლიოში ვითარდება როგორც ხა-159

რისხობრივი ისე რაოდენობრივი თვალსაზრისით. მოსახლეობის ცხოვრებისდონის თანდათანობითი ამაღლება, ახალი სახეობის პროდუქტების დანერგვაიწვევს ინოვაციური ტექნოლოგიების გამოყენებას კვების პროდუქტების წარ-მოებაში და თანამედროვე ახალი ტიპის მაღალტექნოლოგიური ინგრედიენტე-ბის გამოყენებაში. დღეისათვის საკვები ინგრედიენტების ბაზარი მსოფლიოშიერთ-ერთი ყველაზე დინამიური და სწრაფად განვითარებადია მსოფლიო კვე-ბის ინდუსტრიაში. სტატისტიკური მონაცემები ცზადყოფენ, რომ მსოფლიობაზარზე ინგრედიენტების ნამდვილი ბუმია. მისი წარმოება ერთ სულ მოსახ-ლეზე ბევრად უსწრებს მოხმარებული კვების პროდუქტების მოცულობას. ამდარგის ერთ-ერთი ყველაზე დამახასიათებელი მიმართულება კომპლექსურიდანამატების წარმოება რომელიც მოიცავს საღებავებს, დამატკბობლებს, ემულ-გატორებს, კონსერვანტებს და ა.შ. არომატიზატორებსა და საღებავებზე მო-თხოვნა ყველა ქვეყანაში სტაბილურად იზრდება. ინგრედიენტების მთელიდარგი ეს არის ათასამდე ჯგუფის პროდუქცია, ფართოვდება მათი ასორტი-მენტი და ნომენკლატურა (4).სხვადასხვა კვლევების საფუძველზე განსაზღვრულია ფაქტორთა პირო-ბითი ნუსხა რომლებიც განაპირობებს არომატიზატორებისა და საღებავებისგამოყენებას ასევე სხვა ინგრედიენტებისას:- მოსახლეობაში მისაღებად სრულად გამზადებული პროდუქტების მოხ-მარების ზრდა, ხარისხზე მოთხოვნის ზრდა;- პროდუქციის ასორტიმენტსა და ნომენკლატურაზე მოთხოვნის ზრდა;- მსოფლიო გლობალიზაციის პრობლემებიდან გამომდინარე სხვადასხვაეროვნულ პროდუქტებზე მოხმარების ზრდა;- ნატურალური დანამატების გამოყენების პროდუქტებზე მოთხოვნისზრდა და ხელოვნური პროდუქტების მოხმარების შემცირების ტენდენცია;- მოსახლეობაში ბალანსირებული კვების პოპულარობა, დაბალკალორი-ული კვების პროდუქტების გამოყენება;- ეგზოტიკური და ეთნიკური ხასიათის გემოსა და არომატების გამოყე-ნების ზრდის ტენდენციები.მსოფლიო ბაზარზე არომატიზატორებისა და საღებავების წარმოებაშიპრიორიტეტულია ისეთი ინგრედიენტების წარმოება რომლებიც ხელს უწყობენჯანსაღი კვების გაფართოებას. ზოგიერთი სტატისტიკური მონაცემების მიხედ-ვით სხვადასხვა სახის არომატიზატორებისა და საღებავების ბაზარზე წარმოე-ბისა და მოხმარების ზრდის საშუალო ტემპი 10-30%-ია. საქართველო ქვეყანაარომელსაც უდიდესი სანედლეულო ბაზა გააჩნია სხვადასხვა სახის ამ ჯგუფისპროდუქტების წარმოებისათვის და ეს რესურსები რაციონალურად უნდა იქნასგამოყენებული.ლიტერატურა1.Сарафанова Л.А. Пищевые добавки: Энциклопедия СГб : ГИОРД. 2004г.2.Рогов И.А., Антипова Л,В. , Дубченко Н.И. Химия пищи. М.Колос 2007г.3.Нечаев А.П., Кочеткова А.А., Зайцев А.И. Пищевые добавки М. Колос 2002г.4.Аминов М.С., Даидова Т.И. и др. Пищевой краситель из плодово-ягодного сырья.Пищевые технологии 21-ого века. Пятигорск 1997г.160

რეზიუმესხვადასხვა სახის არომატიზატორების და საღებავების გამოყენებისსოციალურ-ეკონომიკური ასპექტებია. დევაძე მ. კობახიძეშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი.აგრარული ბიოტექნოლოგიების სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტიკვების პროდუქტების წარმოება ყველა ქვეყნისა და ყველა დროისმუდმივად განვითარებადი დარგია. მოსახლეობის რიცხოვნების ზრდის, მო-თხოვნის სტრუქტურული ცვლილებებისა და გაფართოების, ჯანმრთელობისდაცვისა და ჯანსაღი საზოგადოების შენარჩუნების ამოცანათა პირობებშიფართო განვითარება მიეცა სხვადასხვა სახის ინგრედიენტების წარმოებასა დაგამოყენებას. სხვადასხვა სახის სამეცნიერო კვლევების შედეგები და სტატის-ტიკური მონაცემები ცხადყოფენ ამ პროდუქტების წარმოებისა და გამოყენე-ბის სტაბილური ზრდის ტენდენციებს, აფიქსირებენ მის დიდ ხვედრით წილსმსოფლიო ბაზარზე. ამ ჯგუფის პროდუქტების წარმოებისა და გამოყენებისპროცესი შეუქცევადია. იმავდროულად რეალურად არსებობს პრობლემებირომლებიც გამოიხატება როგორც პოზიტიურ ისე ნეგატიურ შედეგებში ამ კა-ტეგორიის პროდუქტების გამოყენებისას. საქართველო თავისი ბუნებრივი რე-სურსებით, ეკოლოგიურად სუფთა სანედლეულო ბაზით პოტენციალურად მა-ღალი ხარისხის კონკურენტუნარიანი არომატიზატორების საღებავების დასხვა დანამატების წარმოების ქვეყნად შეიძლება გახდეს. დიდია როლი სამეც-ნიერო-კვლევითი ინსტიტუტებისა ამ დარგის განვითარებაში და ადგილობრი-ვი რესურსების რაციონალურად გამოყენებაში, პროდუქციის ფალსიფიკაციას-თან ბრძოლის საქმეში.161

ბიოდანამატები ციტრუსოვანთა და ველურად მზარდი მცენარეულინედლეულიდანი.ჩხარტიშვილი, გ.პაპუნიძე, რ. ბაგრატიონი, ს.პაპუნიძეშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი.აგრარული ბიოტექნოლოგიების სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტიგ. პაპუნიძეშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. აგრა-რული ბიოტექნოლოგიების სამეცნიერო-კვლევითი ინ-სტიტუტი. სასოფლო-სამეურნეო ნედლეულის გადამუ-შავების ტექნოლოგიების განყოფილება.მთავარი მეცნი-ერ–თანამშრომელი. ტექნიკის მეცნიერებათა დოქტორი.E-mail: gpapunidze44@rambler.ruი.ჩხარტიშვილიშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. აგრარულიბიოტექნოლოგიების სამეცნიერო - კვლევითი ინსტიტუტი.სასოფლო-სამეურნეო ნედლეულის გადამუშავების ტექნო-ლოგიების განყოფილება.უფროსი მეცნიერ–თანამშრომელიტექნიკის მეცნიერებათა დოქტორიE-mail: iamze.zuri@rambler.ruნაშრომში მოცემულია ადგილობრივი ნედლეულიდან ბიოდანამატების მიღება. ციტრუსოვანთანაყოფი, ასკილი, გოგრა, ქაცვი, მოცვი და სხვა ფართოდ გამოიყენება როგორც კვების მრეწველობა-ში ასევე მედიცინაში სხვადასხვა დაავადებების სამკურნალოდ. ჩვენს მიერ დამზადებული მშრალიფხვნილები შეიძლება გამოყენებული იქნეს სხვადასხვა ასორტიმენტის ბიოპროდუქტების დასამ-ზადებლად.ბიოლოგიურად აქტიური ნიბთიერებებით მდიდარი კვების პროდუქტების წარ-მოებისათვის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან საკითხს წარმოადგენს სანედლეულო ბა-ზით წარმოების უზრუნველყოფა. ამ მიზნით მეტად აქტუალურია აჭარის რეგიონ-ში გავრცელებული სამკურნალო, სუბტროპიკული და კენკროვანი მცენარეთა ნა-ყოფების გამოყენება [1].ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებები და სხვა აქტივატორები, ადამიანის ორ-განიზმში ხელს უწყობს და აუმჯობესებს ფერმენტული სისტემის მოქმედებას, აძ-ლიერებს ორგანიზმის დამცავ ფუნქციას. ასეთი ნივთიერებების მისაღებად ადამი-ანმა ყოველდღიურად უნდა მოიხმაროს ორ კილოგრამამდე, ხოლო გარემოს მომა-ტებული დაბინძურების შემთხვევაში ორ კილოგრამზე მეტი მაღალი ბიოლოგიუ-რი ღირებულების ხილი და ბოსტნეული. ადგილობრივი მცენარეული ნედლეუ-ლიდან აღნიშნული თვისებებით გამოირჩევა ციტრუსოვანთა ნაყოფი, ასკილი,გოგრა, ქაცვი, მოცვი და სხვა, რომელიც განსაკუთრებით მდიდარია ისეთი ენტე-როსორბციული თვისებების მქონე ნივთიერებებით, როგორიცაა საკვები ბოჭკოე-ბი, ფენოლური, პექტინოვანი ნივთიერებები, ვიტამინი С და სხვა.162

სამუშაოს ძირითად მიმართულებას წარმოადგენდა პექტინოვანი ნივთიერებე-ბით, ვიტამინებით და სხვა ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებებით მდიდარიმცენარეული ნედლეულის შერჩევა და მათი ქიმიური მახასიათებლების შესწავლაბიოდანამატების დამზადების მიზნით.ხილ-ბოსტნეულის შრობა კვების მრეწველობის ერთ-ერთი ძირითადი ტექნო-ლოგიური პროცესია, მაგრამ ნედლეულიდან წყლის აორთქლება ოპტიმალურ პი-რობებში უნდა მიმდინარეობს რათა მაქსიმალურათ შევინარჩუნოთ გამშრალიფხვნილის კვებითი და გემური თვისებები [2,3].ნედლეულის ბუნებრივი თვისებების, ორგანოლეპტიკური და ქიმიური შედგე-ნილობის მაქსიმალური შენარჩუნების მიზნით შემუშავდა შრობის ოპტიმალურიტექნოლოგია, რომელიც ითვალისწინებს სათანადოდ მომზადებული ნედლეულისდაბალ ტემპერატურაზე შრობას. შრობის დროს ნედლეული კარგავს წყალს, რაცგანაპირობებს კვებითი ღირებულების ამაღლებას, იზრდება კალორიულობა, მიი-ღება მაღალკონცენტრირებული პროდუქტი, იზრდება მინერალური ნივთიერებე-ბის, ნახშირწყლების, საკვები ბოჭკოების, ვიტამინების შემცველობა.ბიოლოგიურად აქტიური დანამატების, მშრალი ფხვნილების დასამზადებლადგამოყენებული იქნა შრობის კარადული მეთოდი. ნედლეულის შრობისათვის მომ-ზადება ითვალისწინებს გათუთქვას, რომლის ხანგრძლივობა მოცემული თითოე-ული ნედლეულისათვის სხვადახვაა. გათუთქვა ასევე ასრულებს სტერილიზაციისროლს, რაც აუმჯობესებს ორგანოლეპტიკურ თვისებებს, ხელს უწყობს გაფუებისკოეფიციენტის ამაღლებას, ამცირებს კაროტინოიდების და შაქრების დანაკარგს.მშრალი საკვები ფხვნილების ხარისხობრივი მაჩვენებლებიცხრილი 1ობიექტისდასახელებასაერთო შაქ-რები %რედუცირე-ბულიშაქრები %საერთო პო-ლიფენოლებიმგ/%საერთო კა-როტინოიდე-ბი მგ/%ვიტამინი Сმგ/%საერთო პექ-ტინი %1 მანდარინისკანის ფხვნი-ლი2 მოცვისფხვნილი3 ქაცვისფხვნილი4 ასკილისფხვნილი5 გოგრისფხვნილი34.9 15.7 2000 91.6 180.0 19.840.1 34.5 1500 2.0 14.5 2.69.8 4.5 1400 10.0 325.0 8.932.8 30.9 2080 4.9 800.0 10.244.5 40.9 - 8.7 17.9 14.2როგორც მშრალი საკვები ფხვნილების ქიმიურმა ანალიზმა გვიჩვენა, გარდაიმისა რომ შერჩეული ნაყოფებიდან დამზადებული ფხვნილები განსაკუთრებით163

მდიდარია კაროტინოიდებით, იგი ასევე მდიდარია ნახშირწყლებით, ვიტამინ С-თი, ფენოლური ნაერთებით, ხსნადი და უხსნადი ბოჭკოებით. ხასიათდებიან სასი-ამოვნო ორგანოლეპტიკური თვისებებით და როგორც შემავსებლები შეიძლება გა-მოვიყენოთ ფუნქციონალური ინგრედიენტებით გამდიდრებული მრავალფეროვა-ნი ასორტიმენტის კვების პროდუქტების დასამზადებლად.ლიტერატურა1. შ.ხიდაშელი, ვ.პაპუნიძე. საქართველოს ტყის სამკურნალო მცენარეები. თბილი-სი. 1985.2. С.А.Лисиченок, А.А.Хавин, Е.П.Гула. Порошки из тыквы. Пищеваяпромышленность. №5, 1990. ст 503. А.И.Подлесный, В.В.Ламачинский, О.И. Квасенков. Санитарная обработка сырьядля производства плодоовощных порошков. Пищевая промышленность. №4, 1994რეზიუმებიოდანამატები ციტრუსოვანთა და ველურად მზარდი მცენარეული ნედლეული-დანი.ჩხარტიშვილი, გ.პაპუნიძე, რ. ბაგრატიონი, ს.პაპუნიძეშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი.აგრარული ბიოტექნოლოგიების სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტიშესწავლილია აჭარის სუბტროპიკულ ზონაში გავრცელებული ბიოლოგიუ-რად აქტიური ნივთიერებებით მდიდარი მცენარეთა ნაყოფები. შესწავლილია შერ-ჩეული ნაყოფებიდან მიღებული მშრალი საკვები ფხვნილების ქიმიური შედგენი-ლობა, რომელიც შეიძლება გამოყენებული იქნას, როგორც ბიოლოგიურად აქტიუ-რი დანამატი სხვადასხვა ასორტიმენტის კვების პროდუქტების დასამზადებლად.164

ვარდკაჭაჭას და ტოპინამბურის ნედლეულის ბაზაზე საერთო დასპეციალური დანიშნულების პროდუქტების ტექნოლოგიების შემუშა-ვებამ. კობახიძე, Nნ. სეიდიშვილი, ა. დევაძეშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი.აგრარული ბიოტექნოლოგიების სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტინინო სეიდიშვილიშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. აგრარულიბიოტექნოლოგიების სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტი. სა-სოფლო-სამეურნეო ნედლეულის გადამუშავების ტექნოლოგი-ების განყოფილება. მეცნიერ–თანამშრომელიტექნიკის მეცნიე-რებათა დოქტორი.ანოტაცია. ნაშრომში მოცემულია ინულინის შემცველი ნედლეულის საფუძველზე მრა-ვალფეროვანი ასორტიმენტის საერთო და სპეციალური დანიშნულების პროდუქტების დამზადე-ბის მეცნიერულად დასაბუთებული რეცეპტების და ტექნოლოგიების შემუშავების პრობლემები.სრულფასოვანი და ბალანსირებული კვება აუცილებელი პირობააადამიანის სიცოცხლის გახანგრძლივებისა და მისი შრომისუნარიანობის ამაღ-ლებისათვის. საკვები არა მარტო ენერგიის წყაროა, არამედ ფარმაკოლოგიუ-რი საშუალებაცაა ცხოვრების ჯანსაღი წესის შენარჩუნებისათვის.განვითარებული ქვეყნების გამოცდილებამ გვიჩვენა, რომ ყოველდღიუ-რი კვების პროდუქტების წარმოებასთან ერთად აუცილებელია სამკურნალო,ვალეოლოგიური, პროფილაქტიკური, დიეტური დანიშნულების პროდუქტებისმრავალფეროვანი ასორტიმენტის მასშტაბური წარმოება. ასეთი პროდუქტებიდადებით გავლენას ახდენს ადამიანის ორგანიზმზე და არეგულირებს ორგა-ნიზმში მიმდინარე ფიზიოლოგიურ პროცესებს. ვიტამინებით, მინერალურინივთიერებებით, საკვები ბოჭკოებით, პრებიოტიკებით და სხვა ბიოლოგიურადაქტიური ნივთიერებებით ღარიბმა, რაფინირებული კვების პროდუქტებისმოხმარებამ უშუალო გავლენა მოახდინა ადამიანის ჯანმრთელობაზე. გაიზარ-და შაქრიანი დიაბეტით, გულ-სისხლძარღვთა, ათეროსკლეროზით, ჭარბი წო-ნით, კუჭქვეშა ჯირკვლით, ღვიძლით, თირკმლებით დაავადებულთა რიცხვი.ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მონაცემებით დღეისათვის დიაბე–-ტით 160 მილიონი ადამიანია დაავადებული. საქართველოში სტატისტიკურიმონაცემებით შაქრიანი დიაბეტით სამედიცინო დაწესებულებებში რეგისტრი–რებულია 300 000 ადამიანი, რაც მოსახლეობის 8% შეადგენს, აქედან 1%არის ბავშვი.საქართველოში ვალეოლოგიური, პროფილაქტიკური, დიაბეტური, ინუ-ლინის შემცველი კვების პროდუქტები საერთოდ არ მზადდება. დღეისათვისმსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში უნიკალური ქიმიური შედგენილობით და სამ-კურნალო, პრებიოტიკული თვისებებით ფართოდ გამოიყენება ვარდკაჭაჭა165

(Cichorium intubus L) და ტოპინამბური (Helianthns tuberous L.) მრავალი სახისფუნქციონალური, დიაბეტური კვების პროდუქტების დასამზადებლად. ოფიცი-ალური მედიცინა სამკურნალოდ ვარდკაჭაჭას და ტოპინამბურის ძირხვენებსიყენებს. იგი შედის რუსეთის, ბელორუსიის, პოლონეთის, ჩეხოსლოვაკიის,შვეციის, საფრანგეთის, უნგრეთის და ზოგიერთი სხვა ქვეყნების ფარმაკოპეა-ში. ადვილად შესათვისებელი ნივთიერებების შემცველობის გამო ვარდკაჭაჭადა ტოპინამბური ითვლება ვალეოლოგიურ, სამკურნალო-პროფილაქტიკურიდიაბეტური დანიშნულების ძვირფას საკვებ პროდუქტად, მათი მთავარი ღირ-სება მასში ინულინის შემცველობაა (1,2).სამედიცინო პრაქტიკაში ინულინი ეფექტურია საჭმლის მომნელებელიორგანოების მოწესრიგებისთვის, მწვავე და ქრონიკული ჰეპატიტის, ენტერო-კოლიტის, სტომატიტის, კონუქტივიტის, მოწამვლის მკურნალობის დროს.ძირხვენებს იყენებენ, როგორც მოსაღონიერებელ საშუალებას, აწესრიგებს სის-ხლის შედგენილობას, ამცირებს ქოლესტერინის დონეს. ძირხვენების ნახარშიგამოიყენება ანემიის, ციების, კუჭის წყლულის, ბრონქიალური ასთმის, გულისუკმარისობის, ტუბერკულოზის, პოდაგრის, კანის დაავადებების, მიოზიტების,ლიმფური შეშუპებების დროს.ვარდკაჭაჭას და ტოპინამბურის ძირხვენებიდან მიღებული ინულინი ნა-ტურალური პოლისაქარიდია და ცნობილია თავისი სამკურნალო თვისებებით,აუმჯობესებს საჭმლის მომნელებელი სისტემის მუშაობას, უზრუნველყოფსნაწლავების ბიფიდოფლორის ზრდა-განვითარებას, აძლიერებს იმუნიტეტს,აუმჯობესებს კალციუმის შეთვისებას, ადაბლებს ქოლესტერინის დონეს სის-ხლში, გამოიყენება დიაბეტური და დაბალი ნახშირწყლოვანი დიეტის დროს,ამცირებს ნაწლავების სიმსივნით დაავადების რისკს. კუჭ-ნაწლავში მოხვედრი-სას ინულინი მარილმჟავას და ფერმენტების ზემოქმედებით იშლება ფრუქტო-ზას მოლეკულად და ფრუქტოზულ ჯაჭვად, რომელიც ადვილად აღწევს სის-ხლის მიმოქცევაში და ამით ასრულებს ინსულინის ფუნქციას. დაუშლელიინულინი ადვილად იერთებს ორგანიზმში გამოყოფილ მავნე ნივთიერებებს,როგორიცაა მძიმე მეტალები, რადიონუკლიდები, ცხიმოვანი მჟავები, სხვადას-ხვა ტოქსიკური და ქიმიური ნაერთები, რომელიც ორგანიზმში საკვებთან ერ-თად ხვდება ან მავნე მიკრობების ცხოველმყოფელობის დროს გამოიყოფა. (2)მსოფლიო ბაზარზე 2 ათასზე მეტი დასახელების პროდუქტია ცნო-ბილი ინულინის და ოლიგოფრუქტოზას შემცველობით, რომელიც დიდი ხა-ნია გამოიყენება დიაბეტით და სხვადასხვა დაავადებების დროს. ასეთი პრო-დუქტები განვითარებული ქვეყნების მოსახლეობის დიეტურ კვებაში ერთ-ერ-თი უმთავრესი პროდუქტებია და მას თითქმის ევროპის ყველა მაღაზიის თა-როზე ნახავთ. საქართველოში დიაბეტური, ინულინის შემცველი პროდუქტე-ბის იმპორტი არ ხდება და არც ადგილობრივი მრეწველობა აწარმოებს. ვარ-დკაჭაჭა მხოლოდ ველური სახით არის გავრცელებული, ტოპინამბური მოჰ-ყავთ კერძო ფერმერულ მეურნეობებში მცირე რაოდენობით პირადი მოხმარე-ბისთვის. მიუხედავად ასეთი სასარგებლო თვისებებისა, ჩვენთან ვარდკაჭაჭასმოყვანა და კულტივირება არც უცდიათ. მცენარე ვარდკაჭაჭას ასეთმა სასარ-გებლო თვისებებმა განაპირობა ჩვენი ინტერესი მის მიმართ.ჩვენი ინსტიტუტის ტექნოლოგიის განყოფილების მეცნიერ-თანამშრო–-მელთა მიერ შემუშავდა რეცეპტურა ვარდკაჭაჭას და ტოპინამბურის ძირხვე–-166

ნებიდან გოგრის დამატებით ხილფაფის მიღება, რომლის მიღების ტექნოლო–-გიური პროცესებია:ვარდკაჭაჭას და ტოპინამბურის ძირხვენებიდან ხილფაფის მიღება ითვა-ლისწინებს ძირხვენების რეცხვას ჩვენს მიერ შემუშავებული მეთოდით ინტი-ბინის ნაწილობრივი მოცილებისათვის, წყალში დაყოვნებას 10-15 წთ-ით, შემ-დეგ რეცხვას ჯაგრისიან სარეცხ მანქანაზე, კანის მოცილებას, ისევ რეცხვას,დაქუცმაცებას 2სმ ზომის ნაწილებად და დაორთქვლით ბლანშირებას 20 წუ-თის განმავლობაში 100-105 0 C ტემპერატურაზე, შემდგომ ბლანშირებული მასისგატარებით 1,5 მმ ზომის ცხაურის სახეხზე. ფერის შენარჩუნების და გემურითვისებების გაუმჯობესების მიზნით ემატება ლიმონის მჟავა (pH4,7-4,8), მიღე-ბული ხილფაფა დაფასოვდება წინასწარ გასტერილებულ მინის ქილებში (3,4).ვარდკაჭაჭას და ტოპინამბურის ძირხვენებიდან მიღებული იქნა კონცენტრა-ტი, ფრუქტოზული სიროფი, ხილფაფა, მშრალი მოუხალავი და მოხალულიფხვნილები (3).ვარდკაჭაჭას ნორჩი ფოთლებიდან და ჰომეოპატიაში დიაბეტის მკურნალო-ბის დროს შემუშავებული იქნა ადგილობრივი სამკურნალო მცენარეთა ფოთლები-დან და ნაყოფებიდან – ფიტოჩაი (4).ჩატარებული გამოკვლევების მიღებული პროდუქციის საფუძველზე შე-მუშავებული იქნა ვარდკაჭაჭას და ტოპინამბურის გადამუშავების ტექნოლოგი-ები და მიღებული იქნას სხვადასხვა ახალი სახის პროდუქციები, რომელთადეგუსტაციამ აჩვენა მაღალი კვებითი, გემური და პროფილაქტიკური მახასიათებ-ლები.ლიტერატურა1. მ.კობახიძე. ვარდკაჭაჭას როლი კვების პროდუქტების წარმოების გაფართოები-სათვის. ბათუმის აგრარული ბიოტექნოლოგიებისა და ბიზნესის ინსტიტუტის სა-მეცნიერო შრომათა კრებული, ბათუმი, 20062. მ.კობახიძე. ვარდკაჭაჭას, როგორც ახალი, პერსპექტიული სასოფლო-სამეურნეოკულტურის, წარმოების აგროტექნოლოგია. ბათუმის აგრარული ბიოტექნოლოგიე-ბისა და ბიზნესის ინსტიტუტის სამეცნიერო შრომათა კრებული, ბათუმი, 20063. მ.კობახიძე, ი.ჩხარტიშვილი, ნ.სეიდიშვილი, ი.ჩიქოვანი. ვარდკაჭაჭას ფოთ-ლის ფიზიკურ–ქიმიური დახასიათება, დიეტურ პროდუქტებში გამოყენებისმიზნით. გორის უნივერსიტეტის ყოველწლიური მესამე საერთაშორისო კონფე-რენცია, 1-2 ოქტომბერი, 2010 გორი, საქართველო4. Ковахидзе М. Папунидзе Г. Чхартишвили И. Сеидишвили Н. Цинцадзе В.Чиковани Д. Гранулированный фиточай, Пиво и напитки №1, Москва, 2009რეზიუმე167

ვარდკაჭაჭას და ტოპინამბურის ნედლეულის ბაზაზე დიაბეტური პროდუქცი-ის ტექნოლოგიის შემუშავებამ. კობახიძე, Nნ. სეიდიშვილი, ა. დევაძეშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი.აგრარული ბიოტექნოლოგიების სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტიეკოლოგიურად სუფთა ადამიანის ჯანმრთელობისათვის უსაფრთხო პრო-დუქტების წარმოებისა და გამოყენების პრობლემა მსოფლიო მასშტაბისაა და ნა-კარნახევია მთელი რიგი სოციალურ–ეკონომიკური ასპექტებით. ასევე მნიშვნელო-ვანია ქვეყანაში საწარმოო ფაქტორების რაციონალური გამოყენება და ეროვნულიეკონომიკის გაჯანსაღება, კონკურენტუნარიანი, მაღალი მოთხოვ-ნილების კვებისპროდუქტების წარმოება. საქართველოში მრავალფეროვანი კულტურული და ვე-ლური მცენარეული ნედლეული დამზადდეს. მისი ბიოქიმიური მაჩვენებლებიმსოფლიო ბაზარზე მაღალი მოთხოვნის მქონე, საერთო და სპეციალური მოხმარე-ბის კვების პროდუქტების დამზადების საშუალებას იძლევა. დიდია ამ საქმეში სა-მეცნიერო–კვლევითი ინსტიტუტების პოტენციალის გამოყენების შესაძლებლობა-ნი.ნაშრომში წარმოდგენილი კვლევის შედეგები ეხება აჭარის რეგიონისათვისახალი კულტურების გავრცელებისა და მათი ნედლეულის ბაზაზე ახალი სახისპროდუქტების დამზადების ტექნოლოგიეის შემუშავებას. მასში ასახულია ამ ტექ-ნოლოგიების გამოყენების შესაძლო მიმართულებები და პერსპექტივები.168

ბუნებრივი საღებავები კუნელის ნაყოფიდან და მისი გამოყენება კვე-ბის მრეწველობაშივანიძე მ. რ., ჯაფარიძე ი.ვ., ქამადაძე ე.ა., კალანდია ა. გ.შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტიტექნიკური ბიოქიმიისა და კვების პროდუქტების უსაფრთხოების განყოფილებამაია ვანიძეშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ტექნიკურიბიოქიმიისა და კვების პროდუქტების უსაფრთხოების განყოფი-ლების მთავარი მეცნიერ-თანამშრომელი.ასოცირებული პროფე-სორიE-mail: maiavanidze2008@rambler.ruინდირა ჯაფარიძეშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ტექნიკური ბი-ოქიმიისა და კვების პროდუქტების უსაფრთხოების განყოფილე-ბის უფროსი მეცნიერ–თანამშრომელი.E-mail: indirajafaridze@Gmail.comელენე ქამადაძეშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, აგრარულიტექნოლოგიების ინსტიტუტი, უფროსი ქიმიკოსი.E-mail: Elza.tornike@rambler.ruალეკო კალანდიაშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ტექნიკურიბიოქიმიისა და კვების პროდუქტების უსაფრთხოების განყოფი-ლების უფროსი, სრული პროფესორი.E-mail: aleko.kalandia@Gmail.comაღნიშნული პროექტი განხორციელებულდა საქართველოს ეროვნული სამეცნიერო ფონდის ფინან-სური ხელეწყობით (გრანტი #GNSF/ST08/8-513). წინამდებარე პუბლიკაციაში გამოთქმული ნების-მიერი აზრი ეკუთვნის ავტორებს და შესაძლოა არ ასახავდეს საქართველოს ეროვნული სამეცნიე-რო ფონდის შეხედულებებს.169

ინტერესი ბუნებრივი მცენარეული საღებავების მიმართ საკმაოდ მაღალია. მე-ორეს მხრივ მრავლადაა კვების პროდუქტების ბაზარზე ხელოვნური საღებავები.საქართველოს ველურ ბუნებაში მრავლადაა მცენარეული ნედლეული, რომლისგამოყენება შესაძლებელია ბუნებრივი საღებავების წარმოებაში. კუნელის ნაყოფიდა მისგან მიღებული ბიოლოგიურად აქტიური დანამატები ძვირად ღირებულიადა პოპულარული. გამოიყენება მრავალი ბად კომპოზიციის შესადგენად.საქართველოში ველურ ბუნებაში, იშვიათად კულტურული სახით, კუნელის(Crataegus pentagyna W. et K.) ნარგავები მრავლადაა, საიდანაც შესაძლებელია სო-ლიდური მოსავლის აღება. კუნელის ნაყოფი იკრიფება ნოემბრის შუა რიცხვები-დან. იგი ადვილად შრება და ინარჩუნებს ფერს. კუნელის ნაყოფისაგან წვენი მცირერაოდენობით მიიღება. დარჩენილი მასა კი შესაძლებელია გამოყენებული იქნასბუნებრივი წითელი საღებავის მისაღებად.სამუშაოს მიზანს შეადგენდა შეგვესწავლა შავი კუნელის ნაყოფის ქიმური შედგე-ნილობა, მიგვეღო მისგან ბად-ი, შეგვესწავლა მიღებული პროდუქტის ქიმიურიშედგენილობა და გამოგვეყენებინა საღებავად საკვებ პროდუქტებში.ნიმუშის ექსტრაქცია ანტოციანების ანალიზისათვის ხდებოდა 40 %-ანი მეთა-ნოლით, რომელიც შემჟავებული იყო 1 % მარილმჟავათი. ქრომატოგრაფირებასვახდენდით გრადიენტული ქრომატოგრაფით -Waters (USA), uv/visible Detector2489,Binary HPLC Pump1525, ქრომატოგრაფიული სვეტი Symmetry C18, დეტექტი-რება 370 და 510 ნმ-ზე. გამხსნელთა სისტემები: 5%-იანი ჭიანჭველმჟავა (A), მეთა-ნოლი (B), ხაზობრივი გრადიენტი, გამხსნელის სიჩქარე 1 მლ/წთ-ში, საკვლევი ნი-მუშის რაოდენობა 20µl.საკვლევი ნაერთების შედარება ხდებოდა ავთენტურ ნაერთებთან (კვერცეტინ-3-გლუკოზდი, კვერცეტინ-3-რუთინოზიდი, კვერცეტინი) ან ლიტერატურულ მო-ნაცემებთან (ანტოციანები) (4).კუნელის ნაყოფი შეიცავს 7-9 %-მდე ნახშირწყლებს, 1-1,5 % ორგანულ მჟავებს.ნაყოფის ფერი განპირობებულია ანტოციანებით.AU0.1300.1200.1100.1000.0900.0800.0700.0600.0500.0400.0300.0200.010Cyanidin 3-galactoside - 13.014Delphinidin 3-arabinoside - 14.086Petunidin 3-galactoside - 14.82515.745Peak9 - 16.6960.0000.00 2.00 4.00 6.00 8.00 10.00 12.00 14.00 16.00 18.00 20.00 22.00 24.00 26.00 2Minutesნახ. 1 შავი კუნელის ნაყოფის ანტოციანების მწსქ (დეტექტირება 510 ნმ-ზე)170

AU0.180.160.140.120.100.080.060.040.02შავი კუნელის ნაყოფში ფიქსირდება სულ მცირე 5 ანტოციანის შემცველობა, რო-მელთაგან ჩვენს მიერ იდენტიფიცირებულია ციანიდინ 3-გალაქტოზიდი (შეკავე-ბის დრო 13,014 წთ, ანტოციანების საერთო შემცველობიდან 61,5 %), დელფინიდინ3-არაბინოზიდი (შეკავების დრო 14,086 წთ, ანტოციანების საერთო შემცველობის30,2 %), პეტუნიდინ 3-გალაქტოზიდი (შეკავების დრო 14,825 წთ, ანტოციანების სა-ერთო შემცველობის თითქმის 2 %), დანარჩენი ორი ნაერთი (შეკავების დროებით15,745 და 16,696 წთ, ანტოციანების საერთო შემცველობის 2 და 4 %-ია) ავთენტუ-რი ნაერთების არ ქონის გამო არაა იდენტიფიცირებული. კუნელის ექსტრაქცია დაექსტრაქციამდე დამუშავება მნიშვნელოვნად ცვლის ანტოციანების ექსტრაქციისინტენსივობას. ექსტრაქცია მატულობს სპირტთან ერთად ხელატების გამოყენები-სას (2-ჯერ იზრდება). კუნელის ნაყოფის ცივად შენახვა და შემდგომი ექსტრაქციაიძლევა უფრო მეტი რაოდენობით ანტოციანების გამოსავალს, ვიდრე ნაყოფის გაშ-რობა ან შემდგომი ცხელი ექსტრაქცია. ცხელი ექსტრაქცია მნიშვნელოვნად ამცი-რებს ანტოციანების გამოსავალს. შავი კუნელისაგან წითელი კუნელის ნაყოფი გან-სხვავდება ანტოციანების შემცველობით. წითელი კუნელის შედგენილობაში აღ-მოჩენილია ორი ანტოციანი, ციანიდინ 3-გალაქტოზიდი და ციანიდინ 3-გლუკო-ზიდი.ფლავონოიდური გლიკოზიდებიდან შესაძლებელი გახდა კვერცეტინ 3-გლუკო-ზიდის (შეკავების დრო 19,438 წთ, ექსტრაქში მისი შემცველობა 0,4 მგ/ლ-ია), კვერ-ცეტინ 3-რუთინოზიდის (შეკავების დრო 19,859 წთ, ექსტრაქში მისი შემცველობა4.08 მგ/ლ-ია) და კვერცეტინის (შეკავების დრო 21,728 წთ, ექსტრაქში მისი შემცვე-ლობა 0,73 მგ/ლ-ია) იდენტიფიკაცია და საკალიბრო მრუდების გამოყენებით (ნახ.4) რაოდენობრივი შესწავლა. წითელი კუნელის ნაყოფში გლიკოზიდები მეტია,ვიდრე შავი კუნელის ნაყოფში.კუნელის ნაყოფისაგან ბუნებრივი ბიოლოგიურად აქტიური საღებავის მისაღე-ბად უმჯობესია ნაყოფი გადარჩევისა და რეცხვის შემდეგ გაიყინოს -15-18 0 C-ზე დაშემდგომ 40 -იან სპირტში (1 % ლიმონმჟავათი) დაყოვნდეს (ნედლეულისა და ექ-სტრაგენტის თანაფარდობა 1:7) 24-30 სთ (უმჯობესია ცივ მდგომარეობაში -5-8 0 C).მიღებული ექსტრაქტი კონცენტრირდება 45 0 C ვაკუუმის პირობებში სპირტის მო-ცილებამდე. გადაკრისტალების შემდეგ მიიღება წითელი ფერის საღებავი, რომელcyanidin-3-monogalactoside- 19.119cyanidin-3-monoglucoside - 21.5750.000.00 2.00 4.00 6.00 8.00 10.00 12.00 14.00 16.00 18.00 20.00 22.00 24.00 26Minutesნახ. 2 წითელი კუნელის ნაყოფის ანტოციანების მწსქ (დეტექტირება 510 ნმ-ზე)171

შიც ანტოციანები პრაქტიკულად უცვლელადაა, ხოლო ფლავანოიდური გლიკო-ზიდები კვალის სახითაა (ნახ 5, 6 და 7).კუნელის კონცენტრატის ფლავონოიდების მწსქ, დეტექტირება 360 ნმ-ზეცხრილი 1F ფარ-შეკავების ფართო-რაოდე- Eერთე-ნივთიერების დასახელებათობდრო ბინობა ულიის %1 12.651 161313 10.612 13.602 111759 7.353 კვერცეტინ 3-გლუკოზიდი 19.933 129191 8.49 0.241 მგ/ლ4 კვერცეტინ 3-რუთინოზიდი 20.310 179476 11.80 0.383 მგ/ლ5 20.519 265916 17.496 21.595 102780 6.767 კვერცეტინი 27.094 570376 37.50 0.938 მგ/ლAU0.0600.0550.0500.0450.0400.0350.0300.0250.0200.0150.0100.0050.0006.7857.3968.5679.3199.84910.38110.84211.26811.66712.54913.40213.65913.93014.54115.07015.47516.08916.60316.99017.79217.54018.21918.54819.066Quercetine 3-glucoside - 20.194Quercetine 3- rutinoside - 20.58021.98922.44822.79523.03023.51623.90824.99725.50226.404Quercetin - 26.78027.73428.92030.13130.7620.00 2.00 4.00 6.00 8.00 10.00 12.00 14.00 16.00 18.00 20.00 22.00 24.00 26.00 28.00 30.00 32.00Minutesნახ. 3 ფლავონოიდური გლიკოზიდების მწსქ (დეტექტირება 360 ნმ-ზე) კუნე-ლის მშრალი საღებავი; 2.კუნელის კონცენტრატი; 3.შავი კუნელის გაყინული ნაყო-ფი.172

8x10 66x10 6A r e a4x10 62x10 600.000 0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 0.006 0.007 0.008 0.009 0.010 0.011 0.012 0.013 0.014 0.015 0.016 0.017 0.018 0.019 0.020 0.021 0.022 0.023 0.024 0.025 0.026 0.027Amount)ნახ. 4 საკალიბრო მრუდი (კვერცეტინ 3-გლუკოზიდი 1.0; 3.0; 8.9 ; 26.67 მგ/ლ;AU0.1400.1300.1200.1100.1000.0900.0800.0700.0600.0500.0400.0300.0200.01010.668Delphinidin 3-galactoside - 11.738Peak4 - 12.794Cyanidin 3-galactoside - 13.481Peak7 - 14.473Petunidin 3-galactoside - 15.421Peak9 - 16.3610.0000.00 2.00 4.00 6.00 8.00 10.00 12.00 14.00 16.00 18.00 20.00 22.00 24.00 26.00Minutesნახ 5. შავი კუნელის ნაყოფისაგან მიღებული საღებავის ანტოციანების მწსქ (დე-ტექტირება 510 ნმ-ზე)173

ნახ. 6 კუნელის ნაყოფისაგან მიღებული საღებავის (კონცენტრატი-1 და მშრალი-2) ფლავონოიდური გლიკოზიდების მწსქ (დეტექტირება 360 ნმ-ზე)AU0.160.140.120.100.080.060.040.02Cyanidin 3-galactoside - 13.014Delphinidin 3-arabinoside - 14.086Petunidin 3-galactoside - 14.82515.745Peak9 - 16.6960.000.00 2.00 4.00 6.00 8.00 10.00 12.00 14.00 16.00 18.00 20.00 22.00 24.00 26.0Minutesნახ 7. ანტოციანების მწსქ (დეტექტირება 510 ნმ-ზე)1. კუნელის მშრალი საღებავი; 2.კუნელის კონცენტრატი; 3.შავი კუნელის გაყი-ნული ნაყოფი.დასკვნის სახით შეიძლება აღინიშნოს, რომ შავი კუნელის ნაყოფი საუკეთესო სა-შუალებაა ბიოლოგიურად აქტიური ნაერთებით მდიდარი საღებავის დასამზადებ-ლად, ხოლო ნაყოფის ექსტრაქცია ცივ პირობებში ხელატად ლიმონმჟავას გამოყე-ნებით საშუალებას იძლევა მისი გამოყენებისა საკვები პროდუქტების შესაღებადგამოყენებული ლიტერატურა:1. Yaghoub Amanzadeh,… Iranian JOURNAL OF pharmaceutical Sciences, Summer2007:3(3): 143-1522. Verma, S.K. and … Journal of Herbal Medicine and Toxicology 1(1) 65-71 (2007).3. Ulas Soser. and … Scientia Pharmaceutica 74, 203-208 (2006), Wien, Austria4. Mi Jin Cho, Luke R Honald … J. of the Science of Food and Agriculture 84;1771-1782. 20045. British Pharmacopoeia 2009174

რეზიუმებუნებრივი საღებავები კუნელის ნაყოფიდან და მისი გამოყენება კვების მრეწვე-ლობაშივანიძე მ. რ., ჯაფარიძე ი.ვ., ქამადაძე ე.ა., კალანდია ა. გ.შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტიმწსქ-ით შესწავლილია კუნელის (Crataegus pentagyna W. et K.) ნაყოფების ფე-ნოლური ნაერთები, აღმოჩენილია კვერცეტინ-3-გლუკოზდი, კვერცეტინ-3-რუთი-ნოზიდი, კვერცეტინი, შავი კუნელის ნაყოფში ციანიდინ-3-გალაქტოზიდი, დელ-ფინიდინ-3-არაბინოზიდი, პეტუნიდინ-3-გალაქტოზიდი. შემუშავებულია ბუნებ-რივი საღებავის წარმოების ტექნოლოგიური სქემა.175

ბიოუსაფრთხო მცენარეული კვების პროდუქტები,ცუკატების წარმოება ადგილობრივი ნედლეულიდან და მათი გამოყე-ნების სფერობოლქვაძე ვ.ი., ვერულიძე გ.რ., სეიდიშვილი ნ.რ., ბოლქვაძე ც.ვ.შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტიბოლქვაძე ვერაშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტის აგრარულიტექნოლოგიების ს/კ ინსტიტუტი. სასოფლო–სამეურნეო ნედ-ლეულის გადამუშავების ტექნოლოგიების განყოფილების უფ-როსი მეცნიერ– თანამშრომელი.E-mail: v.bolqvaze@mail.ruვერულიძე გულნარაშოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტის აგრარულიტექნოლოგიების სამეცნიერო–კვლევითი ინსტიტუტი, ტექნიკუ-რი ბიოქიმიისა და კვების პროდუქტების უსაფრთხოების განყო-ფილების უფროსი მეცნიერ–თანამშრომელი.E-mail: g.verul@gmail.comშემუშავებულია ცუკატების დამზადების ტექნოლოგია გოგრისა და სუბტროპიკული ხურმისაგან.სტატიაში მოცემულია გამოყენებული ნედლეულის და მიღებული პროდუქტის ბიოქიმიური დატექნოლოგიური დახასიათება. განხილულია გოგრის ცუკატისა და ხურმის ხორხოშელას მიღებისტექნოლოგიური სქემები.შრობა კვების პროდუქტების დაკონსერვების ერთ-ერთი ძირითადი ფიზი-კური მეთოდია. ხილისა და ბოსტნეულის შრობა ძველთაგანვე ცნობილი ხერხია.იგი უზრუნველყოფს მალფუჭადი პროდუქტების გადაყვანას ხანგრძლივი შენახ-ვის მდგომარეობაში, რასაც დიდი მნიშვნელობა ენიჭება მოსახლეობის მთელიწლის განმავლობაში მაღალი კვებითი ღირებულების და საუკეთესო გემოვნებითითვისებების მქონე ხილით და ბოსტნეულით მომარაგების საქმეში. გამშრალი პრო-დუქტები გამოიყენება ნახევარფაბრიკატის სახით საკონსერვო, საკვები კონცენ-ტრატების, საკონდიტრო წარმოებაში, ისინი შეუცვლელნი არიან ექსპედიციების,ტურისტული მოგზაურობის დროს, ასევე დაშორებულ რეგიონებში განლაგებულიარმიის და ფლოტის მოსამარაგებლად.კვების მრეწველობაში დღითიდღე იზრდება შრობის მეთოდით დაკონსერ-ვებული პროდუქტების ასორტიმენტი, როგორიცაა სწრაფი მომზადების კერძები,რომლებიც წამოარმოადგენენ სათანადო პირობებში გამშრალი სხვადასხვა სახისკვებითი პროდუქტების ნარევს. მზადდება ხილისა და ბოსტენულის ფხვნილებიშემდგომში ბავშვთა კვების და დიეტური დანიშნულების პროდუქტების დასამზა-დებლად.მშრალ პროდუქტებში დასაშვები ტენიანობა დამოკიდებულია მათ ქიმიურშემადგენლობაზე. რაც მეტია პროდუქტის მჟავიანობა, მასში ეთერზეთებს და სხვადამაკონსერვებელი კომპონენტის შემცველობა, მით მაღალია დასაშვები ტენიანო-176

ბა. მაგალითად, ბოსტენულის ჩირში იგი არ უნდა აღემატებოდეს 15%-ს, ხოლო ხი-ლის ჩირში 25%-ს.ცუკატი წარმოადგენს შაქრის საფარში გაჯერებულ გამშრალ, მკვრივ, მაგრამარა ხმელ, თანაბრად მოხარშულ, ადვილად დასაჭრელ ნაყოფს ან მის ნაწილებს.ცუკატის წარმოება მჭიდროდაა დაკავშირებული შრობის პროცესთან. ცუკატისდამზადება იწყება მურაბის დამზადებით. ტრადიციული ცუკატები მზადდებათესლოვანი ხილიდან (ვაშლი, მსხალი, კომში), კენკროვნებიდან (გარგარი, ატამი,ქლიავი, ბალი, ალუბალი), ბაღჩეული კულტურებიდან (საზამთროს და ნესვისქერქი), ცნობილია აგრეთვე ცუკატები ციტრუსოვანთა კანიდან.ცუკატების ასორტიმენტის გაზრდის მიზნით ჩვენს მიერ დამუშავებულიიყო ცუკატების დამზადების ტექნოლოგიური სქემა გოგრისა და ხურმის ნაყოფე-ბისგან. ჩვეულებრივი სუფრის გოგრა წარმოადგენს სხვადასხვა ინტენსივობის ყვი-თელი ფერის, მოტკბო გემოს, მძლავრი რბილობის მქონე ნაყოფს. მშრალი ნივთიე-რების შემცველობა 5-დან 11%-დეა. გოგრა განსაკუთრებით მდიდარია კალიუმით,შეიცავს 13 სახის ვიტამინს.გოგრის ცუკატი წარმოადგენს თანაბრად დაჭრილ კანგაცლილ ნაყოფს, შა-ქარმოყრილს ან მის გარეშე. გოგრას რეცხავენ, ჭრიან ნაჭრებად გილიოტინის ტი-პის დანებით, აცლიან ყუნწს და თესლს. ჭრიან სეგმენტებად, წმენდნენ კანისაგანმექანიკურად, აცლიან დარჩენილ კანიან და დაზიანებულ ადგილებს. ხელმეორედრეცხავენ და ჭრიან ლებნებად ზომით 25-30 მმ ან კუბიკებად წიბოს ზომით 10-15მმ. ნაწილაკებს ალბობენ ძმარმჟავას 1%-იან ხსნარში თანაფარდობით 1 : 1.5 18 საა-თის განმავლობაში, უტარებენ ბლანშირებას 10 წუთით, ბლანშირებულ ნაჭრებს ას-ხამენ ცხელ 85-90 o C –იან 50%-იან შაქრის სიროფს თანაფარდობით 1 : 1.6 და აყოვ-ნებენ 3-4 საათი. ხარშვა ხდება მრავალჯერადად ორი ხერხით:I ხერხი – ხარშვა ღია ქვაბში. როცა ნაყოფის ტემპერატურა მიაღწევს წვენის დუღი-ლის ტემპერატურას, მასა გადააქვთ გობებზე და აყოვნებენ 4 საათის განმავლობა-ში. მეორე და მესამე ხარშვის დროს შაქრის ნარჩენი რაოდენობა შეჰყავთ ქვაბში70%-იანი სიროფის სახით, იმ ანგარიშით, რომ მეორე ხარშვის დროს სიროფის კონ-ცენტრაცია იყოს 60%, მესამე ხარშვის დროს კი 70%. მეოთხე ხარშვის დროს ნაყო-ფებს სიროფთან ერთად ათავსებენ სახარშავ ქვაბში, ხარშავენ 75% მშრალი ნივთიე-რების შემცველობამდე. აქვე ემატება ლიმონმჟავა 50%-იანი ხსნარის სახით. მზამურაბას ცხელ მდგომარეობაში აცლიან ქაფს და ზემოთ ამოტივტივებული ნაყო-ფების ნაწილს.ІІ ხერხი - წინასწარ სიროფით გაჯერებულ ნაყოფებს ათავსებენ უჟანგავი ფოლა-დის ნასვრეტებიან კალათებში და დგამენ ორტანიან ქვაბში, ასხამენ 50-55%-იან სი-როფს თანაფართობით 1 : 3. კონდირების პროცესი ტარდება 4-ჯერადად. სიროფისკონცენტრაცია ІІ კონდირების დროს 65%, ІІІ - 70-72 და IV - 76-80%. კონდირებისყველა ეტაპზე სიროფის ტემპერატურა შენარჩუნებული უნდა იყოს 75-80 0 C, და-ყოვნება თითოეულ სტადიაზე 2 სთ. კონდირების მე-4 ციკლის დროს ემატება ლი-მონმჟავას ხსნარი, როცა ნაყოფში მშრალი ნივთიერების რაოდენობა მიაღწევს 72-73%, კონდირებას წყვეტენ. ნაყოფს გადმოიტანენ ცხაურზე 5-7მმ დიამეტრის ნას-ვრეტებით, სიროფის ჩამოსაწრეტად. პროცესის დაჩქარების მიზნით უბერავენ 40-60 0 C-იან თბილ ჰაერს. დაწდომა გრძელდება 2-3სთ. შემდეგ ნაყოფებს შეაშრობენსაშრობ კამერაში 80% მშრალი ნივთიერების შემცველობამდე.სუბტროპიკული ხურმა ცნობილია სასარგებლო ნივთიერებების შემცველო-177

ბით, ნაყოფის მაღალი კვებითი ღირებულება განისაზღვრება ნახშირწყლების მაღა-ლი შემცველობით - 14-24%; შაქრები წარმოდგენილია ძირითადად გლუკოზის დაფრუქტოზის სახით, ზოგი ჯიში საქაროზას ძალზე მცირე რაოდენობით შეიცავს,პოლიფენოლებს შეიცავს უმეტესად ხსნადი სახით, რაც განაპირობებს ნაყოფისმწკლარტე გემოს. ნაყოფის შეფერილობა განპირობებულია ლიკოპენით და კარო-ტინით. β კაროტინის შემცველობა 1,6-1,8 მგ/100გ. ერთი ნაყოფი აკმაყოფილებსადამიანის დღიურ ნორმას А-ვიტამინზე.ხურმის ნაყოფი და მისი გადამუშავების პროდუქტები რეკომენდებულია მე-დიცინაში ჰიპერტონული დაავადებების, ათეროსკლეროზის, რევმატიზმის, სხი-ვური დაავადებების დროს.ცნობილია, რომ ხურმის მწკლარტე ჯიშები თერმული დამუშავების დროსღებულობენ ძალზე მწკლარტე გემოს, ამიტომ აღწერილი ცუკატის დამზადებისპროცესი მათთვის არ გამოდგება. ჩვენს მიერ შემუშავებულია ხურმის ხორხოშე-ლას დამზადების ტექნოლოგია. ტექნიკური სიმწიფის ხურმის ნაყოფს ვაცლიდითკანს, ვჭრიდით კუბიკებად წიბოს ზომით 10-12მმ. წინასწარი ბლანშირების გარეშევათავსებდით სხვადასხვა კონცენტრაციის სიროფში 20 და 55 0 C-ზე. ვაკვირდებო-დით ნაყოფის შაქრით გაჯერების სიჩქარეს. აღმოჩნდა, რომ ორივე შემთხვევაში ნა-ყოფში მშრალი ნივთიერების რაოდენობა მაქსიმუმს აღწევს 24 საათის განმავლობა-ში და 20 0 C -ზე ის აღწევს 31-36%, ხოლო 60 0 C-ზე 37-43%-ს.ხურმის მურაბისა და მზა ცუკატის გამოკვლევებმა გვიჩვენა, რომ მურაბა დაცუკატი მიიღება მწკლარტე გემოს გარეშე. ხურმის მურაბის და ხორხოშელას ქიმი-ური შემადგენლობა მოყვანილია ცხრილში.ცხრილი 1ხურმის მურაბის და ცუკატის ქიმიური შემადგენლობამაჩვენებლის დასახელება მურაბაცუკატი მუ- ცუკატი შაქრითრაბისაგან გაჯერებულიგემოსიმწკლარტის გარეშემშრალი ნივთიერების მასური წილი, % 75 85,6 83,5მთრიმლავი ნივთიერებები:ჯამურითავისუფალიადსორბირებულიშეკავშირებული0,15730,0450,04430,06741,01170,29200,13490,58432,11020,20050,01821,8915ამრიგად, ხურმის ხორხოშელას დასამზადებლად ნაჭრებს წინასწარი ბლან-შირების გარეშე ვაჯერებთ შაქრით 43-45% მშრალი ნივთიერების შემცველობამდე,ვხარშავთ ვაკუუმში 70-75%-მდე და დაწდომის შემდეგ ვაშრობთ 80-85%-მდე საშ-რობებში 80 0 C-ზე.მურაბის დაწდომის შემდეგ მიღებული სიროფი, რომელიც გაჯერებულიაძვირფასი ნივთიერებებით, გაფილტვრის შემდეგ გამოიყენება როგორც თაფლი,აქვს სასიამოვნო მომწკლარტო გემო. ის ასევე შეიძლება გამოვიყენოთ ჯემების დახილფაფების დასამზადებლად.ჩატარდა მიღებული პროდუქტების მიკრობიოლოგიური გამიკვლევა. გოგ-რის ცუკატისა და ხურმის ხორხოშელას ზედაპირზე არ არ იყო აღმოჩენილი პათო-178

ლოგიური მიკროფლორა და E.coli. ნაპოვნია ბაქტერიები და ობის სოკოები Aspergillus,Mukor, Penicillium, Fusarium გვარებიდან,მზა ცუკატს აყრიან შაქრის ფხვნილს მასის 15%-მდე რაოდენობით ან აფასო-ებენ შაქრის ფხვნილის გარეშე მხატვრულად გაფორმებულ მუყაოს ან მეტალურკოლოფებში 1 კგ-მდე ტევადობით. საწარმოო გადამუშავებისათვის აფასოებენ პერ-გამენტგამოფენილ ხის ან მუყაოს ყუთებში წონით 12 კგ. ხურმის ხორხოშელა შეიძ-ლება დაფასოვდეს პოლიეთილენის პარკებში. შენახვის ვადა სავაჭრო ქსელისათ-ვის 6 თვე, საწარმოო გადამუშავებისათვის 12 თვე. შაქრის მოყრის გარეშე 6 თვე.გამოყენებული ლიტერატურა1. ვ.ბოლქვაძე, ნ.კუტალაძე, ქ.თელია. ხურმის ქიშმიშის წარმოება საკონდიტ-რო მრეწველობისათვის. ბაბბის სამეცნიერო შრომათა კრებული, ბათუმი,2003, გვ.136–139.2. Болквадзе В., Верулидзе Г., Салуквадзе Ц., Долидзе Х. Использование разныхсортов субтропической хурмы для промышленной переработки. Хранение ипереработка сельхозсырья, 2004, №11, стр.46რეზიუმებიოუსაფრთხო მცენარეული კვების პროდუქტები,ცუკატების წარმოება ადგილობრივი ნედლეულიდან და მათი გამოყენების სფერობოლქვაძე ვ.ი., ვერულიძე გ.რ., სეიდიშვილი ნ.რ., ბოლქვაძე ც.ვ.შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტიმოსახლეობის ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებებით მდიდარი, ეკო-ლოგიურად სუფთა პროდუქტებით უზრუნველყოფის მიზნით შემუშავებულიაცუკატების დამზადების ტექნოლოგია ადგილობრივი ნედლეულის, კერძოდ, გოგ-რისა და სუბტროპიკული ხურმისაგან. სტატიაში მოცემულია გამოყენებული ნედ-ლეულის და მიღებული პროდუქტის ბიოქიმიური და ტექნოლოგიური დახასია-თება. განხილულია გოგრის ცუკატისა და ხურმის ხორხოშელას მიღების ტექნო-ლოგიური სქემები.179

Возобновление естественных запасов галантаминосодержащихрастенийБаджелидзе А.Ш., Болквадзе В.И., Апакидзе И.А., Верулидзе Г.Р.Государственный Университет Шота РуставелиИзучены галантаминосодержащие растения флоры западной Грузии: Подснежник Воронова -Galanthusworonowii и Белоцвет летний -Leucojum aestivum. Изучены и выявлены естественные запасы,проведены работы по освоению в культуре с целью получения лекарственного растительного сырья.Растения семейства амариллисовых - Amaryllidaceae заслуживают внимания, какисточники получения алкалоида галантамина для изготовления лекарственныхпрепаратов. Эти препараты используются в медицине для лечения ряда заболеваний -для восстановления двигательной функции мускулатуры при прогрессирующейдистрофии, психозах, радикулите, полиомиелите. Кроме галантамина в растениях этогосемейства находится еще один алкалоид - ликорин, который применяется при лечениибронхитов и острых легочных заболеваний. Но галантамин более ценное и дефицитноелекарственное средство, чем ликорин.Галантамин - Galantaminum - впервые был открыт в 1952 го дуд затем выделен в1956 году. Это алкалоид белого цвета, мелкокристаллический, имеет горький вкус. Врастениях галантамин содержится большей частью в подземных органах - луковицах,поэтому лекарственное растительное сырье заготавливается в виде луковиц . Излуковиц Подснежника Воронова - Galanthus woronowii - заводским способомизготовляется лекарственный препарат - Галантамина гидробромид. Препаратвыпускается в виде 0,1; 0,25; 0,5 и 1%-го раствора в ампулах, вместимостью 1 мл.Аналогичный препарат изготовляется фармацевтической промышленностью Болгариипод названием «Нивалин», который получают из Белоцвета - Galanthus nivalis. Пофармакологическому действию эти препараты близки к таким препаратам , как Эзерини Прозерин, но менее токсичны.Подснежник Воронова - Galantus woronowii - распространен в предгорьяхчерноморского побережья Грузии, в ареале редких лесов и лугов. Он почти целикомзанимает горные луга, а в искусственных агроценозах (цитрусовых и другихмноголетних насаждениях) -территории в виде отдельных островков. Растениезацветает ранней весной, в основном в марте месяце. В горной части цветениенаступает на месяц позже, после схода снежного покрова (в апреле-мае), и создаетцельноцветущее поле. Растение ядовитое и скот избегает его.Химический состав Подснежника Воронова, его естественные запасы ивозможность освоения в культуре изучались в Западной Грузии на зональной опытнойстанции лекарственных растений. Исследованиями было выявлено, чтопроизрастающие в предгорьях Аджарии разные популяции Подснежника Вороновасодержат сумму алкалоидов в пределах 0,5-1,38%, в том числе 60-65% алкалоидагалантамина. Были выявлены также популяции, содержащие максимальное количествогалантамина.Практика заготовок в предыдущий период показала, что интенсивные заготовкипричиняют сильный ущерб естественным зарослям и их восстановление протекаетмедленно. Заросли на искусственных агроценозах, под многолетними насаждениями,тоже исчезают из за распашки земель и использование их под овощные и фруктовыекультуры. Поэтому заготовка сырья промышленного масштаба вскоре вызоветисчезновение естественных запасов. Для обеспечения надежной сырьевой базы,выявленными лучшими популяциями были созданы искусственные насаждения.180

Посадка растений была осуществлена на свободных участках в зоне естественногопроизрастания и низменной части черноморского побережья, используя малые дозыудобрений и простую агротехнику. Насаждения полностью освоились в условияхкультивирования, а по показателям роста, развития и по содержанию суммыалкалоидов в некоторых случаях даже превзошли показатели сырья, взятого вестественных условиях. Было выявлено также увеличение содержания галантамина подвоздействием некоторых микроэлементов по сравнению с растениями,произрастающими в естественных условиях. Результаты данного исследования внастоящий момент уточняются.Таблица №1Содержание алкалоидов и величина клубней в разных популяцияхПодснежника ВороноваМесто произрастанияВеличина клубней в мм(среднее из 10 определений)Зеленый мыс 1,67 0,37Цихисдзири 1,76 0,38Село Ачквистави 2,95 0,81Село Чаквистави 2,86 0,76Сумма алкалоидов в % наабс.сухое вещество(среднее из 3определений)Из других галантаминосодержащих растений, произрастающих во флореЗападной Грузии наибольший интерес вызывает Белоцвет летний -Leucojum aestivum.Его распространение более обширное, он обладает большей растительноймассой, но по содержанию галантамина уступает Подснежнику Воронова.Наши исследования показали.что сырье полученное от искусственныхнасаждений превосходит сырье, полученное от растений, произрастающих вестественных условиях как по величине клубней, так и по содержаниюгалантамина. Результаты исследований приведены в таблице №2.Таблица №2Продуктивность растений Белоцвета летнегоПроисхождениесырьяИзестественныхзарослейКультивируемые растенияРост растенийВ CодержаниеВ фазе ес галантамина вВ фаземаксимального клубней, % на абс.сухоецветенияразвитиягр. вещество42,1 47,4 2,0 0,1244,3 51,5 2,3 0,15Результаты исследований показали, что при культивировании Белоцвета181

летнего можно получить больше сырья с увеличенным содержаниемгалантамина.В заключении можно отметить, что Белоцвет летний по содержаниюгалантамина конечно же менее ценное лекарственное растение, чем ПодснежникВоронова. Но с учетом того, что урожай клубней Белоцвет летний дает намногобольший, то при наличии перерабатывающей базы его можно использоватьнаряду с Подснежником Воронова как дополнительное сырье для получениягалантамина.Таким образом можно заключить, что лекарственные растения семействаамариллисовых (Amaryllidaceae) Подснежник Воронова - Galanthus woronowii иБелоцвет летный - Leucojum aestivum могут быть источниками получениялекарственного препарата - Галантамина гидробромида; Осуществляемая впредыдущий период практика многолетних интенсивных заготовок показала,что естественные запасы медленно восстанавливаются и поэтому сокращаются;Исследования показали, что закладка искусственных насаждений этих растений,их выращивание дают хорошие результаты - увеличивается количество сырья исодержание галантамина в нем; . При наличии перерабатывающей базы иумеренной цены на сырье, заготовку можно организовать силами местныхфермеров.Литература1. Хидашели Ш., Папунидзе В. Лекарственные растения лесов Грузии. Нагрузинском языке. Изд. «Сабчота Аджара», Батуми, 1985;2. Научные отчеты Закавказской ЗОС ВИЛР, г. Кобулети;3. Проскурина Н.Ф., Яковлева А.П. Об алкалоидах: о выделении новогоалкалоида. Журнал «Общая химия», том 22, 1952, стр. 1899;4. Гаммерман А.Ф., Гром И.И. Дикорастущие лекарственные растенияСССР. Изд. «Медицина», Ьосква, 1976;5. Турова А.Д. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва,1974;6. http://www.flora-toxin.ru/26.html. Ядовитые растения.რეზიუმეგალანტამინშემცველი მცენარეების ბუნებრივი მარაგის განახლებაბაჯელიძე ა.შ., ბოლქვაძე ვ.ი., აფაქიძე ი.ა., ვერულიძე გ.რ.შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტიშესწავლილია დასავლეთ საქართველოს ფლორის გალანტამინშემცველი მცენა-რეები თეთრყვავილა (Galanthus woronowi)i და ცხენისკბილა (Leucojum aestivum).შესწავლილი და გამოვლენილია მათი ბუნებრივი მარაგი, ჩატარებულია სა-მუშაოები მათი კულტურაში ათვისებისათვის სამკურნალო მცენარეული ნედლე-ულის მიღების მიზნით.Природные и растительные ароматизаторы в производстве пищевых продуктов182

Багратиони Р.Ю., Папунидзе С.Г., Чхартишвили И.Н., Кунтелия Л.РГосударственный университет им.Шота РуставелиНаучно-исследовательский институт аграрных биотехнологииР.БагратиониГосударственный университет им.Шота Руставели, Научноисследовательскийинститут аграрных биотехнологии. Отделтехнологии по переработке сельхозсырья.Научный сотрудник.E-mail: rusiko.gurami@rambler.ruС. ПапунидзеГосударственный университет им.Шота Руставели, Научноисследовательскийинститут аграрных биотехнологии. Отделтехнологии по переработке сельхозсырья.Старший научный сотрудник.E-mail: sofiapapunidze@rambler.ruПрименение в пищевых производствах ароматизаторов позволяет направленно влиять на конечныепараметры продуктов питания. Актуальность работы является создание конкурентоспособныхпродуктов питания высокого качества с использованием пищевых добавок и ароматизаторов, которыевыполняют технологические функции и улучшают органолептические характеристики готовыхизделий.Одним из факторов, определяющих качество пищевых продуктов, являютсясырьевые компоненты, используемые при их производстве. К ним относят иароматизаторы - пищевые добавки, роль которых в создании комплексаорганолептических свойств продукта чрезвычайно важна. Применение в пищевыхпроизводствах ароматизаторов позволяет направленно влиять на конечные параметрыпродуктов питания.Агрегатное состояние ароматизатора должно соответствовать той среде, в которойего будут использовать. Жидкое состояние - наиболее удобная форма дляосуществления химических взаимодействий в системе. В данном случае достигаетсяравномерное распределение добавок в среде продукта.Самое главное в производстве ароматизаторов - это рецептурное оформлениепроцесса. Здесь самым важным является подбор вкусоароматических веществ, такчтобы ожидаемый вкус и аромат оказались сбалансированным и гармоничным.Актуальностью работы является создание конкурентоспособных продуктов питаниявысокого качества с использованием пищевых добавок и ароматизаторов, которыевыполняют технологические функции и улучшают органолептические характеристикиготовых изделий.Нами разработаны новые виды продукции безалкогольных напитков [2].Разработана технология производства безалкогольного напитка на основе каштановыхцветков с добавлением по рецептуре пряноароматического настоя из плодов кориандра.Настой из плодов кориандра (кишнец, клоповник), Coriandrum sativum L. представляетсобой жидкость зеленовато-желтым цветом с приятным ароматом и вкусом[1].Специфический вкус экстракта из пряноароматического настоя семян кориандрасоздает оригинальные, полные вкусовые тона, гармонично сочетающиеся с основойсиропов.183

Антиоксидантные свойства разрабатываемых продуктов обусловливались двумяосновными факторами: свойствами и составом основного сырья и функциональнымисвойствами пищевой добавки. Добавление в рецептуру напитков настоевароматических трав увеличивает восстановительные свойства продуктов.Водные экстракты дикорастущего каштана настоящий на основе, которого готовилисироп, предназначенный для производства безалкогольных напитков, обладает высокойантиоксидантной активностью [3,4]. Из микроэлементов в экстракте каштанаприсутствует следующие минеральные вещества: Медь, цинк, железо, калий, кальций идр. Из ароматических компонентов обладающих биологически активными свойствамиидентифицированных нами, в водный экстракт перешли следующие водорастворимыеароматические компоненты: Ацетальдегид, метилацетат, этилацетат, метилэтилкетон,уксусная кислота, бутиловый спирт, изоамиловый спирт, метиловый эфирвалериановой кислоты, этилциклогексан, этилбензол, пропионовая кислота, маслянаякислота, н-октиламин, валериановая кислота, каприновая кислота, ментол,цитронеллол, тимол, анетол. Присутствие в экстрактах природных консервантов, таких,как карбоновые и оксикарбоновые кислоты, ароматические компоненты и т.д.,повышает биологическую стойкость получаемых сиропов при хранении, а наличиекрасящих веществ янтарных тонов, разнообразит цветовую гамму.Ароматизатор готовили на основе семян кориандра следующим способом: Плодызрелые, со свойственным им ароматом и приятным вкусом размельчали на специальноймельнице. Заливали 70% спиртом по объему в соотношении 1:5 и наставали прикомнатной температуре в течение 15 дней. Настой отделяли путем фильтрации черезполотняный фильтр. Ароматизатор приготовленный на основе кориандра являетсянатуральным и обладает физиологическими и антиоксидантными свойствами, за счетсодержании в плодах кориандра БАВ в т. ч. ароматических компонентов: α-пинен, β-пинен, цимол, феландрен, дипентен, терпинолен, α и γ-терпинены, гераниол,борнеол, геранилацетат, борнилацетат, дециловый альдегид, уксусная и дециловаякислота.Специфичность вкуса экстрактов из пряноароматических растений создаст в сиропахоригинальные, полные вкусовые тона, гармонично сочетающиеся с основой сиропа. Сдобавлением экстракта из пряноароматических растений повышается,органолептические свойства и оказывает оздоровительное действие на организмчеловека. При создании рецептур, композиция подобрана с учетом биологическойсовместимости и вкусовой сочетаемости основы с пряноароматическими добавками.Добавление в состав предлагаемого продукта, настоя пряноароматических травувеличивает восстановительные свойства напитка и повышает органолептическиепоказатели.Технологическая схема приготовления сиропа для напитка с ароматизатором,физико-химические и органолептические показатели напитка даны на рисунке и втаблицах №1,2 и 3.Органолептические показатели каштаново-цветочного напиткаТаб.№1Наименование показателейХарактеристикаВнешний видПрозрачная жидкостьЦветЖелтый со светло-коричневым оттенкомАромат, вкус Приятный, сбалансированный,освежающий184

Таб.№2Физико-химические показатели каштаново-цветочного напиткаНаименование показателейНормаМассовая доля сухих веществ, % 10.0±0,1Кислотность, см 3 раствора гидроокиси натрия 1,8±0,3концентрацией 1 моль/дм 3 на 100 см 3 сиропаТаб. №3Рецептура на 100 дал готового напитка «каштаново-цветочный с ароматизатором»Наименование ингредиентовСодержание сырья в готовом напиткеМасса, кгСахар песок 110,16Экстракт из цветков каштана 100,00Лимонная кислота 1,26Ароматизатор 0,5Двуокись углерода 4,00Рис. Технологическая схема приготовления сиропа для напитка с ароматизаторомИнспекция цветков каштанаМойкаЭкстракция водой 1:14Отделение экстракт ифильтрацияЛимоннаякислотаВарка сиропаСахарОхлаждение сиропа идобавка ароматизатораФасовкаСтерилизация185

СПИСОКЛИТЕРАТУРЫ1. Государственная фармакопея СССР Медгиз-1961-Москва. Девятое издание с.2152. Филонова Г. Л., Стрелков В.Н. / Безалкогольные напитки на натуральной основе //Журн. «Пиво и напитки». 2003.№1 48-50.3. Папунидзе С.Г., Папунидзе Г.Р., Багратиони Р.Ю., и др. /Каштаново-цитрусовыйцветочный напиток// Журн. « Пиво и напитки» 2008 №2.4. Багратиони Р.Ю., Папунидзе С. Г., Папунидзе С.Г., и др. /Полуфабрикат и напитки изнетрадиционного сырья цветков каштана, обладающие биоактивными свойствами //Журн. « Пиво и напитки» 2007 №3.რეზიუმებუნებრივი და მცენარეული არომატიზატორებიკვების პროდუქტების წარმოებაშიბაგრატიონი რ.ი., პაპუნიძე ს.გ., ჩხარტიშვილი ი.ნ. ქუნთელია ლ.რ.წაბლის ყვავილის საფუძველზე ქინძის თესლიდან მიღებული ბუნებრივი არო-მატიზატორის დამატებით შემუშავდა უალკოჰოლო სასმელის წარმოების ტექნო-ლოგია. ველურად მზარდი წაბლის ყვავილის წყლიან ექსტრაქტს, რომლის საფუძ-ველზე ვამზადებდით სიროფს გააჩნია მაღალი ანტიოქსიდანტური აქტივობა. შე-მოთავაზებული პროდუქტი სურნელოვან-არომატული მცენარეების დამატებითზრდის სასმელის აღმდგენელ თვისებებს და აუმჯობესებს ორგანოლეპტიკურ მაჩ-ვენებლებს.186

ოზურგეთი187

სუბტროპიკული ხურმის ფოთლებიდან მიღებული პროდუქტი –პერსპექტიული ბუნებრივი დანამატიმაისურაძე ზ.ა., ჯაველიძე ც.ა., სალუქვაძე მ.მ., მაისურაძე დ.ა.*ჩაის, სუბტროპიკული კულტურების და ჩაის მრეწველობის ინსტიტუტი* საზოგადოებრივი ორგანიზაცია - ასოციაცია “სიგმა”მაისურაძე ზ.ა.- ტექნიკის აკადემიური დოქტორი -ჩაის, სუბტროპი-კული კულტურების და ჩაის მრეწველობისინსტიტუტის ჩაის ტექნოლოგიის და ხარისხის ლაბორატორიისუფროსი მეცნიერი თანამშრომელი, პუბლიკაციები: 52 სამეცნიე-რო ნაშრომი, მათ შორის 10 საავტორო მოწმობა და პატენტი,E-mail: zurab_guria@mail.ru, zurab.guria@gmail.com,ჯაველიძე ც.ა.- ტექნიკის აკადემიური დოქტორი -ჩაის, სუბტროპი-კული კულტურების და ჩაის მრეწველობისინსტიტუტის ჩაის ტექნოლოგიის და ხარისხის ლაბორატორი-ის მეცნიერი თანამშრომელი.სალუქვაძე მ.მ.- სოფლის მეურნეობის აკადემიურიდოქტორი - ჩაის, სუბტროპიკული კულტურების და ჩაისმრეწველობის ინსტიტუტის ჩაის ტექნოლოგიის და ხარისხისლაბორატორიის მეცნიერი თანამშრომელი.მაისურაძე დ.ა.- აკადემიური მაგისტრი, საზოგადო-ებრივი ორგანიზაცია - ასოციაცია “სიგმა”-ს თავმჯდომარე,E-mail: sigma-guria@mail.ruსუბტროპიკული ხურმის ფოთლები არის არატოქსიკური, ეკოლოგიურად სუფთა, ბიო-ლოგიურად აქტიური ნივთიერებებით მდიდარი და კომერციულად იაფი ნედლეული. მათგანმიღებული პროდუქტი არის საუკეთესო ბუნებრივი დანამატი დაბალხარისხიანი ბაიხის ჩაისგასამდიდრებლადსაქართველო მდიდარია სხვადასხვა სახის მცენარეული ნედლეულით,რომლებიც დღემდე ნაკლებად გამოიყენება კვების მრეწველობაში. საქართვე--ლოში გავრცელებული სუბტროპიკული ხურმის მხოლოდ ნაყოფები გამოიყე--ნება, რაც შეეხება ფოთლებს იგი დღემდე გამოუყენებელია. ლიტერატურული188

წყაროებიდან ცნობილია, რომ შესაძლებელია სუბტროპიკული ხურმის ფოთ-ლების გამოყენება ჩაისმაგვარი და სხვა სახის პროდუქტების მისაღებად [1,2].იგი არის არატოქსიკური, ეკოლოგიურად სუფთა, ბიოლოგიურად აქტიურინივთიერებებით მდიდარი და იაფი ნედლეული. ჩვენს მიერ შემუშავებულიამარტივი და ეფექტური ტექნოლოგია, რის საფუძველზეც აღნიშნული ნედლე-ულიდან შესაძლებელია ჩაისმაგვარი პროდუქტების მიღება [3].სუბტროპიკული ხურმის ფოთოლი შეიცავს კაროტინს, ლეიკოდელფინი-დინს და მის გლუკოზიდს, ფლავანოლ კემპფეროლ-3-გლიკოზიდს (0,02%), პო-ლიფენოლოქსიდაზას, ვიტამინ C და სხვა ჯგუფის თითქმის ყველა ვიტამინს,მიკროელემენტებს, ტანინებს, ფლავანოიდებს. მის ტანინებს და ფლავანოიდებსახასიათებს ანტიჰიპერტონიული, ანტიკანცეროგენული, ანტიმუტაგენური თვი-სებები. ფოთლების ექსტრაქტში არის აგრეთვე ასტრაგალინი, რომელსაც გააჩ-ნია ბუნებრივი ანტიგისტამინის ქმედება და ამცირებს ალერგიულ რეაქცი-ებს.სახალხო მედიცინაში ხურმის ფოთლებს იყენებენ ავიტამინოზის და ანე-მიისპროფილაქტიკისათვის, საჭმლის მონელების დარღვევისას, სისხლის მიმოქცე-ვის დაავადებების წინააღმდეგ. [4,5]. ამიტომ სუბტროპიკული ხურმის ფოთ-ლები საზღვარგარეთ ფართოდ გამოიყენება მედიცინასა და კვების მრეწ-ვე-ლობაში [6]. საქართველოში ესBბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებებით მდი-დარი და ეკოლოგიურად სუფთა ნედლეული აღნიშნული მიზნით ჯერ არარის გამოყენებული.ჩვენს პირობებში დადგენილია, რომ იგი შეიცავს ფენოლურ ნაერთებს -7,75%, ექსტრაქტულ ნივთიერებებს – 28,7%, ვიტამინ C – 52,6%, ასევე მძიმელითონებს Cu - 12,0 მგ/კგ, Zn - 29,7 მგ/კგ, Pb - 1,75 მგ/კგ, Cd -0,18 მგ/კგ, Mn-110 მგ/კგ [3]. ხურმის ფოთლებში მძიმე ლითონების შემცველობა არ აჭარ-ბებს კვების პროდუქტებისათვის დადგენილ ნორმებს [7], არ გადადის სამომ-ხმარებლო ექსტრაქტში სრული კონცენტრაციით და ადამიანისათვის უვნებე--ლია, რაც შესაბამისობაშია მსოფლიო ჯანმრთელობის დაცვის ორგანიზაციის(WHO) ნედლეულის არჩევისა და საქართველოს სახელმწიფო კანონის №2542-რს “სურსათის უვნებლობისა და ხარისხის შესახებ”მოთხოვნებთან. აღნიშნუ--ლიდან გამომდინარე იგი შესაძლებელია გამოვიყენოთ კვების მრეწველობაშიდანამატის სახით, ასევე როგორც ჩაისმაგვარი პროდუქტი. იგი ადვილად მი-საწვდომია კომერციული თვალსაზრისითაც.კვლევის ობიექტებია ოზურგეთის რაიონში გავრცელებული სუბტროპი--კული ხურმის ფოთლები, ჩვენს მიერ შემუშავებული ტექნოლოგიით მიღებუ--ლი ჩაისმაგვარი პროდუქტები [8]. კვლევისათვის ვიყენებდით როგორც მწვანეასევე ჩამოცვენილ მოწითალო ფერის ფოთლებს წინასწარ შერჩეული მცენა-რე-ებიდან. შევისწავლეთ სუბტროპიკული ხურმის მწვანე და ჩამოცვენილი ფოთ-ლებისა და მათგან მიღებული ჩაისმაგვარი პროდუქტების ორგანოლეპტი-კურიმაჩვენებლები ტიტეისტერული მეთოდით [9].189

ცხრილი 1.სუბტროპიკული ხურმის ფოთლებისა და მათგან მიღებული პროდუქტე-ბის ორგანოლეპტიკური მაჩვენებლები№№ნიმუშის დასახე-ლება1 ბუნებრივად გამ-შრალი მწვანეფერის ფოთლე-ბი2 გრანულები იგი-ვე ფოთლებიდან3 ბუნებრივად გამ-შრალი მოწითა-ლო ფე-რისფოთლები4 გრანულები იგი-ვე ფოთლებიდანარომატი გემო ნაყენისფერინაზი, ახლავს მო--ხარშული მწვანი--ლის სუსტი არომა-ტიძალიან სასიამოვ-ნო, გამშრალი ხი-ლის ნაზავის არო-მატიდამახასიათებელი,სასიამოვნო, არააქვს მოხარშულიმწვანილის არო-მა-ტიძლიერ სასიამოვნო,გამშრალი ხილისარომატითსუსტი, სასიამოვ-ნო, ოდნავ მოყვე--ბა მოხარშულიმწვანილის გემოძალიან კარგი,დამახასიათებელი,ოდნავ მწკლარტესასიამოვნო, ოდ-ნავ მწკლარტე,არა აქვს მოხარ-შული მწვანილისგემოძალან კარგი, ოდ-ნავ მწკლარტეძალიან ღიაყვითელიმუქი ყვი-თე-ლიმწვანე ჩაისმსგავსიღია ყვითე--ლი მოწი-თა-ლო ელ-ფე-რითმოწითალოცხრილიდან ჩანს, რომ ჩვენს მიერ შემუშავებული ტექნოლოგიით აღნიშ-ნული ნედლეულიდან მიღებული პროდუქტები ხასიათდება ჩაისმაგვარი ორ-განოლეფტიკური თვისებებით. მიუხედავად ამისა, გამომდინარე მცენარის ბი-ოლოგიური თვისებებიდან მიზანშეწონილია ტექნოლოგიური გადამუშავები--სათვის გამოყენებულ იქნას მხოლოდ მცენარიდან ჩამოცვენილი ფოთლები.მწვანე ბაიხის ჩაისაგან და აღნიშნული პროდუქტიდან ვიღებდითწყლის ექსტრაქტს 1,25 : 100 ჰიდრომოდულით, წყლის ტემპერატურა 90-95 o C,ექსტრაჰი-რების ხანგრძლივობა 5-10 წთ, როგორც ჩაის სამომხმარებლო დაყე-ნების დროს. ექსტრაქტების 20 o C –მდე გაცივების შემდეგ მათ ჩაუტარდა ანა-ლიზი მაღალი წნევის სითხური ქრომატოგრაფის გამოყენებით ფლავონოიდუ-რი გლიკოზიდების შემცველობის შესწავლის მიზნით. მიღებული ექსტრაქტებიიფილტრებოდა მაღალი წნევის სითხური ქრომატოგრაფირების ( მწსქ) სპეცი-ალურ ფილტრში (0,45 m). ანალიზისათვის გამოყენებული იყო ქრომატოგრა--ფი Waters (UV/Visible Detector 2489, Binary HPLC Pump 1525) ( შეძენილია სესფ-ისმიერ დაფინანსებული გრანტი #GNSF/ST08/8-513 -ის ფარგლებში), ქრომატო--გრფიული სვეტი Symmetry C 18 , 3,5 m 4,6×75 mm, დეტექტირება 360 ნმ-ზე,გამ-ხსნელთა სითხეები 1%-ანი ფოსფორმჟავა (A), აცეტონიტრილი (B) და 5%-იანი ჭიანჭველმჟავა (A), მეთანოლი (B) (Merck; Aldrich) ხაზობრივ გრადიენტში.გამ-ხსნელის სიჩქარე 1 მლ/წთ, ნიმუშის რაოდენობა 20 L. ქრომატოგრაფირე-ბის ხანგრძლივობა 45 წთ.190

0.07016.89718.476AU0.0600.0500.0400.0300.0200.01010.75711.48011.83613.038Peak1 - 13.955Querctin 3-glucoside - 14.444Quercetin 3-rutinoside - 15.09515.57716.14717.30317.87119.44819.756Quercetine - 21.7130.0000.00 2.00 4.00 6.00 8.00 10.00 12.00 14.00 16.00 18.00 20.00 22.00 24.00 26.00 28.00 30.00 32.00 34.00 36.00 38.00 40.00 42.00 44.00Minutesნახატი 2 . მწვანე ბაიხის ჩაის მწსქცხრილი 2მწვანე ბაიხის ჩაიში ფლავანოიდური გლიკოზიდების შემცველობა№ დასახელება შკავების დრო ფართობი ფართობისAmount Units Peak Type6 13.373 287851 9.35 Unknown7 Peak1 14.151 327692 10.65 Found8 Querctin 3-glucoside 14.381 153948 5.00 3.766 mg/L Found9 Quercetin 3-rutinoside 14.897 278574 9.05 17.245 mg/L Found10 15.643 335737 10.91 Unknown17 Quercetine 21.469 Missing%მწვანე ჩაის ექსტრაქტის ქრომატოგრაფიის შედეგებმა გვიჩვენა, რომ სა-მომხმარებლო 7 წუთიანი ექსტრაჰირების დროს ის შეიცავს 3,766 მგ/ლ იზოკ-ვერციტრინს (კვერცეტინ 3-გლიკოზიდს) და 17,245 მგ/ლ რუტინს (კვერ-ცეტინ3-რუთინოზიდს). ხოლო ხურმის ფოთლის ჩაისმაგვარი პროდუქტის სამომხმა-რებლო ექსტრაქტი შეიცავს აღნიშნულ ნივთიერებებს შესაბამისად – 15,407მგ/ლ და 51,164 მგ/ლ. (ნახატები და ცხრილები სათანადოდ 2 და 3 ). აღნიშ-ნული ნივთიერებები კატეხინების შემდეგ გამოირჩევიან მაღალი P - ვიტამი-ნური აქტივობით.0.07016.89718.476AU0.0600.0500.0400.0300.0200.01010.75711.48011.83613.038Peak1 - 13.955Querctin 3-glucoside - 14.444Quercetin 3-rutinoside - 15.09515.57716.14717.30317.87119.44819.756Quercetine - 21.7130.0000.00 2.00 4.00 6.00 8.00 10.00 12.00 14.00 16.00 18.00 20.00 22.00 24.00 26.00 28.00 30.00 32.00 34.00 36.00 38.00 40.00 42.00 44.00Minutesნახატი 3 . ხურმის ფოთლებიდან მიღებული პროდუქტის მწსქ191

ცხრილი 3ხურმის ფოთლებიდან მიღებულ პროდუქტში ფლავანოიდური გლიკოზიდებისშემცველობა№ დასახელება შკავების დრო ფართობი ფართობის%Amount Units Peak Type5 Peak1 13.955 57026 0.86 Found6 Querctin 3-glucoside 14.444 629872 9.54 15.407 mg/L Found7 Quercetin 3-rutinoside 15.095 826498 12.52 51.164 mg/L Found10 16.897 830515 12.58 Unknown11 17.303 163487 2.48 Unknown12 17.871 1084647 16.43 Unknown13 18.476 1268569 19.22 Unknown16 Quercetine 21.713 107862 1.63 6.914 mg/L Foundშევადგინეთ დაბალი ხარიახის მწვანე ბაიხის ჩაისა და ხურმის ფოთ-ლებიდან მიღებული ჩაისმაგვარი პროდუქტის მექანიკური ნარევები შესაბა-მი-სად შემდეგი წონითი თანაფარდობით: 1 : 1; 2 : 1; 2,5 : 0,5 (ცხრილი 4) ნა--რევების ორგანოლეპტიკური შეფასება ხდებოდა ტიტეისტერული მეთოდით[9].როგორც ცხრილიდან ჩანს შედგენილი ნარევების კომპონენტები სრულშესაბამისობაშია ერთმანეთთან. განსაკუთრებით გამოირჩევა ნარევი 2 : 1 შე--ფარდებით. ამ შემთხვევაში არ იკარგება მწვანე ჩაის ორგანოლეპტიკუტი მაჩ-ვენებლები, არამედ მნიშვნელოვნად უმჯობესდება როგორც არომატი, ასევე ნა-ყენის გემო და ფერი. ქრომატოგრაფიული ანალიზის შედეგების გათვალის-წი-ნებით აღნიშნული დანამატის გამოყენებით მნიშვნელოვნად უმჯობესდებამწვანე ჩაის ექსტრაქტის P – ვიტამინური აქტივობა იზოკვერციტრინის დარუ-ტინს კონცენტრაციის ზრდის გამო. ეს ჩაისმაგვარი პროდუქტი შესაძლებე-ლია გამოყენებულ იქნას დაბალი ხარიახის ჩაის პროდუქტის სამომხმარებლოთვგისებების გასაუმჯობესებლად.ცხრილი 4.მწვანე ბაიხის ჩაისა და სუბნროპიკული ხურმის ფოთლების ჩაისმაგვარიპროდუქტის ნარევების ორგანოლეპტიკური მაჩვენებლები№ ნიმუშის დასა- არომატი გემო ნაყენის ფერი გარეგანი სა-ხელებახე1 ხურმის ფოთ-ლის პროდუქტი2 დაბალი ხარის-ხის მწვანე ჩაი3 ნარევი1 : 14 ნარევი2 : 15 ნარევი2,5 : 0,5გამშრალი ხი-ლის, სასია-მოვნოუხეში მიუღე-ბელიგამშრალი ხი-ლის, სასია-მოვნოსასიამოვნოსასიამოვნოგამშრალი ხილის, მუქი მოწითა-ლო- გრანულირე-სასიამოვნო ყავისფერი, გამ- ბულიჭირვალეუხეში მომწარო ყვითელი მღვრიე წვრილისასიამოვნო რბი-ლი მწკლარტესასიამოვნომწკლარტესასიამოვნომწკლარტე ოდ-ნავმომწარომუქი ყვითელიმოყავისფერო, გამ-ჭირვალემუქი ყვითელი,გამჭირვალემუქი ყვითელი,მღვრიეწვრილიწვრილიწვრილი192

Lლიტერატურა1. Листья хурмы http://webrob.ru/?page_id=782. Корейские чаи http://sik.agava.ru/sk/008.html3. მაისურაძე ზ., ტაკიძე რ., მაისურაძე დ., ჯაველიძე ც., სალუქვაძე მ. სუბ-ტროპიკული ხურმის ფოთლებისაგან ჩაისმაგვარი პროდუქტების წარმოება. სა-ერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენ-ციის “სურსათის უვნებლობის პრობლემე-ბი” შრომათა კრებული, შაქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტი, თბილისი,2009, გვ.50-54.4. Листья хурмы http://ioudif.narod.ru/holi/diosp.html5. http://gnbs.simple-true.org.ua/rus/otdel5php6. Листья хурмы http://club.trios.e-gloryon.com/57476036557. “სასურსათო ნედლეულისა და საკვები პროდუქტების ხარისხისა და უსაფ-რთხოების სანი-ტარული წესები და ნორმები”- სანწდან 2.3.200-00, დამტკიცე-ბულია საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობის და სოციალური დაცვის მინის-ტრის № 301 ბრძანებით, თბილისი, 16.08.2001 წ.8. მაისურაძე ზ., ტაკიძე რ., მაისურაძე დ., ჯაველიძე ც., სალუქვაძე მ. ჩაისტიპის მაღალექსტ-რაჰირებადი პროდუქციის ტექნოლოგიის დამუშავების ძი-რითადი ასპექტები. საერთაშორისო სამეცნიერო-პრაქტიკული კონფერენციის“ინოვაციური ტექნოლოგიები და თანამედროვე მასა-ლები” შრომათა კრებუ-ლი,აკაკი წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, ქუთაისი,2010,გვ.39-41.9. ჯინჯოლია რ., გულუა კ., ჩიქოვანი ნ. ჩაის ქიმიის პრაქტიკუმი.თბილისი.გამ. განათლება. 1983.158გვ.რეზიუმესუბტროპიკული ხურმის ფოთლებიდან მიღებული პროდუქტი – პერსპექტიუ-ლი ბუნებრივი დანამატიმაისურაძე ზ.ა., ჯაველიძე ც.ა., სალუქვაძე მ.მ., მაისურაძე დ.ა.*ჩაის, სუბტროპიკული კულტურების და ჩაის მრეწველობის ინსტიტუტი* საზოგადოებრივი ორგანიზაცია - ასოციაცია “სიგმა”დაბალხარისხიანი მწვანე ბაიხის ჩაის სამომხმარებლო თვისებების გაუმ-ჯობესება შესაძლებელია სუბტროპიკული ხურმის ფოთლებიდან მირე-ბულიჩაისმაგვარი პროდუქტის დამატებით. აღნისნული ნედლეული ამ მიზნითჩვენს პირობებში დღემდე გამოუყენებელია. იგი ადვილად მისაწვდომია კო-მერციული თვალსაზრისითაც.193

უსაფრთხო საკვები პროდუქტები და ორგანული სასოფლო-სამეურნეო პრაქტიკავ. ცანავა, თ. რევიშვილი, ლ. ბიგვავა, გ. ჯიჯიეშვილიჩაის, სუბტროპიკული კულტურებისა და ჩაის მრეწველობის ინსტიტუტივ.ცანავაჩაის, სუბტროპიკული კულტურებისა და ჩაის მრეწველობის ინსტიტუტის, სოფ-ლის მეურნეობის მეცნიერებათა დოქტორი, სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათააკადემიის აკადემიკოსი. არის მრავალი სამეცნიერო შრომის, გამოგონებისა და მო-ნოგრაფიის ავტორი.თ. რევიშვილიჩაის, სუბტროპიკული კულტურებისა და ჩაის მრეწველობის ინსტიტუტის დირექ-ტორი. ტექნიკის მეცნიერებათა დოქტორი. არის მრავალი სამეცნიერო შრომის, გა-მოგონებისა და მონოგრაფიის ავტორი.განხილულია საკვები პროდუქტების ბაზარზე და საქართველოს სოფლის მეურნეობაში არ-სებული მდგომარეობა. ავტორებს მიაჩნიათ, რომ მოსახლეობის უვნებელი სურსათით უზრუნველ-ყოფის და სოფლის მეურნეობის რეაბილიტაციის გზაზე ერთ-ერთ სერიოზულ მიმართულებას ორ-განული სექტორის ჩამოყალიბება და განვითარება წარმოედგენს.სასურსათო პროდუქტების უვნებლობა თანამედროვე მსოფიოს ერთ-ერთუმნიშვნელოვანეს პრობლემას წარმოადგენს. მსოფლიოს სასურსათო უსაფრთხო-ების რომის დეკლარაციის თანახმად (Rome Declanration on world food Security -1996) ყოველ ადამიანს აქვს უფლება მოიხმაროს უვნებელი სურსათი, ანუ სურსა-თი, რომელის ზიანს არ მიაყენებს მის ჯანმრთელობასა dა სიცოცხლეს.დღეისათვის დადასტურებულად უნდა ჩაითვალოს, რომ გარემოს დაბინძუ-რება, რომელიც უარყოფითად მოქმედებს ბიოსფეროს ყველა ელემენტის კვლავ-წარმოებაზე, განსაკუთრებით მწვავედ სოფლის მეურნეობაზე აისახება; მაგალი-თად ატმოსფეროს მოწამვლის შედეგად მნიშვნელოვნად მცირდება მარცვლეუ-ლის, ბოსტნეულის და სხვა სასოფლო-სამეურნეო კულტურების მოსავლიანობა,ხოლო მხოლოდ ეროზიის შედეგად ნიადაგის დანაკარგები ყოველწლიურად მრა-ვალ მილიარდ ტონას შეადგენს.მეორეს მხრივ დაბინძურების საერთო მოცულობაში ასევე საკმაოდ დიდიასაკუთრივ სასოფლო-სამეურნეო დაბინძურების წილი, თუმცა საზოგადოებას უკა-ნასკნელ დრომდე ეს ნაკლებად ჰქონდა გაცნობიერებული; უფრო მეტიც, მინერა-ლური საუქებისა და მცენარეთა დაცვის ქიმიური საშუალებების მასიური გამოყე-ნების პირველ ეტპზე შეიქმნა ილუზია, რომ მათ შეუძლიათ სოფლის მეურნეობისლამის ყველა ძირითადი პრობლემის გადაწყვეტა.მაგრამ ქიმიურმა ეიფორიამ გაიარა და აღმოაჩინა, რომ მას მრავალი ნეგატი-ური მხარე გააჩნია, ხოლო იმის შემდეგ, რაც სასმელ წყალსა და კვების პროდუქ-ტებში გახშირდა ტოქსინების აღმოჩენის შემთხვევები ცხადი გახდა, რომ ქიმიკა-ტების დიდი დოზებით გამოყენებას შეუძლია სერიოზული საფრთხე შეუქმნასროგორც გარემოს, ასევე ადამიანის ჯანმრთელობას.194

აღიარებულია, რომ სამედიცინო თვალსაზრისით მანვე შენაერთების განსა-კუთრებულად საშიშ წყაროს სწორედ საკვები პროდუქტები წარმოადგენენ. ქიმიუ-რი პესტიციდები, მათი მეტაბოლიტები და დეგრადაციის პროდუქტები, ნიტრატე-ბი, ნიტრიტები და N - ნიტროზო ნაერთები, ტოქსიკური მეტალები, პოლიციკლუ-რი არომატული ნახშირწყალბადები, ფტორის შენაერთები, მიკო-ტოქსინები და ან-ტიბიოტიკები - აი საკვები პროდუქტების ძირითადი ქიმიური და ბიოლოგიურიდამაბინძურებლების არასრული ჩამონათვალი [7].ცხადია, რომ ქიმიკატების გამოყენების შედეგად მნიშვნელოვნად გაიზარდამათი ნარჩენი რაოდენობების საკვებში მოხვედრის საშიშროება, რის საილუსტრა-ციოდ ყველასათვის ცნობილი დდტ-ს და მისი კუმულაციის მაგალი-თიც კმარა,რომლის მატარებელს დღეისათვის პლანეტის პრაქტიკულად მთელი მოსახლეობაწარმოადგენს.მას შემდეგ, რაც ცივილიზებულმა სამყარომ სრულად გააცნობიერა სურსა-თის უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული რეალური პრობლემების არსებობა, საერ-თაშორისო ორგანიზაციებისა (FAO, WHO) და განვითარებული ქვეყნების (ევრო-კავშირი, აშშ, კანადა, იაპონია) მთავრობების ერთობლივი ძალისხმევით მიღებულიქნა მრავალი საკანონმდებლო აქტი და ოფოციალური დოკუმენტი, რომელთა სა-ფუძველს მომხმარებელთა ინტერესების დაცვა და უვნებელი სურსათით მათიუზრუნველყოფის ხელშეწყობა წარმოადგენს.ალბათ სწორედ ამ კონტექსტში უნდა განვიხილოთ სურსათის ხარისხის მი-მართ ყოველთვის პრეტენზიული ევროპელი და ამერიკელი მომხმარებლის შეხე-დულებების ტრანსფორმაცია, რომელიც ხარისხთან ერთად პრიორიტეტად საკვე-ბი პროდუქტების უვნებლობას მიიჩნევს და მზადაა ასეთ სურსათში ბევრად მეტიგადაიხადოს.რა მდგომარეობაა ამ თვალსაზრისით საქართველოში? დავიწყოთ იმით, რომქვეყნის ეკონომიკის ლიბერალიზაციის პირობებში მდგომარეობა, როცა სახელმწი-ფოს მხრიდან ბიზნესის კონტროლი და ადმინისტრირება შერბიულე-ბულია, ხო-ლოსურსათის ხარისხისა და უვნებლობის ჯეროვანი კონტროლი არ ხორციელდე-ბა, ადგილობრივ არაკეთილსინდისიერ მეწარმეებსა და იმპორტიორებს სხვადას-ხვა სახის ფალსიფიცირებისაკენ უბიძგებენ.გარდა ამისა, იქმნება იმის რეალური საშიშროება, რომ თუნდაც იმ ქვეყნები-დან, სადაც ამ სფეროში მკაცრი კონტროლია დაწესებული, მოხდეს უხარისხო დადეფექტური, ვადაგასული, დასნეულებული და ა.შ. სურსათის შემოდინება, რაცსავარაუდოდ ხორციელდება კიდეც.საგულისხმოა, რომ საქართველო, როგორც მსოფლიო სავაჭრო ორგანი-ზა-ციის წევრი ქვეყანა ექვივალენტური კონტროლისა და ინსპექტირების პრინცი-პი-დან გამომდინარე, ვერ განახორციელებს იმპორტირებული პროდუქტების ინსპექ-ტირებას, თუ იგი ამას არ გააკეთებს ადგილობრივად წამოებული სურსათის მი-მართ [5].ბუნებრივია,რომ მოსახლეობის დაბალი მსყიდველობითუნარიანობის პი-რობებში, განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობა სურსათის ადგილობრის მწარმოებ-ლებს შეექმნათ, ვინაიდან მათი პროდუქცია პრაქტიკულად უძლური აღმოჩნდაიაფფასიანი ნიტრატებისა და მავნე საკვები დანამატების, სხვადასხვა საფრთხისმატარებელი ინგრედიენტების მაღალი შემცველობის მქონე იმპორტული სურსა-თის წინაშე.195

ზემოდთქმულის საილუსტრაციოდ ქართული ჩაის მაგალითიც კმარა, რო-მელიც არაკონკურენტუნარიანი გახდა არა მხოლოდ ჩაის მსოფლიო ბაზარზე, არა-მედ ბაზრის მნიშვნელოვანი სეგმენტი დაკარგვა ქვეყნის შიგნითაც, სადაც იგი იმ-პორტულმა, ხშირ შემთხვევაში მდარე ხარისხის, ფალსიფიცირებულმა და ჯან-მრთელობისათვის საზიანო პროდუქციამ ჩაანაცვლა.ასევე დამაფიქრებელი მდგომარეობაა შექმნილი ხილ-ბისტნეულისა და ბახ-ჩეულის გაყიდვების სფეროში. შეიძლება ითქვას, რომ ბაზარზე წარმოდგენილიბოსტნეულისა და ხილის დიდი ნაწილი იმპორტირებულია და მათში პესტიციდე-ბის ნარჩენი რაოდენობა უმეტეს შემთხვევაში დასაშვებს რამდენჯერმე აღემატება.ცხადია, რომ ასეთი პროდუქტების სისტემატური მიღება საფრთხეს უქმნის ადამი-ამის ჯანმრთელობას.კიდევ ერთი პოტენციური საფრთხე, რომელიც შეიძლება დაემუქროს ჩვენიმოსახლეობის ჯანმრთელობას, ქვეყანაში გენმოდოფოცირებული სასურსათო პრო-დუქტების გავრცელება შეიძლება გახდეს. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოსპარლამენტმა 2008 წელს მოახდინა ბიოუსაფრთხოების კარტახენას ოქმის რატიფი-ცირება, შესაბამისი საკანონმდებლო ბაზა ჯერ კიდევ არ არის შექმნილი, რის გამოცდიდი ალბათობით უნდა ვივარაუდოთ, რომ ქვეყანაში შემოდის გენმოდიფიცირე-ბული პროდუქტები და სამწუხაროდ არავინ იცის თუ რა ზიანს მოუტანს მათიგავრცელება ადამიანის ჯანმრთელობასა და გარემოს ვთქვათ 10 ან 15 წლის შემ-დეგ.საქართველოს სასურსათო ბაზარზე არსებული მდგომარეობის ზედა-პირუ-ლი ანალიზიც ცხადყოფს, რომ მოსახლეობის უსაფრთხო საკვები პროდუქ-ტებითუზრუნველყოფის საქმეში ქვეყანაში პრობლემებია, რომელთა გადაწყვეტის გზებისხვა საკითხებთან ერთად უწინარეს ყოვლისა თანამედროვე ტექნოლო-გიების გა-მოყენებით სოფლია მეურნეობის სრულ რეაბილიტაციაში უნდა ვეძებოთ.დასამალი არ არის,რომ სასოფლო-სამეურნეო კულტურების მოვლა-მოყვა-ნის, გადამუშავების და განსაკუთრებით გაყიდვების (მ.შ. ექსპორტის, რომელიცპროდუქტის კონკურენტუნარიანობის ერთ-ერთ ძირითად მაჩვენებელს წარმოად-გენს) სფეროში შექმნილი სიტუაცია კრიტიკულ ზღვარს მიუახლოვდა. მდგომარე-ობა კიდევ უფრო დამძიმდა ე.წ. რუსული ემბარგოს ამოქმედების შემდეგ და დღესქართული სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტების გაყიდვები და ექსპორტი - მცირეპარტიებით, მაღალი რისკისა და დაბალი ფასების პირობებში ხორციელდება.ბუნებრივია, რომ შექმნილი ახალი რეალობიდან გამომდინარე, დღის წეს-რიგში სერიოზულად დგას ბაზრის დივერსიფიკაციის საკითხი და ამ მხრივ იმე-დის მომცემია ევროკავშირთან თავისუფალი სავაჭრო რეჟიმის შესაძლო შემოღებისპერსპექტივა, თუმცა უნდა ვაღიაროთ, რომ სამწუხაროდ ჩვენი სასოფლო-სამეურ-ნეო პროდუქციის დიდი ნაწილი როგორც ხარისხის, ასევე უვნებლობის თვალსაზ-რისით ჯერ-ჯერობით სრულად არ შეესაბამება თანამედ-როვე მოთხოვნებს.მიგვაჩნია, რომ სასოფლო-სამეურნეო წარმოების რეაბილიტაციის და საკვე-ბი პროდუქტების ხარისხისა და უვნებლობის მაღალ ევროპულ სტანდარ-ტებთანმიახლოების გზაზე ერთ-ერთ სერიოზულ მიმართულებას სოფლის მეურნეობისორგანულ მიწათმოქმედებაზე თანდათან გადასვლა, ორგანული სექტორის ჩამოყა-ლიბება და განვითარება წარმოადგენს.ორგანულს უწოდებენ პროდუქტებს, რომლებიც არ შეიცავენ გენეტიკურადმოდიფიცირებულ ორგანიზმებს, სასოფლო-სამეურნეო ქიმიასა და ქიმიურ საკვებ196

დანამატებს. დადგენილია, რომ ორგანულად მიღებული სურსათი კონვენცი-ურ-თან შედარებით უფრო მეტ ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებებს შეიცავს დაკარგი გემოვნური თვისებებით და მაღალი შენახვისუნარიანობით გამოირჩევა.გარდა ამისა ორგანული საკვები პროდუქტები, როგორც წესი ნაკლებ ტოქსიკურელემენტებს შეიცავენ და ნაკლები ალბათობით იწვევენ საკვებით მოწამვლას, ხო-ლო მათ წარმოებას აქვს გარემოზე დადებითი ზემოქმედების ეფექტი [6].სავარაუდოდ სწორედ ზემოთ ჩამოთვლილმა გარემოებებმა მისცა ბიძგი ორ-განულ სასოფლო-სამეურნეო მოძრაობას ევროპისა და ამერიკის განვითარებულქვეყნებში, სადაც გასული საუკუნის 80-იანი წლებიდან დაიწყო სოფლის მეურნეო-ბაში ორგანული სექტორის ჩამოყალიბებისა და სწრაფი ზრდის პროცესი.გაერო, ევროკავშირი, გლობალური სასოფლო-სამეურნეო ასოციაციები, გან-ვითარებული ქვეყნების მთავრობებთან ერთად სერიოზულ მუშაობას ეწევიან ასე-თი მიდგომის გასავრცელებლად და მიუხედავად არათანაბარი სასტარტო პირობე-ბისა, ორგანული სასოფლო-სამეურნეო წარმოება მეტად ნაკლები წარმატებითმსოფლიოს ხუთივე კონტინენტზე ვითარდება.სამწუხაროდ საქართველო იმ ქვეყნების რიცხვს მიეკუთვნება, სადაც ორგა-ნილო სოფლის მეურნეობა სუსტად არის განვითარებული, თუმცა არსებობს გარე-მოებები, რომლებიც კარგ საფუძველს ქმნიან სასოფლო-სამეურნეო კულტურებისორგანულად მოვლა-მიყვანის პრაქტიკის გასავრცელებლად, მათ შორის ჩვენი აზ-რით განსაკუთრებით მნიშვნელოვანის:მსოფლიო ბაზარზე ორგანულ სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტებზე არსე-ბული მაღალი პრემიალური ფასდანამატი; საქართველოში ტორფის, ცეოლითის,ფოსფოროტის, მურა ნახშირის, სხვა ადგილობრივი აგრომადნების სერიოზულიმარაგების არსებობა; სასოფლო-სამეურნეო კულტურების მოვლა-მოყვანისა და გა-დამუშავების სფეროში მაღალი კვალიფიკაციის სამეცნიერო კადრებისა და სპეცია-ლისტების არსებობა; ორგანული პროდუქტების წარმოების საკანონმდებლო დანორმატიული ბაზით უზრუნველყოფა.სოფლის მეურნეობის განვითარების საერთაშორისო ფონდისა (IFAD) დამრავალი უცხოელი ექსპერტის შეფასებით სასურველია ორგანული მიწათმოწმე-დების ჩართვა განვითარებად ქვეყნებში განხორციელებულ საინვესტიციო პროგ-რამებსა და პროექტებში, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია საქართველოს მცი-რე მიწიანი, ღარიბი, მოსახლეობისათვის, რომელთა მეურნეობების ორგანულადგარდაქმნა შესაძლოა მათი ოჯახებისათვის მრავალ კარგ ცვლილებასთან იყოს და-კავშირებული.დღეისათვის დადგენილად უნდა ჩაითვალოს, რომ ორგანულად განოყიერე-ბული ნიადაგი ბიოლოგიურად უფრო აქტიურია, ხოლო ორგანული სასუქების გა-მოყენება მნიშვნელოვნად ზრდის ნიადაგის ნაყოფიერებას და შესაბამისად ხელსუწყობს მცენარის ნორმალურ ზრდა-განვითარებასა და პროდუქტიულობას, რაცმთლიანად დაადასტურა ჩვენს მიერ 2009-2010 წლებში შ. რუსთაველის ეროვნულისამეცნიერო ფონდის მიერ დაფინანსებული საგრანტო პროექტის GNSF/ST08/8-503ფარგლებში ჩატარებულმა კვლევითმა სამუშაოებმა [6].მუნებრივია, რომ ნიადაგის ორგანულად განოყიერება ტრადიციული ორგა-ნული სასუქებით (ნაკელი, ტორფი და სხვ.) საკმაოდ შრომატევადი და რთულისაქმეა და შემდეგ ქმედებაზეა გათვლილი, რაც გარდამავალ (კონვერსიის) პერი-ოდში მოისავლის და შესაბამისად შემოსავლების შემცირებასთან არის დაკავშირე-197

ბული, ხოლო ასეთ პირობებში პოტენციური ბიოფერმერისათვის უაღრესად რთუ-ლია მიიუღოს მეურნეობის ორგანულად გარდაქმნის მეტად საპასუხისმგებლო გა-დაწყვეტილება [7].მეორეს მხრივ უნდა აღინიშმოს, რომ საქართველოს სოფლის მეურნეობაშიორგანული სექტორის ჩამოყალიბება წარმოუდგენელია კონცენტრირებული, სამ-რეწველო ორგანული სასუქების გარეშე, ვინაიდან როგორც პტრაქტიკა გვიჩვენებსმათი გამოყენება ბევრად უფრო ეფექტურია, ვიდრე ნებისმიერი ცნობილი ორგა-ნული, თუ მინერალური სასუქის. სამწუხაროდ, ამ თვალსაზრისით მიუხედავადიმისა, რომ არსებობს სერიოზული სანედლეულო ბაზა, ჩვენი პოზიციები რბილადრომ ვთქვათ სუსტია.ცხადია, რომ ჩვენთვის მნიშვნელოვანია ევროპისა და ჩრდილოეთ ამერიკისგანვითარებული ქვეყნების გამოცდილება, სადაც სწრაფად მზარდი ორგანულისექტორის მოთხოვნის შესაბამისად, ბუნებრივი ნედლეულის (ტორფი, მურა ნახ-შირი, ლეონარდიტი, ცეოლითი და სხვ.) ბაზაზე ორგანილი სასუქების წარმოებისტექნოლოგიების სრულყოფისა და განვითარებისათვის სერიოზული კვლევითისამუშაოები მიმდინარეობს.უკანასკნელ პერიოდში, ამ ქვეყნების ორგანულ მეურნეობებში სულ უფრომზარდი პოპულარობით სარგებლობს ჰუმინისა და ფულვო მჟავებზე დაფუძნებუ-ლი კონცენტრირებული ჰუმინური სასუქები. გარდა იმისა, რომ კონცენტრირებულჰუმატებს შეუძლიათ ჩაანაცვლონ დიდი რაოდენობის ჩვეულებრივი სასუქი (1 კგფხვნილი ან 1 ლ ხსნადი კონცენტრატი შეიძლება 10-30 ტონა ორგანული სასუქისექვივალენტური იყოს), ისინი აგრეთვე მნიშვნელოვნად აჩქარებენ ნიადაგში მიმ-დინარე ჰუმიფიკაციის პროცესებს.დღეისათვის ჰუმინური პროდუქტები უკვე ფართოდ არის გავრცელებულიმთელს მსოფლიოში. საკმარისია ითქვას, რომ მხოლოდ ევროპული ბაზრის მოცუ-ლობა 1 მილიარდ ევროდ არის შეფასებული, ხოლო მიმწოდებლებს შორის მაღალირეპუტაციის მქონე ცნობილი კომპანიებია: Daymsa, Humintech, Omnia, Valagro, AmericanColloids და სავ. (8, #ob – 2009).გასაგები მიზეზების გამო ზემოთ ჩამოთვლილი ბრენდები და მათი პრო-დუქტები ქართულ ბაზარზე ჯერ კიდევ არ არიან წარმოდგენილი. სამაგიეროდ ბა-ზარზე უკვე გამოჩნდა ადგილობრივი წარმოების ნატურალური ნედლეულის ბა-ზაზე დამზადებული და ორგანო-მინერალური სასუქები (Agro – Vitae, Zeo-peat დასხვ.), რაც გარკვეული ოპტიმიზმის საფუძველს იძლევა, თუმცა მათი ეფექტურობასამეცნიერო ცდებითა და აგრონომიული შედეგებით დადასტურებას მოითხოვს.დასასრულს კიდევ ერთხელ გვინდა ხაზგასმით აღვნიშნოთ, რომ მიუხედა-ვად მოსალოდნელი სირთულეებისა მიგვაჩნია, რომ საქართველოს სოფლის მეურ-ნეობაში ორგანული სექტორის ჩამოყალიბება და განვითარება ერთი შეხედვითმცირე, მაგრამ შეიძლება უაღრესად მნიშვნელოვანი ნაბიჯი აღმოჩნდეს ეკონომი-კის ამ დარგის რეაბილიტაციის და განვითარების გზაზე.ბუნებრივია ჩვენ არ გვაქვს ილუზია, რომ ერთი ან ორი წლის შემდეგ საქარ-თველო ორგანული სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტების მწარმოებელი და ექ-სპორტიორი ქვეყანა გახდება, ვინაიდან ჯერ ერთი ეს გარკვეულ დროს მოითხოვსდა იგი მრავალ სხვა ფაქტორთან ერთად მთავრობისა და ბიზნესის ერთობლივ, მი-ზანდასახულ ძალისხმევასთან არის დაკავშირებული,მაგრამ, თუ გავითვალისწინებთ უკანასკნელ პერიოდში ქვეყნის ეკონომი-198

კურ მიღწევებს, ხელსაყრელ ნიადაგობრივ და კლიმატურ პირობებს, ნიადაგის ორ-განულად განოყიერებისათვის მდიდარ სანედლეულო რესურსებს და მაღალ სა-მეცნიერო-პრაქტიკულ პოტენციალს, და თუ ამ შესაძლებლობებს გონივრულადგამოვიყენებთ, მაშინ საქართველოში ორგანული სოფლის მეურნეობა შესაძლოაბევრად უფრო სწრაფად განვითარდეს, ვიდრე ეს ლათინური ამერიკის და აზიისგანვითარებად ქვეყნებში ხდება.გამოყენებული ლიტერატურა:1. საქართველოს კანონი ”სურსათის უვნებლობისა და ხარისხის შესა-ხებ”, 2005.2. საქართველოს კანონი ”ბიოლოგიური აგროწესების განხორციელე--ბის შესახებ”, 2006.3. ევროპის პარლამენტისა და საბჭოს რეგულაცია (EC) # 178/2002, გა-მომცემლობა ”სამკალი”, თბილისი, 2006.4. აგროინფო - # 2, # 3 – 2006, # 5 – 2007.5. საქართველოს სტრატეგიული კვლევებისა და განვითარების ცენ-ტრი, ბიულეტენი # 110, # 111, 2008.6. ჟურ. ”სუბტროპიკული კულტურები” # 1-4, 2010.7. საქართველოს სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა აკადემიის ”მო-ამბე”, # 20, 2007, # 27, 2010.8. NEW AG INTERNATIONAL, THE WORLDS LEADINGPUBLICATION ON HIGH TECH AGRIGULTURE, lune, September –2004, March – 2005, November – 2008, November – 2009.რეზიუმეუსაფრთხო საკვები პროდუქტები და ორგანული სასოფლო-სამეურნეო პრაქტიკავ. ცანავა, თ. რევიშვილი, ლ. ბიგვავა, გ. ჯიჯიეშვილიჩაის, სუბტროპიკული კულტურებისა და ჩაის მრეწველობის ინსტიტუტისტატიაში განხილულია საკვები პროდუქტების ბაზარზე და საქართველოსსოფლის მეურნეობაში არსებული მდგომარეობა. ავტორებს მიაჩნიათ, რომ მოსახ-ლეობის უვნებელი სურსათით უზრუნველყოფის და სოფლის მეურნეობის რეაბი-ლიტაციის გზაზე ერთ-ერთ სერიოზულ მიმართულებას ორგანული სექტორის ჩა-მოყალიბება და განვითარება წარმოედგენს.199

იაპონიაJAPAN200

Foodborne Illness Trends in Japan from 2000 to 2009.Shinichi KawamotoNational Food Research Institute, Tsukuba, 305-8642, Japan:taishi@affrc.go.jpIntroductionFoodborne illness is a serious public health threat. The Centers for Disease Control and Prevention(CDC) estimates that 76 million foodborne illnesses, including 325,000 hospitalizationsand 5,000 deaths, occur in the USA each year. During the past decades significant changeshave taken place in the life style of people, including the use of new methods for processingand preparing foods. Surveillance for foodborne illness has been emphasized because of thecentralization of food production and increased international trade and tourism. The responsibilityfor food safety has moved from individuals to industries and government, and thesechanges have created the potential for epidemiological outbreaks of foodborne diseases.My goal was to investigate the current trend of foodborne illness outbreaks in Japan for the10-year period from 2000 to 2009 by considering prevalence and mortality with respect to foodpreparing facilities, causative agents and the food sources involved.Materials and MethodsSurvey and raw data for foodborne illness outbreaks and patients in Japan were obtained fromthe Data for the Statistics of Food Poisoning in Japan published by the Ministry of Health, LaborandWelfare(MHLW) of Japan (Available at: http://www.mhlw.go.jp/topics/syokuchu/04.html).Results and DiscussionOutbreaks of foodborne illnesses and prevalenceFigure 1 shows a summary of foodborne illness outbreaks and patients reported in Japan from2000 to 2009. The total outbreaks and patients affected over the past 10yearswere 16,014 and298,272, respectively, and there were 61 deaths related to foodborne illness. The annual numberof outbreaks ranged from 2,247 to 1,048 with an average of 1602 and the annual numberof patients ranged from 43,307 to 20,249 with an average of 29,840.Thetendency of a decreaseyear by year in the number of outbreaks was evident, but a concomitant decrease was notobserved in the number of patients. The prevalence of illness per 100,000population over thepast 10 years varied from 34.2 to 15.9 with an average of 23.4 that was slightly lower than thepreviously reported value of 28.0 for the years1981 to 1995 1).201

Figure 2 shows that 67.3% or 50.8% of foodborne illness outbreaks or patients, respectively,were due to bacteria, 19.1% or 41.7% to viruses, and 8.2% or 21.1% was caused by toxins.Over the past 10 years, 65.6% (40 deaths) and 34.4% (21 deaths) of foodborne illness deathswas caused by toxins (eating poisonous mushrooms, 17 deaths; eating of poisonous pufferfish, 23 deaths) and bacteria (see below), respectively.The venues and types of foods implicated in reported outbreaksA wide variety of foods are available to the public. In general, food production facilities arelocated far away from places of final consumption, which consider ably complicates the controlof food poisoning. A great deal of protection of the food supply is due to inspectionbyprefectural and provincial food health agencies whose vigilance prevents the sale of adulteratedfood that might otherwise enter food markets. The foods are served at homes and placesof public consumption such as restaurants, hotels, work places, schools, retail markets, and otherplaces. The places where foodborne illness outbreaks occurred were in restaurants, homes,hotels, caterers, and work places at 33.1%, 10.8%, 6.2%, 3.4%, and 3.2%, respectively, overthe past 10 years. The major foods reported as vehicles of transmission of foodborne diseasewere fresh sea food(8.1%), compound foods(5.6%),fresh and processed vegetables includingmushrooms(4.9%), fresh and processed meats(4.5%), and grains and their processed products(1.4%).In 43.9% of outbreaks the vehicle of transmission was unknown. Among seafood,the major causes of food poisoning outbreaks were shellfish (3.9% of total outbreaks)andpuffer fish (2.1%), and among vegetables the major cause was mushrooms (3.4%). Thus, shellfish,puffers and mushrooms were frequent causes of food poisoning in Japan.Bacteria and viruses responsible for foodborne diseasesAs shown in Table 1, 67.3% (10,776 cases) of total outbreaks by bacterial food poisoning(16,014)had etiologies related to Campylobacter jejuni/coli(29.5%), Salmonellaspp(15.5%), Vibrio parahaemolyticus(9.5%), Staphylococcus aureus(4.1%), verotox in-producingenterohemorrhagicE. coli(1.2%)and other pathogenic E. coli(3.9%), Clostridium perfringens(1.8%),Bacillus cereus(0.9%), and other species (0.8%). On the other hand, the majorcauses of bacterial etiology for foodborne illness patients (50.8% of total patients) were Salmonellaspp.(13.8%),S.aureus(8.8%), C.jejuni/coli(8.2%), C.perfringens(7.4%), V.parahaemolyticus(6.3%),and other pathogenic E. coli(4.3%). The bacterialetiology for 21 foodborneillness deaths (34.4% of total deaths) from 2000 to 2009were enterohemorrhagicE. coli(11),Salmonellaspp. (7), S.aureus(1), C.perfringens(1), and B.cereus(1).Viral food poisoning wasexclusively caused by norovirus. 19% and 41.5% of the food borne illness outbreaks and pati-202

ents, respectively, were due to no rovirus over the past 10 yearsTable1. Etiologic agents involved in outbreaks and patients of reported foodborne diseases inJapan during the period 2000 to 2009.Annual change of foodborne diseases caused by major pathogenic bacteria and norovirusFigure 3 shows a summary the of trends of foodborne diseases caused by major pathogenicbacteria and norovirus. The outbreaks by S.aureus, C.perfringens, and enterohemorrhagicE.coli were at a low level without a great change over the past 10 years. The annual averagenumber of outbreaks by S.aureus, C.3perfringens, and enterohemorrhagicE. coliwas 65.8, 29.6 and 19.9, respectively. The trend ofillness in patients caused by these pathogens was similar to that of outbreaks, while the annualaverage number of patients infected with S.aureus(2,618) and C.perfringens (2,208),was approximately10 times that with enterohemorrhagicE. coli(253).The patients who become illdue to S.aureus drastically increased in 2000. This was due to an extensive outbreak (13,420patients) of staphylococcal food poisoning associated with low-fat milk in the Kansai districtfrom the end of June to the beginning of July20002). In August, 2002, an outbreak of E. coliO157food poisoning due to hospital lunch occurred in Tochigi prefecture and resulted in126 patients and 9 deaths. The outbreaks by Campylobacter jejuni/coliheld the first or secondplace with an annual average number of 472peryearfor the past 10years and the annual averagenumber of patients was 2,435.Outbreaks by Salmonellaspp., Vibrio parahaemolyticus, andother pathogenic E. coli significantly decreased with a concomitant decrease in the number ofpatients during the period from 2000 to 2009. Patients who were ill due to norovirus held thefirst place with an annual average number of 12,444every year except 2000.The annual averagenumber of outbreakswas307. The unusual high peak in 2006 was due to the frequent occurrenceof norovirus food poisoning in November (124 outbreaks, 6,220 patients) and Decem-203

er (150 outbreaks, 11,547 patients) 3-5).Prevention and reduction of foodborne illnessFrom the view point of prevalence and risk for the foodborne pathogens, the main targets forprevention measures from now onin Japan are considered to be Campylobacter jejuni/coli, norovirus,and enterohemorrhagicE. coli.To prevent bacterial and viral outbreaks, it is necessaryto avoid contamination by people to food stuf for cross-contamination and to adopt propermeasures of decontamination. It is also essential that the public health sector collaborate withthe agriculture and fisheries sectors. HACCP, risk assessment, predictive microbiology, anddose-response modeling have been recognized as important tools for assessment and managementof health risks posed by foodborne pathogens. The biology of both the food chain andfoodborne illness is complex and dynamic. The refore, it is necessary to update microbiologicalcriteria for many varieties of food and toper form risk assessments of important specificpathogen-food -consumer situations for effective risk management. The Food Safety Commissionin Japan is an organization that undertakes risk assessment, and is independent fromrisk management organizations such as MAFF and MHLW. The Food Safety Commission announcednine risk profiles of specific pathogen-food combinations (1. Chicken–C.jejuni/coli,2.Beef-enterohemorrhagicE. coli, 3. Ready-to-eat foods and fresh seafood -Listeria monocytogenes,4. Fresh seafood-V. parahaemolyticus,5. Chicken egg-Salmonella Enteritid is, 6. Chicken-Salmonellaspp.,7.Oyster-norovirus, 8.Bivalves-Hepatitis A virus, 9. Pork-Hepatitis Evirus)tothe public in October 2006.The risk assessment for the combination of chicken -C.jejuni/coliasa top priority has been done and announced to the public in June 2009. Listeriosis,caused by Listeria monosytogenes, is an infection of great public health concern due to its clinicalseverity, which may lead to meningitisor bacteremia with a high fatalityrate. Listeriosis204

has occurred only sporadically in Japan6). Large foodborne outbreaks of listeriosis have occurredduring the last two decades in Europe and the USA. No foodborne outbreak has beenofficially reported so far in Japan: however, an outbreak that occurred in Hokkaido due tocheesein2001 was later reported to be very likely caused by L. monosytogenesis from epidemiologicaland genetic studies7). However, as the portion of L. monocytogenes and Listeriaspp.isolation from foods such as meats, seafood products, raw milk, ready-to-eat food, andenvironmental samples in Japan is similar to those reported from other countries8), we shouldpay attention to this pathogen with great care in the future.References1. Lee W-C,Lee M-J, Kim J-S, and Park S-Y.Foodborne illness outbreaks in Korea and Japan studiedretrospectively. JFood Prot, 64(6), 899-902(2001)2. AsaoT,Kumeda Y, KawaiT, Shibata T, Oda H, Haruki K, Nakazawa H, and Kozaki S. An extensive outbreakof staphylococcal food poisoning due to low-fat milk in Japan: estimation of enterotoxin A in the incriminatedmilk and powdered skim milk. Epidemiol Infect, 130(1), 33-40 (2003).3.Kumazaki M,Usuku S, and Noguchi Y. New variant of norovirus GII/4 strains in Yokohama city, October2006 -March 2007. Jpn J Infect Dis, 60(5), 323-324 (2007).4.Sakon N, Yamazaki K, Yoda T, Tsukamoto T, Kase T, Taniguchi K, Takahashi K, and Otake T. Norovirusstorm in Osaka, Japan, last winter (2006/2007). Jpn J Infect Dis, 60(6), 409-410 (2007).5.Iijima Y,Tanaka S, and Ohishi H. Multiple outbreaks of gastroenteritis due to a single strain of genotype GII/4norovirus in Kobe, Japan, 2006: Risk factors for norovirus spread in health care setting.Jpn J Infect Dis, 61(5),419-422 (2008).6.Okutani A, OkadaY, YamamotoS, and IgimiS. Nationwide survey of human Listeria monocytogenesinfection in Japan. Epidemiol Infect, 132(4), 769-772 (2004).7. MakinoS, KawamotoK, TakeshiK, OkadaY,YamasakiM, YamamotoS,andIgimiS. An outbreak of foodbornelisteriosis due to cheese in Japan, during 2001. Int J Food Microbiol, 104(2), 189-196 (2005).8. Okutani A, OkadaY, YamamotoS,andIgimiS. Overview of Listeria monocytogenes contamination in Japan.Int J Food Microbiol, 93(2), 131-140 (2004).205

White house - Washington USAStatue of Liberty206

Advancing environmental risk assessment for transgenic biofeedstock cropsJeffrey D WoltDepartment of Agronomy and Biosafety Institute for Genetically Modified Agricultural Products,Iowa State University, Ames, IA 50011, USA.Jeffrey D Wolt: jdwolt@iastate.eduThis is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution License(http://creativecommons.org/licenses/by/2.0), which permits unrestricted use, distribution, and reproduction inany medium, provided the original work is properly cited.AppendixReferencesAbstractTransgenic modification of plants is a key enabling technology for developing sustainable biofeedstocksfor biofuels production. Regulatory decisions and the wider acceptance and developmentof transgenic biofeedstock crops are considered from the context of science-basedrisk assessment. The risk assessment paradigm for transgenic biofeedstock crops is fundamentallyno different from that of current generation transgenic crops, except that the focus of theassessment must consider the unique attributes of a given biofeedstock crop and its environmentalrelease. For currently envisioned biofeedstock crops, particular emphasis in risk assessmentwill be given to characterization of altered metabolic profiles and their implications relativeto non-target environmental effects and food safety; weediness and invasiveness whenplants are modified for abiotic stress tolerance or are domesticated; and aggregate risk whenplants are platforms for multi-product production. Robust risk assessments for transgenic biofeedstockcrops are case-specific, initiated through problem formulation, and use tiered approachesfor risk characterization.Agricultural biofeedstocks are critical for decreasing petroleum dependence through sustainablebiofuels production. Continued rapid improvements in both biofuel resources and processesare needed if agricultural biofeedstock crops are to significantly address concerns aboutthe depletion of fossil fuel reserves, domestic energy security and greenhouse gas emissionsas contributors to climate change [1]. Various perspectives are advanced as to whether todevelop dedicated bioenergy crops from non-food crops [2] or to use food crops as multi-platformsfor food, feed and fuel production [3], as well as the appropriate technologies, includingtransgenics, for biofeedstock development [4]. The current first generation biofeedstock cropsrepresent modification and the use of food-based grains for biofuel production. These will belargely supplanted by second generation crops representing specialized industrial oilseedcrops and the utilization of lignocellulosic crops and crop residues [5]. Unless, and until, thirdgeneration technologies using algae and bacteria become a reality, plant-based agriculture -with its attendant tradeoffs regarding land use alternatives and the balance of needs for food,feed and fuel production - will remain the leading opportunity for biofuel production.Implicit in the successful movement towards a biofuel future is the use of modern biotechnology,including transgenics, as an enabling technology [1,5,6]. Transgenics - the use of geneticengineering to introduce genetic information across species - will be critical to near-termadaptation of food crops for biofuels production by, for instance, improving yields and processabilityfor starches and oils, affecting value-added changes in crop composition, or improvingstress tolerance to assure more predictable biomass streams for processing. In addition,over the longer term, biofeedstock crops will require the domestication of semi-domestic orwild plant species to accommodate wide-scale agronomic production. Transgenics representsa leading method for the timely development and deployment of these unique biofeedstockcrops [5].As for any technological innovation, the use of a particular transgenic concept for biofeedstocksproduction must undergo commercial, regulatory and public scrutiny in terms of its impacton the environment, human and animal health and sustainability [6]. Such considerations207

are approached from within both a narrow regulatory context (that is, the view of how a particulartransgenic is scrutinized within existing regulatory statutes) and a broader decision context(as, for instance, in determining which technologies will be targeted for development byprivate enterprise and the public sector). An array of decision-making tools, such as risk assessment,life cycle analysis and sustainability evaluation, are available for focused assessmentand broader decision-making [7]; but of these, risk assessment lies along the criticalpath for the acceptance and development of transgenic biofeedstock crops. This is because regulatoryguidance exists, or is rapidly emerging, that identifies risk assessment as the methodof choice for considering risks associated with transgenic plants and the means by which risksmay be managed [8-10]. Frameworks for risk assessment have been developed and implementedat both the national and international level [11-14] with their application most strongly focusedon chemical stressors (see, for instance, [15]). From the perspective of these frameworks,the US National Research Council has considered the improvement and utility of riskassessment paradigms [7]. Among findings are the need to better define the risk assessmentprocess through emphasis on the initial problem formulation and scoping; increased emphasison design of the risk assessment; more clearly addressing uncertainty and variability; appropriateselection and use of assessment defaults; and improving the interface between risk assessmentand risk management in terms of risk options and mitigation measures [7].Despite their more recent development, risk assessment frameworks for transgenic plants arebeing widely implemented [8,16-20] and numerous representative cases provide evidence oftheir utility as well as the current limitations [21-28]. Importantly, many of the aforementionedbroader needs for improved risk assessment are recognized for the more specific case oftransgenic plant risk assessments as well; as for instance, the need to properly plan the risk assessmentthrough appropriate problem formulation [29,30]. Advancing risk assessment fortransgenic plants used as biofeedstock crops represents a critical element to rapid and cost effectivedevelopment of plant biofuel resources. Here we discuss the needs for advancing transgenicplant risk assessment by appropriately interfacing science with the needs for decisionmaking.Aspects of risk assessment are also illustrated relative to specific types of biofeedstockcrops.AbstractReviewIntegrating science and decision-making through risk assessmentTransgenicbiofeedstock case instancesConclusionAbbreviationsCompetinginterestsAppendixReferencesIntegrating science and decision-making through risk assessmentThe risk assessment processIn consideration of the fact that risk is the joint probability of exposure and the consequenceof exposure, the conventional risk assessment process describes exposure and its consequence(an adverse effect or harm) in four steps: hazard identification, dose-response, exposure characterizationand risk characterization [11]. For transgenic plants, these steps are more aptlytermed problem formulation, effects characterization, exposure characterization and risk characterization.Risk is assessed through a science-based process that integrates with risk managementto facilitate informed decision-making (Figure (Figure1).1). Although risk assessmentis often illustrated as a linear process (see, for instance, [13]), the process in practice is non-linear,recursive and iterative such that the sequence in which aspects of the assessment are addressedvaries depending the knowledge needed to analyse a given case.208

Figure 1The interface of science and decision-making: risk assessment within a risk analysis framework. Italicizedcomponents are largely risk management actions.Figure 1The interface of science and decision-making: risk assessment within a risk analysis framework. Italicizedcomponents are largely risk management actions.Evidence of hazard - the recognized potential of a substance to cause harm to human health orthe environment - is not common for transgenic plants and, therefore, the broader considerationof potential harms warranting evaluation is identified through problem formulation (seefollowing discussion). This approach is in keeping with the recognition that problem formulationand scoping (inclusive of hazard identification) needs increased emphasis in risk assessment[7]. Similarly, because hazard is generally absent, consideration of a threshold effectthrough dose-response is insufficient for the needs of transgenic plant risk assessments. Anexception is for cases of non-target effects to sensitive insects from plants expressing insecticidaltoxins from Bacillus thuringiensis [31,32]. Thus, for transgenic biofeedstock crops amore holistic effects characterization considers the harm arising from direct effects (dose-response)as well as broader ecological metrics (an example being indirect effects on herbivoryfor the case of Bt crops [31]).The transgenic plant risk assessment adheres to a weight-of-evidence approach that considerscomparative risks. The weight-of-evidence approach allows for the consideration of how, fora particular case, the preponderance of evidence identifies risk to human health or the environment.This directs decision-making away from a narrowly focused evaluation of a specificendpoint and, instead, considers risk within a fuller ecological context. A sequential lines-ofevidenceapproach [33] provides a robust means to address risk, which for transgenic plants isrepresented in tiered analytical schemes [20].Implicit to transgenic plant risk assessment is a case-specific consideration developed on thebasis of comparability [8]. The principle of comparability considers the attributes of a specifictransgenic plant relative to a baseline understanding of the degree that the plant and its alterationare familiar. Further, it considers the equivalence of attributes of the transgenic plant relativeto comparable non-transformed plants (comparators) under conditions that represent theintended receiving environment. Establishing familiarity identifies the appropriate baselinefor the risk assessment so as to focus on the biologically relevant change which is manifestedin the transgenic plant. Determination of the appropriate comparator is very much dependenton the problem that is formulated and may include considerations such as typical crops andcropping conditions in the use environment or genetic background of the modified crop.For biofeedstock crops equivalence for many attributes of the plant is not intended. For in-209

stance, desirable changes may represent altered profiles of oils or enzymes, altered metabolicprofiles for stress tolerance, or widely altered phenotypes of wild or semi-domestic species soas to better respond to agronomic management. For any of these concepts the consideration ofequivalence still holds with a focus on the intended changes and establishing for all otherplant attributes their equivalence to the non-modified comparator.The phenotype is generally recognized as the key to understanding comparability on the basisof familiarity and equivalence relative to a baseline. Phenotype refers to observable characteristicsof an organism described as physical or biochemical traits. What constitutes a phenotypeshould reflect a biologically relevant level of detail consistent with the particular risk comparisonbeing made. Through a consideration of a specific transgenic plant (an event) withrespect to appropriate comparators, comparability describes the intended change brought aboutby the transformation and establishes that the transformation is limited to the intended phenotypicchange. Thus, the transgenic plant phenotype is compared to baseline phenotypeswith a focus on the difference found through the comparison. When the degree of equivalenceis established, the subsequent risk assessment can focus on the change. The nature of phenotypingand the way that change is represented through genetic engineering of plants will be anarea for continued clarification as scientists anticipate novel innovations such as transcriptionfactors, changes in metabolic profiles, or RNA interference.A further aspect of the comparative risk assessment for biofeedstock crops is the considerationof alterations in agroecosystems and their management when current generation food cropsare supplanted by biofuel crops. This will initially represent gradual changes, for instancewith respect to maize (Zea mays) stover recovery and use for energy production or throughcrop use for multi-product production (food/feed, biofeedstock, and value-added by-products).However, it will also entail substantial shifts in production systems, as when annualrow crop production shifts to perennial biofeedstock production. In these instances, the riskassessment process can be applied within a decision-making context to better understand therisks (and/or benefits) arising from replacement of conventional crops and cropping systemswith new technologies, including plants transformed through transgenics. The principle ofcomparability will consider biofeedstock crops and cropping systems relative to the baselineof existing crops and their management as the comparator.Problem formulation: context and definitionProblem formulation is the initial step in risk assessment in which risk assessors work in collaborationwith risk managers to arrive at an actionable plan for conduct of a case-specific riskassessment. The problem formulation phase has long been a part of the ecological risk assessmentprocess [13] and problem formulation and scoping is now more widely recognized asan integral step to advancing sound practices in risk assessment [7]. The problem formulationrepresents a non-linear process of interaction and iteration [12].Problem formulation has been widely considered from the perspective of transgenic plant riskassessments [20,29,30,34] as a means to identify the nature of questions that are germane to agiven case of risk assessment and to arrive at a practicable analytical plan for risk characterization.It is the first step in risk assessment where policy goals, scope, assessment endpointsand methodology are developed into an explicitly stated problem and an approach for analysis[30]. For the transgenic plant risk assessment, problem context and definition together comprisethe problem formulation and scoping element of the risk assessment.Problem context represents the activity that establishes the parameters for the risk assessment[30]. The consideration of problem context is driven largely by the recognized needs for therisk assessment as elaborated by the risk manager. This planning and scoping exercise shoulddistill to a concise summary statement that defines the specific concerns for the risk assessmentand the general scope of the subsequent analysis [7]. For instance, the following problemstatement was used by Wolt et al. [23] in formulation of an analytical approach for investigationof Bt maize pollen effects on monarch butterfly, 'The utility of corn expressing210

Cry1A(b) protein arises from the toxicity of the expressed protein to a specific lepidopteronpest, European corn borer, which is of economic importance in corn production. Because thisplant-expressed Bt protein is active against lepidopteron species, an assessment of the risk tonon-target lepidopteran species inhabiting corn production systems is warranted.' The problemstatement focuses a broad-based concern (impact of Bt maize pollen) to a specific consideration(maize expressing Cry1A(b) protein and non-target lepidopteron species inhabitingmaize production systems) and, thus, distills the problem to an analytically tractable form.Problem definition proceeds from the problem statement to the identification of postulatedsignificant risks that warrant further analysis for a particular case and leads to a specific analysisplan [30]. The problem definition is that facet of problem formulation which develops thespecific technical details for the assessment that is to be conducted and, therefore, representsthe design stage for the risk assessment [7].Designing the risk assessmentThe problem formulation will, ideally, develop a concise problem statement, a risk hypothesis,a conceptual model and an analysis plan. Together, these elements represent the design forthe risk assessment and set the bounds for the risk characterization and the way that risk findingswill be reported and considered.The problem statement is an outcome of the consideration of problem context and translates abroad regulatory need to a specific statement of need/intent for the risk assessment which isfurther clarified and articulated as a risk hypothesis. A risk hypothesis represents an assumptionregarding the cause-effect relationships among attributes of the risk characterization, includingsources, exposure routes, endpoints, responses, and measures relevant to the risk assessment[13]. The risk hypothesis developed in the problem formulation phase is represented asone or more experimental hypotheses which are tested in the analytical phase of the risk assessment.The way the risk hypothesis is stated influences how the risk assessment will beconducted and the findings interpreted. The risk hypothesis may be initiated from considerationof stressors, effects, exposure, or ecological value (Appendix 1).The conceptual model and analytical plan are critical products coming from the problem formulation[7]. The conceptual model describes key relationships between a transgenic plant occurringin the environment and its linkages to an assessment endpoint that is characteristic ofthe adverse human health or environmental consideration which has been identified as the focusof the risk assessment. Along with the risk hypothesis, it sets the problem in perspectiveand establishes the proposed relationships that need evaluation. Vagueness in the developmentof the conceptual model leads to uncertainty in subsequent risk findings. The conceptualmodel should explicitly recognize the assessment endpoints that have been established, theentities of value (individuals, populations, or systems to be protected) and their measurable attributes.It can control for both variability and uncertainty in the risk assessment by definingboundaries for the assessment.The analysis plan is a plan of work that outlines the analytic and interpretative approacheswhich will be used to characterize risk. Measures of effect (assessment endpoints) should beestablished that represent measurable changes relevant to the risk characterization. For instance,if the effect measure relates to a toxicological hazard, an acute effect concentration (EC 50 )or a chronic no observed adverse effects concentration (NOAEC) may be specified as the relevanteffect measurement. Secondly, measures of exposure in the environment are describedthrough a causal pathway to contact or co-occurrence of the transgenic plant with the entity ofvalue. These measures of stressor exposure are most often expressed as estimated environmentalconcentrations (EEC) that are developed on the basis of the casual pathway for exposure.Oftentimes, the analysis plan will also be concerned with measures of system or receptorcharacteristics. These are characteristics of the ecosystem that influence the behaviour, location,life history characteristics or system attributes relevant to the entity of value. For instance,in the case of non-target risks, this may involve the determination of the abundance and distri-211

ution of the entity of value (for instance, a beneficial organism) at a relevant life stage withina landscape or region.Finally, the analysis plan will establish the appropriate risk formulation to be considered inthe risk characterization. The risk formulation represents the way in which the exposure measurementis related to the effect measurement. In its simplest form the risk formulation maybe a ratio (a risk quotient, RQ) of exposure to effect measurements (for instance, RQ =EEC/EC 50 ). Stochastic risk assessments more frequently compare exposure exceedance probabilitiesto an effect measurement; as for instance the percent of occasions where exposureexceeds the NOAEC for the entity of value. In many instances, there may be an establishedregulatory threshold for concern that defines both the appropriate risk formulation as well asthe result that would trigger regulatory concern. For instance, in the case of a first tier assessmentfor transgenic plant effects on non-target arthropods, an RQ < 0.1 would be consideredevidence of no likely harm [35].Iterative nature of risk assessment: defaults and tiersThe concept of an iterative or tiered system of both testing and assessment is a critical aspectof environmental risk assessment and is used in certain aspects of food safety assessment aswell. A tiered framework provides a common approach for selection of relevant studies; it organizesand guides the studies and associated assessments that are required during the regulatoryprocess; it potentially eliminates unneeded studies; and it allows comparative assessmentsamong different technologies [35]. A well-described tiered process establishes defaultactions and conditions for the design and conduct of a risk assessment [7] and, thus, representsa key tool for the development of a case-specific analytical plan. A tiered testing frameworkis intended to be flexible to address changing assessment needs on a case-by-case basis.This is because of the ability to acquire new data and update, or iterate, the problem formulationand subsequent risk assessment, providing needed flexibility to address new or changingaspects of risk [30]. There are well-developed tiered testing schemes for conventional pesticides[36,37] and tiered approaches have been described in terms of their relevance for some aspectsof transgenic plant food safety and non-target organism risk assessments [20,26,35,38]and more generally [8,39,40]). A limitation of these tiered schemes for transgenic plants is thenear-exclusive focus on stressor-initiated or effects-initiated problems, with limited considerationof risk assessments which may be initiated from the standpoint of exposure or ecologicalvalue (Appendix 1).The analytical phase of any risk assessment is initiated with lower tiered testing which conservativelyaddresses broad questions using simple experimental designs. Any subsequent testsat higher tiers are more realistic and complex. Higher tiers of testing are triggered within therisk assessment process when there is recognition that the degree of potential harm or analyticaluncertainties requires more exacting determination of probable risk. Since higher tieredtests are only prompted by the risk assessment process, an iterative approach effectively focusesconsideration to the most relevant concerns and conserves time resources. Furthermore, toeffectively address risk assessments which may initiate from a variety of concerns, the tieredscheme must allow for a non-linear approach, so as to allow the most relevant lines of evidenceto be brought forward. For instance, Rosi-Marshall et al. [41] developed a logical conceptualmodel for understanding the risk for addressing an exposure-initiated consideration (plantresidues of transgenic crops occurring in waterways) but followed an assessment path with anear-exclusive focus on toxicological hazard to the entity of value (shredding caddisfly, Lepidostomaliba). If, instead, they had focused on the pathway of exposure to define the specificstressor - Cry1A(b) protein in their study - and its environmental concentration, a conclusionas to no probable harm would have been more readily obtained.Uncertainty: variability and lack of knowledgeThe analytical plan and subsequent risk findings need to consider uncertainty as an inherentpart of the risk assessment. Both lack of knowledge and variability need to be specifically212

considered with respect to the risk characterization. Lack of knowledge can be reduced throughdata acquisition, but can never be eliminated as an unresolved residual in the determinationof risk. Variability, on the other hand, is inherent to risk analysis which is comprised ofmeasurements of parameters; it cannot be reduced but it can be better described with improvedinformation [7]. For new technologies, such as transgenic biofeedstock crops released tothe environment, the degree of uncertainty inherent in risk assessments will be relatively highbut will be reduced over time as knowledge is accumulated. Improved knowledge over time isthe reason why the iteration of risk assessment is necessary throughout the life cycle of anytechnology.Addressing the uncertainty of the risk characterization should reflect the degree of understandingneeded to describe behaviour of the transgenic crop within the bounds of a conservativelycast threshold for harm. Given that there is sufficient certainty that the behaviour of thetransgenic crop does not exceed a conservative threshold that could lead to harm, greater precisionis unnecessary for the purposes of risk assessment. For example, if we are sufficientlycertain that a RQ is < 0.1, and this represents a threshold for concern, a more exact value ofthe RQ does not represent greater certainty in the risk finding for the purposes of decision-making.Second order, or 'iatrogenic' risk, [7] can contribute uncertainty through either over analysinga negligible risk or failing to recognize a substantive risk. Problem definition attempts to eliminatemissed risks (false negatives and surprises) by conservatively assuming, in the first instance,worst-case exposure scenarios [30]. Consequently, risk assessments are likely to includethe characterization of a number of false-positive risks. The generation of false positivesincreases the resources and time needed to assess negligible risks and it can be managed throughthe use of a staged scheme of assessment that iterates through tiers. Since the outcome ofany risk assessment is subject to reanalysis when new information is available, the iterativenature of the risk assessment allows for the problem to be reformulated for further analysis toreduce residual uncertainty from an earlier stage of assessment.The concept of using a tiered system and recognized defaults for risk assessment is an importantmethod for dealing with uncertainties [7]. Within the context of a tiered assessment paradigm,each iteration of problem formulation identifies the appropriate tier for analysis and,whenever possible, validated test systems and defaults for the analysis. Some aspects of uncertaintyare addressed by using conservative assumptions within each tier of assessment.Also, since transgenic plants are assessed through a lines-of-evidence approach, it is importantthat the findings of any one line of analysis be consistent with respect to other evidence.Use of comparative risk assessment is a further means whereby uncertainty is reduced by theconsideration of carefully matched comparators (isogenic lines, cropping managements, environments)in order to focus on aspects of the comparison that represent substantive, consequentialchanges in the crop or system under consideration. By focusing on aspects of the cropor system that are changed for the transgenic biofeedstock crop relative to a baseline comparator,there is a reduction in the number of parameters and assumptions that must be considered.For instance, if the change brought about via plant transformation is to express a singleunique protein in a plant, then the focus can be largely on the protein and its expressionsystem, given that the principle of comparability (familiarity and substantial equivalence) hasbeen addressed.The risk assessment-risk management interfaceIncreasing transparency in the risk assessment process by establishing problem context is integralto the relevance of risk assessments to both narrowly defined regulatory considerationsand broader-based societal decision-making [42]. Transparency allows for risk managementto be clearly distinguished from the risk assessment processes (Figure (Figure1).1). Transgenicbiofeedstock crop risk assessments can benefit from current best practice for science anddecision-making at the risk management-risk assessment interface [7,30]. The problem con-213

text should include the recognition of iterative processes (including established tiers and defaults),the use of comparative approaches, and explicit consideration of uncertainty as part ofthe risk assessment framework. Since the acceptability of a given level of risk (including inherentuncertainty) is a matter of negotiation among different stakeholders, all of whom must recognizethe impossibility of 'zero risk' for decision-making, the problem context should clearlyestablish the standard for decision-making such as 'reasonable certainty' or 'safe as' in acomparative sense. Finally, the problem context seeks to balance the need for transparency inthe process with the recognition that certain data underpinning the assessment may be confidential.Once the standard for decision-making is understood, the strength of risk assessment as originallydetailed by the Red Book paradigm [11] can be more fully realized. We next considervarious relevant transgenic biofeedstock case instances in order to better understand the opportunitiesand limitations for advancing risk assessments for novel agricultural biofeedstocks.AbstractReviewIntegrating science and decision-making through risk assessmentTransgenicbiofeedstock case instancesConclusionAbbreviationsCompetinginterestsAppendixReferencesTransgenic biofeedstock case instancesIn-planta bioprocessing enzymesEarly generation innovation for bioenergy crops has emphasized in planta production of keybioprocessing enzymes as a means to improve production efficiency and economy (as opposedto using microbial enzyme preparations) [4,43]. For instance, multiple crops have been bioengineeredfor producing glucanase [44-48], laccase [49] and amylase [50] for use in biofuelsproduction. Plant-made transgenic enzymes may exhibit properties that confer increasedenvironmental stability and this, along with the biophysicochemical attributes of many of theseenzymes, make the nature and ramifications of their introduction to the environment andtheir potential occurrence in foods uncertain. This is especially so when the enzymes are intendedfor widespread environmental release. From an environmental perspective, there is noa priori reason to anticipate that environmentally stable enzymes will have direct effects tonon-target organisms, but rather they may have indirect effects on critical ecological servicessuch as nutrient cycling and decomposition. Thus, the need for environmental risk assessmentis initiated from an ecological value context (Appendix 1). In terms of human health, confinementconditions and consequences of acute episodes of low-level occurrence in the foodsupply provide the relevant context for initiation of a food safety risk assessment, even thoughthese products are intended for non-food uses [51].The need for case-by-case approaches to risk assessment is shown for contrasting cases wherebioprocessing enzymes are expressed in maize as aids for ethanol production. Highly thermostableforms of alpha-amylase and endoglucanase have been expressed in maize kernelstarch endosperm [50], ubiquitously in roots and shoots [45] or in green tissues only [48] toaffect improved economies and efficiencies of ethanol production. In each case, the potentialfor environmental exposure is an important aspect to understanding the risk to ecological services.The site and level of expression will determine the environmental loadings of these enzymesin plant residuals. Therefore, exposure characterization is useful for establishing thescope of concern regarding environmental release of a biofeedstock crop and, thus, can beused to guide problem formulation for refinement of the risk assessment. Approximately 1.3 ×10 5 hectares could be devoted to high amylase maize production in the USA, with environmentalloadings of thermostable alpha-amylase expressed in grain conservatively estimated as0.14 kg/ha for residues of high amylase maize production [52]. In contrast, when expressionof recombinant thermostable endoglucanase is ubiquitous in both roots and shoots of transformedmaize [45], there is the potential for its presence in maize stover harvested from millionsof hectares in the USA. The unharvestable biomass from glucanase maize could lead to endoglucanaseloadings in cropped fields of > 30 kg/ha; a loading estimate almost 50-fold grea-214

ter than the comparable estimate for alpha-amylase from high amylase maize [52]. The differingmagnitude of the environmental loading estimate is largely related to the differing sites ofexpression (grain versus biomass) in the plant which influences the potential residue left withinthe field. Thus, if the thermostable endoglucanase is expressed in green tissue only [48],the residuals introduced into the environment are substantially lowered. A further importantconsideration for the environmental exposure from plant-made industrial enzymes is the extentof exposure. For instance, with endoglucanase expressed in maize stover, production wouldbe appreciably more than for the case where alpha-amylase is expressed only in grain andwhere confinement and channelling greatly restricts the area subject to annual production ofthis biofeedstock crop.For plant recombinant enzymes, as represented by the forgoing cases, a tiered process for assessingenvironmental exposure and effect provides an efficient means to characterize risk ina manner proportional to the reasonably anticipated impact. For instance, a tiered process fordiscerning novel enzyme impacts to soil processes could proceed in a hierarchical fashionfrom (i) characterization of fundamental attributes of the molecule and its interaction with soilcolloids; to (ii) characterization of chemical reactivity; (iii) determination of environmentaldegradation and persistence; and - as needed - culminate with (iv) impact assessment for criticalsoil processes. The overarching goal of such a tiered approach is to provide regulators anddata developers with effective means whereby - through a stepwise process - the environmentalfate and effects of diverse types of bioactive transgenic proteins introduced to the environmentcan be assessed with regard to impact on soil processes. Similar tiered processes alsocan be implemented for other aspects of the risk assessment. For instance, from the perspectiveof human health, an early tier focus on exposure characterization can contribute to the determinationof the degree to which the consequence of admixture of the industrial product withinthe food supply should be evaluated in a higher tier assessment [25].For these industrial enzyme cases, exposure characterization is a useful first step in problemscoping. However, since for these cases the problem formulation initiates from uncertainty regardingthe impact to an ecological value (soil ecological services), exposure analysis alonewill be insufficient to establish risk. Further problem definition can determine the appropriateanalytical plan for risk characterization. The analytical plan for more fully characterizing riskin this instance would focus on measurements of the ecological value (the functional role ofthese enzymes in the soil ecosystem).A limitation of many current studies ostensibly designed to address risks of transgenic plantsto the environment is a tendency to focus on structural elements of the ecosystem, such as aspecific non-target species, rather than on functional endpoints such as ecological services[53]. Thorough problem formulation as shown in this case helps to avoid this pitfall.Environmental stress toleranceThe use of transgenics to confer plant tolerance to environmental stresses, such as drought,chilling or salts, has been envisioned as a means to improve crop productivity [54] and numerousefforts to confer tolerance to environmental stress through gene expression, transcriptionalregulation or signal transduction are underway [55-58]. Transgenic expression of regulatoryproteins, enzymes, transporters and chaperones will be a key enabler for developingstress tolerant crops [57]. Improving plant stress tolerance is especially important with respectto biofeedstock crops, in view of the need for expanding crop production to marginal lands forboth food and biofuel crop production; addressing environmental stress brought about throughclimate change; and assuring consistent, predicable biomass supplies for processing.The risk assessment paradigm for stress tolerant transgenic crops is similar to that for existingtransgenic crops. However, there is a recognized need for increased emphasis on aspects ofthe risk assessment that deal with invasiveness potential and the environmental and humanhealth aspects of the alteration of plant composition [39]. Appropriate problem formulationprovides the means whereby existing guidance for transgenic plant risk assessment can be215

shaped to address the specific context of the environmental release of a transgenic stress tolerantcrop. This approach leads to a focused analytical plan to address specific knowledgegaps, rather than merely conducting a wide array of studies, as suggested by Strandberg et al.[39]. Nickson [34] developed an example of problem formulation consistent with environmentalrelease of drought tolerant maize and concluded that the appropriate risk characterizationwould consider persistence, invasiveness and plant compositional profile. However, thesimple definition of the high level phenotype in this instance as a 'drought tolerance trait' willprobably prove too limiting for a robust risk assessment, since the nature of the change thatconfers drought tolerance may lead to differing risk perspectives. For instance, changing plantarchitecture to confer drought tolerance [59] would lead to a well-defined problem focusingrisk assessment on the whole plant and the environment where it will occur and would logicallyemphasize questions of weediness or invasiveness. On the other hand, conferring droughttolerance through the alteration of stress-associated metabolism represents a major gap inunderstanding, requiring comprehensive profiling of stress-associated metabolites [55]. In thisinstance, problem formulation would entail identifying the appropriate comparative approachand analysis plan for the risk assessment in order to consider more comprehensively the consequencesof the altered plant metabolite profile with respect to food safety and non-targetrisks, in addition to weediness or invasiveness issues.Eucalyptus genetically engineered for freeze tolerance and targeted for introduction as a biomasscrop in forest plantations in the Southeastern USA exemplifies a transgenic biofeedstockcrop where the risk assessment focuses on the invasiveness of the whole plant [60]. The preliminaryassessment has concluded the non-transformed hybrid (Eucaliptus grandis × E. urophylla)has been cultivated in southern Florida where it is a familiar, non-invasive species. Thisfinding, however, is not consistent with the assignment of E. grandis to an invasiveness watchlist for Florida [61]. As a precursor to a full environmental risk assessment, the comparabilityof the freeze-tolerant transgenic hybrid to the non-transgenic hybrid must be evaluated in orderto establish that, other than for the tolerance to freezing conveyed through expression ofthe Arabidopsis C-Repeat Binding Factor [62], the transgenic plant is substantially the sameas the familiar non-transgenic hybrid. Studies to establish comparability in terms of invasivecharacteristics will prove challenging, as the non-transgenic hybrid will not persist in the morenortherly environments where the transgenic hybrid is intended for release. As a strategyfor the management of risk associated with the field testing of the transgenic hybrid, furthergenetic modification for control of pollen flow is envisioned [62]. In addition to regulatorydrivenconsideration of invasiveness, the potential for Eucalyptus plantations to supplant existingtree plantations may raise questions regarding the ecological community structure [63].These issues of changes in large-scale land use lie outside the development process but mayneed to be addressed within a broader decision-making context.Plant multi-productsNumerous life-cycle analyses have considered the various costs of biofuel (ethanol and biodiesel)production [64,65]. And many have addressed the impact of feed by-products of the biofuelindustry, such as dried distillers grains with solubles (known as DDGS) and biodiesel byproducts(known as BDBP; for example soy or rapeseed meal) [66,67]. Less consideration hasbeen given to the economics of value-added co-products such as plastic composites, therapeutics,or industrial chemicals [68]. Yet the sustainability of the bioeconomy will depend, inpart, on moving the focus of plants as biomass to plants as biorefineries for versatile multiproductproduction [43].Co-production and extraction of heterologous proteins from biofeedstock crops is a criticalconsideration for the sustainability of cost-effective biofuels production [69]. Heterologousprotein production in plants to provide industrial and therapeutic compounds is a well-provenconcept with considerable commercial promise, provided that concerns regarding environmentalcontainment and the channelling of downstream processing are effectively addressed216

[70,71]. Although it makes sense to use high biomass producing crops already devoted to biofuelsproduction as platforms for multi-product production [69], it may be more practically feasibleto focus on developing plants that will produce industrial and therapeutic compoundswith a secondary use of the biomass for biofuel production [4].Human health and environmental risk assessment are critical to the development of plant multi-productconcepts, in view of the consequences arising from their in-field confinement anddownstream processing, segregation and channelling [72]. Again, the risk assessment frameworksfor plant biorefineries bear similarities with those for conventional transgenic plants,but emphasis shifts to the aggregate risk arising from individual products of expression andtheir potential interactions. For instance, current generation crops genetically engineered forherbicide and pest resistance include trait stacks that express combinations of proteins whichmust be evaluated in terms of the aggregate risk of the co-occurring traits [73]. The principalrisk consideration for multiple traits, compared to an individual trait, is the possibility for negativesynergistic effects and their consequences (as, for instance, in a broader spectrum ofnon-target effects than would be evident from any one trait alone). The data needs for the riskassessment of stacked traits that result from conventional crosses between transgenic linesrepresenting unique transformation events (breeding stacks) is basically the same as for multipletraits arising from a single transformation event (transformation stacks). However, theway in which data are generated will differ. Risk assessments for breeding stacks evaluate thetraits separately and then consider the aggregate consequences of their combination. In riskassessments for the transformation stack the aggregated effect is directly evaluated. For conventionaltransgenic crops, unique multi-trait risk assessment considerations relate, for themost part, to environmental effects. For multi-trait biofeedstock crops there will be an addedemphasis on exposure characterization in order to understand the way that various bioproductsare appropriately processed and segregated. Risk assessment will seek to understand theconsequences of unintended presence if, for example, a product intended for industrial or therapeuticuse were to occur in foods [25].Plant domesticationThe long-term success in developing sustainable bioenergy resources is frequently tied to perennialherbaceous and woody plants such as switchgrass (Panicum virgatum) and poplar (Populus)for ethanol production [4,74,75] or jatropha (Jatropha curcas) for biodiesel production[76]. The targeted attributes for an ideal bioenergy crop vary, depending on whether the objectiveis a dedicated biofeedstock crop or a food and fuel crop such as maize or soybean(Glycine max) [3]. In those cases where range and forest plants are targeted as dedicated biofeedstockcrops there will be a need for domestication in order to improve agronomic performance,uniformity, quality and productivity. These crops will also need to undergo compositionalmodifications, for instance to better affect the conversion of lignin, cellulose and othercell wall polysaccharides to ethanol or to improve yield and quality of oils [4,77]. Genetic engineering,in conjunction with genomics and conventional breeding, will allow for the accelerateddomestication of plants for specific use as biofeedstock crops [4,75].Issues regarding the weediness and invasiveness of the transgenic plant, as well as of geneflow into wild populations, will be of paramount concern in risk assessments of forest andrange plants which are domesticated and otherwise modified for use as biofeedstock crops.Given the reality of gene flow as a natural phenomenon, emphasis in the risk assessment shouldbe placed on the consequences of transgene occurrence within native populations. Theconsequences will vary, dependent on the receiving environment and the ecological value ofreceptor populations. For considerations of weediness, invasiveness and gene flow there areeffective models for analysis of plant introductions [78], invasive plants [79] and risk assessmentsfor current generation transgenic crops [80] which can be readily applied to transgenicbiofeedstock crops. As shown in current generation examples of transgenic crops, special emphasismust be given in formulating risk assessments which are specific to the region of envi-217

onmental release. For instance, the environmental release of transgenic maize events throughoutthe Midwestern USA entails little consequence regarding gene flow into the environment,since there are no wild or related species present [80]. When, however, transgenic maizerelease is considered for Mexico, there is heightened concern as to the consequences of geneflow as both wild relatives and domestic land races comprise a unique reservoir of geneticresources within the crop's centre of origin [81].Issues of gene flow are not restricted to the transgenic biofeedstock crop. For instance, forswitchgrass introduced into the upper midwestern USA many of the same questions of geneflow impact to local ecotypes exist for a non-transgenic southern variety of switchgrass asthere will for a transgenic switchgrass variety. Regulatory statutes differ, however, such that,while the consequences of gene flow from the transgenic variety will always be explicitlyconsidered in a regulatory-compliant environmental risk assessments, the need to do a similarassessment for a newly introduced non-transgenic biofeedstock crop will vary depending onthe regulatory jurisdiction. Furthermore, consequences of crop-to-crop gene flow may be relevantin certain risk assessments and not others, depending on the operative statute. Nevertheless,the fore-mentioned analytical models are able to address gene flow and its consequencesin any of these situations.o ReviewIntegrating science and decision-making through riskassessmentTransgenic biofeedstock case instancesConclusionAbbreviationsCompetinginterestsAppendixReferencesConclusionThe regulatory safety and public acceptance of a given transgenic biofeedstock crop are informedthrough the science-based process of risk assessment. Frameworks for the risk assessmentof transgenic plants are becoming well-established and provide a logical approach forconsidering the human health and environmental consequences of various sustainable biofeedstockcrops. In applying these frameworks to biofeedstock crops, special emphasis is neededregarding comparative risks of new versus established agronomic systems and for environmentalrelease within a given region. In addition, aggregate risks arising from use of cropsas multi-product production platforms will need to be more comprehensively considered anddeveloped. The strength of risk assessments for transgenic biofeedstock crops depends on flexibilityfor case-specific determinations which are designed on the basis of problem formulationand use sequential approaches for data development and risk characterization.AbbreviationsEC: effect concentration; EEC: estimated environmental concentration; NOAEC: no observedadverse effects; RQ: risk quotient.Competing interestsThe author declares that they have no competing interests.AbstractReviewIntegrating science and decision-making through risk assessmentTransgenicbiofeedstock case instancesConclusionAbbreviationsCompetinginterestsAppendixReferencesAppendixAppendix 1. Problem statement and risk hypothesis examples for transgenic crops as initiatedfrom various perspectives of potential harmStressor-initiated [23,32]Problem statementProteins from the Cry1 class of delta-endotoxins of Bacillus thuringiensis are selectively activeon Lepidoptera. Cry1A(b) protein is expressed in maize for the targeted control of Europeanmaize borer (Ostrinia nubilalis (Hubner)) and may harm sensitive non-target Lepidopteraif exposed in and around fields of Cry1A(b) maize. Monarch butterfly (Danaus plexippus) occursin and around maize fields where it may be exposed to Cry1A(b) maize pollen in its diet.Risk hypothesisDietary exposure to Cry1A(b) maize pollen will not adversely affect Monarch populations inand around maize fields to a greater extent than does non-transgenic maize pollen when expo-218

sure occurs to at environmentally relevant concentrations.Testing hypothesis and rationaleHazard is established on the basis of stressor class. Effect characterization - Tier 1: EC 50 forpurified toxins incorporated into an artificial diet relative to control; Tier 2: Dose-response forlarval weight for Cry1A(b) pollen present on food source (milkweed) relative to a non-transgeniccontrol. Exposure characterization - Estimated environmental concentration (EEC) forCry1A(b) present in pollen contaminating milkweed leaves. Risk characterization - Risk isformulated as a risk quotient (RQ = EEC/EC 50 ) with a regulatory level of concern being RQ >0.1.Effect-initiated [31,82]Problem statementWhere transgenic insect-resistant (IR) crops are grown, field monitoring shows shifts in beneficialinsect abundance relative to non-transgenic fields. Agroecosystems where transgenic IRcrops are grown may have trophic level effects affecting occurrence and distribution of beneficialinsects relative to comparable agroecosystems where transgenic IR crops do not occur.Ladybird beetle (Coleomegilla maculata (De Geer)) may be adversely affected when feedingon prey that have ingested toxins expressed in potatoes expressing Cry3A toxin. Developmentand fecundity may additionally be related to feeding on pollen as a supplemental food source.Risk hypothesisCry3A-intoxicated Colorado potato beetle (Leptinotarsa decemlineata (Say)) and Cry3A potatopollen can be eaten by ladybird beetle without adverse effects on their survival or predationpotential relative to eating non-intoxicated Colorado potato beetle and non-transgenic potatopollen.Testing hypothesis and rationaleThe prey ingests toxin through feeding on Cry3A potatoes and is susceptible to the toxin. Predatoringestion of, and susceptibility to, Cry3A may come through direct pollen exposureand/or prey-mediated effects.Exposure-initiated [83,84]Problem statementCrop improvement through RNA interference (RNAi) may introduce novel RNA sequencesinto the environments where RNAi crops occur. Persistence of these RNA sequences may createoff-target effects in receiving environments.Risk hypothesisPersistence of plant-expressed RNAi in the soil environment is no different than for wild-typeshort length RNA sequences that are introduced to the soil environment.Testing hypothesis and rationaleThere is uncertainty as to the nature of off-target unintended effects that could occur. Determinationas to whether there is a causal pathway for exposure to soil biota addresses the extentto which unintended effects are possible. Lack of persistence will significantly reduceprobable harm to off-target biota.Ecological value-initiated [19,48]Problem statementExtracellular soil enzymes provide important ecological services relative to the dynamics oforganic matter mineralization and carbon substrate stabilization. Soil cellulase enzymes, inparticular, are important for degradation of plant cellulose residues and therefore impact organicmatter mineralization rates which, in turn, influence soil carbon stabilization. Thermostableendo-1,4-β-glucanase expressed in maize may increase activity in the degradation of plantresidues incorporated to soil to affect the dynamics of soil carbon stabilization.Risk hypothesisRates of organic matter mineralization in soil receiving plant residues from high glucanasemaize will not differ from that observed for wild type enzymes when considered under envi-219

onmentally relevant conditions and concentrations.Testing hypothesis and rationaleUncertainty as to consequence, so seek a determination of no difference between the transgenicand wild-type enzyme, in order to be conservatively protective of ecological-value.AcknowledgementsThis work was supported in part by the Food and Fuel Initiative - Iowa.1. Antizar-Ladislao B, Turrion-Gomez JL. Second-generation biofuels and local bioenergy systems. Biofuels,Bioproducts and Biorefining. 2008;2:455–469.2. Stewart CN. Biofuels and biocontainment. Nat Biotech. 2007;25:283–284.3. Connor DJ, Hernandez CG. Crops for biofuels: current status and prospects for the future. In: Howath RW,Bruingezu S, editor. Biofuels: Environmental Consequences and Interactions with Changing Land Use Prceedingsof the Scientific Committee on Problems of the Environment (SCOPE) International Biofuels ProjectRapid Assessment; 2009; Gummerbach, Germany. Cornell University; 2008.4. Vogel KP, Jung H-JG. Genetic modification of herbaceous plants for feed and fuel. Critical Reviews in PlantSciences. 2001;20:15–49.5. Gressel J. Transgenics are imperative for biofuel crops. Plant Science. 2008;174:246–263.6. Chapotin S, Wolt J. Genetically modified crops for the bioeconomy: meeting public and regulatory expectations.Transgenic Research. 2007;16:675–688. [PubMed]7. National Research Council (USA) Board on Environmental Studies and Toxicology Science and Decsions:Advancing Risk Assessment. Washington, DC: National Academies Press; 2009.8. European Food Safety Authority Guidance document of the Scientific Panel on Genetically Modified Organismsfor the risk assessment of genetically modified plants and derived food and feed. EFSA Journal.2006;99:1–100.9. McHughen Alan, Smyth Stuart. US regulatory system for genetically modified [genetically modified organism(GMO), rDNA or transgenic] crop cultivars. Plant Biotechnology Journal. 2008;6:2–12. [PubMed]10. Craig W, Tepfer M, Degrassi G, Ripandelli D. An overview of general features of risk assessments of geneticallymodified crops. Euphytica. 2008;164:853–880.11. National Research Council (USA) Committee on the Institutional for Assessment of Risks to Public HealthRisk assessment in the federal government: managing the process. Washington, DC: National AcademyPress; 1983.12. Environmental Protection Agency (USA) In: Framework for ecological risk assessment. Forum RA, editor.Washington DC: USEPA; 1992.13. Environmental Protection Agency (USA) In: Guidelines for ecological risk assessment. Forum RA, editor.Washington, DC: USEPA; 1998.14. Food and Agriculture Organization Codex Alimentarius Food Hygene Basic Texts. 2. Rome: JointFAO/WHO Food Standards Programme; 1999. Principles and guidelines for the conduct of microbiologicalrisk assessment, CAC/GL-30; pp. 53–62.15. Solomon K, Giesy J, Jones P. Probabilistic risk assessment of agrochemicals in the environment. Crop Protection.2000;19:649–655.16. Hill RA, Sendashonga C. General principles for risk assessment of living modified organisms: Lessons fromchemical risk assessment. Environ Biosafety Res. 2003;2:81–88. [PubMed]17. Hill RA. Conceptualizing risk assessment methodology for genetically modified organisms. Environ BiosafetyRes. 2005;4:67–70. [PubMed]18. Johnson KL, Raybould AF, Hudson MD, Poppy GM. How does scientific risk assessment of GM crops fitwithin the wider risk analysis? Trends in Plant Science. 2007;12:1–5. [PubMed]19. Wolt JD, Karaman S, Wang K. Risk assessment for plant-made pharmaceuticals. CAB Reviews: Perspectivesin Agriculture, Veterinary Science, Nutirtion and Natural Resources. 2007;2:1–7.20. Romeis J, Bartsch D, Bigler F, Candolfi MP, Gielkens MM, Hartley SE, Hellmich RL, Huesing JE, JepsonPC, Layton R, et al. Assessment of risk of insect-resistant transgenic crops to nontarget arthropods. Nat Biotechnol.2008;26:203–208. [PubMed]21. Williams GM, Kroes R, Munro IC. Safety evaluation and risk assessment of the herbicide Roundup and itsactive ingredient, glyphosate, for humans. Regulatory Toxicology and Pharmacology. 2000;31:117–165.[PubMed]22. Sears MK, Hellmich RL, Stanley-Horn DE, Oberhauser KS, Pleasants JM, Mattila HR, Siegfried BD, DivelyGP. Impact of Bt corn pollen on monarch butterfly populations: a risk assessment. Proceedings of the NationalAcademy of Sciences of the United States of America. 2001;98:11937–11942. [PMC free article] [Pub-Med]23. Wolt JD, Peterson RKD, Bystrak P, Meade T. A screening level approach for nontarget insect risk assessment:transgenic Bt corn pollen and the monarch butterfly (Lepidoptera: Danaidae) Environmental Entomology.2003;32:237–246.24. Wolt JD, Conlan CA, Majima K. An ecological risk assessment of Cry1F maize pollen impact to pale grassblue butterfly. Environ Biosafety Res. 2005;4:243–251. [PubMed]25. Wolt JD, Wang K, Peterson RKD. Assessing risk of unintended antigen occurrence in food: a case instance220

for maize-expressed LT-B. Human and Ecological Risk Assessment: An International Journal. 2006;12:856–870.26. Raybould A, Cooper I. Tiered tests to assess the environmental risk of fitness changes in hybrids betweentransgenic crops and wild relatives: the example of virus resistant Brassica napus. Environ Biosafety Res.2005;4:127–140. [PubMed]27. Raybould A, Stacey D, Vlachos D, G Graser, Li X, Joseph R. Non-target organism risk assessment ofMIR604 maize expressing mCry3A for control of corn rootworm. Journal of Applied Entomology.2007;131:391–399.28. Peterson RK, Meyer SJ, Wolf AT, Wolt JD, Davis PM. Genetically engineered plants, endangered species,and risk: a temporal and spatial exposure assessment for Karner blue butterfly larvae and Bt maize pollen.Risk Anal. 2006;26:845–858. [PubMed]29. Raybould A. Problem formulation and hypothesis testing for environmental risk assessments of geneticallymodified crops. Environ Biosafety Res. 2006;5:119–125. [PubMed]30. Wolt JD, Kees P, Raybould A, Fitzpatrick JW, Burachik M, Gray A, Olin SS, Schiemann J, Sears M, Wu F.Problem formulation in the environmental risk assessment for genetically modified plants. Transgenic Research.2009 doi: 10.1007/s11248-009-9321-9. [Cross Ref]31. Romeis J, Meissle M, Bigler F. Transgenic crops expressing Bacillus thuringiensis toxins and biological control.Nature Biotechnology. 2006;24:63–71. [PubMed]32. Hellmich RL, Siegfried BD, Sears MK, Stanley-Horn DE, Daniels MJ, Mattila HR, Spencer T, Bidne KG,Lewis LC. Monarch larvae sensitivity to Bacillus thuringiensis- purified proteins and pollen. Proceedings ofthe National Academy of Sciences of the United States of America. 2001;98:11925–11930. [PMC free article][PubMed]33. Hull RN, Swanson S. Sequential analysis of lines of evidence - an advanced weight-of-evidence approach forecological risk assessment. Integr Environ Assess Manag. 2006;2:302–311. [PubMed]34. Nickson TE. Planning environmental risk assessment for genetically modified crops: problem formulation forstress-tolerant crops. Plant Physiol. 2008;147:494–502. [PMC free article] [PubMed]35. Rose RI. Tier-based testing for the effects of proteinaceous insecticidal plant-incorporated protectants onnon-target arthropods in the context of regualtory risk assessments. IOBC WPRS Bulletin. 2006;29:143–150.36. Hassan SA. Standard laboratory methods to test the side-effects of pesticides. In: Haskell PT, McKwen P,editor. Ecotoxicology: pesticides and beneficial organisms. Dordrecht: Kluwer Academic; 1998. pp. 71–79.37. Hassan SA. The initiative of the IOBC/WPRS working group on pesticides and beneficial organisms. In:Haskell PT, McKwen P, editor. Ecotoxicology: pesticides and beneficial organisms. Dordrecht: Kluwer Academic;1998. pp. 22–27.38. Garcia-Alonso M, Jacobs E, Raybould A, Nickson TE, Sowig P, Willekens H, Kouwe PVD, Layton R, AmijeeF, Fuentes AM, Tencalla F. A tiered system for assessing the risk of genetically modified plants to nontargetorganisms. Environ Biosafety Res. 2006;5:57–65. [PubMed]39. Strandberg B, Kjellsson G, Lokke H. Hierarchical risk assessment of transgenic plants: proposal for an integratedsystem. BioSafety. 1998;4:paper 2.40. Wilkinson MJ, Sweet J, Poppy GM. Risk assessment of GM plants: avoiding gridlock? Trends in Plant Science.2003;8:208–212. [PubMed]41. Rosi-Marshall EJ, Tank JL, Royer TV, Whiles MR, Evans-White M, Chambers C, Griffiths NA, Pokelsek J,Stephen ML. Toxins in transgenic crop byproducts may affect headwater stream ecosystems. Proceedings ofthe National Academy of Sciences. 2007;104:16204–16208.42. Wolt JD, Peterson RKD. Agricultural biotechnology and societal decision-making: the role of risk analysis.AgBioForum. 2000;3:291–298.43. Ragauskas AJ, Williams CK, Davison BH, Britovsek G, Cairney J, Eckert CA, Frederick WJ, Jr, Hallett JP,Leak DJ, Liotta CL, et al. The path forward for biofuels and biomaterials. Science. 2006;311:484–489. [Pub-Med]44. Ziegler MT, Thomas SR, Danna KJ. Accumulation of a thermostable endo-1,4-β-D-glucanase in the apoplastof Arabidopsis thaliana leaves. Molecular Breeding. 2000;6:37–46.45. Biswas GCG, Ransom C, Sticklen M. Expression of biologically active Acidothermus cellulolyticus endoglucanasein transgenic maize plants. Plant Science. 2006;171:617–623.46. Hood EE, Love R, Lane J, Bray J, Clough R, Pappu K, Drees C, Hood KR, Yoon S, Ahmad A, Howard JA.Subcellular targeting is a key condition for high-level accumulation of cellulase protein in transgenic maizeseed. Plant Biotechnology Journal. 2007;5:709–719. [PubMed]47. Oraby H, Venkatesh B, Dale B, Ahmad R, Ransom C, Oehmke J, Sticklen M. Enhanced conversion of plantbiomass into glucose using transgenic rice-produced endoglucanase for cellulosic ethanol. Transgenic Research.2007;16:739–749. [PubMed]48. Mei C, Park S-H, Sabzikar R, Ransom CQC, Sticklen M. Green tissue-specific production of a microbial endo-cellulasein maize (Zea mays L.) endoplasmic-reticulum and mitochondria converts cellulose into fermentablesugars. Journal of Chemical Technology & Biotechnology. 2009;84:689–695.49. de Wilde C, Uzan E, Zhou Z, Kruus K, Andberg M, Buchert J, Record E, Asther M, Lomascolo A. Transgenicrice as a novel production system for Melanocarpus and Pycnoporus laccases. Transgenic Research.2008;17:515–527. [PubMed]50. Lanahan MB, Basu SS, Batie CJ, Chen W, Craig J, Kinkema M. Self-processing plants and plant parts, Uni-221

ted States Patent No. US 7,102,057 B2. 2006.51. European Food Safety Authority Scientific opinion: Guidance for the risk assessment of genetically modifiedplants used for non-food or non-feed purposes. EFSA Journal. 2009;1164:1–42.52. Wolt JD, Karaman S. Estimated environmental loads of alpha-amylase from transgenic high-amylase maize.Biomass and Bioenergy. 2007;31:831–835.53. Raybould A. Ecological versus ecotoxicological methods for assessing the environmental risks of transgeniccrops. Plant Science. 2007;173:589–602.54. Holmberg N, Bülow L. Improving stress tolerance in plants by gene transfer. Trends in Plant Science.1998;3:61–66.55. Vinocur B, Altman A. Recent advances in engineering plant tolerance to abiotic stress: achievements and limitations.Current Opinion in Biotechnology. 2005;16:123–132. [PubMed]56. Christensen CA, Feldmann KA. Biotechnology approaches to engineering drought tolerant crops. In: JenksMA, Hasegawa PM, Jain SM, editor. Advnaces in Molecular Breeding Toward Drought and Salt TolerantCrops. Springer; 2007. pp. 333–357.57. Umezawa T, Fujita M, Fujita Y, Yamaguchi-Shinozaki K, Shinozaki K. Engineering drought tolerance inplants: discovering and tailoring genes to unlock the future. Current Opinion in Biotechnology. 2006;17:113–122. [PubMed]58. Mullet J. Traits and genes for plant drought tolerance. In: Kriz AL, Larkins BA, editor. Molecular GeneticApproaches to Maize Improvement Biotechnology in Agriculture and Forestry. Vol. 63. Berlin: Springer;2009. pp. 55–64.59. Chaves MM, Maroco JP, Pereira JS. Understanding plant responses to drought - from genes to the wholeplant. Functional Plant Biology. 2003;30:239–264.60. United States Department of Agriculture In: Field testing of genetically engineered Eucalyptus grandis × Eucalyptusurophylla. Services BR, editor. MD: Marketing and Regualtory Programs, Animal and Plant HealthInspection Service; 2009. p. 71.61. Fox AM, Gordon DR, Dusky JA, Tyson L, Stocker RK, Langeland KA, Cooper AL. IFAS assessment of nonnativeplants in Florida's natural areas: status assessment. IFAS Extension: University of Florida; 2009.62. Hinchee M, Zhang C, Chang S, Raymond P, Pearson L, Kwan B, Rottmann W. Plant Biology 2009. Honolulu,Hawaii: American Society of Plant Biologists; 2009. The introduction of freeze tolerance into a tropicalEucalyptus enables a new bioenergy crop for the Southeastern United States.63. Institute of Forest Biotechnology Geneticaly engineered forest trees. Raleigh, NC: Institute of Forest Biotechnology;2008.64. Larson ED. A review of life-cycle analysis studies on liquid biofuel systems for the transport sector. Energyfor Sustainable Development. 2006;10:109–126.65. Kendall A, Chang B. Estimating life cycle greenhouse gas emissions from corn-ethanol: a critical review ofcurrent U.S. practices. Journal of Cleaner Production. 2009;17:1175–1182.66. Kim S, Dale BE. Life cycle assessment of various cropping systems utilized for producing biofuels: Bioethanoland biodiesel. Biomass and Bioenergy. 2005;29:426–439.67. Hill J, Nelson E, Tilman D, Polasky S, Tiffany D. Environmental, economic, and energetic costs and benefitsof biodiesel and ethanol biofuels. Proceedings of the National Academy of Sciences. 2006;103:11206–11210.68. Rosentrater KA. Expanding the role of systems modeling: considering byproduct generation from biofuelproduction. Ecology and Society. 2006;11:r2.69. van Beilen JB. Transgenic plant factories for the production of biopolymers and platform chemicals. Biofuels,Bioproducts and Biorefining. 2008;2:215–228.70. Menkhaus TJ, Bai Y, Zhang C, Nikolov ZL, Glatz CE. Considerations for the recovery of recombinant proteinsfrom plants. Biotechnology Progress. 2004;20:1001–1014. [PubMed]71. Nikolov ZL, Woodard SL. Downstream processing of recombinant proteins from transgenic feedstock. CurrentOpinion in Biotechnology. 2004;15:479–486. [PubMed]72. McKeon TA. 4. Genetically modified crops for industrial products and processes and their effects on humanhealth. Trends in Food Science & Technology. pp. 229–241.73. De Schrijver A, Devos Y, Bulcke M Van den, Cadot P, De Loose M, Reheul D, Sneyers M. Risk assessmentof GM stacked events obtained from crosses between GM events. Trends in Food Science & Technology.2007;18:101–109.74. Dinus RJ, Payne P, Sewell MM, Chiang VL, Tuskan GA. Genetic modification of short rotation popular wood:properties for ethanol fuel and fiber productions. Critical Reviews in Plant Sciences. 2001;20:51–69.75. Bouton JH. Molecular breeding of switchgrass for use as a biofuel crop. Current Opinion in Genetics & Development.2007;17:553–558. [PubMed]76. Berchmans HJ, Hirata S. Biodiesel production from crude Jatropha curcas L. seed oil with a high content offree fatty acids. Bioresource Technology. 2008;99:1716–1721. [PubMed]77. Kinney AJ, Clemente TE. Modifying soybean oil for enhanced performance in biodiesel blends. Fuel ProcessingTechnology. 2005;86:1137–1147.78. Pheloung PC, Williams PA, Halloy SR. A weed risk assessment model for use as a biosecurity tool evaluatingplant introductions. Journal of Environmental Management. 1999;57:239–251.79. Daehler CC, Denslow JS, Ansari S, Kuo H-C. A risk-assessment system for screening out invasive pestplants from Hawaii and other Pacific islands. Conservation Biology. 2004;18:360–368.222

80. Stewart CN, Halfhill MD, Warwick SI. Transgene introgression from genetically modified crops to their wildrelatives. Nat Rev Genet. 2003;4:806–817. [PubMed]81. Bellon MR, Berthaud J. Transgenic maize and the evolution of landrace diversity in Mexico. The importanceof farmers' behavior. Plant Physiol. 2004;134:883–888. [PMC free article] [PubMed]82. Riddick EW, Barbosa P. Impact of Cry3A-intoxicated Leptinotarsa decemlineata (Coleoptera: Chrysomelidae)and pollen on consumption, development, and fecundity of Coleomegilla maculata (Coleoptera: Coccinellidae)Annals of the Entomological Society of America. 1998;91:303–307.83. Whangbo JS, Hunter CP. Environmental RNA interference. Trends in Genetics. 2008;24:297–305. [PubMed]84. Auer C, Frederick R. Crop improvement for small RNAs: applications and predictive ecological risk assessments.Trends in Biotechnology. 2009;756:1–8.223

Aleqsander Nevsk Kathedral Bulgaria224

Perspective on OECD activities from a non-member countryNevena ALEXANDROVA and Atanas ATANASSOV*Agrobioinstitute, 8, Dragan Tzankov, Sofia 1164, BulgariaThe OECD Blue Book, “Recombinant DNA: Safety Considerations” was published in 1986. The developed principlesand concepts on the stepwise and case-by-case approach for risk assessment in the Blue Book havebeen used as a foundation for building national biosafety frameworks and international instruments for theregulation of the products of modern biotechnology. Twenty years after the Blue Book was published, OECDcontinues its activities on unique identifier systems, information-sharing, consensus documents for the biologyof crops, trees and microorganisms with respect to harmonization of regulatory oversight and those of novelfood and feed safety. These activities benefit, without any doubt, the international community at large, includingOECD non-member countries. In order to strengthen its position in the international arena and to better respondto the needs of the changing world, OECD would be encouraged to participate in a more active manner in thetechnology transfer process and co-existence debate, together with continuing the organization’s efforts oninformation-sharing and harmonization in the field of biotechnology and biosafety.INTRODUCTIONSince 1980, OECD member countries have worked together on many biotechnology projects,including thepublication in 1986 of “Recombinant DNA: Safety Considerations”.Also known as the ‘Blue Book’, this important work dealt with the specific biotechnology of‘genetic engineering’, also called genetic modification. The 1986 Blue Book, the first OECDpublication to respond to the 1982 recommendation for safe regulation, put forward key safetyconcepts for development and commercialization of GMOs, including genetically modifiedplants for agricultural use. They covered advice on risk assessment; agriculture and the environment;and how to build an understanding of the behavior of the GM plant.These principles, for instance, on safe small-scale field testing of GMplants, were developedby hundreds of experts from OECD countries, and they have been used as the basis of OECDmember countries’ GMO regulation.This set of guidelines today is still the basis of the national regulations in almost all countriesthat have set up a regulatory framework for agricultural biotechnology. The experience thatOECD has accumulated through the development of these guidelines has allowed the organizationto play an active role in the international arena, with a special emphasis on the activitiesunder the Cartagena Protocol on Biosafety. Notwithstanding, today, 20 years after theOECD Blue Book was published, some stakeholders have voiced their opinion that the OECDguidelines require fine-tuning, and the position of OECD as a key-player should be reconsidered,in order for the organization to add novel value for the benefit of the international communityin this area of controversy.OECD ACTIVITIES OF BENEFIT TO NONMEMBERCOUNTRIESThe activities in the field of biosafety that have been undertaken by the OECD, including interalia the developmentof the OECD unique identifier for transgenic plants, consensus documents on the biology ofthe crops and onfood safety, databases on field trials and on the products of modern biotechnology, althoughnot initially intendedto respond the needs of the third world, have had a significant impact on the development ofbiosafety frameworksin these countries (Alexandrova et al., 2005).Unique identifier for transgenic plantsIn February 2002, the OECD published the “Guidance for the Designation of a Unique Identifierfor Transgenic225

Plants”. A Unique Identifier is a nine-digit alphanumeric code that is given to each transgenic(or genetically modified) plant that is approved for commercial use, including planting and food/feeduse. The guidance has beenOECD Blue Book Special Issue designed so that developers of a new transgenic plant can generatean identifier and include it in the dossiers that they forward to national authorities duringthe safety assessment process. The development of this guidance came to eliminate theconfusion that could arise during the intergovernmentaland inter-institutional information exchange on the same GM crop if different names or descriptionsare usedfor the same product. This is particularly relevant for a scenario in which more and more GMevents are approved,and more and more data on their safety becomes available through various sources. Initiallydeveloped to serve the OECD countries, the guidance has been adopted also by other governmentsand applied in international fora, such as the Cartagena Protocol on Biosafety and theBiosafety Clearing House in particular, which operates under the Protocol. In January 2004,the EU adopted the OECD guidance as its system for generating unique identifiers. This is foundin Commission Regulation (EC) No. 65/2004, “establishing a system for the developmentand assignmentof unique identifiers for genetically modified organisms”. At present, all 27 EU member stateshave adopted thissystem. With a view of the EU harmonization process, the unique identifier system shall alsobe applied by theEU candidate countries, most of which are non-member countries for OECD, especially thosewith enforced legislative.framework on GMOs.The international community would also highly encourage the efforts of OECD on expandingthe system ofthe unique identifier to GM microorganisms and GM animals.Consensus documents and databasesHarmonization and coordination of initiatives in biotechnology and biosafety are importantdriving forces forthe activities of international organizations dealing with regulatory aspects, dissemination ofinformation andcapacity-building in the context of protecting the environment and human health from productsof modern biotechnology. This need for harmonization and coordination is mainly dueto different strategies and standards adopted at the national level, and different infrastructuresin placein developed and developing countries. The OECD was one of the first internationalorganizations to have promoted the attempt for harmonization at the level of regulation of theproducts of modern biotechnology to ensure that the environmental protection and safety aspectsare properly addressed. This was done through the programs: The Harmonization of RegulatoryOversight in Biotechnology and Safety of Novel Foods and Feeds established in1997–1999. The major component of these programs is the development of consensus documents,which provide common information for environmental risk/safety assessment. Theseconsensus documents comprise technical information for use during the regulatory assessmentof products of biotechnology and are intended to be mutually recognized among the OECDmember countries. They either focus on the biology of organisms (such as plants, trees ormicroorganisms) or introduced novel traits. At present there are over 40 consensus documentsavailable, which encompass crops with economic relevance not only for the OECD memberstates but also for non-member countries (e.g. consensus document on the biology of Papaya).With this respect and from the harmonization perspective, OECD would be highly encouragedto continue the work226

on species with high socio-economic value for the developing countries and countries witheconomies in transition.To reach this aim, the involvement of more experts, especially from the countries that are centersof origin of biodiversity, such as the Balkan region for instance, should be better representedat the OECD task forces’ meetings.The consensus documents elaborated in the frame of the program Safety of Novel Foods andFeeds are science-based and contain data for use during the regulatory assessment of a particularfood or feed product. In the area of food and feed safety, overall 14 consensus documentshave been published on the nutrients, antinutrients or toxicants, information of the product’suse as a food/feed and other relevant information.Another relevant initiative in theseprograms is the development of OECD’s online databases of (i) products of biotechnology(http://www.olis.oecd.org/bioprod.nsf) and (ii) field trials (BioTrack)(http://www.olis.oecd.org/biotrack.nsf), which include records of GMO field trials that havetaken place in OECD member countries, as well as data fromother countries provided through UNIDO’s Biosafety Information Network and Advisory Service(BINAS)(Degrassi et al., 2003).OECD ACTIVITIES OF BENEFIT TO NONMEMBERCOUNTRIES – REGIONAL ASPECTSThe efforts for harmonization of regulatory oversight in biotechnology and the cutting-edgeissues of the food andfeed safety of novel products (including GM food and feedstuffs) that have been taken on byOECD in the international arena, as well as the Organization’s specific activities on the elaborationof science-based consensusdocuments and databases, have influenced five countries in the Black Sea region, which establishedin June 2004the Black Sea Biotechnology Association (BSBA) as an international public non-profit organization.Its mandate228 Environ. Biosafety Res. 5, 4 (2006) Perspective on OECD activities from a non-membercountry is to promote the science-based approach in all levels of decision-making process,thus acting as guarantee for the informed choice of the consumers and the general public, whileavoiding unnecessary barriers to trade, within the region and globally.BSBA member countries so far are Bulgaria, Romania, Russia, Turkey and Ukraine, whileSerbia and Georgiahave the status of associate and candidate members respectively. BSBA is governed by a Boardof Directorsin consultations with its Board of Trustees.The goals of BSBA are to:– create within the Black Sea region, a network of countries with historically similar agriculturalneeds, priorities and often practices, science-based regulations that not only protect thepublic health and the regional environment, but also stimulate economic development, internationaltrade, modern agricultural practices, modern food and feed production industry,east/west collaborations and the advancement of regional varieties;– increase the region’s contribution to and participation in the global debate regarding agriculturalbiotechnology;– avoid regulatory and trade practices for agricultural biotechnology that lead to unnecessaryand/or unjustified barriers that encumber commerce and ultimately disadvantage the region;build a system of mutual recognition of regulatory and safety data for agricultural productsimproved through biotechnology;– build regional human and organizational (including information sharing) capacity to understandand responsibly227

employ agricultural biotechnology;– contribute to public perception of biotechnology by setting facts against factoids;– networking the local decision-makers, research institutions and other stakeholders of the region;– launch the regional Biotechnology Information Center which will work in cooperation withother information networks and serve in real time mode as the regional agricultural biotechnologyclearing house;– launch the annual Black Sea Region Biotech Forum. At the Forum, regulatory, economicdevelopment and trade related issues of agricultural biotechnology will be discussed and solutionsproposed for the countriessurrounding the Black Sea region in areas of technology, seedand commodities.To fulfill these goals, BSBA is active through a regional biotechnology web portal that worksin cooperation with other information networks, and serves in real time mode as the regionalagricultural biotechnology clearing house (http://www.bsbanet.org/). Another permanentBSBA activity is the venue of an Annual Black Sea Region Biotech Forum – a platform forregulatory, economic development and trade related issues of agricultural biotechnology.Inspired by the concept and the work done by OECD on the consensus documents both on thebiology of the crops, and food and feed safety of novel products, including products from modernbiotechnology and consistent with its mandate, BSBA recently finalized consensus documentson environmental risk assessment of three crops, resulting after a genetic modification– GM maize, GM soybean, GM sugar beet. Each of these crops has a significant share in theBSBA countries’ agriculture and economies. The documents summarize the regional researchexperience accumulated after controlled (GM maize, GM sugar beet) or commercial releasesin the countries from the Black Sea region (Atanassov et al., 2003; Rosca, 2004), and are meantto facilitate the risk assessment, risk management and the overall process ofevent-specificdecision-making. In addition to its activities, the BSBA is also establishinga regional network of laboratories to work on mutually and internationally adopted and availablevalidated detection, identification and monitoring methods and procedures on GMOs.This regional GMO network of laboratories would work in close cooperation with the EuropeanNetwork of GMO labs (ENGL), of which two of the BSBA countries – Bulgaria and Romania,are members. It is appropriate to mention that the OECD assists BSBA at all levels byparticipation of one of the organization’s representatives on the BSBA Board of Trustees.CONCLUSIONS AND RECOMMENDATIONS FORFUTURE OECD ACTIVITIES INVOLVING NONMEMBERCOUNTRIESSix years after the OECD Blue Book was published in 1986, the countries participating in theEarth Summit (1992) have agreed upon the fact that biotechnology can offer indubitable benefitsto sustainable development, world food supplies and economic prosperity. In order forthis potential to be largely applied worldwide, and with particular emphasis in developing countries,and thus facilitating the alleviation of poverty, the countries joined their efforts in preparationof international rules. These would both ensure the further development of biotechnologyfor the benefit of the society at large, and the conservation of genetic resources, especiallyin the centers of origin (mostly situated in the third world). The international rules, reflectedboth in the Cartagena Protocol on Biosafety and the WTO agreements, are built on ascientific basis, and promote the principle of the case-by-case approach, first set in the OECDBlue Book. According to this principle, every transgenic event should undergo a separate riskassessment, and potential hazards specific to Environ. Biosafety Res. 5, 4 (2006) 229 OECDBlue Book Special Issue this event should be identified, and specific risk management measuresassigned. The case-by-case approach is now commonly applied in the national legislationframeworks on biosafety in the countries where they are in place (Alexandrova et al., 2005)Twenty years after the Blue Book, fourteen years after the Earth Summit and Agenda 21, and228

twelve years after the first GM product, the Flavr Savr tomato, reached the market, the issueof the use and sustainable management of the products of modern biotechnology is still ongoingand has even gained in controversy in the public debate. This is particularly valid for thedeveloping countries andthe countries with economies in transition, which, instead of gettingthe full benefits of the GM technology, voice concerns about its application within their particularenvironments.Notwithstanding the efforts taken by OECD, which have been highly appreciated so far, includingby the OECD non-member countries, it would be recommendable for the Organizationto address in a more active manner the considerations of the developing world, i.e. bystrengthening North-South, as well asWest-East collaboration. In this respect, many countriesneed to acquire the technology and the capacities necessary to handle the results of modern biotechnologyin a sustainable manner (Altman, 1993). Therefore, public awareness, educationand technology transfer play an important role. Intellectual Property Rights issues and technologytransfer in the field of modern biotechnology require, however, deeper attention. Severalreasons can be offered, among which the facts that:– currently the multinational biotech companies are the holders of the IPRs ofmost of the transgenesthat have been commercially introduced (Falcon, 2001);– these transgenes are introduced into few varieties or hybrids that although promising in theconditions of intensive cultivation in North America, are, in general not specifically designedto be adapted to different climatic conditions (e.g. Africa, Asia, the Balkans).Thus growers,especially poor farmers, risk potentially greater yield loss if they use these GM varieties, insteadof sticking to the conventional ones (Bhatia,2001);– a growing concern exists that the newly introduced GM varieties, if able to demonstrate clearbenefits and increase income, would gain market share, and as a consequence restrict thelocal agrobiodiversity (Srinivasan and Thirtle, 2000).The solution can be identified within the technology transfer by introducing the genes, a companyproperty, into local traditional varieties, together with promoting equal share of the IPRsbetween multinational companies and local research centers/breeders. In this respect, theOECD is in a unique position to play the role of a mediator between its member countries (biotechexporters) and non-member countries (biotechnology importers) in this technology transferdialogue. In addition, OECD is in the position to initiate activitiesand to play a role in the co-existence debate, due to the fact that co-existence of conventional,organic and GM production systems is both an agricultural and economic issue, and as suchfalls within the scope of the Organization. Co-existence is also a growing issue in manyOECD member countries (e.g. EU), and it is a topic ofconcern for most of the non-member countries (Bock et al. 2002; Brookes and Barfoot, 2003a,2003b, 2004; Alexandrova and Atanassov, 2005). It is commonly understood that internationaland regional harmonization, in addition to synchronizing the national regulatory frameworks,should focus on the issues of strengthening capacities and information sharing in thefield of safety in biotechnology. During the last twenty years, OECD has been very active inthis respect, and has demonstrated that the Organization was playing a key role in collaborationwith a number of international organizations such as FAO, WHO, UNEP, UNIDO, OECD,ICGEB and CGIAR. These organizations,together with the cooperation of regional associations(i.e. BSBA), are in the position to offer necessary assistance in capacity-building and disseminationof information on biosafety.REFERENCESAlexandrova N, Atanassov A (2005) Co-existence of conventional and organic farming with GMO-based agriculture inBulgaria. GMCC-05, MontpellierAlexandrova N, Georgieva K, Atanassov A (2005) Biosafety regulations of GMOs: national and international aspects andregional cooperation. Biotechnol. Biotechnol. Eq. 19: 153– 172Altman DW(1993) Plant biotechnology transfer to developing countries. Curr. Opin. Biotechnol. 4: 177–179Atanassov A, Georgieva K, Koleva L, Yankulova M,229

Cherkesova S, Dimitrov S (2003) Final report on the sixyear activity (1998-2003) of the Council on safe work with geneticallymodified higher plants, established to theMinistry of Agriculture and Forestry. Biosafety newletters, Diagnosis PressBhatia CR (2001) Bt cotton in India. Current Sci. 80: 321–322Bock AK, Lheureux K, Libeau-Dulos M, Nilsgard H,Rodrigez-Cerezo E (2002) Scenarios for co-existence of genetically modified, conventional and organic crops in Europeanagriculture. European Commission, Joint Research Center 230 Environ. Biosafety Res. 5, 4 (2006) Perspective on OECDactivities from a non-member countryBrookes G, Barfoot P (2003a) Co-existence of GM and non GM arable crops: case study of the UK. PG Economics Ltd.Brookes G, Barfoot P (2003b) Co-existence of GM and non GM crops: case study of maize grown in Spain. PG EconomicsLtd.Brookes G, Barfoot P (2004) Co-existence in North American agriculture: can GM crops be grown with conventional andorganic crops? PG Economics Ltd.Degrassi G, Alexandrova N, Ripandelli D (2003) Review: Databases on biosafety of GMOs. Environ. Biosafety Res. 2:145–160Falcon WP (2001) Globalizing germ plasm: barriers, benefits and boundaries. Tomorrow’s agriculture: incentives, institutions,infrastructure and innovations. Proceedings of the 24th International Conference of Agricultural Economists, BerlinRosca II (2004) Impact of genetically modified herbicide resistant maize on the arthropod fauna. Bulletin OILB/SROP 27:143–146Srinivasan CS, Thirtle C (2000) Policy arena: genetically modified organisms and smallholders in the developing world. J.Int. Dev. 12: 1131–1132 Environ.UDC 547.944/945230

Tour Eiffel - France231

Louvre Museun - FranceNotr Dame de Paris - France232

Environ. Biosafety Res. 5 (2006) 207–209 Available online at:c_ ISBR, EDP Sciences, 2007 www.ebr-journal.orgDOI: 10.1051/ebr:2007008The first intergovernmental discussions concerning thesafety of uses of transgenic organisms An overview of the workshopMasatoshi KOBAYASHI* and Peter KEARNSOECD Biosafety Team - Paris, 2 rue André Pascal, 75775 Paris, FranceINTRODUCTIONThe first intergovernmental discussions concerning the safety of uses of transgenic organismsoccurred during the mid-1980s in the Organisation for Economic Cooperation and Development(OECD). The publication of OECD’s Recombinant DNA Considerations (Blue Book) in1986 was an important synthesis of the then proactive approaches to evaluating transgenic organismsby governments, scientists and other stakeholders. It was also the first intergovernmentaldocument which addressed the environmental risk/safety of transgenic organisms.Many of the principles and concepts in the Blue Book have since been reflected in nationallaws, regulations and guidelines both in OECD countries and beyond. 2006 is the 20th anniversaryof the publication of the Blue Book. With this in mind, the OECD has organized anumber of activities or events during 2006 designed to take stock of OECD work related tosafety in biotechnologyand to identify future needs, especially with respect to non-member countries. The OECDworkshop: Beyond the Blue Book – Framework for Risk/Safety Assessment of TransgenicPlants is one of the most important of these 2006 events and was organized with the followingobjectives in mind:(1) to discuss the history and evolution of the conceptual framework for the evaluation oftransgenic plant products in the environment and OECD’s role in the development of that framework;(2) to discuss the current contribution of OECD’s Working Group on the Harmonization ofRegulatory Oversight in Biotechnology to risk/safety assessment practice; and(3) to discuss the future role of OECD with respect to current risk assessment issues and needs.This workshop was held on 29th September 2006 in Jeju Island, Korea, in conjunction withthe 9th International Symposium on Biosafety of Genetically Modified Organisms held by theInternational Society for Biosafety Research. It was hosted by the National Institute of griculturalBiotechnology of Korea (NIAB) and sponsored by the OECD’s Cooperative ResearchProgramme. The Chair of the Programme Committee for this Workshop was Ervin Balázs forHungary. Approximately 110 stakeholders participated, including many who do not normallyhave the opportunity to attend meetings of OECD official bodies.OPENINGThe workshop began with the welcoming remarks by Gil-Bok Lee, the Director General ofNIAB. He noted that OECD is one of the main intergovernmental bodies for international collaborationfor ensuring the safety of products of modern biotechnology, which has producedsome important past documents such as the Blue Book and more recently, the well-knownConsensus Documents.Dr Lee stressed the importance of consensus documents to Korea. He noted that the draftingof two recently published documents on the biology of oyster mushroom and chili pepper,was led by Korean experts. Opening remarks were also delivered by the Chair of the WorkingGroup, Sally McCammon (USDA), who also chaired the workshop. She explained t he bac-233

kground to the workshop, including an outline of the conceptual framework depicted withinthe Blue Book and subsequent publications developed at OECD. She made reference to someof the history of various OECD official bodies, which had undertaken this work, and describedtheir functions and outputs. She noted that the outcomes of this workshop, including thepresentations and discussion, would be considered by the Working Group on Harmonisationof Regulatory Oversight in Biotechnology (Working Group).PART I: THE FOUNDATION OF RISK/SAFETYASSESSMENTThe history and evolution of the OECD’s risk/safety framework was explained by the firstspeaker, Hans Bergmans (Netherlands), a Vice-chair of OECD’s Working Group. The BlueBook was outlined with an emphasis on the recommendation of the OECD’s Council Articlepublished by EDP Sciences and available at http://www.ebr-journal.org orhttp://dx.doi.org/10.1051/ebr:2007008 OECD Blue Book Special Issue (a key element in theBlue Book), which clearly outlined the importance of “Case-by-Case” and “Stepwise” approachesto risk/safety analysis. These approaches were some of the earliest principles designedto address the safety of transgenic organisms. “Safety Considerations for Biotechnology: Scale-upof Crop Plants” was published in 1993 to update and extend the work of the Blue Book.The concept of “familiarity” and the “points to consider” in scientific risk assessment (thecharacteristics of the recipient organism, the introduced trait, the environment into which theorganism is to be introduced, the interaction between these, and the intended application) wereamong the main points. It was also stressed that these documents represented “snapshots”in time of an evolving safety framework that was (and can be) revised when new types oftransgenic organisms are commercialized. The contribution of OECD’s work to the developmentof national and international risk/safety assessment framework was then addressed byHelmut Gaugitsch (Austria), a former Chair of OECD’s Working Group.Amongst other things, he describes the relationship between OECD’s work and that of theCartagena Protocol on Biosafety, the International Plant Protection Convention (IPPC) andthe activities of the Codex Alimentarius Commission.He explained how the international visibility of OECD’s work and broad participation of nonmembereconomies and other intergovernmental organisations (IGOs) to OECD work has graduallyincreased over recent years. A good example was the reports submitted to the July2000 G8 Summit of Heads of State and Government as well as the results of several followupconferences organised by the OECD. In addition, many of the recent outputs of the workhad become increasingly influential including the plant biology and trait consensus documentsas well as the database of commercial products. Co-operation with other IGOs has alsohad an important impact, for example, in the development of the Biosafety Clearing-House ofthe Cartagena Biosafety Protocol.After these two presentations, there were a number of interventionsfrom the floor.Many participants supported the work of OECD as valid and useful tomany stakeholders concerned with the safety of transgenic plants. In particular, it was notedthat OECD has played a key role in facilitating the formation of an international network ofexperts in risk/safety issues related to biotechnology.PART II: CURRENT PRACTICES FORRISK/SAFETY ASSESSMENTThis session began with a presentation by Philip Macdonald (Canada) on current activities inOECD related to risk/safety assessment. He emphasised the value of consensus and guidancedocuments that are the main outputs of the Working Group. He also described current projects,including work identifying “parameters for environmental risk/safety assessment” andas well as considerations on data related to “molecular characterisation” within the context ofsafety assessment. Subsequently, there was a presentation on OECD activities by Bao-Rong234

Lu from the viewpoint of a university professor from China (a non-member economy).Amongst other things, he pointed out that the conceptual framework set up by OECD hadcontributed to China’sregulatory framework and the influence of OECD documents could be seen in its domestic regulation.He mentioned that China today is a signatory to the Cartagena Protocol on Biosafety.Another presentation from the perspective of a nonmember economy was given by AtanasAtanassov from Bulgaria. He reiterated the view that OECD’s conceptual framework for environmentalrisk/safety assessment as well as the biology and trait Consensus Documents hadbeen very useful when developing the domestic system in Bulgaria. He believed that it is importantfor OECD to continue its work on the risk/safety assessment, while continuing to focuson the involvement of non-member economies. In this context, he presented the work ofthe Black Sea BiotechnologyAssociation. He encouraged OECD to support and assist in thesekinds of regional organisations. Finally, some recommendations for future OECD activitieswere presented. Amongst other things, it included the continuing updating of the BioTrackDatabases, the continuing involvement of nonmember economies in the production of ConsensusDocuments and co-operation with the Secretariat of the Convention on Biological Diversity.Lisa Zannoni from the Business Industry Advisory Committee to the OECD (BIAC)presented a perspective on OECD activities from the point of view of product developers. Shenoted that the success of the work was due, to a large extent, to the active participation of delegatesand other stakeholders involved in the work. She also mentioned potential future activities,notably, the importance of an environmental risk/safety assessment approach to the adventitiouspresence of transgenic crops, taking into account the work of the Codex AlimentariusCommission.PART III: POTENTIAL WAY FORWARDFOR RISK/SAFETY ASSESSMENT ISSUESThis session was initiated by a presentationmade by Sally McCammon, followed by panelpresentations and discussion. In the initial presentation, the main points of two past initiativesof OECD which dealt with current 208 Environ. Biosafety Res. 5, 4 (2006) An overview ofthe workshop and future issues in risk/safety assessment – the G8 Reports in 2000 and the resultsof an OECDWorking Group Washington Workshop held in 2003 – were offered as athought-starter for the subsequent panel presentation and discussion. The panel consisted ofscientists, regulators and representatives from industry.At the beginning of the discussion,each panellist briefly stated their own views, partly structured around a number of questionsthey had been asked in advance:(1) Which concepts and instruments for the risk assessment of transgenic organisms, developedby OECD (e.g., familiarity, Consensus Documents) or elsewhere, did you apply in yoursetting? What has been most useful for your work, and why?(2) What are the future needs for the field of environmental risk/safety assessment of transgenicorganisms?(3) What would be the most appropriate issues for the OECD to address among the future needsyou raised?(4) What kind of projects are of greatest priority for the OECD?In the subsequent dialogue, there was general agreement, both from the panel and the audience,that many of the products of OECD’s work over the years had been useful. From the mid-80s to the mid-90s, many of the principles described by some of the speakers (for example,the “stepwise” approach to safety assessment, “caseby- case” and “familiarity”) had been useful,especially when OECD countries had been developing their approaches to safety assessment.This was also found to be true for a number of non-members economies. As experiencehad been gained in risk/safety assessment, the Consensus Documents had become useful235

ecause they had stimulated discussion (and consensus) on the safety issues relevant to specificcrop plants and traits. Taken as a whole, it was agreed that this work had fostered much internationalagreement on an approach to risk/safety assessment. Some participants expressedthe view that the success of this work was due in part to the active contribution that delegationsfrom countries made to the work as well as the active engagement of other stakeholders.In terms of futurework, there were a number of differing views from both panellists and theaudience. Amongst other things, it was recognised that there still work to be done in refiningassessment methods (problem formulation, hazard identification, endpoints, test protocols).Also, how to further apply the concept of familiarity. It was mentioned that there was a needto consider updating existing Consensus Documents. A number of participants mentioned theneed to identify ways of improving the applicability of scientific research on biosafety torisk/safety assessment. This workshop was recognised as a good first step in achieving that. Itwas also suggested that there should be an initiative to examine the possible development ofagreed “test guidelines” for risk/safety assessment of transgenic organisms, and the applicationof Good Laboratory Practice.This suggestion stimulated some discussion from a broad range of perspectives. It was alsonoted that it might be timely for the Working Group to consider work on the environmentalissues associated with “adventitious presence”, while taking into account the work of the CodexAlimentarius Commission. Amongst these various suggestions, there was no consensuson those issues that would be most appropriate to address in the future. At the same time,many participants noted that OECD’s Working Group and the OECD Task Force for NovelFood and Feed (Task Force) had a heavy work load, but had successfully developed and useda mechanism in the past, by which delegations could identify priorities among existing andproposed projects.It was suggested the Working Group should organise such a priority-setting exercise in thenear future. Many delegates also noted the successful way in which both the Working Groupand the Task Force had engaged non-member economies in their work. This was recognizedas a valuable trend which should be continued and strengthened in the future. Along similarlines, participants noted the value of the participation of other intergovernmental organisationsin the various activities, as well as other stakeholders such as BIAC.Environ. Biosafety Res. 5, 4 (2006) 209236

Berlin Cathedral- GermanyGermany237

Risk Management and MonitoringJoachim SCHIEMANN*Institute for Plant Virology, Microbiology and Biosafety, Federal Biological Research Centrefor Agriculture and Forestry (BBA),Messeweg 11-12, 38104 Braunschweig, GermanyBiosafety regulatory frameworks are intended to serve as mechanisms for ensuring thesafe use of biotechnology products without imposing unacceptable risk to human health or theenvironment, or unintended constraints to technology transfer. In several regulatory systemsGMO risk assessment has been separated from GMO risk management. As a consequence, riskassessment can be performed on a purely scientific basis, whereas risk management can take additionalaspects (e.g. socio-economic or ethical) into consideration. For instance, the EuropeanFood Safety Authority (EFSA), the keystone of European Union risk assessment regarding foodand feed safety, provides independent scientific advice and clear communication on existing andemerging risks in close collaboration with national authorities and in open consultation with itsstakeholders. Risk management measures are not within the remit of EFSA, and remain the responsibilityof the EuropeanCommission and Member States.Understanding the potential for adverse environmental effects from GMOs and the characterization ofassociated risks depends not only on the quality of biosafetyresearch, but also on ongoing interaction between risk assessors, regulators and researchers. The purposeof Session VII “Risk Management and Monitoring” was to present methodologies that manageand mitigate risk and allow feedback for validation of the initial assessment.The relationship between assessment and the identification of risk mitigation measures was discussed.The session also emphasized the iterative nature of the overall risk assessment process. Risk managementand monitoring are thought of very differently in different legal settings. Risk management isconsidered as part of the risk analysis process, while monitoring may or may not be part of the riskanalysis process for any particular case. Session VII “Risk Management andMonitoring” consisted offive presentations reflecting the views of differentstakeholders:• Suzy Renckens – The EFSA Opinion on Post Market EnvironmentalMonitoring of GM Plants• Blair Siegfried – Ten Years of Bt Resistance Monitoring in the European Corn Borer: What WeKnow, What We Don’t Know, and What We Can Do Better• Donghern Kim – Risk Assessment and Management of LMO-FFP in Korea: Current Status and Regulatory.• Nicholas Kalaitzandonakes – Measuring the Costs of Biosafety Regulation and the Potential Impactson Biotechnology Research and Development.• Alex Owusu-Biney – Developing a Regulatory Biosafety Framework:Trends, Challenges and Issueson Risk Assessment in a Developing Country Context.In the frame of the European GMO regulations, postmarket environmental monitoring (PMEM) isconsidered as an integral part of placing GM plants on the EU market. PMEM aims at identifyingunanticipated adverse effects on human health or the environment that could arisedirectly or indirectly from GM plants. PMEM is composed of case-specific monitoring and generalsurveillance. EFSA is asked to assess the scientific quality of PMEM plans submitted with each application.The EFSA GMO Panel also makes a number of recommendationsfor the management and conduct of PMEMby both applicants and risk managers. A mechanism shouldbe established for considering the interactions of several differentGMplants subject to different applications. It is proposed that national Competent Authorities shouldestablish liaisons with different applicants in order to coordinate data collection and analysis from differentmonitoring programs. Mechanisms should be developed by risk managersfor reporting and collating monitoring data, at both theMember State and EU level. This will facilitatescientific analysis of these data, and provide scientific conclusions for informing decisions on the futurecultivation of GM crops as well as future risk assessments. The interplaybetween applicants, risk assessors and risk managers should be close, in order to acquire the best pos-238

sible experience and effectiveness for PMEM.The ability to effectively monitor the development of insecticide resistance prior to a control failure isan essential component of resistance management strategies for transgenic plants that express Bt toxinsand a regulatory requirement for registration of Bt events in the U.S. Untilnow, there was no evidence of increasing frequency of resistance among field populations based onsubsequent sampling of the same area. Analyzing the results of ten years of Bt resistance monitoring inthe European Corn Borer illustrates the sensitivity of the current monitoringefforts to identify resistance among field populations and the necessary steps that are taken to confirmand characterize the resistance and assess risk for product failure. The current status and regulatoryframework for GMO risk assessment and management in Korea has been discussed. Korea is now developinga national framework for risk assessment and management, to ensure GMO. biosafety forcontained use and for environmental release to confined and open fields, and to comply with domesticand international regulations. It is believed that sound and transparent regulations would be one keyfactor for the success of modern biotechnology.Biosafety regulatory frameworks should serve as mechanisms for ensuring the safe use of biotechnologyproducts without imposing unintended constraints to technology transfer. To be able to judge thesensitive balance between these aspects of GMO risk management, measuring the costs of biosafetyregulation and the potential impacts on biotechnology research and development is crucial. A necessaryfirst step to answering questions about the causes and consequences of the process of regulatoryapproval for new biotech crops is to understandthe operation of the regulatory system and the size and structure of the costs of compliance. It seemsthat the compliance costs incurred by biotechnology developers are quite high, and the regulatory burdenof novel biotech crops might be out of balance. Reflections on trends, challenges and issues onrisk assessment and management in a developing country context were presented. Biosafety regulatoryframeworks were reviewed in relation to the development process, challenges and trends in its formulation,especially in the context of risk assessment and management. The choice of a biosafety regimein the context of developing countries is influenced not only by the science-based approach in riskanalysis but also by the social, political and environmental governance mechanisms and experiencegained in relation to practice and conventions within a particular country.Risk Management and Monitoring The chair has asked the speakers to formulate/phrasethe main take-home messages from their talks to be presented at the end of Session VII. These takehomemessages/ key statements are summarized below in the orderof the topics (i) Relevance to Risk Assessment, (ii) Useby Regulators, (iii) Next Steps in Research, and (iv) GeneralConclusions.THE EFSA OPINION ON POST MARKET ENVIRONMENTAL MONITORINGOF GM PLANTS(1) Case-specific monitoring of potential risks identified in Risk Assessment (RA): confirm RA orprovide feedback to complete RA; general surveillance: more related to risk management – if unanticipatedadverse effects are identified, define cause relationship and feed back into RA.(2) Results of monitoring could lead to revision of RA and Risk Management decisions.(3) Importance of analysis of monitoring data – a central reporting office might be established; amendexisting networks to be more suitable for GMO monitoring; regional and national scale might be beyondthe control of the applicant – public sector might be involved;synergistic/antagonistic effects between several different events should be considered.(4) Recommendations to risk managers to make the system work; establishment of a central reportingoffice.TEN YEARS OF Bt RESISTANCE MONITORING IN THE EUROPEAN CORN BORER:WHAT WE KNOW, WHAT WE DON’T KNOW, AND WHAT WECAN DO BETTER(1) Effective monitoring and surveillance of resistance among target pests is an important componentof environmental risk assessment for Bt crops.(2) Annual assessment of susceptibility in target pests: a regulatory requirement for all registrants ofBt crops.(3) Utilize existing resistant strains to improve detection sensitivity and to refine resistance risk assessments;improve standardization of toxins for bioassays.239

(4) Based on available techniques, European corn borer remains susceptible to Bt toxins ten years postcommercializationf Bt maize; reliable, accurate, and efficient bioassay methods: critical to future monitoringefforts.MEASURING THE COSTS OF BIOSAFETY REGULATION AND THE POTENTIALIMPACTS ON BIOTECHNOLOGY RESEARCH AND DEVELOPMENT(1) Risk assessment methods, data requirements, review timetables, etc., directly translate into compliancecosts. Such costs are directly related to incentives/ disincentives for innovation – and influencethe biotechnology pipeline.(2) While the benefits of GM regulation are explicitly considered (ensuring safe use of GMOs withoutunacceptable health and environmental risks), regulatory costs are rarely accounted for. Regulatory effectivenessrequires that an appropriate cost-benefit balance is ultimately established. Both risk managersand risk assessors should be aware of and sensitive to suchcost-benefit balance, and account for it in their deliberations.(3) Evidence presented here is a first attempt to organize and characterize compliance costs associatedwith biotechnology regulation. More research is necessary to confirm and extend such estimates forother crops, traits, and over time.(4) Regulatory compliance costs for global corn premarket approval are found to be high. Such compliancecosts are important indicators as they are closely connected to innovation incentives and output.There is some initial evidence that biotechnology innovation is slowing down, and regulatorycosts have been viewed as a primary cause. Regulators must tend to a delicate balance of managingrisk, while preserving the opportunity for innovation so that social welfare is maximized.DEVELOPING A REGULATORY BIOSAFETY FRAMEWORK: TRENDS, CHALLENGESAND ISSUES ON RISK ASSESSMENT IN A DEVELOPING COUNTRY CONTEXT(1) Provide feedback data on risk assessment; enhance knowledge and familiarity in managingGMproducts.(2) Build global biosafety research capacity/expertise; harmonize existing databases: biosafety research,ERA (BBI, OECD, BCH); update unique identifier; develop protocols/guidance on risk management.(3) Update product biology databases; improve sampling methodologies; develop and harmonize detection/validation procedures; improve GM product profiling.(4) Scientific leadership and a stronger voice are needed in current global debate; national/regional/globalcommitment to biosafety research is needed; continuous cooperative research initiativesbetween North and South to enhance global capacity; continuous research-regulator engagement to buildknowledge in biosafety research and biotechnology productdevelopment.240

Vienna - Austria241

Xenobiology: A new form of life as the ultimate biosafety toolMarkus Schmidt*Organisation for International Dialogue and Conflict Management, Kaiserstr. 50/6, 1070 Vienna,AustriaSynthetic biologists try to engineer useful biological systems that do not exist in nature.One of their goals is to design an orthogonal chromosome different from DNA and RNA,termed XNA for xeno nucleic acids. XNA exhibits a variety of structural chemical changesrelative to its natural counterparts. These changes make this novel information-storing biopolymer‘‘invisible’’ to natural biological systems. The lack of cognition to the natural world,however, is seen as an opportunity to implement a genetic firewall that impedes exchange ofgenetic information with the natural world, which means it could be the ultimate biosafety tool.Here I discuss, whyit is necessary to go ahead designing xenobiological systems like XNA and its XNA bindingproteins; what the biosafety specifications should look like for this genetic enclave; whichsteps should be carried out to boot up the first XNA life form; and what it means for the societyat large.Keywords: auxotrophy; biosafety; synthetic biology; xenobiology; xeno nucleic acids Thebest way to predict the future is to create it. Peter Drucker It is when we all play safe that wecreate a world of utmost insecurity.Dag Hammerskjo¨ ld Introduction In schools all over the world students learn that the secretsoflife are encoded in the DNA molecule. Mainstream science is a true believer in DNA as theonly stable genetic information storage, and understanding and modifying this monopolisticbiopolymer has become the ultimate goal in contemporary bio-based R&D. Some scientists,however, have started to search for alternatives. They belong to apparently very different sciencefields and their quest for biochemical diversity is driven by different motivations.(1–3)The science fields in question include four areas: origin of life, exobiology, systems chemistry,and synthetic biology (SB). The ancient Greeks, including Aristotle, believed in Generatiospontanea,the idea that life could suddenly come into being from nonliving matter on an every day basis.Spontaneous generation of life, however, was finally discarded by the scientific experimentsof Pasteur, whose empirical results showed that modern organisms do not spontaneously arisein nature from non-living matter. On the sterile earth 4 billion years ago, however, abiogenesismust have happened at least once, eventually leading to the last universal common ancestor(LUCA). LUCA’s genetic code must have been based on DNA with four bases that form thethree-nucleotide codons coding for 20 amino acids.(4,5) The origin of life community tries tounderstand the processes of abiogenesis that caused LUCA (and all known life forms onearth) to use exactly this chemistry and this code to store genetic information. Why did it happenthis way and not another? Some researchers have even proposed the idea that there couldalso be other more exotic life forms. Such postulated weird life could be a remnant of a different(earlier or even later) abiogenesis on earth. If it were to exist, it could be distinguished byits relianceon different chemical processes, biochemical building blocks, codes, or metabolism. In contrastto the earth-bound origin of life community, astrobiologists search for (unusual) lifeformsbeyond Earth. Many people will have heard media reports about the Search for Extra-TerrestrialIntelligence (SETI) in the universe: the search for signals from extra-terrestrial life formscapable of sending them. Meanwhile, there is another less-known aspect of astrobiology. In242

this second field of activity, called exobiology, the aim is to search the solar system for evidenceof non-intelligent life forms (such as microbes). On some celestial bodies ‘‘alien’’ lifeforms mayhave developed, say through the use of a solvent other than water or the use of very differentchemical elements, e.g., silicon rather than carbon.(6) Of course, there could also beother possibilities such as variations in the tripartite DNA-RNA-protein architecture found inearth life forms.(7)Another research field that explores unnatural biochemical systems or biologicalsubsystems is systems chemistry, Review article DOI 10.1002/bies.200900147Abbreviations: SB, synthetic biology; XNA, xeno nucleic acids.that includes research on chemical self-organization, self-replicating, and self-reproducingchemical systems.(8,9) While systems chemistry looks at the chemical level, SB is thedesign and construction of new biological systems not found in nature. SB aims at creatingnovel organisms for practical purposes, but also at gaining insights into living systems byre-constructing them. SB is developing rapidly as a new interdisciplinary field, involving microbiology,genetic engineering, information technology, nanotechnology, and biochemistry.SB as a scientific and engineering field includes the following subfields:(3,10–12) (i) EngineeringDNA-based biological circuits, including but not limited to standardized biologicalparts; (ii) Defining a minimal genome/minimal life (top-down approach); (iii) Constructingso-called protocells, i.e., living cells, from scratch (bottom-up approach); (iv) Production ofgene fragments and genes by DNA synthesis machines; and (v) Creating orthogonal biologicalsystems based on a biochemistry not found in nature.So far most SB scientific papers and conference presentations deal with engineering biologicalcircuits and finding the minimal genomea. Less attention has so far been placed on protocellsand orthogonal systems; however, some excellent work has been carried out by a coupleof verydedicated research groups.(13–18) Protocell research aims to identify ways to produce life outof non-living matter, trying to understand the origin of life and identify new biotech productionsystems. Researchers working on orthogonal biological systems, on the other hand, try toalter the basic biochemical building blocks of life, such as the nucleic acids or the bases usedto encode genetic information. What the origin of life research community, exobiologists,system chemists and synthetic biologists have in common, is the view that unusual life forms– in other words: xenobiology – could either be found on or beyond Earth, or be deliberatelycreated in the laboratory (Fig. 1). The most obvious difference between them, however, is thatthe origin of life community and astrobiologists are more interested in ‘‘understanding’’ whylife has evolved as it is, while most synthetic biologists are interested in ‘‘applying’’ engineeringprinciples to createunnatural life forms for useful purposes. This paper deals with SB and its attempt to create orthogonalbiological systems based on a biochemistry not found in nature.Orthogonal life Ever since industry (e.g., mechanical engineering, computer industry) embracedthe concept of modularity, it has experienced previously unimaginable levels of innovationand growth. Modularity means building complex products from smaller subsystems thatcan be designed independently yet function together as a whole. Modularity freed designers toexperiment with different approaches, as long as they obeyed the established design rules.(19)One of the key requirements of modularity, however, is orthogonality. The term orthogonalitystems from Greek orthos, ‘‘straight,’’ and gonia, ‘‘angle.’’ The term has originally been usedto describe the mathematical situation where two vectors are perpendicular, in other wordsform a right angle. Changes in the magnitude of one vector do not affect the magnitude of theother vector. In engineering, orthogonality is a system design property facilitating feasibilityand simplicity of complex designs. Orthogonality guarantees that modifying one componentofa system does not propagate side effects to other components of the system. With the clear be-243

nefit of orthogonality in complex systems in mind, synthetic biologists are now trying toapply these engineering principles to biology.However, while engineers have been quite successful applying the principles of orthogonalityto the non-living world, biologists still have to overcome major challenges as natural lifeforms hardly exhibit a true orthogonal design.(20,21) The efforts undertaken by synthetic biologiststo construct orthogonal biological systems are two-fold, focusing either on the metabolismor on the biochemical building blocks.Figure 1. The shared interest in Xenobiology is what the origin of life community, strobiologists,system chemists, and synthetic biologists have in common.asee e.g.: SB 2.0: http://webcast.berkeley.edu/event_details.php? webcastidј15766, SB 3.0: www.syntheticbiology3.ethz.ch/, SB 4.0: http://sb4.biobricks.org/Metabolic orthogonality In genetic engineering, the term engineering can only be understoodas a metaphor. For example, any recombinant protein that is synthesized in a bacterial cytoplasmcan potentially interact with any other cytoplasmic protein, catalyze reactions with anyof the several hundreds of metabolites or otherwise interact with any important physiologicalprocess.(20) Therefore, it is almost impossible to design and predict the effect of a new proteinin the host cell. One approach in SB is the assembling of a modular platform for the highlyefficient synthesis of fine chemicals. The aim is to disentangle the metabolic network (e.g.,protein-protein interaction) of a cell into particular synthetic modules that do not interact witheach other. For example, an energy module and a saccharide production module may be designedwith no enzymatic ‘‘crosstalk.’’ Separating the two metabolic modules would allowtheproductivity of individual modules to be adapted by reengineering its key enzymes withoutaffecting the other moduleb.Biochemical orthogonality Adding another degree of orthogonality, researchers have startedto modify and exchange some of the elementary biochemical building blocks of life. The focusof their efforts has been to come up with alternative biomolecules to sustain living processes.Areas of research include the chemical modification of amino acids, proteins or DNA.One area ofresearch is the identification of amino acid sequences (proteins) that have a stable architecturebut that do not occur in nature. Actually, only a tiny fraction of proteins that are theoreticallypossible occur naturally, with many more possible but not-yet-assembled proteins.(16,22,23)Other attempts have been made to generate ‘‘mirror life,’’ i.e., life that uses molecules thathave the opposite chirality of natural life forms.(24) Changing the translational mechanismfrommRNA to proteins via tRNA and the ribosome is another focus of interest. For example, in vivoincorporation of noncanonical amino acids into proteins in response to an amber nonsense244

codon has been achieved in Escherichia coli, Saccharomyces cerevisiae and mammaliancells.(25–27) The triplet codons could thus theoretically code for up to 64 different aminoacids. But why stop with 64? First experiments have shown that amino acids can also be encodedin quadruplets, which would theoretically allow for 256 different assignments.(28) Theability to incorporate more than the 20 canonical amino acids will lead to novel and unnaturalproteins and represent an increased diversity of the interpretation of the genetic code.(29)XenobiologyExpanding the genetic alphabet Those who believe in the beauty of naturally evolvedDNA might be surprised by recent efforts to free-up life (as we know it) from its evolutionaryconstraints. One can gaze at the biological diversity on our planet and still be stunnedabout the chemical uniformity of present biological life. SB includes biologists and chemistswho are trying to produce unnaturalmolecules and architectures(3) in order, eventually, to create xenobiological systems. To comeup with an orthogonal chromosome, it is necessary to focus on the nucleotides. The geneticcode of all living organisms does not know more than eight nucleoside triphosphates, fourin RNA and four in DNA.Synthetic biologists have now altered these canonical nucleotides to the effect that natural biologicalorganisms and systems cannot read and interpret them any more. Experiments replacingor enlarging the genetic alphabet of DNA with unnatural base pairs led for example to agenetic code that instead of four bases ATGC had six bases ATGCPZ.(17,30,31) In a recentstudy, 60 candidate bases (that means 3,600 base pairs) were tested for possible incorporationin the DNA.(18) These unnatural bases are not recognized by natural polymerases, and one ofthe challenges is to find/ create novel types of polymerases that will be able to read the unnaturalconstructs. At least on one occasion a modified variant of the HIV-reverse transcriptasewas found to be able to PCR-amplify an oligonucleotide containing a third type base pair.Only two amino acids were substituted in the natural polymerase optimized for the four standarducleotides to create one that supports repeated PCR cycles for the amplification of anexpanded genetic system. It is surprising to find a useful polymerase so close in ‘‘sequencespace’’ to thatof the wild-type polymerase.(17,30,32,33) Time for a new backbone: Xeno nucleic acids(XNAs)Another attempt to come up with unnatural nucleotides focuses on the backbone orthe outgoing motif of the DNA. Originally this research was driven by the question of how lifeevolved on earth and why RNA and DNA were selected by (chemical) evolution over otherpossible nucleic acid structures.(1) Systematic experimental studies aiming at the diversificationof the chemical structure of nucleic acids resulted in completely novel informational biopolymers(see Table 1 and Fig. 2):Although the genetic information is still stored in the four canonical base pairs, natural DNApolymerases cannot read and duplicate this information. In other words the genetic informationstored in XNA is ‘‘invisible’’ and therefore useless to natural DNA-based organisms. Tomaintain orthogonality it is imperative that no polymerase is available that would bFor anexample of this approach see the EUROBIOSYN project description:convert DNA into XNA, or DNA into XNA, as long as the genetic information is still encodedin the canonical four bases using triplet encoding.Information storage orthogonality will likely come about through a series of sequential smallsteps and developments. In a nutshell, the most important challenges to be solved before anXNA-based safe organism can exist in vivo are:(i) Chemical synthesis of single-stranded XNA(ii) Auxotrophic biological synthesis of xeno nucleotides, using either(a) Canonical four bases: xAMP, xGMP, xTMP, xCMP, or(b) Non-canonical bases(iii) Defining and biosynthesizing highly specific XNA binding245

proteins, e.g., for(a) Replication: XNA polymerase(s), XNA helicase, XNA ligase, XNA single-strand bindingproteins(b) Transcription: defining highly specific transcription factors with an XNA binding domainenabling XNA binding RNA polymerase(s)(c) XNA binding histones to form large-scale genome structures(iv) Replacing DNA genome with XNA genome(v) Possibly removing ATP, CTP, and GTP from cellphysiology.Currently no living organisms based on such an unnatural nucleic acid exist and there is littleevidence that anything like it will occur anytime soon. But the combination of an extendedgenetic code and an adequate novel polymerase could certainly lead to the next step towardimplementing an artificial genetic system in vivo.(2,30) The ultimate biosafety tool: A geneticfirewall The road toward the first XNA-based organism will also help philosophers to improvethe deductive and inductive reasoning regarding the fundamental question: what is life?When we realize that life does not have to be, and is not always based on, a certain set of biochemicalcompounds, we will be able to come up with a better concept of life. Futureresearch will most likely expand our concept of life even more, including still more differentforms of life, maybe based on silicon instead of carbon, or without the tripartiteDNA/XNARNA- protein architecture, or without explicit information storing devices altogether.The potential benefits of orthogonal xenobiological systems might only become relevant overthe long term. Over the short term, it is much easier to keep working with DNA than to voluntarilymake the already imprecise recombinant DNA work (compared to mechanical engineering)even more challenging. For the time being the combination of the abilities of the life scienceR&D together with existing biosafety and biosecurity measures seem to be finely balancedand hardly challenged. With probably millions of recombinant DNA experiments carried outin the past 35 years and post Asilomar biosafety guidelines in place, there is – apart from someinfrequent BSL three and four laboratory accidents – no evidence whatsoever to assumethat genetically modified organisms have wreaked havoc on our planet or are the source ofmajor pandemics. If everything is fine right now, why develop XNA-based biologicalsystems? Why embark on such a difficult and laborious journey?Over the medium and long term, it will make sense to design and construct a hardware andsoftware of life that is of different character than the hardware and software of our ownlife (see Fig. 3). The first 35 years of genetic engineering were just a prelude to what comes inthe next 35 years and beyond. From my point of view, the upcoming development in bioengineeringwill be shaped by the following driving forces:(i) Key supporting technologies, such as sequencing and DNA(XNA) synthesis, will becomemuch cheaper and more powerful, a development similar to Moore’s law inelectronics.(34)(ii) Design and construction of large biological systems instead of just modifying single genes,will improve not only the speed but also the depth of genetic engineering.Table 1. Overview of some xeno nucleotides created so farShort name Nucleotide name Backbone Base pairs Outgoing motif ReferencesHNA hNTP Hexose A-T, G-C Triphosphate (3,35)TNA tNTP Threose A-T, G-C Triphosphate (36–38)GNA gNTP Glycol A-T, G-C Triphosphate (39)CeNA ceNTP Cyclohexenyl A-T, G-C Triphosphate (37)LNA lNTP Ribose with an extra bridge246

connecting the 20 and 40 carbonsA-T, G-C Triphosphate (40,41)PNA Desoxyribose A-T, C-7DGa Protein (42–44)a7-Deazaguanine.(iii) R&D experiments will soon be carried out by robots, both physically and conceptually,further decreasing the costs and increasing the number of experiments.(iv) More people (and their robots) will be able to carry out those experiments. Soon the defacto monopoly of academia and industry will be gone, giving rise to a new breed of inspiredbiohackers and amateur biologists.(35)(v) Converging or ‘‘living technologies’’ will increasinglybring together hardware, software, and wetware.(36)(vi) DNA is becoming a molecule of choice also for nonbiological applications, e.g., as templatesfor nanotechnology self-assembly systems.(37)(vii) Potential public fear – and subsequent regulatory red taping – of fast, in-depth and ubiquitousengineering of our own genetic (source) code could stifle further developmentsand opportunities.There is little doubt that the amount and complexity (or depth) of DNA-based engineeringwill not only double or triple over the next decades, but it will increase in the orders of magnitude.Whatever new or improved physical containment mechanisms are developed, there is one keyproblem that cannot be solved: all biotech (and nanobiotech) use the same ‘‘software program,’’namely DNA. DNA occurs in all naturally evolved and domesticated microbes, plants,and animals. Instead of bug fixing, and poorly adjusting biosafety regulations, red tapingR&D, or painfully trying to fight off public resistance, why not switch to a different geneticsoftware program altogether? Why not prepare a safe foundation for all the billion and trillionfuture biotech experiments and applications? Why not switch to another hardware that is incompatiblewith everything nature has ever created. Why not construct a genetic firewall that solves thisproblem once and for all?Introducing a genetic firewall Xenobiology could become a fundamental safety device capableof limiting any kind of genetic interaction with the natural world. What xenobiology couldbring about is no less than to provide an isolated genetic enclave within the natural world.(39)In this scenario, xeno-organisms would be able to maintain all basic functions of life such ascompartmentalization, metabolism, replication, reproduction, environmental interaction,growth, etc. There are, however, some key differences between the xeno and the naturalworld, andthese differences are exactly what makes the genetic firewall so interesting in terms of safety:(i) The xeno-organisms must not and cannot produce certain essential biochemical buildingblocks, i.e., their own nucleotides. These biochemicals will have to be supplied externally.Establishing xeno-organisms as a mandatory auxotrophic form of life will allow the limitationof its environmental dispersion by its human creator-designer, providing an extremely toughsafety tool. To avoid natural supply of xeno nucleotides, the XNA building blocks should atleast be two synthetic steps away from any natural molecule.(ii) Because natural and xeno-organisms are supposed to use a different and very specific setof nucleotide binding proteins for replication and transcription, gene flow – whether horizontalor via sexual reproduction – cannot occur between the two realms of life. DNA cannot beinterpreted by the XNA replication machinery and vice versa. A piece of XNA cannot, therefore,escape to wildtype organisms and be incorporated into their DNA genomes. Also theXNA organism cannot benefit from genes ‘‘discovered’’ by (natural) evolution through horizontal247

Figure 2. Several xeno nucleotides can form Watson-Crick type double helices.These XNAs can be used as alternative information storing biopolymers. GNA, glycol nucleicacid; TNA, threose nucleic acid; HNA, hexitol nucleic acid (Illustrations by Simone Fuchs).gene flow (but only through deliberate engineering, and XNA internal evolution). An additionalincrease in orthogonality and thus safety would be the deployment of several orthogonalsystems, such as XNA with different non-canonical bases and rearranged codon assignment.Although the exchange of genetic information is not possible, other types of interaction wouldstill be feasible. For example, the XNA organisms could produce, sense or dismantle chemicalsubstances under laboratory conditions or in the environment. In theory, it should be possibleto let xenoorganisms interact with each other to form their own ecosystem. These ecosystems,however, would be rather limited in size, as all organisms need to be supplied with their essentialbiochemicals. XNA provides a genetic firewall, but not a biological firewall. That means thatXNA organisms might interact with DNA organisms on an ecological level, but never on agenetic level (see Fig. 4). The genetic firewall would not only work between DNA and oneXNA (e.g., HNA) but also between different XNAs (e.g., HNA and TNA, or GNA andPNA).248

Figure 3. After 4 billion years, a new tree will sprout in the ‘‘Garden of Eden’’. Non-DNAbasedbiological systems will be a safer place to conduct SB experiments and applications((38) modified).XNA specificationsBiosafety mechanisms have been invented and tested in the past. Since the early 1990s auxotrophicsystems have been tested; however, none of them were good enough to be putinto practice for environmental release.(40) Of course, the genetic firewall has to be much,much safer than the DNA safety circuits to be considered useful. The ultimate goal would be asafety device with a probability to fail below 10_40, which equals approximately the numberof cells that ever lived on earth (and never produced a non-DNA non-RNA life formc). Of course,10_40 sounds utterly dystopic (and we could never test it in a life time), maybe 10_20 ismore thanenough. The probability also needs to reflect the potential impact, in our case the establishmentof an XNA ecosystem in the environment, and how threatening we believe this is. Themost important aspect, however, is that the new safety mechanism should be several orders ofmagnitude safer than any contemporary biosafety mechanism. To ensure the proposed safetyimprovements the following biological and technical specifications would have to be met:(i) Xeno-organisms must not loose their auxotrophic character.(ii) Natural organisms must also not be able to produce these essential biochemicals, to avoida symbiotic relationship with XNA.(iii) Natural DNA polymerase should not be able to transcribe XNA to DNA.(iv) Natural RNA polymerase should not be able to transcribe XNA to RNA.(v) Artificial polymerase must not be able to transcribe DNA to XNA, or otherwise the XNAwould have direct access to 4 billion years of evolutionary experience.(vi) XNA genes be taken up by DNA organisms should not be recognized by natural transcriptionfactors.(vii) Preferably, single-strand XNA should not interfer with the transcription process in naturalcells (like iRNA).249

(viii) Symbiogenesis (the merging of two separate organisms to form a single new organism)between XNA and DNA should not take place.(ix) XNA must not be a recalcitrant chemical, but should act as food for natural organisms afterits death/destruction.(x) Preferably, additional layers of orthogonality such as non-canonical base pairs, rearrangedcodon assignment, etc. should be used to increase the safety mechanism even further.Kick starting XNA systems To implement a biological system based on XNA, we first needchemically synthesized XNA and an XNA-dependent XNA polymerase for initial replication.The need for specific polymerases is crucial as natural polymerases incorporate unnaturalnucleotides rather poorly compared with natural ones.(41,42) Once this has been achieved, weneed an XNAdependent RNA polymerase to transcribe and later translate the genetic informationinto proteins, using natural ribosomes. Later on, the ribosome could be modified to a xenosometo enable an even higher degree of orthogonality (see Fig. 5).Since life appeared on earth, natural evolution has – to our knowledge – never produced anyXNAs, much less its polymerases. So to get these polymerases we only have two possibilities:design them from scratch, or enhance existing structures to meet our goals. Although wemight one day be knowledgeable enough to design it from scratch, the most promising approachright now is directed evolution, where all environmental factors can be controlled. Bacterialorganismsor biological subsystems can be rewarded or punished by the operator, potentially leading toXNA replicating systems.Among the most promising approaches in directed evolution is the use of so-called compartmentalizedself-replicationFigure 4. A small step for a molecule, but a big step for safety. The DNA world and the XNAworld would be able to interact on the level of whole organisms (e.g., providing nutrients,capturing CO2, detecting environmental pollutants) but would not able to exchange geneticmaterial through horizontal gene transfer or via sexual reproduction. Therefore, it acts as a geneticfirewall, but not as a biological firewall. In contrast to the natural world, the XNA worldis completely dependent on external supply of essential biochemical building blocks thatcannot be synthesized either by XNA or DNA organisms. Any ‘‘escape’’ of a xeno-organismout of the direct control of humans would automatically lead to death. cSome theoreticallypossible biological processes never seem to happen in nature. For example, there is no evidencethat a DNA organism had itself ever transformed into a HNA, TNA or other XNA organisms.This is so unlikely that it can be considered a biological law, just like the fact that theinformation of theamino acid sequence of a protein is never be transferred back to the genetic code of anotherorganism. However, there have been many examples where the leading dogma in biology hasbeen challenged. Nobody would have guessed that RNA is transcribed back into DNA, thatDNA sequences are heavily rearranged in vivo, that pathogens consisting of protein only can250

opagate, that RNA is catalytic, that acquired properties are inherited under some circumstances.Sometimes ‘‘laws’’ in biology seem rather temporary.(CSR). CSR is based on a simple feedback loop within a simple vesicle, in which a polymerasereplicates only its own encoding gene. Polymerases that are able to replicate their ownencoding gene produce ‘‘offspring,’’ i.e., increase their copy number in the post-selection population,while other polymerases that are unable to utilize such primers disappear from thegene pool.(43,44)Based on the concept of whole genome transplantation.( 45,46) we wouldthen start with the chemical synthesis of an XNA genome that encodes for its particular polymerasesand XNA binding proteins. The XNA genome would be transplanted into a DNAhost cell (a minimal genome for example) that is situated in an environment with externallysupplied XNA precursors. In the next step XNA polymerase would be added into the host cellto ensure XNA gene expression and stable inheritance of XNA genome to daughter cells alongsidethe host’s DNA. The final step would be the elimination of the host’s DNA and complete‘‘takeover’’ of the cell by the XNA genome and its proteome. By leaving out the last step adual-NA symbiotic relationship between the two genomes could be imagined as long as bothDNA and XNA relyon RNA for transcription. This could potentially jeopardize the genetic firewall of ‘‘pure’’XNA systems. An additional step toward installing an X2NA system and a xenosomed wouldsolve this bifurcation problem (see Fig. 5). Still another approach could be possible using protocells.Protocell research aims to create living systems out of nonliving chemical materials.Thus, when creating lipid vesicles and adding metabolic ingredients, researchers could implementXNA instead of conventional DNA as the informationstoring molecule.(47) In the future,protocells may even be the basis for different forms of life, e.g., one that does not needthe tripartite DNA/XNA-RNA/X2NA-ribosome/xenosome structure, but using a completelydifferent chemical architecture. How will society deal with a second nature?When recombinant DNA technology became available to scientists in the 1970s, they were soworried about its potential impact that they organized the now famous Asilomar conference in1975, to discuss the risks of geneticFigure 5. Transition from natural biological architecture to a synthetic architecture is achievedby gradually replacing natural elements with synthetic ones. A: Simplified schematic view onthe natural replication, transcription and translation system. B: In the beginning an XNA biopolymeris a ‘‘useless’’ molecule that lacks cognition in the cell. C: XNA-dependent XNApolymerase allow first replication cycles. D: Subsequent XNA-dependent RNA polymeraseallows the information in the XNA to be transcribed. E: Installing this system in a natural cell,both DNA and XNA provide RNA. F: Eliminating the DNA from the host cell; the XNA takesover the cell machinery. G: Another possible pathway uses XNA-dependent X2NA pol-251

ymerase, where X2NAmeans a second type ofXNAthat is different from the first one (e.g., whenXNAisHNA,X2NAcould be TNA).H: To translate X2NA, itwill be necessary to modify the ribosome, producinga xenosome (XS) responsible for protein assembly. _ Proteins could also be assembledusing unnatural amino acids, further enhancing the artificialness of the system. Other applicationssuch as xeno-aptazymes (allosteric xenozymes) are also possible.dXenosome is the synthetic analogon to the ribosome.engineering. Although not all recommendations of Asilomar were put into practice, it was helpfulto avoid potential negative consequences of this technology.(48–50) When discussingsocietal aspects of xenobiology today we need to take the following aspects into account:(51)_ Biosafety: what is the actual probability that XNA life fails on any of the 10 specificationsmentioned above? What are the consequences?_ Biosecurity: is there any way XNA could be misused by someone with criminal or maliciousintentions? How could it be prevented?_ Intellectual property rights: will the XNA world be owned and controlled by someone, orshould it be freely available so anybody could use this safety device? Will some XNAs(e.g., TNA) be patented and some (e.g., PNA) free?_ Governance: which new rules, guidelines or international treaties need to be established tomake sure XNA systems remain as useful as possible? For example, is it necessary to prohibitany activities that actively try to undermine the specifications mentioned above, i.e., similar toprohibiting R&D that aims at designing new offensive bioweapons?In contrast to these rather tangible aspects, we might also be confronted with rather intangibleimplications. The history of science shows several changes to our worldviews, alteringour folk-based narratives to more scientifically inspired (semi-)rational approaches. In thiscontext, science has inflicted a series of disappointments and disillusions to our folk-based beliefs,such as: the earth is not the center of the Universe, men and apes share the same ancestors,or that emotions and thinking is correlated to a neurological substrate. The promoters ofthese ideas were often attacked by those trying to keep the intellectual status quo. Xenobiologycould easily trigger the next paradigm change in the way we understand nature and life.Just as the Earth lost its place as the center of the universe, or men lost its unique status inthe animal world, our natural world could lose its unique status as being synonymous with‘‘life.’’ But as with all other paradigm changes, concepts that better explain the world aroundus cannot be ignored for long.ConclusionsCreation of ‘‘alien’’ or ‘‘weird’’ life in the laboratory, in other words, advances in xenobiologyresearch, will not only contribute to a better understanding of the origin of life, but willdefinitely expand our capabilities to provide safer biotechnology production tools for humanand environmental needs. Future life forms that are orthogonal to natural life forms, such asthose based on XNAs, could represent the ultimate biosafety tool. The more layers of orthogonality,however, the safer. A combination of XNA, use of noncanonical base pairs, non-canoncialamino acids, alternative codon assignment, even quadruplet codons, xenosomes, or systemsdifferent from the tripartite DNA-RNA-protein architectures will definitely yield orthogonalxenobiological systems that act as genetic firewalls to natural life forms. We should not fearunfamiliar life forms but try to rationally judge their risks and benefits and embrace them in aresponsible way for the benefit of humankind. Acknowledgments: The author thanks PhilippeMarlie´re, Piet Herdewijn, Victor de Lorenzo, Helge Torgersen, Lei Pei, and an anonymousreviewer for their insights, advice, and helpful commentary. The author would also like tothank Simone Fuchs for designing the illustrations in Fig. 2. All errors and omissions are myown. This work was supported by a grant by the FWF (Austrian Science Fund) project252

‘‘Investigating the biosafety and risk assessment needs of synthetic biology in Austria (Europe)and China,’’ project number I215-B17; the EC-FP7 KBBE-2009 project TARPOLTargetingenvironmental pollutionwith engineered microbial systems a´ la carte (Grant agreement no.: 212894); and the AustrianMinistry of Science GEN-AU project COSY: Communicating Synthetic Biology (GZBMWF-200.184/0001-II/1a/2008).References1. Eschenmoser A. 1999. Chemical etiology of nucleic acid structure.Science 284: 2118–24.2. Herdewijn P, Marliere P. 2009. Toward safe genetically modified organismsthrough the chemical diversification of nucleic acids. Chem Biodiversity6: 791–808.3. Benner SA, Sismour AM. 2005. Synthetic biology. Nat Rev Genet 6:533–43.4. Woese C. 1998. The universal ancestor. Proc Natl Acad Sci USA 95:6854–9.5. Pace NR. 2001. The universal nature of biochemistry. Proc Natl Acad SciUSA 98: 805–8.6. Benner SA, Ricardo A, Carrigan MA. 2004. Is there a common chemicalmodel for life in the universe? Curr Opin Chem Biol 8: 672–89.7. Sullivan WT, Baross JA. 2007. Planets and Life: The Emerging Scienceof Astrobiology. xxi, Cambridge, New York: Cambridge University Press,p. 604.8. Ludlow RF, Otto S. 2008. Systems chemistry. Chem Soc Rev 37: 101–8.9. Szostak JW. 2009. Origins of life: systems chemistry on early Earth.Nature 459: 171–2.10. O’Malley MA, Powell A, Davies JF, et al. 2008. Knowledge-makingdistinctions in synthetic biology. Bioessays 30: 57–65.11. Deplazes A. 2009. Piecing together a puzzle. An exposition of syntheticbiology. EMBO Rep 10: 428–32.12. Schmidt M, Ganguli-Mitra A, Torgersen H, et al. 2009. A priority paperfor the societal and ethical aspects of synthetic biology. Syst Synth Biol 3:3–7.13. Szostak JW, Bartel DP, Luisi PL. 2001. Synthesizing life. Nature 409:387–90.14. Rasmussen S, Chen L, Deamer D, et al. 2004. Evolution. Transitions fromnonliving to living matter. Science 303: 963–5.Review article M. Schmidt330 BioEssays 32:322–331, _ 2010 Wiley Periodicals, Inc.15. Mansy SS, Schrum JP, Krishnamurthy M, et al. 2008. Templatedirectedsynthesis of a genetic polymer in a model protocell. Nature454: 122–5.16. Luisi PL. 2007. Chemical aspects of synthetic biology. Chem Biodiversity4: 603–21.17. Yang Z, Sismour AM, Sheng P, et al. 2007. Enzymatic incorporation of athird nucleobase pair. Nucleic Acids Res 35: 4238–49.18. Leconte AM, Hwang GT, Matsuda S, et al. 2008. Discovery, characterization,and optimization of an unnatural base pair for expansion of thegenetic alphabet. J Am Chem Soc 130: 2336–43.253

19. Baldwin CY, Clark KB. 2000. Design rules. Vol. 1 Cambridge, MA:MITPress, p. 63–92.20. Hold C, Panke S. 2009. Towards the engineering of in vitro systems. J RSoc Interface 6 Suppl 4: S507–21.21. de las Heras A, Carreno CA, de Lorenzo V. 2008. Stable implantation oforthogonal sensor circuits in Gram-negative bacteria for environmentalrelease. Environ Microbiol 10: 3305–16.22. Luisi PL, Chiarabelli C, Stano P. 2006. From never born proteins tominimal living cells: two projects in synthetic biology. Orig Life Evol Biosph36: 605–16.23. Seelig B, Szostak JW. 2007. Selection and evolution of enzymes from apartially randomized non-catalytic scaffold. Nature 448: 828–31.24. Church G. 2009. A short course on synthetic genomics. Presentation atEDGE Masterclass http://www.edge.org/3rd_culture/church_venter09/church_venter09_index.html.25. Wang L, Brock A, Herberich B, et al. 2001. Expanding the genetic codeof Escherichia coli. Science 292: 498–500.26. Chin JW, Cropp TA, Anderson JC, et al. 2003. An expanded eukaryoticgenetic code. Science 301: 964–7.27. Liu W, Brock A, Chen S, et al. 2007. Genetic incorporation of unnaturalamino acids into proteins in mammalian cells. Nat Methods 4: 239–44.28. Anderson JC, Wu N, Santoro SW, et al. 2004. An expanded geneticcode with a functional quadruplet codon. Proc Natl Acad Sci USA 101:7566–71.29. Chin JW. 2006. Modular approaches to expanding the functions of livingmatter. Nat Chem Biol 2: 304–11.30. Sismour AM, Lutz S, Park JH, et al. 2004. PCR amplification of DNAcontaining non-standard base pairs by variants of reverse transcriptasefrom Human Immunodeficiency Virus-1. Nucleic Acids Res 32:728–35.31. Yang Z, Hutter D, Sheng P, et al. 2006. Artificially expanded geneticinformation system: a new base pair with an alternative hydrogen bondingpattern. Nucleic Acids Res 34: 6095–101.32. Sismour AM, Benner SA. 2005. The use of thymidine analogs to improvethe replication of an extra DNA base pair: a synthetic biological system.Nucleic Acids Res 33: 5640–46.33. Havemann SA, Hoshika S, Hutter D, et al. 2008. Incorporation of multiplesequential pseudothymidines by DNA polymerases and their impact onDNA duplex structure. Nucleosides, Nucleotides Nucleic Acids 27:261–78.34. Carlson R. 2003. The pace and proliferation of biological technologies.Biosecur Bioterror 1: 203–214.35. Schmidt M. 2008. Diffusion of synthetic biology: a challenge to biosafety.Syst Synth Biol 2: 1–6.36. Ran T, Kaplan S, Shapiro E. 2009. Molecular implementation of simplelogic programs. Nat Nanotechnol 4: 6.37. Kershner RJ, Bozano LD, Micheel CM, et al. 2009. Placement andorientation of individual DNA shapes on lithographically patterned surfaces.Nat Nanotechnol 4: 557–61.38. Haeckel EHPA. 1883. The evolution of man; a popular exposition of theprincipal points of human ontogeny and phylogeny. New York:254

D. Appleton and Company.39. Marliere P. 2009. The farther, the safer: a manifesto for securely navigatingsynthetic species away from the old living world. Syst Synth Biol 3: 77–84.40. Torres B, Jaenecke S, Timmis KN, et al. 2003. A dual lethal system toenhance containment of recombinant micro-organisms. Microbiology149: 3595–601.41. Vastmans K, Froeyen M, Kerremans L, et al. 2001. Reverse transcriptaseincorporation of 1,5-anhydrohexitol nucleotides. Nucleic Acids Res29: 3154–63.42. Ichida JK, Horhota A, Zou K, et al. 2005. High fidelity TNA synthesis byTherminator polymerase. Nucleic Acids Res 33: 5219–25.43. Kempeneers V, Renders M, Froeyen M, et al. 2005. Investigation of theDNA-dependent cyclohexenyl nucleic acid polymerization and the cyclohexenylnucleic acid-dependent DNA polymerization. Nucleic Acids Res33: 3828–36.44. Loakes D, Gallego J, Pinheiro VB, et al. 2009. Evolving a polymerase forhydrophobic base analogues. J Am Chem Soc 131: 14827–37.45. Lartigue C, Glass JI, Alperovich N, et al. 2007. Genome transplantationin bacteria: changing one species to another. Science 317: 632–8.46. Lartigue C, Vashee S, Algire MA, et al. 2009. Creating bacterial strainsfrom genomes that have been cloned and engineered in yeast. Science325: 1693–6.47. Rasmussen S. Bedau MA, Chen L, et al. 2008. Protocells: BridgingNonliving and Living Matter. xxi; Cambridge, MA: MIT Press,p. 684.48. Berg P. 2008. Meetings that changed the world: Asilomar 1975: DNAmodification secured. Nature 455: 290–1.49. Berg P, Baltimore D, Brenner S, et al. 1975. Asilomar conference onrecombinant DNA molecules. Science 188: 991–4.50. Berg P, Baltimore D, Brenner S, et al. 1975. Summary statement of theAsilomar conference on recombinant DNA molecules. Proc Natl Acad SciUSA 72: 1981–4.51. Schmidt M, Kelle A, Ganguli-Mitra A, et al. 2009. Synthetic biology: thetechnoscience and its societal consequences. New York: Springer.M. Schmidt Review articleBioEssays 32:322–331, _ 2010 Wiley Periodicals, Inc. 331255

SUMMARYSome of the Specific Words and Expressions Used in Relation to Biosafety Food.N.O. AbutidzeKutaisi UniversityThe article deals with specific words and expressions related to biosafety food. The articlehighlights the characteristics of the Food Additive Coding System. E numbers are commonlyfound on food labels throughout the countries of European Union but these codes don’talways denote artificial food additives. They can also determine some natural ingredients aswell.A number of synonymous terms are used in the scientific literature referring to biosafetyfood, such as: genetically modified, genetically engineered, gene-altered.Compositive Colourings in Food Products - "Civilized Genocide"A. Sh. Kandelaki, Sh. A. KandelakiAkaki Tsereteli State UniversityCompositive colourings are widely, used in the food production throughout the world.These substances certainly make a negative influence on the human organism. They alsocause some genetic changes and a number of other diseases. In recent years an extremelynegative attitude to words the consumption of gene-modified food additives has graduallyspread up with in the countries of the European Union. That is why the Organisation of theUnited Nations have banned to use a number of compesitive colourings including E-123-Amarant, E-124-Ponso-4R, E-127-bright red Erythrosene.One of the main tasks of food industry is to replace artificial and chemical colouringswith natural and bio-safe colourings.Product from leaves of a subtropical persimmon – a perspective naturaladditiveZ. Maisuradze, T. Javelidze, M.Saluqvadze, D. Maisuradze*.Institute of Tea, Subtropical Corps and Tea Industry.Ozurgeti* The Public organisation – association "SIGМА", Ozurgeti, GeorgiaImprovement of consumer properties low-grade green baihoa tea probably addition toit of product from leaves of a subtropical persimmon. The specified raw materials in thesepurposes aren't used till now. It is readily available from the commercial point of view.Social and economic aspects of application different aromatizator and dyesA. Devadze, M. KobahidzeShota Rustaveli State UniversityManufacture of foodstuff constantly developing branch for all countries and in alltimes. Growth of the population and change of structure of need, health protection has giventhe chance manufactures and application of different components in the food-processingindustry which it is proved by scientific and statistical data. At the same time really there are256

problems for use of these products both positive and negative results. Georgia the naturalresources, base of ecology-pure raw materials, probably to beat the competitive country onmanufacture of aromatizator, dyes and other additives. Big the role plays scientific institutesand their researches for rational use of local resources and their development, and also againstfalsification of a foodstuff.Bioadditives from citron and wild-growing vegetative raw materialsI.Chkhartishvili, G.Papunidze, R.Bagrationi, S.PapunidzeShota Rustaveli State UniversityWe study the fruits of plants extended in the Adjara subtropical zone, richbiologically active substances. The received dry food powders are investigated on themaintenance of biochemical and physical and chemical indicators. Powders can be used asfood bioadditives for preparation of wide assortment of production.Technology working out on manufacture of a foodstuff of the general and aspecial purpose from raw materials цыкорья and топинамбураM.Kobahidze, N.Seidishvili, A.DevadzeShota Rustaveli State UniversityThe problem of manufacture and consumption economically pure, safe for health ofthe person of products a problem of a world scale also is dictated on a number by many socialand economic aspects, also the great value has use of production factors in the country andnational economy improvement, manufacture competitive and having are high level ofrequirement of a foodstuff. In Georgia probably to prepare various raw materials cultural andwild-growing a plant. Their biochemical indicators give the chance for manufacturing of afoodstuff of the general and a special purpose having high level of requirement in the worldmarket. High possibilities of potential of scientific research institutes in this business.In research distribution of new cultures and on the basis of their introduction ofprocessing of technology is presented results of research. In the article it is given possibilityof a direction and prospect of application of these of technology.Natural dyes from hawthorn fruit, and its application in food industryVanidze M. R., Djapharidze I.V., Kamadadze E.A., Kalandia A.G.The State University Shota RustaveliMethod HPLC in fruits of Crataegus pentagyna W. et K. phenolic connections arestudied, Quercetine-3-glukoside, by Quercetine--3-rutinoside, Quercetine- and antocianeCiianidine-3-galactoside, Delphinidine-3-arabinoside, Petunidin-3-galactoside areidentified. The technology of reception of natural dye is developed.257

Microfiltration of Grape juice and a weak concentration of latexSuspensionAfridonidze M. Rukhadze Sh.Akaki Tsereteli State UniversityTest for filterability is very interesting from the standpoint of predicting simple andaccurate way of filterability of grape juice through an industrial microfiltration apparatus.Study of microfiltration latex solution with a known particle size shows that increasingthe concentration of the separation process varies in the following order: pure slugging - theinterim law - filtering through a layer of sediment.Standard Law was not observed during our tests have never, perhaps because theexperiments were limited to low concentrations of the product. For data concentration andtype of membrane filterability through a minimum when the particle size is equal to thenominal pore size.N. Kheladze, D. KiriaAbout Genmodification Product of Alomentory Industry Problems Its NegativeInfluence on Human beingN. Kheladze D.QiriaKutaisi Scientific Centre of Tsereteli UniversityIn the article is discussed the problems connected with possibility of conjunction thegenmodificating organizms using as a food products. It is not daubt that biotechnologies mustbe develop and deeply studied, but if the method won t be innovated correctly, then geneticengineering can implicate a fertility and genetic malformation, high mortality, the decay ofthe biosphere and the changament of the climate. Inoffensive, the process is already going onand the default of genetic engineering may become more dangerous for universe than an A-bomb.OOThe food safety problem caused by genetically modified foodmanufacturing processO. KereselidzeGeorgian Agrarian Science AkademiThe Gene-modified nourishment products are received by means of gene engineer.The gene engineering is the new branch of science and nowadays by the point view of therations safeness their unhealthy influence on the human organism it is not established.According to this, before making the grounded conclusion, which is received bymeans of the many years scientific researches, the corresponding legislative alternations mustbe made in the country without delay.Georgia is desired to be declared as a free zone from utilizing the gene-modifiednourishment products.258

Consumer Rights Protection in Georgian LegislationGrigol KereselidzeGeorgian Agrarian Science AkademiThe consumer rights protection is one of the hot-button issues for the present.Together with the strengthening of the market economies elements in Georgia the protectionof population against poor quality products and services dangerous for the health andsometimes even for life becomes more and more urgent issue.The consumer policy was based on the special document – “Guidelines for ConsumerRights Protection” which was adopted by UN General Assembly on April 9 th 1985. Accordingto this document the basic consumer rights include the following ones: product safety,information; protection of own interests; safe environmental conditions; payment of damages,labor safety etc.The role of executive authority in consumer rights protection issues is defined bystandards of code of administrative violations and criminal code.UDC 656.13:502.5.ECOLOGICAL ASPECTS OF THE ESTIMATION OF INFLUENCE OFMOTOR TRANSPORT ON ENVIRONMENTAL. Kamladze, G. PurtskhvanidzeAkaki Tsereteli State UniversityEcological influence of motor transport on environment are caused by variety ofphysical and chemical factors from which it is necessary to note: intensity of allocation andvolume of harmful substances, a kind and quality of fuel, a technical condition of a motorvehiclepool, the movement organization, level of technical development of region, etc.In work the mechanism of occurrence of ecological influence of motor transport onenvironment is considered and the basic directions of the decision of these problems aregiven.Candied fruits from local raw materials and sphere of their applicationBolkvadze V. I, Verulidze G.R, Seidishvili N.R., Bolkvadze Ts.V.Shota Rustaveli State UniversityFor the purpose of population maintenance with the non-polluting products richwith bioactive substances, the manufacturing techniques of candied fruits from local rawmaterials, in particular from a pumpkin and a subtropical persimmon are developed. Inarticle are resulted biochemical and technical characteristics on applied raw materials andreceived production. Technological schemes of reception of candied fruits from apumpkin and persimmon are considered.259

Herbal aromatic compounds and their use in the manufacture of teaproductsKakhniashvili E.Z.Georgian State University of Subtropical AgricultureHas described the food flavoring used in the role, in particular, the use of the advantage ofnatural flavoring.We conducted experiments with pseudo-flowers of cherry-laurel, in order, to obtain theflavored black tea.Accepted with herbal flavoring (10-15% doze) enriched black tea product, that ischaracterized with a mild peasant aroma of almond, increased with chemical compounds andis safe unadulterated product for human.The Defense of Pathogenic Organisms of Egg-Plant by Bio-active Mixture“Lile” and its Influence on the Grown Plants.L.Kanchaveli Plant Defence InstituteSukhumi State Study University of Subtropical AgricultureMicro fertilizer “lile” helps the plant to grow in a proper way. It helps the plant tobe strong against the various complex diseases, mainly the diseases called microphytoplasmicdiseases.“lile” is ecologically pure, safe inductor of stability .It does not leave the aggressiveremnants in the ground and the product received by them. It gains the plants quantityand quality, besides according to this fertilizer the plant has very high eating values.According to the above mentioned, the fertilizer “lile” is to be an active anti-virusfertilizer among the fighting systems of egg-plant diseases.Producing o natural vegetable brown paint from teaM. FruidzeSukhumi state study university of subtropical agricultureDiscussed subject of this work is producing of natural, brown painting from boiledleaved of soulable tea production’s waste.According researches brown paint of boiled leaves was received with 70% from acetonextract, that solution is 4-6%.Brown paint is phenolic consolidation of rusty product. It mix up as well as in cold andwarm water, as also ethyl alcohol.Aforementioned brown paint cab be used as safe food paint as well as producing ofbioproduct.260

The Chaiot (Mexican cucumber) as a Uuseful Culture and Bio-Safe ProductR. Kiladze assoc.prof;A.Chapichadze assoc. prof. ;M. Fruidze prof. E. Benidze assoc.profSukhumi State Teaching University of Subtropical AgricultureIn this article results of a study of growth and development chaiot (Mexicancucumber), unexplored and very promising vegetable culture in western Georgia,morphological description; especially farming, the results of studying the chemicalcomposition of fruits and juice, which stands out from the cut stems. Noted that thisplant is not damaged by pests, and food are used all its parts, is a biologically cleanand safe super culture, which gives the fruit in November and December.Therapeutic use of Biosafe vegetable origin biologically active substancesKhutsidze T., Gulua.L, Chachkhiani N.Sukhumi subtropical State Education University of AgricultureS. durmishidze Biochemistry and Biotechnology InstituteThe technology of production of green tea dry extract with relatively high content ofpolyphenols and method of its application in cosmetology was developed. It was shown that5% green tea extract can be successively used with an appropriate method against skininfectious diseases.Harmless Food Products and Organic Agruculturul PracticeV. Tsanava, T. Revishvili, L. Bigvava, G. JijieshviliInstitute of Tea, Subtropical Crops and Tea IndustrySituation existing in Georgia food product market and agriculture is considered.The authors reckon that formation and development of organic sector in agriculture isone of the serious directions for providing population with harmles food product and forrehabilitation agricultureTea Biological Impact in The Quality of BeerE. BendelianiSukhumi state study university of subtropical agricultureBiotechnological processes of the production of light beer by using green and black teaextracts natural inhibitors and phenolic compounds as additives have been studied.From the barley malt α -amylase and perocidase have been isolated and their physicochemicalproperties have been studied.Extracts of green and black tea activate wort fermentation during the production of lightbeer. The greentea extract increases fermentation intensity more than black tea extract.Green tea extract and natural inhibitors of phenoloxidaze and peroxidaze obtained fromthis extract significantly improve quality indexes of beer by adding this additives botn during261

fermentation of wort and in the ready beer, stability of beer is increased, its tase, colour,aroma and formation of foam are improved. Such ready product got a mark (was evaluated)“exellent”.The expertise of Fruits and vegetables and their productsL. Jikia K. KintsurashviliAkaki Tsereteli State UniversityThe paper describes the examination of fruits and vegetablesandtheir products with environmental considerations and product certification. Examined indetail the indexing to identify hazardous tohuman health products.UDC 656.13:502.5.Transport and Social ProblemsA. Kamladze, G. PurtskhvanidzeAkaki Tsereteli State UniversityTransport is a most prevalent type of pollutants. The toxic substances, aerosols, heavymetal structures and other emissions emitted of vehicles have a negative impact on theenvironment.There is considered in a given work an influence of transport on a degree ofenvironmental pollution that is displayed in the composition and quality of foods. Alsothere are shown the ways for reducing these impacts – through the application ofalternative fuel (hydrogen) and electric vehicles.Renewal of natural stocks of Galantamincontaining plantsBajelidze A.S., Bolkvadze V.I., Apakidze LA., Verulidze G.R.Shota Rustaveli State UniversityGalantamincontaining plants of the Western Georgia flora are studied: theSnowdrop of Voronov - Galanthus woronowii and Belotsvet summer -Leucojumaestivum. Natural stocks are studied and revealed, works on development in culture forthe purpose of reception of medicinal vegetative raw materials are spent.Extraction of DissolventVegetable OilsA.Sh. Kandelaki, I.S. DidbaridzeAkaki Tsereteli State University262

The article deals with the findings of obtaining new biosafe dissolvant for the extractionprocess of vegetable oils. Special emphasis is given to the possibility of minimum reductionof highly toxic aromatic carbonhydrogens by calculating the initial volume of the dissolvant.The article also highlights that the use of new dissolvant in the extraction process ofvegetable oils ensures a high quality of the extracted products as well as the decrease of thelosses.Toxic Elements in the Food ChainI.S. Didbaridze, M.A. KandelakiAkaki Tsereteli State UniversityIt is obviously proved that toxic elements penetrate into human body through our foodand drinks. Hydrargyrum, lead, pewter, cadmium, copper, zinc, iron, arsenic are the elementsthat make real threat to our health within certain limits of concentration.A number of experiments have show that some metals are toxic even with little doses(e.g. hydrargyrum). But other metals reach the toxic point when their concentration getsspecific level (e.g. copper).Scientific researches were carried out on the toxic elements that make harmful impacton the organisms. As a result we can verify that these elements have different roles in theprocess of substance changes both in the plants and the animals.Natural and vegetative aromatizator in manufacture of foodstuffBagrationi R. J., Papunidze S.G., Chkhartishvili I.N., Kuntelia L.Shota Rustaveli State UniversityThe production technology of non-alcoholic of chestnut blossoms with addition on acompounding natural aromatizator from coriander fruits is developed. Water extracts of awild-growing chestnut present on a basis which prepared syrup intended for manufactureof non-alcoholic drinks, possesses high antioxidant activity. Addition in structure of anoffered product, infusion of aromatic grasses increases regenerative properties of beverageand raises organoleptic indicators.UDC 665.616-003/615Subchronic toxicity of nonalcoholic concentrate of balm "Graal" from the point of view ofhis biosafetyR.G.Melkadze(Scientific centre of Akaki Tsereteli State University)The research made on subchromic toxicity of the nonalcoholic concentrate BG, carriedout on mice has shown, that after three week daily introduction in dozes of 3 and 10 ml/kg(from 6 to 20 surpassing quantity recommended on human) it doesn't cause derivations inability of animals to live, doesn't have a negative influence on the system of blood formation,doesn't possess parenthetical toxicity, doesn't influence a functional status of a liver andkidneys.According to the results of biochemical researches of blood, the substantion doesn't causeany infringements of the basic exchange processes in an organism doesn't influence thefunction of endocrine organs and electrolyte balance.Thus, the vegetative extractive basis of the balm from toxicological position iscompletely safe at a long use in recommended dozes.263

Hereby, an introduction of preparation in tested dozes has shown its positive influenceon a gain of weight of animal's body and the general physical status, estimated under theloading-coordination test of Tredmil.Increase of efficiency of egg productionin poultry breedingM. Khutsishvili, A. Chagelishvili, A. ChkuaseliState Agrarian University of GeorgiaThe experiments carried out on Savana poultry farm have shown that the hens on the10-12 th day of moult lost 20-23 % of live weight. The weight of reproductive organs reducedto a minimum (ovaries – 8,5 %, oviduct – 15,6 %) and from the 20 th day after moult itincreased rapidly. The hens began to lay eggs after 23 days rom the beginning of moult andafter 45 days the intensity of egg laying reached 50 %.Mineral in tea leafT.N. Gvinianidze, M.L.BuchuxishviliAkaki Tsereteli State UniversityDetermined are vitally important mineral in tea leaf on Andervood , s criteria bymethod of emission chromatography. Fixed are intervals of content in Georgian tea leaf ofsuch mineral as cobalt, copper, manganese, zinc, iron, molybdenum. Made is attempt ofdefinition of function of these elements in organism of anilmals .Everything - the country's main development branchOf Agricultural Sciences Academy, its aims and objectivesG. KandelakiAcademy of Agrarian Sciences, Academy PresidentThe Academy of Agrarian Sciences is an independent, and self-financing-based, scientificworkers, prominent heads of public and voluntary agricultural research association, which serves themain and important fields - agricultural development. Academy in its activities is guided by theConstitution, science and technology of the current law.The Academy of Agrarian Sciences, run all the activities which the law is not prohibited.Internet - conference as the most effective way for the exchangeof modern scientific achievementsG. Chachua, G. Gvaladze,Akaki Tsereteli State UniversityThe article deals with Internet-conference as a whole new look that scientific -practical conference, during which all participants have no physical meeting at264

the same time, it is economically profitable and not very expensive. It is possibleto actively participate, anyone from any point on earth, both home from work, todiscuss and get acquainted with the modern world of scientific achievements.The problems Biosafe food and the business environmentC. GvaladzeAkaki Tsereteli State UniversityUnder the auspices of the United Nations Ave. Montreal in 2000, was held at theConference on Biosafety. He participated in 134 countries, representative of who reached thecompromise agreement and adopted the protocol of "biosecurity" about GM emulgators, useof synthetic ingredients and restrictions on their plant origin, ecologically pure food products,the need for change.Georgia, Europe and Asia as one of the main connecting the key countries, given theopportunity to fully use its unique natural - climatic conditions and agricultural potential forfood production biosafe.We have developed a natural vegetable dyes the whole range, including the red paint onthe new technologies which can be successfully implemented in the food industry and is asuccessful change of genetically modified food products.РЕЗЮМЕ265

Синтетические красители в продуктах -"цивилизованный геноцид"А.Ш. Канделаки, Ш.А. Канделакиосударственний Университет Акакия ЦеретелиВ мировом производстве продовольственной продукции широкое применениенаходят синтетические красители, которые отрицательно влияют на организм человека.Они также вызывают генетические изменения и ряд других заболеваний. В последниегоды в странах Евросоюза постепенно распространилось негативное отношение киспользованию таких генмодифицированных пищевых добавок. Поэтому Организациейобъединённых наций была запрещена целая гамма синтетических красителей, втом числе Е-123-амарант, Е-127-понсо-4R, Е-127-ярко красный, эритрозин.Одной из важнейших проблем пищевой промышленности является заменахимических красителей природными, естественными, биобезопасными красителями.Продукт из листьев субтропической хурмы – перспективная натуральная добавкаПродукт из листьев субтропической хурмы -перспектывная природная добавкаМайсурадзе З.А., Джавелидзе Ц.А., Салуквадзе М.М., Майсурадзе Д.А.*Институт чая, субтропических культур и чайной промышленности*Неправительственная организация – ассоциация " СИГМА "Улучшение потребительских свойств низкосортного зеленого байхового чаявозможно добавлением к нему продукта из листьев субтропической хурмы. Указанноесырье в этих целях до сих пор не используется. Оно легкодоступно с коммерческойточки зрения.Социально-экономические аспекты применения разныхароматизаторов и красителейА. Девадзе, М. КобахидзеГосударственный Университет им. Шота РуставелиПроизводство пищевых продуктов постоянно развивающий отрасль для всехстран и во всех временах. Рост населения и изменение структуры нужды, охраныздоровья дал возможность производства и применение разных ингредиентов впищевой промышленности, который доказано научными и статистическими данными.В то же время реально существует проблемы для использования этих продуктов иположительные и отрицательные результаты. Грузия своими природными ресурсами,базой экологическо-чистого сырья, возможно, бить конкурентноспособной страной попроизводству ароматизаторов, красителей и других добавок. Большой роль играетнаучные институты и их исследования для рационального использования местныхресурсов и их развития, а также против фальсификации продуктов питания.266

Биодобавки из цитрусового и дикорастущего растительного сырьяИ.Чхартишвили, Г.Папунидзе, Р.Багратиони, С.ПапунидзеГосударственный Университет им. Шота РуставелиНами изучены плоды растении, распространенные в Аджарскойсубтропической зоне, богатые биологически активные веществами. Полученныесухие пищевые порошки исследованы на содержание биохимических и физикохимическихпоказателей. Порошки можно использовать как пищевые биодобавкидля приготовления широкого ассортимента продукции.Разработка технологии по производству продуктов питания общего испециального назначения из сырья цыкорья и топинамбураМ. Кобахидзе, Н. Сеидишвили, А. ДевадзеГосударственный Университет им. Шота РуставелиПроблема производства и потребления экономически чистого, безопасного дляздоровья человека продуктов проблема мирового масштаба и продиктована на рядмногими социально-экономическими аспектами, также большое значение имеетиспользование производственных факторов в стране и оздоровление национальнойэкономики, производство конкурентоспособной и имеющий высоки уровеньпотребности продуктов питания. В Грузии возможно заготовить разнообразные сырьякультурных и дикорастущих растении. Их биохимические показатели даютвозможность для изготовлении продуктов питания общего и специального назначенияимеющий высокий уровень потребности на мировом рынке. Высокие возможностипотенциала научно-исследовательских институтов в этом деле.В исследовании представлено результаты исследования распространение новыхкультур и на базе их внедрение переработки технологии. В статье дано возможностинаправления и перспективы применения этих технологии.Ванидзе М.Р., Джапаридзе И. В., Камададзе Е. А., Каландия А.Г.Государственный Университет Шота РуставелиМетодом ЖХВД в плодах Вояришника (Crataegus pentagyna W. et K.) изученыфенольные соединения, идентифицированы Кверцетин-3-глюкозид, Кверцетин-3-рутинозид, Кверцетин и антоцианы Цианидин-3-галактозид, Делфинидин-3-арабинозид, Петунидин-3-галактозид. Разработана технология полученияприродного красителя.267

Микрофилтрация Виноградного сока и суслензии слабойконцентрации латексаАпридонидзе М. Д. Рухадзе Ш.Ш.Государственный университет Акакия ЦеретелиИспитание на фильтруемость оказывается очень интересным с точки зрениявозможности прогнозировать простым и точным способом фильтруемостьвиноградного сока через промышленный микрофильтрационный аппарат.Изученые микрофильтрации раствора латекса с известным размером частицпоказывает, что при повышении концентрации процесс разделения изменяется вследующем порядке: чистое закупоривание – промежуточный закон – фильтрованиечерез слой осадка.Стандартный закон не наблюдался в ходе наших испытаний ни разу,возможно потому, что эксперименты были ограничены слабыми концентрациямипродукта. Для данных концентрации и типа мембраны фильтруемость проходитчерез минимум, когда размер частиц равен номинальному размеру пор.Проблемы генномодифицированных продуктов пищевойпромышленности и их негативное влияние на организм человекаН. Хеладзе, В. КирияНаучный центр Государственного университета Акакия ЦеретелиВ статье рассмотрены проблемы связанные с применениемгенномодифицированных организмов в качестве пищевых продуктов. Никто несомневается, что биотехнологии должны развиваться и глубоко изучаться, но если егометоды неправильно будут внедряться, тогда генная инженерия может привести кбесплодию, генетическим уродствам, высокой смертности, разрушению биосферы иизменению климата. К сожалению, этот процесс уже происходит и последствия ошибокгенетической инженерии могут стать для человечества страшнее последствии атомнойбомбы.Генмодификационные Пищевые Продукты и проблемы защитыпищевых продуктовО. КереселидзеГрузиинская Академия Аграрных наукГенмодификационные Пищевые Продукты производятся с помощью генетическоинжинерногометода. Генетическая Инжинерия является новым разделом науки и со сторонызащиты пищевых продуктов до сегодняшнего дня не было Выявлено их негативное влияние наорганизм человека.268

В связи с вышеуказанным, до вынесения заключения, полученного с помощью многолетнихнаучно-исследовательных мероприятий, в стране немедленно должны произойтизаконодательные перемены.Желаемо чтобы, Грузия была объявлена свободной зоной по применениюгенмодификационно чистых продуктов.ЗАЩИТА ПРАВ ПОТРЕБИТЕЛЕЙ В ГРУЗИНСКОМ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВЕГригол КереселидзеАкадемия Грузии Аграрных наукЗащита прав потребителей является одной из острых проблем. Наряду супрочением элементов рыночной экономики в Грузии все более актуальной становитсязащита населения от некачественной, опасной для здоровья, а иногда и для жизнпродукции и услуг.Основой для потребительской политики служил специальный документ –«Руководящие принципы для защиты прав потребителей», который был принятГенеральной Ассамблеей Организации Объединенных Наций 9 апреля 1985 года, наосновании которого к основным правам потребителей относятся: безопасность товара;информация; защита собственных интересов; чистая окружающая среда; возмещениеущерба; безопасность работ и т.д.Правомочия исполнительной власти по вопросам защиты прав потребителейрегулируются нормами Административного и Уголовного Кодексов.УДК 656.13:502.5.ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ОЦЕНКИ ВОЗДЕЙСТВИЯАВТОМОБИЛЬНОГО ТРАНСПОРТА НА ОКРУЖАЮЩУЮ СРЕДУА. КАМЛАДЗЕ, Г. ПУРЦХВАНИДЗЕ(Университет Акакия Церетели)Экологическое воздействие автомобильного транспорта на окружающуюсреду обусловливаются целым рядом физико-химических факторов, из которыхследует отметить: интенсивность выделения и объем вредных веществ, вид и качествотоплива, техническое состояние автопарка, организация движения, уровеньтехнического освоения региона и др.В работе рассматривается механизм возникновения экологическоговоздействия автомобильного транспорта на окружающую среду и даны основныенаправления решения этих проблем.269

Цукаты из местного сырья и сфера их примененияБолквадзе В.И., Верулидзе Г.Р., Сеидишвили Н.Р., Болквадзе Ц.В.Государственный Университет им. Шота РуставелиС целью обеспечения населения экологически чистыми продуктами, богатымибиоактивными веществами, разработана технология изготовления цукатов из местногосырья, в частности от тыквы и субтропической хурмы. В статье приводятсябиохимическая и технологическая характеристика применяемого сырья и полученнойпродукции. Рассмотрены технологические схемы получения цукатов из тыквы ихурмовой крупки.Травяные ароматизаторы и их использование в производствечайной продукцииКахниашвили Е.З.Грузинский государственный университет субтропическогохозяйстваАнализирован роль ароматизаторов в производстве пищевых продуктов, вчастности преимущественно использования природных ароматизаторов.Проведены эксперименты для получения ароматизированного черного чаяиспользованием псевдоцветами лавровишни.Получен обогащенный продукт черного чая с травяным ароматизатором (10-15%дозы), который характеризуется мягким, приятным ароматом миндаля, увеличеннойхимическими соединениями и является безопасной, нефальсифицированнымпродуктом для человека.Зашита баклажана от патогенных организмов био-активнымпрепаратом «ЛИЛЕ» и ее влияние на жизнеспособность всходовЛ. М. Рехвиашвили Н.Р. ЧачхианиИнститут защиты растений Л.. КанчавелиГрузинский государственный университет субтропического хозяйстваМикроудобрение «Лиле» обеспечивает высокую степень выращивания испособность всхожести семнь боклажана. Обеспечивает устойчивость всходов противкомплекса заболевания, особенно пртив виро-фитоплазменных заболеваний.«Лиле» является экологически чистым, безвредным индуктором устойчивостирастения, против различных стресов, не остовляет агресивных вешеств в почве иполученном продукции, повишает питательную ценность и количества урожая.Исходя из вышеуказанного, микроудобрение «Лиле» можно свободно включать всистему защиты боклажана от вредных организмов и неблагоприятным влияниуьокружающей среды.270

Получение коричневого красителя растительногопроисхождения из чаяПруидзе М.Р.Сухумский государственный учебный университетсубтропического хозяйстваРассмотрен процесс получения коричневого красителя растительногопроисхождения из остатков производства растворимого чая – разваренных листьев.Получены коричневые красители путем экстракции разваренного листа 70%ацетоном, выход которого составляет 4-5%.Коричневый краситель представляет собой продукт окисления фенольныхсоединении, который растворяется в холодной и горячей воде, а также в этиловомспирте.При производстве биопродуктов коричневый краситель можно использовать,как безопасный пищевой краситель.Чайот – полезная культура и биобезопасный продуктКиладзе Р. проф.; Чапичадзе Л. асоц. проф.; Пруидзе М. проф.; Бенидзе Э. асоц.проф.Сухумский Государственный университет субтропического хозяйстваВ статье приведены результаты изучения роста и развития чайота(мексиканский огурец), мало изученной и очень перспективной овощной культуры вусловиях западной Грузии; морфологическое описание; особенности агротехники;результаты изучения химического состава плодов и сока, который выделяется изсрезанных стеблей. Отмечено, что это растение не повреждается вредителями, а впище употребляются все его части; является биологически чистой и безопаснойсуперкультурой, которая плоды даёт в ноябре-декабре.Биобезопасные растительные биологически активные вещества длятерапевтического использованияХуцидзе Т. Гулуа Л. Чачхиани Н.Сухумский Государственный университет субтропического хозяйстваИнститут биохимии и биотехнологии С. ДурмишидзеРазработана технология получения сухого экстракта зеленого чая (Camellia sinesisL) сравнительно высоким содержанием полифенолов и методика его применения вкосметологии. Показано, что 5 %-ный экстракт зеленого чая при соответствующей271

методике эффективно может быть использован против инфекционных заболеваниикожи.Безвредные пищевые продукты и органическая сельскохозяйственнаяпрактикаВ. Цанава, Т. Ревишвили, Л. Бигвава, Г. ДжиджиешвилиИнститут чая, субтропических культур и чайной промышленностиРассмотрены вопросы состояния продоводльственного рынка Грузии ипроблемы сельскохозяйственного производства. Обоснована целесообразностьсоздания и развития органического сектора в сельском хозяйствеВлияние чайных биодобавок на качество пиваБенделиани Е. Г.Сухумский государственный учебный университет субтропическогохозяйстваИзучены биотехнологические процессы производства светлого пива, в которых вкачестве добавок использованы экстракты зеленого и черного чая, природныеингибиторы, а также фенольные соединения.Из ячменного солода выделены α -амилаза и пероксидаза и изучены их физикохимическиесвойства.Экстракты зеленого и черного чая активизируют брожение при производствесветлого пива. Действие экстракта зеленого чая на усиление интенсивности брожениявыше действия экстракта черного чая.Экстракт зеленого чая и полученные от него природные ингибиторыфенолоксидазы и пероксидазы значительно улучшают качественные показатели пива.Как при брожении сусла, так и при внесении указанных добавок в готовое пиво,повышается стойкость пива, улучшается его вкус, цвет, аромат и пенообразование.Такая готовая продукция получила оценку «лучшее».Экспертиза фруктов,овощей и их продуктовЛ. Джикия К. КинцурашвилиГосударственный университет Акакия ЦеретелиВ статье описывается экспертиза фруктов и овощей и их продукции, сэкологические аспекты и сертификация продукции. Подробно рассмотреноиндексация определения опасных для здоровья человека продукты.272

УДК 656.13:502.5.Транспорт и социальная проблемаА. КАМЛАДЗЕ, Г. ПУРЦХВАНИДЗЕ(Государственный Университет им. А. Церетели)Транспорт, один из широко распространённых видов загрязнителей воздуха.Токсичные газы, аэрозоли, тяжёлые металлические соединения и другие выбросы,выделяемые транспортными средствами в окружающую среду, оказывают негативноевоздействие на окружающую среду.В работе рассмотрено воздействие транспорта на степень загрязненияестественной среды, которое отражается на составе и качестве пищевых продуктов.Здесь же изложены пути уменьшения этого воздействия – путём внедрения в практикуальтернативного горючего (водорода) и электромобилей.Химический состав некоторых биологически активных субстанцийрастительного происхожденияМ.Д.Алания, Н.Ш.Кавтарадзе, К.Г.Шалашвили, Т.Г.Сагареишвили, К.Б.Кобахидзе,И.А.Дадешидзе, Э.П.КемертелидзеИнститут фармакохимии им. И.Г.Кутателадзе. Лаборатория фенольных соединений.Ул. П.Сараджишвили 36, 0159, Тбилиси, Грузия. Тел.: (+995) 32 53 19 94; Факс: (+995)32 53 00 23; e-mail: merialania@yahoo.comИсследован химический состав представителей родов Astragalus, Geranium,Eupatorium, Salvia, Satureja, Urtica, Pueraria произрастающих в Грузии. Выделенныесоединения являются представителями флавоноидов, танинов, циклоартанов,спиртов. Из них два вещества оказались новыми. Установлена биологическаяактивность некоторых индивидуальных соединений и суммарных препаратов.Разработаны биологически активные пищевые добавки «Салбин» и «Сатурин».Некоторые специфические слова и высказывания в связи сбезопасными биопродуктамиН.О.АбутидзеКутаисский УниверситетСтатъя касается тех слов и высказываний, которые часто используются в связи сбезопасными биопродуктами . В статье также рассматриваются некоторые особенностикодовых систем пищевых добавок.273

E – код указанный на этикетах продуктов стран Евросоюза не всегда означаетискуственные пищевые добавки. В то же время он определяет и натуральныйингредиент.В литературе в связи с безопасыми биопродуктами часто встречаются такиетермины, как: генмодифицированный, полученный генной инжинерией, полученныйизменением генов.Оценка красильного потенциала природного красного пищевого красителя излоконоса и зеленого чаяМчедлишвили Н. И., Омиадзе Н. Т., Абутидзе М. О. , Гулуа Л.К.Институт Биохимии и Биотехнологии им. С. ДурмишидзеИсследован красильный потенциал нового биологически активного природногокрасного пищевого красителя из локоноса и зеленого чая. Краситель эффективно былиспользован для подкрашивания различных видов пищевых продуктов с pH 3-7. Приконцентрациях 0, 1-0, 25 % краситель не изменял органолептические характеристикиокрашенных продуктов. Красный краситель из локоноса и зеленого чая можноуспешно использовать в пищевой промышленности для подкрашивания широкогоспектра пищевых продуктов.АннотацияВсе - главная ветвь развития страныСельскохозяйственных наук Академии, ее целей и задачГ. КанделакиАкадемии аграрных наук, президент АкадемииАкадемии аграрных наук является независимым, и самостоятельно финансируемомоснове, научные работники, видные руководители общественных и добровольных ассоциацийсельскохозяйственных исследований, который служит главным и важным поля - развитиесельского хозяйства. Академия в своей деятельности руководствуется Конституцией, науки итехники действующим законодательством.Академии аграрных наук, запустить все мероприятия, которые законом не запрещено.Интернет - конференция, как наиболее эффективный способ для обменасовременных научных достижений,Г. Чачуа, Г . Гваладзе,Государственный университет Акакия ЦеретелиВ статье рассматриваются интернет-конференции, как совершенно новыйвид что научно - практических конференции , в ходе которого все участники не имеютфизические заседании в то же время, оно экономически выгодно и не требует большихфинансовых затрат. В нём можно активно принимать участие любой желающий излюбой точки Земли, как дома, так с работи , провести обсуждение и познакомиться ссовременными мировыми научными достижениями.274

Токсичные элементы в пищевых цепяхДидбаридзе И.С., Канделаки М.А.Государственный университет Акакия ЦеретелиСчитается установленным, что основным путем поступления токсичныхэлементов в человеческий организм, является наша пища и напитки.Реальную опасность для здоровья человека, в определенных концентрациях,могут представлять элементы: ртуть, свинец, олово, кадмий, медь, цинк, железо,мышьяк.Многочисленными экспериментами доказано, что некоторые металлы токсичныдаже в очень малых дозах (например, ртуть), другие становятся токсичными, когда ихсодержание превосходит определенный уровень (например, медь).Научные исследования в области вредного воздействия на организм токсичныхэлементов позволят уточнить наше представление об их разной роли в обмене веществкак растений, так и животных.Растворитель для экстракции растительных маселКанделаки А.Ш., Дидбаридзе И.С.Государственный университет Акакия ЦеретелиВ статье приводятся результаты исследований по получению нового растворителядля экстракции растительных масел. Изучена возможность уменьшения до минимумавысокотоксичных ароматических углеводородов в общей массе растворителя.Показано, что использование нового экстрагента позволит улучшить качествомасла и снизить потери растворителя в процессе.Субхроническая токсичность безалкогольного концентрата бальзама«Грааль» с точки зрения его биобезопасностиМелкадзе Р.Г.Научный центр Государственного университета Акакия ЦеретелиИзучение субхронической токсичности безалкогольного концентрата БГ, проведенноена мышах, показало, что основа при 3-недельном ежедневном введении в дозах 3 и10 мл/кг (превосходящих от 6 до 20 раз рекомендуемые для применения у человека) невызывает отклонений в жизнедеятельности животных, не оказывает отрицательноговлияния на систему кроветворения, не обладает паренхиматозной токсичностью, невлияет на функциональное состояние печени и почек.Судя по результатам биохимических исследований крови, основа БГ не вызываетнарушений основных обменных процессов в организме, не влияет на функции эндокринныхорганов и электролитный баланс.Таким образом, экстрактивная растительная основа бальзама с токсикологическихпозиций полностью безопасна при длительном употреблении в рекомендуемых дозах.Введение препарата в испытанных дозах оказало, вместе с тем, положительное заметноевлияние на прирост массы тела животных и общий физический статус, оцениваемыйпо нагрузочно-координационному тесту тредмилл275

Экологические проблемы транспортно-логистических системКочадзе Т.П.Государственний Университет Акакия ЦеретелиВ статье покозаны проблемы загрязнения окружающей среды современнойтранспортно-логистичесскимы системамы. Проанализированы некоторые причиныэтых проблем.Минералы чаяТ.Н.Гвинианидзе, M.Л. БучухишвилиГос. Университет Ак. ЦеретелиОпределены жизненно важных минеральных чайного листа , критериев методомхроматографии выбросов. Исправлена интервалы содержания на грузинском чайноголиста такого минерала, как кобальт, медь, марганец, цинк, железо, молибден. Сделаноэто попытка определения функции этих элементов в организме живтных.Возобновление естественных запасов галантаминосодержащихрастенийБаджелидзе А.Ш., Болквадзе В.И., Апакидзе И.А., Верулидзе Г.Р.Государственный Университет Шота РуставелиИзучены галантаминосодержащие растения флоры западной Грузии:Подснежник Воронова -Galanthus woronowii и Белоцвет летний -Leucojumaestivum. Изучены и выявлены естественные запасы, проведены работы поосвоению в культуре с целью получения лекарственного растительного сырья.Природные и растительные ароматизаторы в производстве пищевыхпродуктовБагратиони Р.Ю., Папунидзе С.Г., Чхартишвили И.Н., Кунтелия Л.Р.Разработана технология производства безалкогольного напитка на основекаштановых цветков с добавлением по рецептуре природного ароматизатора из плодовкориандра. Водные экстракты дикорастущего каштана настоящий на основе, которогоготовили сироп, предназначенный для производства безалкогольных напитков,обладает высокой антиоксидантной активностью. Добавление в состав предлагаемогопродукта, настоя пряноароматических трав увеличивает восстановительные свойстванапитка и повышает органолептические показатели.276