לובלין - הגטו ×•×”×±×“× ×¨×˜ - Biblioteka Multimedialna Teatrnn.pl

דערצײלט ער — זענען אין לאגער געקומען צו פארן ספע־ציעלע עקזעקוציע־אפטיילן פון ם.‏ ס.‏ אלס אפטײקער האבאיך זיך געקאנט באװעגען איבערן לאגער.‏ איך האב געזען,‏װי עס זענען ארײנגעפארן אויטאס מיט אן ערך 50 עסעסאװ־צעס.‏ יעדער פון זײ האט געהאט אויטאמאטיש געװער.‏ זײהאבן פארארדנט אן אפעל פון אלע אסירים.‏ אין קורצן איזגעפאלן « באפעל:‏ ״ױדען רעכטס״ דער צװײטער באפעלאיז געװען:‏ ״די איבעריקע אין די בלאקן״!‏ צום פארמאסקירןאון פארטױבן די שאםן און געשריײען,‏ יהאט מען געלאזט איןגאגג ספעציעלע ראדיא־הילכערס.‏ די געפאנגענע האט מעןגרופנװײז געפירט אויפן ‎5‎טן פעלד.‏ די עקזעקוציע איבערדי יידן האט זיך אנגעהויבן בײ דער באגלײטונג פון שטראוס־עס װאלס ״אויפן שטילן,‏ בלויען דונאי״.‏ אויפן ‎5‎טן פעלדהיגטערן באראק,‏ האט מען אױסגעגראבן א לאנגן קארידאראון אױף דער אנדערער זײט פון באראק — 10 גריבער,‏פאראײױקטע צװישן זיך.‏ אין די באראקן האט מען געהײסןדי קרבנות אויסטאן זיך און דערנאו זײ ‏•געטריבן מיטן קארי־דאר צו די גריבער,‏ דארטן האבן שוין געװארט אויף זיי דיבאװאפנטע מיט מאשינגעװער ס.‏ ס.־לײט.‏‏...די דאזיקע עקזעקוציע האט געדויערט פון 6 פרי ביז8 אװנט.‏ בעת דער עקזעקוציע זענען אומגעקומען 18.400יידן,‏ צװישן וועלכע עס האבן זיך געפונען פרויען און קינ־דער,‏ די מערסטע טײל קינדער האט מען ארײנגעװארפן איןדי גריבער לעבעדיקערהײט.‏ די קרעכצן און געשרײען פון דיקרבנות האבן זיך געהערט װײט אויסערן לאגער״.‏במשך פון דער העכער ‎4‎־יאריקער עקזיסטענץ פון דערשױדערלעכער טױטן־פאבריק,‏ זענען דא אומגעקרמען אן ערך500 טויזנט מענטשן.‏ דער עיקר ײדן פון אלע לענדער פוןדער אקופירטער אײראפע.‏ די מערהײט פארפײניקטע און דער־מארדעטע האט מען פארברענט אין די פינף קרעמאטאריע־אױװנס,‏ װעלכע האבן דא געארבעט טאג און נאכט.‏ וועןעס האט זיך ארױסגעװיזן,‏ אז די קרעמאטאריעס זענען נישטאומשטאנד אויסצופירן די גאנצע ״ארבעט״,‏ האט מען גענו־מען ברענגען די טויטע גרפים אויף אפענע שײטערם.‏די היטלעריסטישע רוצחים האבן זיך גישט באגנוגנטמיטן בלויזן פארטיליקן.‏ זײ האבן אויך זײערע קרבנות בא־רויבט פון זײער האב און גוטס.‏ קליידער,‏ װעש,‏ ברילן,‏ פער־זענלעכע טואלעט־זאכן,‏ קינדערישע שפילצײג און אפילו האר.‏חוץ דעם — מזומן געלט.‏עס איז געפונען געװארן א רשימה פונעם צוגעגרײטןגעלט,‏ אין טאג פון ‎3‎־טן פעברואר 1943 יאר.‏ עס ווערןדארט אויסגערעכנט די װאלוטעס פון 24 לענדער:‏ 505.046אמעריקאנער דאלאר,‏ 294,070 סאװיעטישע רובל,‏ 789 טשע־כישע קראנען.‏ אויסער דעם — ענגלישע פונטן און אונגא־רישע פענגעס,‏ עסטרײכישע שילינגס,‏ דרום־אפריקאנער,‏ עגיפ־טישע און טערקישע פונטן.‏ גענוי װערט אויך אויסגערעכנטדי אויסארבעטונגען פון גאלד,‏ זילבער,‏ פלאטין,‏ פרױען־בראנ־זאלעטן,‏ מענער און פתיען־זײגערלעך מיט בריליאנטן אוןדימענטן...‏ װײטער קומען הונדערטער טויזנטער מעסערלעך,‏שערלעד,‏ אײביקע פעדערס,‏ עלעקטרישע לעמפלעך אדג׳׳ל.‏די אויפשוידערנדיקע רשימה װערט פארענדיקט מיט אנגאבןװעגן די ארויסגעשיקטע פון מאידאנעק אין דריטן רײך:‏ 251װאגאנען מיט פעדערן,‏ 317 װאגאנען מיט קלײדער און וועש.‏פרוװ פון אנטלויפןעם איז ממש צום באװונדערן,‏ אז אין אזעלכע אומדער־טרעגלעכע באדינגונגען,‏ איז אין מאידאנעק אױפגעקומען אוױדערשטאנד־באװעגונג,‏ װעלכע האט אנגענומען פארשידענעפארמען,‏ אזעלכע װי זעלבסטהילף,‏ געהײמע אינפארמאציע,‏קאנטאקטן מיט דער אויסערלעכער װעלט.‏ עם זענען אנטשטא־נען פלעגער צו אנטלויפן.‏ אײגיקע אזעלכע פלענער זענעןאפילו געלונגען צו רעאליזירן.‏ דורך די קאנאלן זענען אנט־לאפן 9 אסירים.‏ פון א לאגער־פיליע אויף דער ליפאװע־גאסאין לובלין,‏ זענען אנטלאפן 10 פערזאן,‏ אנדערע זענען ארױספונעם לאגער איבערגעטאן אין ס.‏ ס.־מונדירן.‏ די און אנדערעאקציעס האט דורכגעפירט די װידערשטאנד־ארגאניזאציע.‏אויך די סאװיעטישע געפאנגענע האבן דורכגעפירט אגעלוגגענע אקציע.‏ א גרופע װאם איז געװען באשעפטיקט בײערד־ארבעטן,‏ האט דערהרגעט די װעכטער און אנטלאפן.‏ עסאיז אפילו געװען א פלאן צו פארגיכטן מיט דער הילף פוןדרויסן דעם לאגער.‏ דער געװאגטער פלאן איז אבער נישטגעלונגען,‏ צוליבן פארשטארקן די דײטשישע מיליטערישעכוחות אויף דער לובלינער ערד,‏ אין צוזאמענהאנג מיטן דער־נעענטערן זיך פונעם מזרח־פראנט.‏אין שרעק פאר דער אנגרײפנדיקער סאװיעטישער ארמײ,‏האבן די היטלעריסטן,‏ צוגלײך מיט אלע אנדערע לאגערן,‏אויך גענרמען עװאקואירן מאידאנעק.‏ די ערשטע טראנספארטןאסירים האט מען אפגעשיקט פון מאידאנעק שוין אין אפריל1944. מען האט זײ געשיקט אין אנדערע לאגערן קײן דײטש־לאנד.‏דער לעצטער טויטן־מארשצװײ טעג פארן באפרייען לובלין,‏ האבן זיך נאך געפונעןאין מאידאנעק קרוב צװײ טויזנט געפאנגענע.‏ מען האט זײעװאקואירט מיט אויטאס,‏ און װען עס האט פארפעלט טראנס־פארט,‏ האט מען א טױזנט פערזאניקע גרופע געטריבן צופו־ס.‏עס איז געװען אן אמתער טויטךמארש.‏ װער עס האט נישטגעקאנט גײן,‏ איז דערשאםן געװארן.‏ דער גאנצער װעג איזגעצײכנט געװארן מיט מענטשלעך בלוט.‏ בלויז 30 אסיריםאיז געלונגען צו אנטלױפן.‏ אויפן ארט זענען אומגעקומען450 געפאנגענע.‏צוױשן די אפגעראטעװעטע פון אומקום,‏ האט זיך געפו־נען א גרופע ײדישע קינדער,‏ װײל אין לעצטן מאמענט האטא סאוױעטישער טאנק אפגעשניטן דעס װעג א דייטשישןלאסט־אויטא,‏ װאס האט זײ געפירט צום טױט.‏ די היטלע־ריסטן האבן נישט באװיזן,‏ וױ אין אנדערע לאגערן,‏ צו פאר־ניכטן די אײנריכטונגען צוזאמען מיט די גאז־קאמערן איןקרעמאטאריעס — די שטומע עדות פון די פאשיסטישע פאר־ברעכנס.‏ די גאנצע װעלט האט זיך דערוװסט דעם אמת װעגןהיטלעריסטישן פעלקער־מארד אויף דער פוילישער ערד איןדי יארן פון דער צװײטער װעלט־מלחמה.‏6

געװעןאמאל א ״זײשע לובלץ...‏דוד שטאקפישדעם ‎9‎‏-טן נאװעמבער 1942, זענען די לעצטע רעשטלעךפונעם לובלינער יידנטום אומגעבראכט געװארן־ דורך דידײטשע רוצחים.‏ דאס קליינע געטא אויפן מיידאןטאטארסקי,‏ װאס האט לויט דער נאצישער בארימערייבאדארפט פארװאנדלט ווערן אין א ״מוסטער-געטא״,‏װו לובלינער יידן װעלן רואיק זיך אויסלעבן ביזן סוףקריג,‏ איז יענעם טראגישן טאג ארומגעשטעלט געװארןדורך באוואפנטע ס.ס.-לײט און אוקראינישע רוצחים,‏װעלכע האבן דורכגעפירט זייער בלוטיקע מלאכה.‏אינעם דערבייאיקן טויטלאגער מיידאנעק זענעןאײעקגעפירט געווארן עטלעכע טויזנט יידן און דיאנדערע זענען דערשאסן געװארן אויפן ארט.‏ די מארד-‏ארבעט איבערן העכער פערציק טויזנט-קעפיקן ײדישןישוב - איז פארענדיקט געװארן.‏ אײנע פון די ערשטעאון גרעסטע צווייגן פונעם פוילישן יידנטום איז געװארןאפגעהאקט.‏אזוי האבן דײטשע װאנדאלן חרוב געמאכט אן אלטעײדישע קהילה,‏ ווו ײדיש לעבן האט אנגעהויבן שפראצןנאך אין פופצנטן יארהונדערט;‏ וװ שוין אין יאר 1547האבן זיך געדרוקט העברעישע ספרים;‏ וװ אין יאר 1580איז אנטשטאנען דער ועד ארבע ארצות ־ דער סיים פוןדי יידן אין גאנץ פוילן.‏ װעגן דער חשיבות פון דעריידישער לובלין אין יענער תקופה,‏ שרײבט דערבאוווסטער היסטאריקער פראפ׳ ד״ר מאיר באלאבאןאין זייך בוך ״די יידן-שטאט לובלין״:‏ ״אבער נישטבלויז ענינים פון די פוילישע יידן ווערן באהאנדלט אוןבאשלאסן אין לובלין,‏ אויף די צוזאמענפאוץ פונעםועד,‏ נאר אלע יידישע קהילות פון אייראפע ווענדן זיךקיין לובלין נאך עצות,‏ הילף,‏ דערמוטיקונג׳׳.‏טריי דער געשיכטע און טראדיציע פון זײער רומפולערהיסטארישער שטאט,‏ האבן לובלינער יידן צווישן דילעצטע צװיי וועלט-מלחמות (1939-1918), װײטערגעוועבט דעם גאלדענעם פאדעם און אויפגעשטעלט אברייט-פארצװײגטע נעץ פון פארטייען,‏ ארגאניזאציעס,‏אינסטיטוציעס,‏ געזעלשאפטן און פאריינען.‏אויפן קולטור־פראנט האבן געװירקט די געזעלשאפטן״הזמיר״,‏ ״קולטור-ליגע׳׳,‏ געזעלשאפט אוונט-קורסןפאר ארבעטער,‏ יידישע געזעלשאפט פארלאנדקענטשאפט,‏ ביבליאטעקן,‏ יידיש טעאטער,‏ דיטאג־צייטונג ״לובלינער טאגבלאט״ און קולטור־סעקציעס ביים רוב פארטייען און ארגאניזאציעס.‏טויזנטער ײדישע קינדער האבן באקומען זײער דערצױנגאין די ײדיש מיטלשולן פון ״שפער״,‏ ״הומאניסטישע״און ״גלאסבערג״,‏ װי אין די ײדיש-דועלטלעכעפאלקסשולן,‏ אין תרבות,‏ ״בית־יעקב״,‏ ״יבנה״ און ביתאולפנה.‏ דער שטאלץ(נישט נאר פון לובלינער רעליגיעזןײדנטום)‏ איז געװען די בארימטע ישיבת חכמי לובלין,‏די היסטארישע שילן פון מהרש״ל און מהר״ס,‏ דיגרויסע צאל בתי מדרשים,‏ חסידים-שטיבלעך,‏ חדרים,‏און דאס װיכטיקסטע - די יחוס־קײט פון גרויסעװעלט-בארימטע רבנים און גאונים.‏און פארטײען האט דאס ײדישע לובלין פארמאגט -נישט צום פארזינדיקן.‏נישט געײען אויך צו שעמען־ זיך מיט דיווירטשאפטלעכע,‏ פילאנטראפישע און אנדערעאינסטיטוציעס פונעם ײדישן לובלין:‏ בענק,‏ ״טאז״,‏״ארט׳׳,‏ סוחרים-פארײן,‏ קליינהענדלער-פאריין,‏האנטװערקער-פארבאנד,‏ כאלופניקעס-פאריין,‏ א יידיששפיטאל,‏ א יתומים-הויז,‏ ספארט-קלובן,‏ גמילותחסדים קאסעס,‏ ביקור חולים,‏ פת לאורחים - און נאךאון נאך.‏ א שס דבר איז אויך געװען די לובלינער ײדישעארבעטער-באוועגונג מיט דער מוסטערהאפטערפראפעסיאנעלער באװעגונג,‏ מיט באזונדערע יוגנט-‏סעקציעס,‏ פרץ-הויז,‏ ספארט-קלובן,‏ און דאסוויכטיקסטע - די פאליטישע ארבעטער-פארטייען וואסהאבן־ טויזנטער ארבעטער און פאלקס-מענטשןארױסגעהויבן פון חשכות און זיי דערצויגן צו א בעסערלעבן...‏היינט איז דאס אלץ נישט>ן.‏ דער בלוטיקערהיטלעריסטישער מבול האט אראפגעשווענקט דיײדישע לובלין.‏ װי יעדעס יאר,‏ װעלן אין הארץ פון דעראויפגעריכטער ײדישער מדינה,‏ אין תל-אביב,‏צונויפקומען זיך לעבנגעבליבענע לובלינער ײדן און מיטבאנייטער קראפט אויפלעבן אין זײער זכרון די שטאטפון דער קינדהייט,‏ די שטאט פון חדר און שול,‏ פוןרבינס קאנטשיק און דעם טאטנס קניפ אין בעקל,‏ דיהיימען מיט די שבת-ליכט און די חברים פון די יוגנט-‏יארן.‏ עס וועט זיך נאכאמאל אנטפלקן פאר אונדז דיהיימשטאט מיט איר פארביקייט,‏ ברויזנדיקגעזעלשאפטלעך לעבן און שוװנג,‏ די שטאט פון גרויסעעמיגראציעס און װאנדערונגען אין פארשידענע לענדעראון פון דער העראישער עליה אין אייגענעם לאנד.‏ עסװעלן פאר אונדז אויפטויכן די געשטאלטן פון דיחאריייקע,‏ פאלקסטימלעכע,‏ חסידישע און װעלטלעכעיידן,‏ מיט זייער גײסטיקן באגאזש און טעמפעראמענט,‏מיט זײערע יסורים און דערהויבנקייט - בױן טראגישןאומקדם...‏‏(פונעם בוך ״אין גאנג פון געשעענישן״,‏ תל-אביב 1982)7

זנוונות מהפעולות הואשונות הציוניותבלובליןיצחק שבח לוינשטייןבשנת 1908 נפוצו שמועות מפה לאוזן בביה״ס שלהמשכיל הידוע ר׳ חײם הירש ‏(שגם אני הייתי ביןתלמידױ)‏ שעומד להגיע סטודנט ממחלקת המשפטיםבכדי לארגן את הנוער הלומד היהודי בלובלין להדריכולפעולות ציוניות,‏ להפיץ את הרעיון־ הצױני והשפההעברית בקרב הצבור היהודי דאז.‏הסטודנט למשפטים שהגיע אלינו היה יצחק גרינבויםהמנהיג של יהודי פולין בתקופה מאוחרת יותר.‏האסיפה התקײמה בבית שטינברג ברחוב בראמאװאובה נאם גרינבוים.‏היות שחײנו במשטר וזצארי וכל פעולה צױנית היתהאסורה,‏ העמדנו שני חברים על המשמר לפני פתח הבית,‏להודיע על כל סכנה מתקרבת.‏ומאז היינו מתאספים תכופות לשיחות על נושאיםצױניים,‏ כל פעם אצל חבר אחר,‏ על פי רוב היינומתאספים בױם שישי אחה״צ וביום שבת לפנה״צ אצלהחבר יוסף אשכנזי ברחוב נובה.‏הפעילים בחוג הױ ױסף אשכנזי,‏ לייב אוז׳ל,‏ המורה ברו,‏בכר,‏ ױסף ליכטנשײן,‏ משה פדר׳ לייב שטינברג וכותבהשורות האלה.‏בשנת 1910 הגיע ללובלין האברך המשכיל אליעזר ליפאבלוך ז״ל ונשא לאשה את הצעירה בת לובלין־ הדסהלבית בלאנק.‏ליפא בלוך התחיל מיד עם בואו לעירנו בפעולות ארגוןנרחבות ועשה רבות למען־ הרחבת החוג שלנו לפעולותציוניות,‏ שכרנו אולם ברחוב גראדזקה תחת השם״אגודת חובבי שפת עבר״ וההרצאה הראשונה המענינתהיתה של בלוך על הנושא ״הכוזרי ויהודה הלוי״,‏ הירצועוד המורה הגב׳ בח־,‏ עובדיה שינברון ועוד.‏כמעט כל ערב היינו מתאספים לשיחות חברים עלנושאים שונים.‏ױשב האוהל התמידי באולם ערב ערב היה ר׳ אהרןליכטשײן(אביו של הח׳ משה),‏ סוחר גרוטאות,‏ יהודיבשנות שיבה בעל מזג טוב ולב חם ומוכן לכל פעולהציונית.‏התחלנו אז בפעולות הראשונות למען־ הקק״ל.‏ כל אחדקבל פנקס בולים למכירה רלהפצה בין מכרים וידידיםותוך כך להחדיר את הרעיון של הקק״ל לרחוב היהודי,‏התחײבנו גם לצרף בול של הקק״ל לכל מכתב כמובןבפנים המכתב וגם לאסוף תרומות בהזדמנוױת שלשמחות וכו׳ אצל מכרים וידידים.‏זה נמשך עד פרוץ מלחמת העולם הראשונה.‏עם כיבוש לובלין ע״י הצבא האוסטרי,‏ חל מפנהבפעולות הציונױת אבל זה פרק בפני עצמו.‏די ערשטע שריט פון דערצױניסטישער טעטיקײט אין לובליןיצחק שבח לױנשטײןאין יאר 1908 האבן זיך פארשפרײט קלאנגען צווישן דיתלמידים פון ר׳ חיים הירשס שולע,‏ אז ס׳דארף קומעןא סטודענט פון ױרידישן פאקולטעט,‏ װעלכער װעט זיךפארנעמען מיט ארגאניזירן די יידישע ױגנט פון לובליןפאר ציוניסטישער טעטיקייט,‏ פארשפרײטן דעםציוניסטישן געדאנק און די העברעישע שפראך צװישןדער יידישער באפעלקערונג.‏ דער סטודענט-ױריסט איזגעװען יצחק גרינבוים שפעטערדיקער פירער פון פוילישןיידנטוס.‏יצחק שבת לוינשטײןדער צוזאמענטרעף איז פארגעקומען אין דער װוינונג פוןפאמיליע שטיינבערג אויף דער בראמאווע גאס,‏ אוןדארט האט רעפערירט י.‏ גרינבוים.‏ אזוי ווי לובלין איזגעוועזן אונטער דער צארישער הערשאפט אוןציוניסטישע טעטיקייט איז געװען פארבאטן,‏ האבן מיראוועקגעשטעלט אויף דער וואך צווײ חברים בייםאריינגאנג אין הויז,‏ װעלכע האp באדארפן צוװיסן געבןדועגן יעדער סכנה װאס דערנענטערט זיך.‏און אזוי האבן זיך אונדזערע צוזאמענ-טרעפן,‏אויף װעלכע מיר האp באהאנדלט צױניסטישע טעמעס,‏יעדעס מאל בײ אן אנדערן חבר.‏ די טרעפונגען זענען עלפי רוב פארגעקומען פרײטיק נאך מיטאג און שבתפארמיטאג אין דער װוינונג פון יוסף אשכנזי אױף דערנאװי גאס.‏9

->צו די אקטױוע חברים האבן געהערט:‏ ױסף אשכנזי,‏לײב אזשעל,‏ פרוי בערא,‏ בעכער,‏ ױסף ליכטענשטײן,‏משה פעדער,‏ לײב שטײנבערג און שבח לעװענשטײן.‏אין יאר 1910 איז געקומען קיין לובלין א געבילדעטעריינגערמאנשטיק אליעזר ליפא בלאך,‏ װעלכער האטגעה״ראט מיט הדסה בלאנק.‏באלד נאכן קומען פון ליפא בלאך קײן לובלין,‏ האט עראנגעהויבן אויסברײטערן אונדזער קרײז,‏ װעלכער האטזיך פארנומען מיט צױניסטישער טעטיקײט.‏ מיר האבןגעדונגען א זאל אויף גראדזקי־גאס אונטערן נאמען״פארבאנד פון ליבהאבער פון העברעיש״ און די ערשטעזײער אינטערעסאנטע פארלעזונג איז געװען ״הכורזיאון יהודה הלוי״.‏ אויך די לערערין - פרוי בערא,‏ עובדיהשײנברון און אנדערע האבן געהאלטן רעפעראטן.‏יעדן אוונט האבן מיר זיך געטראפן און דיסקוטירטאויף פארשידענע טעמעס.‏ א שטענדיקער אנטײלנעמעראין־ די זיצונגען אין זאל׳ איז געװען אהרון ליכטשײן-‏האס.‏ ער האט געהאנדלט מיט אלטע זאכן,‏ א מענטש,‏א גוטע נשמה,‏ וועלכער איז שטענדיק געוועזן גרייטהעלפן אין יעדער ציוניסטישער טעטיקייט.‏ מיר האבןדא אנגעהויבן אונדזער טעטיקייט פארן ״קרן קײמתלישראל״.‏ יעדער פון אונדז האט באקומען א ״פנקס״מיט מארקן צו פארשפרייטן צוישן פריינד אוןבאקאנטע און־ אזוי ארום װירקן אז די אידעע פון קרןקיימת זאל אריינדרינגען טיף אין די הערצער פון דילובלינער ײדן.‏ מיר האבן זיך אויך פארפליכטעט צו-‏לייגן צו יעדן בריװ א מארקע פון קרן קיימת און אויךאויף שמחות ביי פריינד און באקאנטע זאמלעןשפענדונגען אויף דעם ציל.‏ דאם אלץ האט געדויערטביזן אויסברוך פון דער ערשטער װעלט-מלחמה.‏ מיטןאקופירן די שטאט דורך דער עסטרייכישער ארמײ האטזיך די לאגע פארבעסערט.‏״הגשר היהודי״ - רחוב המוביל לשכונת היהודיםא װארט צו דער הײ־יאריקער אזכרד״אלכסנדר שריפטווי אלע יאר,‏ פארזאמלען מיר זיך היינט,‏ כדי צופאראײביקן און נישט לאזן פארגעסן־ דעם טראגישןטאג,‏ אין וועלכן די דייטשע רוצחים מיט זייערעצוהעלפערס האבן ליקווידירט דאס קלײנע געטא אויפןמיידאן טאטארסקי און אזוי ארום פארענדיקט זײערשוידערלעכע מלאכה.‏ עטלעכע טויזנט יידן זענעןאװעקגעפירט געװארן־ אין טויטלאגער מײדאנעק און דיאיבעגעבליבענע האט מען דערשאסן אויפן ארט.‏57 יאר זענען אוועק פון־ יענעם טאג,‏ ווען דאס יידישעלובלין האט אויפגעהערט עקזיסטירן־,‏ און אזוי איזאפגעמעקט געװארן פון דער ערד איינע פון די רומפולעשטעט פון פיוילישן ײדנטום.‏ אונזער הײמשטאט לובליןהאט במשך הונדערטער יארן געשטראלט און באלויכטןאלע ײדישע קהילות אין פוילן־,‏ מיט איר תורה אוןחכמה,‏ לומדות,‏ חסידות,‏ ישיבות,‏ צדקה אוןפילפארביקע געזעלשאפטלעכע אינסטיטוציעס.‏ דאסאלץ איז געװעזן אמאל,‏ דאס איז אונדזער ײחוס-בריװ.‏הײנט,‏ װען מיר פארטיפן זיך אין דער געשיכטע פון נאךדער צװײטער װעלט-מלחמה און מיר טרעפן זיך אן אויף״כלומערשטע געלערנטע״ װעלכע פרובירן אפלייקענען דיפארברעכערישע מעשים פון די נאציס קעגן דעם ײדישןפאלק,‏ און אויך ״ריינװאשן״ די׳ וועלכע זײער טאג-‏טעגלעכע באשעפטיקונג איז געװעזן פײניקן און מארדןאומשולדיקע מענטשן.‏ס׳איז גוט באקאנט דער פאקט,‏ אז א נאצי אפיצירמיט א פארברעכערישער פארגאנגענהייט איזאויסגעווײלט געווארן אלס מלוכה-פרעזידענט איןעסטרייך.‏די לעצטע טעג זענען מיר עדות,‏ אז די עקסטרעםרעכטע ״פרייהייטס-פארטיי״ מיט יורג היידער אין דערשפיץ,‏ ה^ט א גרויסע דערגרייכונג אין די װאלן־ איןעסטרייך.‏ אין רעזולטאט פון דער געשאפענער לאגע,‏האט אונדזער אויסערן-מיניסטער,‏ דוד לוי,‏ רעאגירטזאגענדיק,‏ ״אז נאך דער צװייטער װעלט-מלחמה האבןמיר געהאפט,‏ אז אייראפע װעט מאכן די געהעריקעאויספירן,‏ און אויך אויסגעדריקט די האפענונג,‏ אז דיעסטרײכישע געזעלשאפט װעט מאכן א חשבון הנפשאון נישט דערמעגלעכן דעם אויפשטייג פון טרויעריק-‏בארימטע אידעאלאגיעס״.‏אויף אדנדז ײדן ליגט דער הייליקער חוב מאביליזירןאלע פראגרעסיװע כוחות,‏ און צונישט מאכן אלע פרוװןפון װידער אויפלעבן דעם כעא-נאציזם מיט זיינע ראסן-‏טעאריעס,‏ שינאה צווישן פעלקער און סתםאנטיסעמיטישע העצע.‏הײנט,‏ ווען מיר לעבן פריי אין אונדזער יידישער מדינהאון וױיטיקן איבער דעם אומקום פון די נאענטסטע,‏זענען מיר נישט פריי פונם געפיל פול מיט צאוץ קעגןדער ארומיקער וועלט,‏ װאס האט גלייכגילטיק זיךצוגעקוקט צו אונדזער פאלקס-טראגעדיע אוןדערלאזט צו דער שוידערלעכער פארניכטונג פון אדריטל פון אונדזער פאלק.‏ כבוד אונדזערע קדושיםיאייביקע פאראכטונג זײערע מערדער!‏10

1 1 ד״שע ‎0‎אלקם-ע‎1‎ולן א ץ לובלץלאזער גאלדבויסס.פאולאא דאנק די ציש״א*-שולן,‏ האבן מיר הונדערטערגעזעלשאפטלעכע טוער אין ישראל און אין די תפוצות,‏וװ זײ קולטװוירן די ײדישע שפראך און ^p אוק־ זײערבײשטייער צו דער אנטוויקרלונג פון קולטורגעזעלשאפטלעכן לעבן פון די יידישע ישובים אין דערגארער װעלט.‏ די פועלי-ציון באװעגונג,‏ דער בונד אוןפאלקיסטן האבן אויפגעהאלטן די דערציונג-‏אנשטאלטן א.נ.‏ בער באראכאװ און י.ל.‏ פרץ און אויךאװנט-קורסן.‏ אן־ שום ספק,‏ אז צום דערפאלג פון דערדערמאנטער ארבעט האבן אויך בײגעטראגן די לערעראון לערערינס,‏ װעלכע pnn געארבעט געטריי,‏ נישטגעקוקט אויף דער קריטישער פינאנסיעלער לאגע פון דישולן און משפחות,‏ װעמענס קינדער זענען געווען דיתלמידים.‏דער אויפהאלט פון דער ציש״א באוועגונג איןפוילן איז צו פארדאנקען די קולטור טוערס,‏ ווי ש.‏קאזשז־אן,‏ יעקב זרבבל,‏ יעקב פאט,‏ ש.מענדעלסאן אוןאנדערע,‏ װעלכע האבן באזוכט די פארייניקטע שטאטןאון פון דארטן געברענגט די מתנות פון ײדן,‏ װאס האpגעשטיצט דעם מאדערנעם,‏ ײדישן שול-וועזן אין פוילן.‏גאר באזונדערס איז וויכטיק אויסצוטיילן אין ״קוללובלין״ די יידישע פעדאגאגן,‏ ספעציעל דער לערערמאיר גוטמאן.‏ ער האט געארבעט יארנלאנג אין דערבאראכאװ-שול און אין אנדערע שטעט פון לאנד.‏ ערהאט איבערגעלעבט די קאנצענטראציע לאגערן,‏ בעתדער צײייטער וועלט מלחמה,‏ פארגעזעצט זייןדערציערישע ארבעט אין די פאר.שטאטן אוןגעשטארבן אין עלטער פון 100 יאר אין אריזאנא.‏ דער״פארווערטס״ האט בשעתו גרויס כבוד פאראונדזער לערער מאיר גוטמאן ז״ל.‏א טיכטיקע לערערין איז געײען מאטילדעאײבעשיץ,‏ פון א רייכער משפחה,‏ די אינהאבער פון־ דערלאדזשער באנק,‏ א הארציקע פרוי,‏ וואס האטאנגעהאלטן א שריפטלעכן קאנטאקט מיט מיר אוןנאך שילער.‏ ס׳איז געווען באוווסט,‏ אז זי האטעמיגרירט קיין ראטנפארבאנד און סאיז ניטא קײןידיעות װעגן איר.‏ יארנלאנג האבן געארבעט אין דילובלינער שולן די לערער עמנואל בינדער און מאירבינדער.‏ דער ערשטער,‏ טוער פון לינקע פועלי צױן,‏ דערערשטער קו*בן פון דער נאצישער באמבארדירונג איןלובלין־,‏ דער צװייטער האט שטודירט מעדיצין איןמאסקווע,‏ אומגעקומען אין ביאליסטאק בעת דערמלחמה.‏ זיין טאכטער סאניע סלאווין לעבט אין לאס-‏אנדזשעלעס.‏ די ביאליסטאקער לאנדסלייט אין דישטאטן האבן געראטעוועט איר און די מוטער יעטאבינדער ז״ל,‏ געוועזענע לערערין אין די יידישע שולן פוןביאליסטאק.‏אין די לובלינער שולן p^n געארבעט:‏ כעלאמארדער,‏ געשטארp אין די פ.‏ שטאטן,‏ לערער ברוידע,‏לאזאװסקי,‏ לערערין זיגמרנד,‏ לאה מערמעלשטײן,‏ חיהמענדעלאסאן פון לוקאוו.‏ די נאציס p?}6 f y łװינטשן מיר אונדזערע ליבע שװעגערין אוןשװאגערפ«ני און פישל ראזענבושצו דער חתונה פון זײער אײניקלהדד מיט שריתרבקה און דוד שטאקפיש און משפחה11

גאםו און מענטשן אױ אמאליקוײדישןלובליןזעליג װאסערשטרום / ױױי‎8‎דקדאס יידישע לעבן,‏ דער רוב פון דער יTישער באפעלקןירונג,‏ איז געװען קאנצעגטרירט װי אויף אײן ארט.‏ עםהויבט זיך אן אויף דער שעראקע ‏(ײדן־גאס),‏ ביז דעריאטקע־גאס ‏(יאטעטשנע),‏ וװ הארט בײם בארג פון שלאסשטײט די גרויסע,‏ בארימטע מהרש״ל״שיל.‏ טיפער אין דעףיאטקע־גאס,‏ הינטער דער מהרש׳׳ל־שיל,‏ געפינט זיך דיגרויםע תלמוד־תורה.‏ און אנטקעגן — די באד,‏ װו ײדןגײען זיך טובל זײג•‏ װײטער אין דער זעלבעד גאם,‏ איופאראן אן אפטײלונג פון דער סלמוד־תורה פאר ײנגערעקינדער.‏ פון יאטקע גאם פירט ‏.דער וועג ארונטער,‏ אונטערןשלאס און ארום דעש שלאסבארג — צו דער גאס װאס רופטזיך שנײדער־גאס ‏(קראװיעצקא).‏ דארט איז טאקע פאראןדאס שנײדערישע בית־המדרש.‏װײטער איז קראסוצקיג!‏ סיגארעטן־פאבריק.‏ נאד אשטיקל װעג איז די באסקיבוינע גאס מיט די אלטע,‏ אײנגע־בויגענע הײזקעס,‏ וװ מען זעט ארויס דאס גאנצע ביסלארעמקײט פון די ײדישע אײנװוינערס.‏ און וױיטער — דערײדישער קלויסטער.‏ נאך דעס הײבט זיד אן ״אױף דער בריק״״פון איין זײט — די געניקלעך.‏ און פון דער אנדערער זײטפון דער יידישער בראם,‏ זענען געװען פון בידנע געװעלבלען־,‏וװ די ארעמע באפעלקערוגג האט געקענט קויפן אן אלטן,‏געטראגענעם אנצוג,‏ אדער א װינטער־פאלטא.‏ עס זענען אויך‏*עװען געװעלבלעך פון אלטע,‏ גענוצטע שיך פאר דערווא־קסענע און פאר קינדער.‏אויף דער בריק איז תמיד געװען א שטארקע־באװע־גונג פון פארשידענע זײטן.‏ ארונטער,‏ רעכטס,‏ האט זיךגעצויגן די ײדן־גאס ‏(שעראקא),‏ און אין דער לינקער זײט,‏צװישן די גאסט־הייזער ‏(די קאװאלסקע)‏ — א יידישערהאנדלס־צענטער.‏ צװישן די בײדע גאםן,‏ אין א שמאל געסל,‏איז געשטאנען די אפטײק.‏ פאקטיש איז זי געװען א פיילי־צע,‏אבער צוליב איר ״געאגראפישער״ לאגע,‏ האט מען זי גערופן״די ײדישע אפטײק״.‏לאנגע יארן האבן זיד ײדן ניט שטארק אינטערעסירטמיט דער פוילישער שפראך,‏ װײל די פוילישע באפעלקערוגגהאט געלעבט אין אנדערע געגנטן פון שטאט.‏ ײדן האבן זירמיט זײ ניט געחברט.‏ דאס זעלבע איז געווען מיט דערקריסטלעכער באפעלקערונג,‏ אויסעד די װאם האבן געוװינטצװישן ײדן-‏ באדינט ײדישע הײזעה גערײגיקט די גאסן אוןאויסגעפירט נאר אנדערע ארבעטן.‏ האבן זײ מיט זײערעפאמיליעס און קינדער זיד אויסגעלערנט ניט קײן שלעכטןײדיש.‏בײם סוף פון דער ײדן־גאס האט זיד אנגעהויבן די ראשע־גאס ‏(רוסקא),‏ װאס האט געפירט צו דער לעװערטאװעריגאם‏(לובארטאװסקא)‏ - די לענגסטע גאס פון דער ײדישערגעגנט,‏ די גרעסטע האנדלס־גאס פון דער ‏^ישער באפעלקע־רונג,‏ װאס האט זיך כסדר פארגרעסערט.‏ און װאס גרעסערדי ײדישע באפעלקערונג,‏ אלץ ענגער און דושנער איזגעװארן אין די װוינונגען,‏ הײזער,‏ גאסן און געסלעך.‏ דערברוק און טראטוארן פון די ײדישע גאסן — צעהאקט אוןצעבראכן,‏ און אין די נעכט — שװאך באלויכטן.‏ שטײערןפון די ײדן ד.אט די שטאט־פארװאלטונג ‏(מאגיסטראט)‏גענומען אן רחמנות,‏ אבער מנצירט און באלויכטן האט מעןנאד דעם טײל שטאט,‏ וװ עם האט געוװלנט די פוילישעבאפעלקערװג.‏קײז שטארק אינדוסטריעלע שטאט איז לובלין ניטגעװען.‏ אויף דער לעװערטאװער גאם — העס׳ פאבריק פוןװאגן׳ וװ עם האבן געארבעט עטלעכע הונדערט פוילישעארבעטער,‏ נאר ײדישע ארבעטער האט מען דארט ניטצוגעלאזט.‏ אין די פוילישע געגנטן זענען געװען עטלעכעמעטאל־פאבריקן.‏אבער אויד ײדן מוזן לעבן.‏ האט מען זיך גענומען צוישניידערײ,‏ שוםטערײ בעקערײ סטאליערײ,‏ בלעכערײ,‏שלאסערײ,‏ פריזירערײ און אנדערע פאכן.‏ א טײל האט זיךפארנומען מיט האנדל.‏ אזוי האט אײנער געלעבט פון צװײטן,‏נאר דאס לעבן איז געװען א שװערם,‏ א ביטערס,‏ פול מיט‎8‎ארצוױיפלונג,‏ או א האפענינג׳ אן א ציל...‏דער צװײטער בארג,‏ װאס האט זיך געפונען ניט װײעפון דעם שלאס־בארג,‏ איז געװען דער אייטער בית־החײם‏(הײליק ארט),‏ װאס שטײט שוין אריבער זעקס הונדערט יאר.‏אין יענער צײט האבן די רײכע,‏ פוילישע ערד־באזיצערס ניטגעװאלט פארקויפן צו ײדן ‎3‎אדן אויף א צװײטן בית־עולם.‏האט מען דאס אלטע בית־הקברות דרײ מאל פארשאטן מיסעח־,‏ אײנס אויפן צװײטן — און דרײ מאל געלײגט דארט דיפארשטארבענע ײדן.‏ פון דעם איז דער בית־החײם פארװאנדלטגעװארן אין א הויכן בארג.‏ האבן ײדן געזאגט מיט זיכערקײט,‏אז דער בארג װעט װאקסן ביז די הימלען,‏ װעט שפעטעףקומען די גרויסע אויפרעכטונג,‏ וױיל פון דעם בארג װעטדחוב גרודזקה1 2

אראפנידערן משיח מיטן גרויםן שופר — און ײדן וועלן טאקעגעהאלפן ווערן...‏* * *ךער טאג קומנז ארײן מיט לאנגזאמע טריט,‏ וויי ער װאלטנישט װעלן אויפװעקן און איבערײסן גוטע חלומות.‏ א טײלײדן שלאפט נאך פון דעם שװער דורכגעלעבטן נעכטן,‏ נארמיט בטחון אין א בעסערן מארגן.‏ די הײזער פון ײדישןקװארטאל שטײען װי זקנים און דרימלען.‏ פון ווײטנס,‏ בייאן אםענעם פענצטער,‏ הערט מען פון א ײד דעס ניגון סיןלערנען.‏ דער ערשטער װאס באװײזט זיך אין גאס,‏ איז חײ‎0‎דער װאסערטרעגער.‏ אלץ שלאפט נאד,‏ אבער ער הארזארגטשוין די שטובן מיט װאסער.‏ דאם מאל קומט ער ארויס אפרײלעכער,‏ אפילו מיט געזאגג:‏— ״מי כמיד בעל גבורות ומי דומה לר״ — אײ האטדער חזן דערלאנגט.‏ אײ האט ער דערלאנגט א ״מי-כמוך״ —רעדט ער צ‎1‎ זיך אלײן,‏ צו דער לײדיקער גאס.‏ר׳ בנימעלע היטלמאכער גײט ארוים אויף די געניקלעך,‏אנטקעגן דער ײדישער בראם,‏ עפענען דעם לאדן פון זיייןפענצטער.‏ מיט א שטאיקן,‏ יחסנישן גענעץ,‏ װעקט ער אויףא האלבע גאס פון שלאף.‏ ר׳ בנימעלע איז ניט געווען אגרויםער לערנער.‏ א פאלקס־ײד,‏ א היטלמאכער,‏ אבער אגלויביקער און א שטארק אפגעהיטענער צו זײן יידישן גאט.‏ער האט זיך טאקע געשטעלט פאר א ציל צו מאכן פאיר אלמדן זײן עלטסטן זון משהלע װאס האט געהאט א גוטן קאפצום לערנען.‏ האט דער טאטע געשעפט נחת פון זיין זו־ו•‏ר׳ דוד נחמן דער בעל־עגלה,‏ מיט זײן װאגן און צװייפערד האט געפירט נאפט פון דער באן אין אלע גאםט־געשעפטן פון שטאט.‏ אן אײנפאכער ײד געװען,‏ א פאלקס־מענש,‏ נאר א פאנאטישער צו זײן אמונה און צו זײן ײדישןגאט.‏ יעדן פארטאג,‏ ווען אלץ איז נאך געװען אײנגעהילט איןשלאף,‏ האט ער געשפאנט זײנע צװײ פערד,‏ בעת זײן וױיבלרחל׳ע האט אים געבראכט אן עמער מיט װאסער•‏ װען ערהאט דערלאנגט די פערד צום טדינקען,‏ האט ער געמאכטאזא הױכן ״שהכל״,‏ אז ר׳האט אויפגעװעקט א גאס מיטמענטשן — און זײן רחלע פלעגט הוייך זאגן ״אמן״.‏ ר׳ דודנחמן איז ארויף אױפן װאגן,‏ דערלאנגט א קנאק מיט דערגײטש — און ״װיא״.‏ געפארן זאל װערן...‏ װען ער פארטפארביי די יידן־גאס,‏ הערט מען פון דערבײאיקן אפטײק־געסל שרײען פעטשי די באבעלע־בעקערן:‏ ״הײסע באבעלער,‏הייסע באבעלעך״!‏ — מיט אזא יאמערלעכן געשרײ,‏ וױ זיװאלט אין דעם אויסגעדריקט דעם ביטערן געראנגל צו פאר־דינען אויפן שטיקל ברויט.‏ר׳ מאיר׳לע שלישעד מיט זײנע בנים קלאפן שויןמיט די האמערס,‏ צל ס׳איז דא ארבעט,‏ צל נישט.‏ א געקלאפערײהעדט מען שטענדיק,‏ עם זאל דערמאנען די פארבײגײערס,‏אז דא רודערט זיך.‏ הײנט איז צופעליק דא וואס צו טאן,‏חערט מען אויד א זמר.‏ ״אדון עולם,‏ אשר מלד,‏ בטרם כליציר נברא״.‏ אזוי זינגען זײ אויס די שווערע ארבעטס־טעג.‏ר׳ יאנקל קאסטן דער שוםטער און דער שװארצערהערש דער מעל־טרעגער לויפן אין רבינ׳ם בית־המדרשדאװענען.‏ זיי שטעלן זיך אפ,‏ צו הערן דעם קאנצערט פוןמאיר׳עלעס װארשטאט.‏ עס קומען אן ײדן פון אלע זײטן,‏װאס אײלן זיך צום דאװענען,‏ דאך שטעלן זײ זיך אױך א־װעק הערן דאם געזאנג.‏ און איינער פון די צוהערערספרעגט אויפן הויכן קול:‏ — האט איר נאך געזען אזאפאלק״ װי מיר יידןז אזױ קענען באזונגען דאס אײגענע,‏שמערע לעבן,‏ דערצו נאך מיט אזא הארציקן געזאנג ל װעןאיר רופט איצט אהער אלע גרעסטע קאמפאזיטארן און מוזי־קערס,‏ וועלן זײ גיט זײן אלמשטאנד צו שאפן אזא מוזיק...‏עס הײבט אן װערין פרײלעכער און באװעגלעכער אױףדי גאסן״ הגם דער הימל איז הײגט א ביסל פארכמארעט.‏ אװאלקן לאזט גיט ארײן די זון אין שטאט.‏ ר׳ שכנא פון דיהערינג איז א ייד א למדן׳ א שטארק פרומער.‏ ער קומטעפענען זײן קראם פון הערינג.‏ תמיד א שטילער,‏ גאר אבײזער.‏ ער קוקט ניט צו קײנעם,‏ ברוגז מיט אלעמען,‏ בײזאויף זיך און אויף דער גאנצער װעלט.‏ עד האט ןאו קײןשמײכל ניט געגעבן.‏ אז א פרוי קומט קויפן א הערינג,‏ ‏^:טער איר:‏ ״נעמט אײך אלײן״.‏ ער•‏ האט ליב צו זען,‏ װי דיפרוי פארפעצט זיך אירע הענט אין דעם פאס.‏ אז זי געפינטשוין א הערינג,‏ זאגט ער:‏ ״נײן,‏ דעם הערינג לאזט ליגן,‏דאם איז פאר מיר.‏ נעמט אײך א צװײטן״,‏ די פרוי באצאלטאים פארן הערינג,‏ גאר װען זי איז שוין אין דרויסן,‏ זאגטזי צו אים:‏ ״ם׳איז דען א וװנדער וואס רי שכנא איז שטענדיקבײז,‏ אז ער האט מער קינדער װי פרנהה״.‏* * *אהרון שמאראק און בערל פעלד ‏(מיטן צונאמען בערלקלאץ)‏ אײלן זיד צו עפענען מיט די לאנגע שליסלען זייערעשניט־געשעפטן.‏ בערל פעלד זאגט צו אהרונ׳ען:‏— װען דאס ביסל ײדעלעד ‏.זאלן אונדז אפגעבן װאסמיר האבן זײ אנגעבארגט,‏ װאלטן מיר רײך זעװארן.‏ — זאגטאים אהרון שמאראק:‏— זארג זיך ניט,‏ בערל.‏ עם גײט צו ױם־טוב און יידןרועלן אנהי.יבן ארבעטן,‏ וועלן זײ אפגעבן אלע חובות,‏ כדיקענען וױיטער בארגן.‏ אזוי זעט אויס אונדזער ײדיש לעבן.‏אט זעט מען ר׳ יאסלען,‏ װאס קומט עפענען זײן םאדע•‏װאסער געװעלב.‏ קוים װאס ער באװעגט זיה גלײך ער װאלטאויף זיך געטראגן די שװערסטע מאםע.‏ װען א ײד פרעגטאים:‏־־־ ױאם גײט איר אזוי שייער,‏ ד יאסל,‏ איר טראגטדאך אויף זיך גארנישט ןזאגט ער:‏ — איר זעט נישט וױ איך טראג.‏ ‏.איך האבא טאכטער אויםצוגעבן.‏ איך האב פאר איר אלץ,‏ נאר צװײזאכן פעלן מיר:‏ א נדן און א חתן.‏ און מען דארף אוידבאצאלן דירד׳ געלד,‏ א חוץ פרנסה פאר וױיב אין קינדער.‏מען דארף אויך אפגעבן א חוב.‏ און אז מען טראגט אויףזיך אזא פעקל,‏ איי ניט גרינג צו גײן...‏עס הי״יבט זיך אן א באװעגונג פון קינדער און ױגנט.‏זײ אײלן אין די חדרים,‏ תלמוד־תורה,‏ פארשידענע שולן אוןלערן־אנשטאלטן.‏ צװיי יינגלעך גײען און רימען זיך אײנערפארן אנדערן:‏ ״דו רוייסט,‏ איך לערן שוין גמרא״.‏ און דערצװײטער ענטפערט:‏ ״איך לערן שױן תוספות.‏ מײן מאמעהאט מיר הײנט געגעבן א צװייער,‏ איר זאל ביי לאה פלאץ‏(אזױ איז געװען איר צונאמען)‏ מיר קויפן א גרוים פלעצל,‏מיט מאן און ציבעלעס...‏‏(הנרצזף — אין נמעכםשצן נונזעד)‏1 3

מיר האבן נישט קיין גענויע מקורותדיקע אנגאבן כדירעכט צו באשטימען די דאטע ווען די יידן זענעןאנגעקומען קייו לובלין.‏ לויט אייניקע היסטאריקערהאבן זיך יידן באזעצט אין לובלין נאך דעם,‏ ווען זיהאט באקומען שטאט-רעכט ‏(אין 1317). אין ‎15‎‏-טןיארהונדערט,‏ נעמלעך אין זײן צװײטער העלפט באװייזןזיך די ערשטע שריפטלעכע נאטיצן װעגן ײדן אין לובלין.‏אין דער ערשטער העלפט פון ‎16‎‏-טן יארהונדערט האבןמיר שוין צו טאן מיט א שטארקן אויפבלי פון דעריידישער באפעלקערונג אין לובלין.‏ אין 1500 וווינען שויןאויף דער אזוי גערופענער ״פאדזאמטשע״ ארום 840ײז־ו•‏דאס איבערגעבן דריי פלעצער דער יידישער קהילה איןלובלין דורך דעם לובלינער סטאראסטע סטאניסלאווטענטשינסקי,‏ האט באשטעטיקט דער פוילישער קעניגזיגמונט אויגוסט(‏‎1555‎‏).‏ איינע פון די דאזיקע פלעצער,‏דער א״ג ״גראדזשיסקא״,‏ װעלכער האט זיך געפונעןאויף דער הויכקייט בײם שלאס און טײכל טשעכוװקא,‏איז באשטימט געוואוץ פארן ײדישן בית-עלמין.‏ס׳איז אבער אונדז באקאנט,‏ אז שוין אין יאר 1540האבן די יידן אויף דעם דאזיקן־ בערגל געהאטגעבראכט זייערע מתים צו קבר ישראל.‏ פון דערצווײטער העלפט פון ‎16‎‏-טן יארהונדערט ביז צו דערצװײטער העלפט פון ‎19‎‏-טן יאר הונדערט ‏(‏‎1868‎ז)‏ זענעןשוין גאנצע דורות לובלינער ײדן באגראבן געווען אויףדעם בית-עולם,‏ װאס איז פארבליבן ביזן היינטיקןטאג.‏ צווישן די באהאלטענע אויף דעם דאזיקן בית-‏עולם געפינען זיך רבנים,‏ צדיקים,‏ כלל-טוערס,‏דאקטוירים א.א.‏ די מצבות פון בית-עולם שטעלן מיטזיך פאר א גאנצע כראנאלאגישע געשיכטע פון יידישןלעבן אין לובלין,‏ א שטאט וואס איז געקרוינט געװארןמיט נאמען־ ״ירושלים פון פדילן״ װאס איז געװען א ״עירואם בישראל״.‏זענען פארענדיקט האלבקרײזלעך אדער דרײעקיק.‏ זײבאזיצן אריגינעלע עפיטאפיעס.‏ זייער קרוי?‏ אין דיראמען פון דער פליטע זענען באפוצט מיט סימבאלישעסקולפטור-בילדער װי למשל:‏ אויסגעשטרעקטע צוםבענטשן כהנישע הענט,‏ מנורות,‏ צדקה פושקעס,‏ מגןדוד׳ס,‏ קריגן און שיסלען־,‏ לייבן,‏ הירשן,‏ שלאנגען אוןאנד.‏פון־ העכער 80 מצבות פארמאגן 40 פון זײ דייטלעכעאויפשריפטן.‏ עס זענעו אויך פאראן־ עטלעכע מצבות איןא גוטן צושטאנד,‏ אבער מיט נישט קײן לייענבארעאויפשריפטן.‏ פון העכער 40 צעשעדיקטע פךאגמענטן פוןדי מצבות זענען,‏ לײדער,‏ אוממעגלעך צו אידענטיפיצירן.‏פיל װערטפולע מצבות זענען חרוב געװארן.‏דער בית-עולם פארנעמט נישט קיין רעגולערן שטח.‏‏(ארום 1,66 העקטאר).‏ ער איז ארומגערינגלט מיט אמויער,‏ אין וועלכער עס געפינען זיך צוויי ארײנגאנגען:‏אין 1968 איז ער פארשריבן געװארן אין־ דער רשימה פוןדי לובלינער װערטפולע אלטע קולטור דענקמאלן.‏ אין1986 יאר האט מען אנגעהויבן צו ברענגען אין ארדענונגדעם רואינירטן בית-עולם.‏ די ארבעט האט מעןפארענדיקט אין יאר 1987, צו דער ‎45‎‏-טער יארצײט פוןדער ליקװידאציע פון לובלינער געטא.‏די עלטסטע פון די איבערגעבליבענע מצבות שטאמטפון 1541 יאר.‏ דאס איז די מצבה פוגעם גרויסןתלמודיסט יעקב קאפעלמאן הלוי.‏ אין דער נאענט פוןאיר שטייט די מצבה פון חזן אברהם בן אושעיה,‏ װאסאיז נפטר געווארן אין 1543 יאר,‏ אין צפון טײל פונעםבית-עולם זענען צווישן אנדערע פארבליבן אויך צװייורערטפולע מצבות:‏ פונעם גרינדער און ראש פון דערישיבה הרב שלום שכנא (1558) און פון יעקב יצחקהורװיץ,‏ ורעלכן מען־ האט גערופן ״חוזה״(‏‎1815‎‏).‏די דאזיקע מצבות זענען געמאכט געװארן פוןפארשידענע מינים שטיינער אין א פארעם פון אגראדעק,‏ אן ארנאמעכטן.‏ די העברעישע פארטיפטעאויפשריפטן זענען דײטלעכע.‏ אין דער שפעטערדיקערתקופה באװײזן־ זיך טראדיציאנעלע מצבות,‏ װעלכע14

אברהם בינשטאקה״סע באבאלעד אװ סװאס-עפעלעך...‏געײעו איו ליבלין,‏ ספעציעל איך דער ײדישער געגנט ־נישט וױיניק ארעמע שטיבן וװ קיין איבעריקער גראשןאיז נישט געװען.‏ מ׳האט געקויפט נאר דאס נויטיקסטעצום עסן.‏א געװיסן פארנאכט שיקט די מאמע איר ‎5‎‏-יעריקמיידעלע,‏ עפעם קויפן צום אװנט־ברויט.‏ געגעבן אירגעלט און אנגעזאגט דעם קינד,‏ זי זאל נישט פארלירןדעם רעשט װאס זי דארף באקומען.‏דאס מיידעלע קומט אהיים מיט פארוויינטעאייגעלעך.‏ - וואס איז געשען מיין־ קינדז - פרעגט דימאמע פארװונדערט,‏ - האסט זיכער פארלוירן דעםרעשט.‏- נײו,‏ - ענטפערט דאס קינד מיט א ממזריש-פאלשןגעיייין.‏ - גייענדיק אהיים - דערציילט זי,‏ -אדורכגייענדיק די ״גראדזקער בראם״ ‏(דארט האבןײייבער פארקויפט הייסע באבאלעך און קוואסעפעלעך)‏ האט מיר א יידענע פארשטעלט דעם װעג,‏נישט געלאזט אדורכגײן און איך האב געמוזט קויפןקוואס-עפעלעך...‏־ און־ וװ האסטו די קוואס-עפעלעךז - פרעגט דימאמע.‏- איך האב זיך נישט געקענט אײנהאלטן - ענטפערטפארשעמט דאס מײדעלע - און זײ אויפגעגעסן.‏און דא האט זיך שוין אפגערופן דאס הארץ פון אײדישער מאמע און זי האט א זאג געטאן:‏ א כוח דירמיין קינד,‏ ס׳זאל דיר זײן צום געזונטי...‏פאתו״לוגגס-אװגטן.‏דער לאקאל איז נישט געווען קײן גרויסער.‏ אין דיאװנטן־ װען מ׳פלעגט שפילן און טאנצן האט מעןארײנגעלאזט נאר צוקונפטיסטן.‏צו א געװיסן פארוױילונגס-אוונט זענען צוגעקומעןעטלעכע אזוי גערופענע ״גוטע ברידער״ בראש מיט א״שטארקן״ ‏(כ׳וויל נישט אנרופן זיין נאמען)‏ אוןגעפרוװט אריינגיין אויף כוח.‏די ארדנער ביי דער טיר פארשטעלן זײ דעםוועג,‏אויפקלערנדיק,‏ אז דער אװנט איז נאר פארצוקונפטיסטן.‏ װאס טוען די כוח-גייער?‏ זיי נעמען אראפדי טיר און גייען אװעק.‏װאס טוט מען מיט דער צרהז דער באלעבאס פוןהויז האט אזוי אויך קאנפליקטן מיטן צוקונפט-‏קאמיטעט,‏ װײל זײ צאלן נישט רעגולער דירה-געלט.‏און דא׳ װער װעט באצאלן פאר מאכן א טירזקורץ,‏ דער ענײן־ איז שנעל דערגאנגען צום חבר לײבללערער.‏ ער איז געװען סעקרעטאר פון א פראפעסיאנעלןפאריין און א מיטגליד אין קאמיטעט פון ״בונד״ און די״צוקונפט״-ארגאניזאציע איז אים געווען נאענט צוםהארצן.‏חבר לערער האט געשיקט א שליח צו די ״גוטעברידער״ און באפוילן,‏ אז שוין זאל די טיר שטיין אויפןארט.‏די השפעה פון לײבל לערער איז נישט געװען קייןקלײנע.‏ ער איז געווען גוט באקאנט פון דערליידיקןסכסוכים...‏דעם זעלבן אװנט איז די טיר צוריק געשטאנען אויפןארט.‏ זיי האבן זיך אנטשולדיקט,‏ אז זיי האבן נישטגעוװסט אז דער אװנט איז נאר פאר צוקונפטיסטן.‏דעם טאטו נ«שט געבלp עסו...‏אויך אומגליקן פלעגן געשען אין ײדישע היימען.‏ דימאמע האט נישט לאנג געקרענקט און שנעלגעשטארבן.‏ װײבער האבן געזאגט,‏ אז זי האט געהאטמזל און נישט לאנג זיך געמוטשעט...‏ אבער דיפאריתומטע משפחה האט דאס זייער שווער געטראפן.‏דער טאטע,‏ װי געװימלעך,‏ האט געמוזט גײן ארבעטןאון זארגן פאר פרנסה.‏ אין דער שטוב - קינדערלעך,‏רועלכע מען דארף שענקען ליבע און אויפמערקזאמקײט- װער װעט פאר זײ זארגןודי עלטערע פון די מײדלעך איז געװען אין שול עלטער.‏אויף איר טאקע איז געפאלן די גאנצע לאסט זארגןפאר דער שטוב.‏ צוגעהיטן,‏ די קינדערלעך זאלן גײן רײןאנגעטאן,‏ די שטוב צוגערױמט און אליין אין שולפארזעצן די לערע.‏אויפן װעג אהײם פון דער שול האט זי געמוזט עפעסאײנקויפן צום עסן.‏ ס׳איז פאר א ױנג מײדל נישט געװעןלייכט.‏אהײמקומענדיק,‏ האט זי געמוזט שנעל עפעסאפקאכן פאר די קינדערלעך און אויך פארן טאטן - װעןער װעט קומען פון דער ארבעט,‏ זאל ער האבן אװארעם מאלצײט.‏מאכט זיך אײנמאל,‏ דער טאטע קומט פון דערארבעט,‏ די קינדערלעך זיצן שוין בײם טיש הונגעריקעאון װארטן אויפן עסן.‏ ‏(קײן צופיל זאטע שטוב איזדארט נישט געווען).‏ די נישט דערפארענע״באלעבאסטע״ גרייט דעם טיש,‏ שטעלט ארויףשיסעלעך מיט לעפל און הויבט אן אויסטיילן עסן.‏ זיהאט זיך נישט געהאלטן ביי דער טראדיציע פון דערפארשטארבענער מאמע,‏ װעלכע פלעגט דאס ערשטעשיסעלע עסן געבן דעם טאטן,‏ דערנאך די קינדערעלעך.‏אנגעפילט די שיסעלעך פון די קינדער.‏ ביז ס׳איזצױעקומען צום טאטן איז שוין דער טאפ געװען לײדיק.‏שלעכט אויסגערעכנט...‏די טאכטער,‏ באמערקנדיק דעם פעלער וואס זי האטגעמאכט,‏ האט געפרוװט אראפנעמען פון יעדן שיסעלעא ביסל עסן אבער דאן האבן די קינדערלעך15

װי אין א פארמעסט,‏ שנעל גענומען שלינגען און איןאויגנבליק זענען די שיסעלעך געבליבן לײדיק.‏ דעסטאטן איז נישט געבליבן קײן עסן־...‏ד״טשישע פ«למעו אמ ״אפאללא״‏(נישט קײן קוריאז)‏געווען אין שטאט א קינא ״אפאלא״.‏ אין א צייט פוןאנטיסעמיטישן אויפשטײג אין פוילן און אויך איןלובלין - פיל פון אונדז געדענקען די פיקעטן בײ ײדישעגעשעפטן מיטן לאזונג ״קויף נישט ביי יידן״ אוןאנדערע כוליגאנישע אויסברוכן,‏ האט דער אײגנטימערפון קינא געפילט,‏ אז דײטשישע פילמען האבן גרויסדערפאלג ביי דער פוילישער באפעלקערונג אוןסיסטעמטיש,‏ יעדע װאך געװיזן דײטשע פילמען.‏מ׳האט ארגאניזירט א גרופע צוקונפטיסטן,‏ מיטשטײנער אין די הענט צו מאכן דעם חשבון מיטן קינא.‏אין אװנט זענען די רעקלאמע פאטאסן־ געװען אין דיבאלויכטענע גלעזערנע גאבלאטקעס - האבן די ײנגעחברה שטיל זיך דערנענטערט און אויסגעהאקט דישױבן אין די גאבלאטקעס.‏ ס׳איז געװארן פינצטערװײל אויך די לאמפן זענען צעבראכן געװארן.‏דער באלעבאס פון ״אפאלא״ האט גערופן פאליצײ.‏זײ האבן פארהאלטן אין גאס עטלעכע בחורים.‏ גלײךזענען אנגעקומען אין דער פאליצײ אויף דער גרינערגאס באקאנטע,‏ אנגעזעענע ײדישע געזעלשאפטלעכעטוער און ״איבערצייגט״,‏ אז דאס זענען בכלל נישט דיײנגלעך װעלכע האבן דעמאלירט די גאבלאטקעס.‏ מעןהאט די בחורים פרײגעלאזט.‏נאך דעם פאל האט מען אין ״אפאללא״ מער נישטדעמאנסטרירט קײן דײטשע פילמען.‏״רחוב היהודים״(״ײדן-גאס״,‏ שירוקה)‏״מישל זשידץזווסקץן״‏(וועתסלעכע ״ד־שע ב ״ סוו.גn־‎1‎ דעף פוילישעף ע‎1‎פף»ך)‏אין דער צייט פון ערשטן וועלט-קריג,‏ אין די יארן1918-1916, אין דער צײט פון דער עסטרייכישעראקופאציע איז דערשינען אין לובלין א ורעכנטלעכעיידישע צייטונג אין דער פוילישער שפראך אונטערןנאמען ״מישל זשידאװסקא״ ‏(״דער ײדישער געדאנק״),‏ארויסגעגעבן דורך דער דעמאלטיקער יידישערדיפלאמירטער אינטעליגענץ.‏די צייטונג האט געהאט דעם ציל צו קעמפן פארבירגערלעכער גלײכבארעכטיקונג פון יידן.‏דער צייטונג איז אויסגעקומעו צו פירן א שווערעפאלעמיק מיט די 2 דעמאלטדיקע,‏ טעגלעכע,‏ פוילישעצײטונגען ״גלאס לובעלסקי״,‏ דער ארגאן פון דיענדעקעס און ״זשעמיא לובעלסקא״,‏ דער ארגאן פון דידעמאלטיקע ״אקטױויסטן״.‏אין אנהײב איז דער זשורנאל דערשינען אונטער דעררעדאקציע פון פעאיקן זשורנאליסט,‏ לודוויקרעכטשאפט.‏ די רעדאקציע האט זיך געפונען אויףראדזיװילאװסקא 3, שפעטער האט זיך געבילדעט ארעדאקציע-קאלעגיע אין באשטאנד פון רעכטשאפט,‏ מ.‏שיינברון,‏ דעם באגאבטן פובליציסט,‏ באקאנט אונטערדעם נאמען ״מיקאלאי וואדיאס׳/‏ מיטארבעטער אין דיײדיש-פוילישע צייטונגען אין ווארשע,‏ קראקע,‏ לעמבערגאון שפעטערדיקער רעדאקטאר פון דער ײדיש-פוילישערטאג-צײטונג ״נאװי דזשיענניק״ אין קראקע,‏ און פונעםדעמאלט ױנגן זשורנאליסט י.‏ קערשמאן,‏ דער שפעטערבאקאנטער אדװאקאט קערשמאן.‏ צו די שטענדיקעמיטארבעטער פון דער צייטונג האבן געהערט דיבאקאנטע געזעלשאפטלעכע טוער־ דער לאנגיאריקערקהילה-‏ פארזיצער אדװ>?קאט ב.‏ װארמאן,‏ ד״ר מ.‏זײדעכמאן,‏ אדװאקאט גאלדבערג און י.‏ ל.‏ שפער.‏א.צ.‏ מײזעלס16

די לסוױדאציע פון יוזוטינחזױז אין לונליןפון דער דאלןומענטן־זאמלונג : ״קמדער״מארטיראלאגיע׳/‏ צונויפגעשטעלט פון 3. גריפ *)די דײטשן האבן זיך אלײן אפגעגעבן א דין וחשבון,‏אז זײ באגײען פארברעכנס און דעריבער פארזיכטיקמאסקירט זײערע מעשים.‏די ציװילע באפעלקערונג האט זיך אריענטירט איןדער וױכטיקײט פון דעם,‏ װאם זײ זעען און ריזיקירנ־דיק טײלמאל מיטן לעבן,‏ אבםערוױרט,‏ פאטאגראפירט,‏נאטירט,‏ כדי עדות זאגן,‏ װען ם׳װעט קומען די צײט.‏אדאנק די דאזיקע מענטשן זענען מיר ביכולת צודעקאנסטחאירן געװיסע בלעטלעך פון אונדזער גרוי־ליקער געשיכטע.‏די מיטארבעטערין פון דער יידישער היםטארישערקאמיסיע אין לובלין,‏ ב.‏ לעװין,‏ האט באזוכט דעם עדותמ,יליאק און אויך געפירט שמועסן מיט אגדעדע שכניםאון אןייפן םמך פון דעם אנגעזאמלטן מאטעריאל,‏ זיךאיבעדצײגט,‏ אז מוליאקס דערצײלונג איז א דיכטיקע.‏אגב,‏ א באשטעטיקונג דערויף געפינען מיר אױך איןא צװײטן פראטאקאל פון דער היסטארישער קאמיםיע,‏וװ ס׳װערט איבערגעגעבן א דערצײלונג פון דעםײדישן מיליציאנט מושקאטענבליט,‏ אז מען האט קינ־דער באגדאבן לעבעדיקערהײט און לײכט פארשאטןמיט ערד און ״פון װײטן האט מען געזען וױ הענטלעךבאװעגן זיך״.‏די דערצײלונג פרן מוליאקאויף דעם װארשעװער שליאך,‏ אין הויז נומער 122פון דערפל טאטארי,‏ וװינט אן אלטער מענטש,‏ װאםפירט א רואיק לעבן אויף זײן שטיקל באלעבאטיש־קײט צויזאמען מיט זײן משפדוה.‏ דער דאזיקעד פויעהקאראל מוליאק,‏ האט דורך די שפארונעם פון זײןשײער געהאט א ברײטן אױםבליק אויף די אררמיקעפעלדער.‏ פון דאנען האט ער געזען זאכן,‏ װאס מיהאטגעװאלט פארהוילן פאר מענטשלעכע אויגן — ערהאט געזען מאסן־מארדן איבער קינדער,‏ איבעד עופה־לעך.‏ ער דערצײלט :פרילינג 1942. כ׳געדענק,‏ אז די ערד איז נאךגעװען געפדוירן.‏ אין א געװיסן שבת האט מעןאראפגעבראכט ארעםטאנטן צד גראבן גריבער.‏ ס׳איזגעװען אויפן פעלד פון מאראװסקין/‏ א 50—100 מעטעדפון מיר.‏ דעם גאנצן שבת און א האלבן זונטיק האטמען געגראבן אן אפרו,‏ מאטערנדיק זיו בײם אננעמעןדי געפרוירענע ערהנישט געקוקט אויף אלע פארבאטן און דער שמירהפון ״זיכערהײט־דינסט״ ‏(ס״ד),‏ פלעג איד פון מײןשײער אבםערװירן די םודותדיקע צוגרײטונגען.‏ דערגרוב איז געװען פינף מעטער די לענג און ביז צוױימעטער די טיף.‏ נאכן פארענדיקן די ארבעט זענעןדי ארעםטאנטן אװעקגעגאנגען.‏צו־דאקומענטן־זאמלונג,‏ ״קינדער־מארטיראלאגיע״,‏ *) 1947,בוענאסיאײדעס גריס.‏ נ.‏ דודך װיפגעשטעלט ז״ז — 75 •77א טויםע שטילקײט האט זיך ארומגעטראגן איבעדדי פעלדער.‏ אין דעד לופט האט זיו געשפירט אןאנקום פון עפעם שרעקלעכעס,‏ דער הימל האט זיךבאדעקט מיט גרױע װאלקנס.‏כ׳האב געװארט.‏ארום 2 דעם זײגעד קומט צו לויפן מײן טאכטעראון דעדצײלט מיה אז די באװעגונג אויפן שאסײ איזאפגעשטעלט סײ פאר פוסגײעד,‏ סײ פאד פורן.‏ אפילומיליטערישע אויטאס לאזט מען נישט דורך.‏ עס דרײעןזיר ארום געשטאפא־לײט אין הויכע היטלען,‏ שילטןאון שיסן׳ כדי אפצושרעקן די נײגעריקע.‏ זײ לאזןאויו נישט צו קײן דײטשע זעלנער פון װערמאכט,‏װאס געפינען זיד אין שכנותדיקן שפיטאל.‏ אײנעדפון דער געשטאפא געפינט זיר מיט א מאשין־ביקסאויפן בערגל,‏ כדי צו שיםן אויף די ארבעטער פוןדער גלאז־הוטע,‏ אויב זײ װעלן זיך צרפיל אינטערע־םירן מיט דעם,‏ װאס דארף דא פאלקומען.‏מיט א מאל באװײזט זיו א גרוישער לאםט־אויטא,‏צוגעדעקט מיט א שװארצן ברעזענט און פארט ארויףאויפן פעלד,‏ וװ ס׳איז געווען דער גרוב — א 100מעטער פון שאסײ,‏ אויף א זאמדיקן באדן.‏ דער װאגןפאו־ט צו מיט דעם הינטערשטן טײל צום גרוב.‏מ׳הויבט אויף דעם ברעזענט און מ׳דערזעט א סךקינדער,‏ ם׳רוב אין װיקעלעך.‏ צװישן זײ געפינען זיךאויך צדױי עלטערע ײדן.‏ די אוקראינער לײגן אויסדי קינדער אויפן זאמדבערגל,‏ א געשטאפאװעץשיסט צו זײ פון א מאשין־ביקם.‏ דערנאר װארפט זײאײן ײד ארײן אין גדוב און דער צוױיטער שטײטאונטן און לײגט זײ אויס׳ אלץ איו יי װיקעלעך,‏צאפלענדיק,‏ אײנס איבעד אײנס אזוי,‏ זײ זאלן פאר־נעמען װאס װײניקער ארט.‏בײדע ײדן האבן הענט אײנגעריכט אץ בלוט,‏ בלאנ־קען זיד ארום אויפן פעלה װי נישט פון דער װעלט,‏און א צװײטער געשטאפאװעץ באשיט די קינדערמיט א האגל פיז קוילן׳ װעלנדיק דערשטיקן די אימה־דיקע קולות,‏ װאם דערטראגן זיך פון די נישט דער־שאםענע עופהלעך.‏ די קרעכצן װערן שטילער,‏ אבערהערן נישט אויף אין גאנצן,‏ גלײך די ערד װאלט אלײןאויפגעציטערט פון די קרעכצן.‏די שוידערלעכע ארבעט איז פארענדיקט.‏ דער גרוהוױיייט נישט פארשאטן!‏ מ׳װארט אויף װײטערע טראב־םפארטן.‏ם׳דויערט נישט מער ווי א שעה און ם׳קומט אן אגרופע עלטערע קינדער.‏ זײ גײען צום טויט צו פיראין א רײע,‏ האלטנדיק זיך פאר די הענטלעך.‏ זײבלײבן שטײן פארן גרוב.‏ דער דײטש שיםט פון ארעװאלװער.‏ די גופימלער פאלן ארײן אין גרוב אוןם׳חזרט זיך איבער די זעלבע פראצעדוד װאם פריער...‏

לובלינער געשטאלסן • דמויות מלובל״ןמיר בױענגען פאר אונדזערע ל״ענערם קורצע שילדערונגען פון דר״ ״דישע פערזענלעכק״סן,‏געבוירענע אין לובלין,‏ וואם יעדער אײנער פון ז״,‏ האם אויף ז׳ין געביס געגעבן א זייער וויכסיקןב״שסייער צום יידישן לעבן:‏ יצחק שדה אין ארץ ישראל,‏ הענריק ערליך א׳ן פוילן,‏יעקב גלאטשט״ן אין אמעריקעאלוף יצחק שדה ‏(לנדסברג)‏וועמענס נאמען־ וועט בלייבן אויף שטענדיק פארבונזץמיטן באפרייאונג-קאמף פון מדינת ישראל,‏ איז געבוירןאין לובלין דעם ‎19‎‏-טן אױגוסט 1890. ער שטאמט פוןדער פאמיליע לאנדבערג,‏ און איז אן אייניקל פון רבישניאור זלמן - דעם עילוי פון לאדי,‏ רב פון דער לובלינערקהילה.‏אלס קינד האט ער צוערשט געלערנט אין א חדר׳דערנאך איז ער געװארן א שילער פון בארימטן שרײבערהלל צייטלין,‏ שפעטער איז ער ארײנגעטרעטן אין אגימנאזיע אין דעמאלטיקן פעטערסבורג(לענינגראד).‏אין דער ערשטער װעלט-מלחמה האט ער געדינט איןצארישן מיליטער,‏ געווארן פארווונדעט אוןאויסגעצייכנט מיט א מעדאל.‏ אין דער צייט פון דעררעוואלוציע האט ער זיך אנגעשלאסן אין די רײען פוןדער רויטער ארמײ און געקעמפט אויף פארשידענעפראנטן.‏ שפעטער שטודירט אין קרים אויפןפאקולטעט פון־ ביאלאגיע און אויך זיך פארנומען מיטספארט אין ״מכבי׳׳.‏אין קרים האט שדה זיך געטראפן מיט א יידישןאפיציר - יוסף טרומפעלדאר,‏ זיי האבן צוזאמעןגעארבעט אין דער ציוניסטישער באוועגונג - שפעטערהאט אים טרומפעלדאר איבערגעגעבן די אנפירונג פוןדער ארגאניזאציע ״החלוץ״.‏יצחק שדה איז געווען איינער פון די ערשטעארגאניזאטארן פון ״החלוץ״.‏ קורץ נאכן סוף פון דערערשטער וועלט-מלחמה איז ער געקומען קיין ארץ-‏ישראל.‏ ער איז געווארן איינער פון די שאפער פון ״גדודהעבודה׳׳,‏ וועלכער האט אויסגעפירט א ריי שווערעחלוצישע ארבעטן,‏ באזונדערס בײם אויסטרוקענען אוןקאלאניזירן דעם עמק.‏ אין יאר 1936 איז יצחק שדהאיינער פון די אנפירער פון דער ״הגנה״.‏ בײם אויסברוךפון דער צװײטער װעלט-מלחמה שאפט ער דעם פלמ״חאון װערט איינער פון זיינע קאמאנדירן.‏ איןבאפרייאונג-קריג פירט ער אן מיט א מיליטער-גרופע,‏װעלכע האט באפרייט משמר העמק.‏ ווען די ״הגנה״ווערט פארװאנדלט אין צבא הגנה לישראל,‏ װערט שדהאלוף ‏(קאלאנעל)‏ און מפקד פון דער חטיבה פון דיפאנצער-טרופן.‏יצחק שדה האט זיך ארויסגעוויזן ווי אײנער פון דיפעאיקסטע און בעסטע מיליטער-לייט פון־ דער יונגערישראלדיקער ארמיי,‏ אבער זיין מיליטערישע קאריערעהאט נישט לאנג געדויערט.‏ װען די רעגירוכג פון בן-גורױןהאט פדנאנדערגעלאזט דעם פלמ״ח,‏ האט יצחק שדהפארלאזט די ארמײ.‏ ער האט זיך פארנומען מיטגעזעלשאפטלעכער און ליטערארישער ארבעט.‏ ער איזאויסגעװיילט געווארן אויף דער מפ״ם-ליסטע אלסראטמאן אין תל-אביבער שטאטראט און איז געוועןשטענדיקער מיטארבעטער פון דער צייטונג ״עלהמשמר״ און איינער פון די אקטיווסטע טוערס פון דערישראלדיקער שלום-באוועגונג(תנועה למען חשלום)‏ אוןפון דער ליגע פאר פריינטשאפט מיט פסס״ר.‏ דער טויטהאט איבערגעריסן אין דער מיט זיין ברויזנדיקע,‏שאפערישע טעטיקייט.‏ ער איז געשטארבן אין עלטערפון 62 יאר און איז באערדיקט געווארן אין קיבוץ״גבעת ברנר״.‏ צו זיין רו האבן אים באגלייט טויזנטערמענטשן,‏ צװישן זײ פיל חברים פון־ דער באוועגונג אוןקאמפס-חברים.‏יצחק שדה איז געװען באקאנט אלס אײנער פון דיוויכטיקסטע פערזאנען אין דער געשיכטע פון לאנד.‏ ערהאט אויסגעבילדעט א דור קעמפער און אפיצירן פוןהגנה,‏ פלמ״ח און צה״ל.‏ ער האט איינגעפירט דעםבאגריף ״רײנקײט פון געווער״.‏ ער האט דערבייאונטערגעשטראכן:‏ ״דו דאלסט ליב האבן די ביקס אוןהאסן די קריג״.‏18

העגריקערליךאין דער אלטערשטאט לובליו,‏ מיטאיר אמאליקן־קעניגלעכן שלאס,‏ו ו א ס ד ע רפראװאסלאוונעררוסישער צאר האטבאנוצט װי א טורמעפאר פאליטישעפארברעכער;‏ מיטאיר אלטן־ יידישןבית-עולם,‏ וואו עסרוען שויןיארהונדערטערבארימטע איבערגאנץ פוילן־,‏ ליטע און רוסלאנד רבנים און צדיקים,‏ װאוס׳זײנען נאך געשטאנען די פארצייטיקע ״ברומען״ -פארײדישט פון פוילישן װארט ״בראמי״ - טויערן,‏ װאסהאבן אמאל ארײנגעעלאזן די ײדן איבערצונעכטיקן איןגעטא און זײ אין דער פרי צוריק ארויסגעלאזן איןשטאט ארײן,‏ - אין דער דאזיקער שטאט מיט דערספעציפישער אײגנארטיקער אטמאספער פון צווייקולטווץ,‏ צװיי באזונדערע לעבנס-שטייגערס,‏ - איזגעבוירן געװארן א ײדיש ײנגל - הערש װאלף,‏ װאס איזאויסגעװאקסן ווי דער פירער פון ״בונד״ הענריק ערליך- א פירנדיקע פיגור אין דער אינטערנאציאנאלערסאציאליסטישער באװעגונג,‏ א רעוואלוציאנערעגעשטאלט אין אײדלסטן זין פון דאזיקן װארט,‏ אשטאלצער,‏ אומבױגזאמער קעמפער און מארטירער.‏דער גענויער טאג,‏ װען ער איז געבוירן געװארן און נישטדי גענויע דאטע װען ער איז אויפן באפעל פון סטאלינעןדערמארדעט געװארן אין יאר 1941 אין סאװיעט-‏רוסלאנד - זײנען אונז נישט באקאנט.‏ דער ‎13‎טעראפריל 1882, - די דאזיקע דאטע האט פיגורירט איןהענריק ערליכס אפיציעלע פאפירן־.‏הערש װאלף ערליך איז געװען א קינד פון פארמעגלעכעחסידישע עלטערן.‏זײן פאטער,‏ משה ערליך,‏ איז געװען א ראדאמער.‏ ערהאט פארלאזט זיין געבורט-שטאט,‏ כדי זיך צובאזעצן אין לובלין,‏ װאו ער האט חתונה געהאט מיטשיינדל בלעכמאן,‏ א טאכטער פון אן אלטער,‏יחוסדיקער לובלינער משפחה.‏הערש װאלף איז געװען דאס דריטע קינד אין דערמשפחה.‏ די ערשטע צװײ זיינען געװען טעכטער.‏די ערליכס האבן געוואוינט אין לובלין אויף דעםאומעטיקן סקווער,‏ ווו עס איז געשטאנען דערקאטוילישער קלויסטער פון די יעזואיטן און איינער פוןדי ״ברומען״ - דער טויער צד די שמאלע ײדישע געסלעךפון אמאליקן געטא;‏ דארט האט זיך אויך אנגעהויבן דיקרולעװסקע - די ״קעניגלעכע״ גאס,‏ וועלכע האטגעפירט צו דעם מאדערנעם פוילישן לובלין.‏דער פאטער משה ערליך האט שטרענג געזארגט,‏ אזזײן זון זאל באקומען א טראדיציאנעלע יידישעדערציאונג און בילדונג.‏ דוי נאר הערש וואלף איז אביסל עלטער געווארן האט אים דער פאטעראווקעגעפירט אין חדר ארײן;‏ דארטן האט ער זיךגעלערנט א קורצע צײט,‏ שפעטער האט דער פאטערפאר אים געהאלטן א ספעציעלן מלמד אין דער הײם;‏יענער מיט אים פלײסיק קנעלן און שפעטער האט עראים אויך צוגעגרייט צו דער בר-מצװה.‏ יעדן שבת אוןאין די יום-טובים פלעגט אים דער פאטער מיטנעמעןאין שטיבל אריין דאוונען.‏הערש וואלף האט געטראגן א לאנגע,‏ חסידישעקאפאטע,‏ און לאנגע פאות װי אלע זיינע חברים איןחדר און אין שטיבל.‏ בלויז דער הויכער שטערן און דיאומגעװײנלעך רואיקע און קלוגע אויגן פונם ײנגל האבןצוגעצויגן צו זיך די אויפמערקזאמקייט פון דער משפחהאון פון די געסט,‏ װאס זײנען געװען פארזאמלט צו דערגבירישער בר-מצײה-סעודה.‏ הערש וואלף האטגעהאלטן זײן בר-מצװה-דרשה.‏ אין א געוויסן זין איז דידאזיקע דרשה געװען די ערשטע עפנטל עכע רעדע פוןדעם צוקונפטיקן גלענצנדיקן רעדנער.‏ הינטער דיפלײצעס פון איר מאן,‏ האט די מוטער דורכגעפירט,‏ אזזייער זון זאל זיך לערנען פויליש,‏ רוסיש און אנדערעאלגעמײנע לימודים.‏ אירע צװיי טעכטער,‏ שילערינס פוןדער ארטיקער גימנאזיע,‏ זיינען געווען באגײסטערטפאר דעם ״רעוואלוציאנערן פלאן״ צו בילדן זייער יונגןברודער.‏ צו זײ האט אפעלירט סײ דער ענין גופא אוןסיי דער עלעמענט פון רעװאלט קעגן דעם װילן פון אןאײנגעעקשנטן פאטער.‏דער קריזיס איז געקומען אין 1896. הערש ערליך איזדאן אלט געווען u יאר און נאך אלץ געטראגן זײןלאנגע חסידישע קאפאטע.‏ זײן שװעסטער גיטל איזנאך מער ווי פריער געווען באזארגט מיט דערװעלטלעכער אויסבילדונג פון איר ברודער און האט בייאיר מאן,‏ סלאבאדקין,‏ געפונען פארשטענדעניש אוןהילף.‏ זײ האבן ביידע מסכים געװען,‏ אז עס װאלטגעװען א גרויסער שאד,‏ אז הערש-װאלפס נישטגעװײנלעכע פעאיקײטן זאלן־ גײן לאיבוד.‏במשך פון איינעם אזא שמועס,‏ איז צום ערשטן מאלארויסגערוקט געווארן דער געוואגטער פלאן:‏ אפשרזאל הענריק װערן א שילער אין דער לובלינער רוסישערגימנאזיע?‏ זיי האבן געװאוסט,‏ אז זײ װעלן קיינמאלנישט קריגן דעם הסכם פון פאטער פאר אזא זאך.‏ביסלעכווייז אבער האבן זיי זיך צוגעוואוינט צוםגעדאנק און אנגעהויבן אויסצוארבעטן פרטים פון דער״פארשווערתג״.‏ דער חסידישער בחרר הערש װאלף האטגעדאפט יעדן אינדערפרי קומען צו זיין שװעסטער גיטלסלאבאדקין,‏ דארט אראפװארפן פון זיך דיטראדיציאנעלע יידישע מלבושים און זיך אנטאן־ איןאוניפארם פון א גימנאזיסט.‏ נאך דער גימנאזיע,‏ װעטער אויפן וועג אהיים זיך ווידער אפשטעלן ביי זייןשװעסטער און צוריק װערן א חסידישער בחור.‏ הענריקאליין איז װייט נישט געווען באגייסטערט פון דערגאנצער קאנספיראציע.‏ דער געדאנק װעגןאויסבאהאלטן זיך,‏ װעגן דעם פורים-שפיל מיטן‏(סוף אויף ז׳ 25)19

‏ןטאתז ארײנגעשיקטצוױי פון ױינע לידער געוױד־מעט דעם חורבן פו‎1‎ ײדישןלובלין.׳אײן ליד פארעפנטלעכן נזיראין ש־שטן גונזער פון דער‏.לובלינער שטינזע״.‏ דאס אנ־דערע װעלן מיױ אפדווקן אי‎1‎צוױיטן נומעו,‏ ‎1‎ואס װעט דער־שײנען א־ו די נאענטםטע מא־נאט‎1‎‏•‏רעדאקציעדי תוחז האבן מיר מקבל געװען בײם סיני,‏און אין לובלין האגן מיר זי אפגעגעבן.‏נישט די מתים לױבן גאט,‏די תורה איז געגעבן געװארן צום לעבן.‏און אזוי צוזאמען װי מיר זײנען אלע באזאמעןגעשטאנען בײ מתן־תורה,‏אזױ װאר זײנען מיר אלע געשטארבן אין לובלין.‏דעם צעצװײגטן קאפ,‏ די פרומע אויגן,‏דאס ציטערדיקע מויל םוך א קלײן ײדיש קינדװעל איך אײנוװנדערןאין אזא פארכטיק מעשהלע.‏כ׳װעל פאר אים אױסשטערענען א ײדישן הימלאון אים זאגן אזוי:‏סיײדישע פאלק איז א פײערדיקע זוןפון אנהויב,‏ ביז אנהױב,‏ גיז אנהױב.‏לערן זשע,‏ ײנגעלע,‏ טײער יידיש ײנגעלע,‏פון אנהױג,‏ ביז אנוזויב,‏ ביז אנהויב.‏פ׳גאנצע אױסגעחלומטע פאלקאיז בײם בארג סיני געשטאנעןאון מקבל געװען די תורה.‏געשטארבענע,‏ לעבעדיקע,‏ נאך נישט געבארענע.‏אלע ײדישע נשמות האבן אפגעענטפערט:‏מיר וועלו הארכן און הערן.‏דו,‏ דאס טרויעריקסטע ײדישע ײנגעלע פון אלע דורות,‏ביזט אויך בײם באדג סיני געשטאנען.‏דײנע נאזלעכער האבן געשמעקטדעם ראזשינקע־מאנדל פון יעדער װארט אין דער תורה.‏ס׳איז געװען שבועות — ױם טוב פון גרינס.‏האסט װי א זינג־פויגל מיטגעזונגען:‏כ׳װעל הארכן און הערן,‏ הערן און הארכן,‏פון אנהויב,‏ ביז אנהױב,‏ ביז אנהױב.‏ײדיש ײנגעלע,‏ אנגעצײכנט איז דײן לעבןאויפן אױםגעשטערנטן ײדישן הימל,‏האסט קײנמאל נישט געפעלט,‏האטט נישט געטארט פעלן.‏מ׳האט דיד אױסגעהאפט און אױסגעבעטן,‏אלעמאל װען מיד זענען געװען,‏ ביזטו אויך געװען.‏און װען.מיר זענען געװארן אױס,‏ביזטו מיט אונז נישט געװאוץ.‏און אזוי צוזאמען וױ מיר זענען אלע באזאמעןגעשטאנען בײ מתן־תורד״אזוי װאר זענען מיר אלע געשטארבז אין לובלין.‏פון אומעטום זענען טײערע נשמות אנגעפלױגן,‏אױסגעלעבטע,‏ ױנג־געשטארבענע,‏פארפײניקטע,‏ אױף אלע פײערן אױסגעפרװוטע,‏נאך־נישט־געבארענע,‏אלע געשטארבענע ײדן,‏ פון עלטער־זײדן אברהם אן,‏זײגען געװען אין לובלין בײם גרויסן חורבן.‏אלע װאס זײנען בײם בארג סיני געשטאנעןאון מקבל געווען די תורד״האבן גענומען אויף זיך די הײליקע מיתות.‏מיר װילן מיטשטארבן מיטן גאנצן פאלקמיר וױלן נאכאמאל טױט װעוץ,‏האבן די נשמות געיאמערט.‏די מאמע שרד״ די מוטער רחל,‏מרים און דבורה הנביאד״זענען מיט תחינות און געזאנגען אױסגעגאנגען.‏משה רבינו װאס האט אזױ נישט געװאלט שטארבן,‏װען זײן צײט איז געקומעןאיז נאכאמאל געשטאובן.‏און זײן בחדער אהין.‏און דוד המלךאון דער רמב״ט,‏ דער װילנער גאון/‏דער מהר״ם און מהרש״ל.‏דער חוזה און אברהמעלע אײגער.‏און מיט יעדער הײליקער נשמהװאס איז אויסגעגאנגען אין יסורים,‏זענען מיטגעשטארבן הונדערטער נשמותפון טײערע געשטארבענע ײדן.‏און ־ דו,‏ געשמאק ײנגעלע,‏ ביזט דארטן אויך געװען.‏דו,‏ אנגעצײכנטער אױף דעם אױםגעשטערנטן ײדישן הימל,‏ביזט דארט אױך געװען אוןגעשטארבן.‏זיס וױ א טויב האסטו געשטרעקט דײן האלדזאוןגעזונגען מיט די אבות און די אמהות.‏פון אנהויב,‏ ביז אנהויב,‏ ביז אנהויב.‏פארמאך די אויגן,‏ ליב ײדיש ײנגעלע,‏און דערמאן זיך וױ דער בעל־שם האט דיך אײנגעוױגטאין זײנע ארעמס,‏װען ס׳גאנצע אויסגעחלומטע פאלקאיז אויסגעגאנגען אין די גאזיקאמעת פון לובלין.‏און איבעי די גאז־קאמערן,‏און הײליקע געשטארבענע נש^ות,‏האט זיך גערויכערט אן אײנזאמער,‏ א פארלאשענער סיניײנגעלע מיטן צעצװײגטן קאפ,‏פרומע אױגן און ציטערדיקן מויל,‏דאס ביזטו דאך געווען,‏ די שטילע,‏ קלײנע,‏ עלנטע,‏אפגעגעבענע תורה.‏ביזט געשטאנען אויפן סיני און געװײנט,‏ארײנגעװײנט דײן געװײן אין א טויטער וועלט.‏פון אנהױב,‏ ביז אנהױב,‏ ביז אנהויב.‏און אזוי האסטו געװײנט:‏די תוו־ר,‏ האבן מיר מקבל געװען בײם סיני,‏און אין לרבלין האבן מיר זי אפגעגעבן.‏נישט די מתים לױבן גאט.‏די תורה איז געגעבן געװארן צום לעבן.‏

לאם־אנדזשעלעםלובל״נער חתונה אץ א יעקב טײערדי גרױסע,‏ ש״נע און באוימטע קהילה לובלין איז,‏חלילה,‏ ױט אונטערגעגאנגען.‏זי עקזיסטירט נאן אין דער װ״טער אמעריקע,‏ איולאס-אנדזשעלעס.‏ און דער בעסטער גאוױיז איזדאס װאס איך װעל דערצײלן.‏ײי אירװ״סט,‏ א

צום אירגון יוצאי לובלין אין ישראל -חשובע לאנדסלײט און פרײנט,‏דער קאמיטעט פון די פאראײניקטע קינדער פון לובליןאון אומגעגנט אין פראנקרײך האט מיט באדויעראויפגענומען די מיטיילונג,‏ אז דער לאנגיאריקערפארזיצער,‏ אונדזער אלעמענס חבר און פריינט דודשטאקפיש האט צוליב זיין געזונט-צושטאנד זיךצוריקגעצויגן אלס פארזיצער.‏ מיר באגריסן דעם נייעםפארזיצער אלעקסאנדער שריפט.‏די לובלינער געזעלשאפט אין פאריז האלט אן אירמאראלישע פארפליכטיקונג צו פארגעדענקען דעםאומגעקומענעם יידישן ישוב אין אונדזער היימשטאטלובלין און איר אומגעגנט,‏ אבער אויך צו פארגעדענקעןאון פאראייביקן די לובלינער ײדן װאס האבן געלעבטאון לעבן אין פראנקרייך.‏ די 12 דערשאסענע אין דערפראנצויזישער װידערשטאנד-באוועגונג און די 225לובלינער מיט זייערע 96 קינדער,‏ אומגעקומען אין דידײטשישע לאגערן.‏ צו זײער אכדעכק האבן מיר מיט 2יאר צוריק אויפגעקלאפט אן אנטשפרעכיקן פלאג אין״בית הילד״ אין קיבוץ לוחמי הגטאות.‏ מיר וועלן אזאענלעכן אנדענק-טאוול אויפקלאפן אויף א לובלינערמצבה אין.בית הקברות באניע אין פאריז,‏ ערב יוםכיפור,‏ װען ס׳איז דא א גרויסער עולם.‏און איצט דערלויבט אונדז צו שטעלן א פראגע:‏פארטרעטן אלס פארזיצער,‏ איז פארשטײט זיך,‏לייכטער,‏ ווי דעם רעדאקטאר פון ״קול לובלין״,‏ דודשטאקפיש.‏ דערפאר פרעגן מיר,‏ צי וועט דער ״קוללובלין״ דערשיינעןז אויב דער זשורנאלי דערשיינט,‏ זענעןדי לובלינער געזעלשאפטן אין דער דיאספאראמאראליש פארפליכטעט.‏ מיר בעטן צו ענטפערן אויףדער פראגע.‏מיט חברישע גרוסן:‏פארזיצערין - טעשקע פארשטעטער-קארמאןװיצע-פארזיצער - אנאטאלי בינשטאקסעקרעטאר - משה זאלצמאןקאסירערין ־ דינוז׳לע ראטשטײן* * *דעם 9 נאוועמבער װעט די לאנדסמאנשאפט,‏ צוזאמעןמיטן פארבאנד פון די יידישע געזעלשאפטן אפמערקן די90 יאר פון טעשקען,‏ װאס האט באדארפט פארקומעןדעם 15 מאי.‏ מען האט שוין ״צוגעטשעפעט״ מייןווייניקײט צו פייערן אויך מײנע נײנציק,‏ װאס פאלטאויס די דאטע.‏ דעם 8 נאװעמבער װעלן מיר אדורכפירןדי יזכור-פײערונג נאך דער לובלינער קהילה.‏מיר דא ראנגלען זיך מיטן געזונט און מיט דער עלטער,‏אבער מיר זעצן פאר די טעטיקייט פון דערלאנדסמאנשאפט.‏היינט האט אונדזער לובלינער קאסורערין דינהלעואטשטיין ארויסגעשיקט אויפן אדרעס פון דערלאנדסמאנשאפט אין תל-אביב א טשעק אויף •4טויזנט פראנק.‏משה זאלצמאן,‏ פאריזמען שר׳יבס אונדז • כותבים לנוטייערע,‏אונדז האט שטארק באאומרויקט,‏ װאס מ׳האט נישטבאקומן קײן ענטפער אופן לעצטן בריװ אונדזערן.‏ מירפארשטײען,‏ אז דאס איז אװדאי צוליב געזונטהייטסיבות.‏ אויך בײ אונדז האט זיך פיל געענדערט צוליבדעם.‏ מיין־ ״אנגינא פעקטאריס״ האט אוואנסירט אוןמ׳האט געמוזט אײנפירן ענדערונגען.‏ אויך בײ עװאן איזנישטי פויגלדיק.‏ אבער די קינדער העלפן אונדז און פון דיאײניקלעך איז פאראן א סך נחת און פרײד.‏כ׳האב געשיקט מיין בוך ‏(״לובלינער דערינערונגען״)‏ צואליהו הערץ און אים געבעטן איבערשיקן דעםבאטרעף דער לאנדסמאנשאפט.‏ מיר שיקן אונדזערעגרוסן און־ קושן.‏עװא און נאטעק אקערמאן,‏ שטאקהאלם* * •עס דערנענטערט זיך דאס נייע יאר און ס׳איז צייט צוגעבן א צײכן:‏ איך לעב נאך!‏ לײדער,‏ בין איך אביסלקראנק,‏ וואס מאכט דאס לעבן שװערער.‏ איך האב זיךזײער געפרײט מיט דעם נײעם נומער ״קול לובלין״.‏ איךהאף,‏ אז כ׳וועל קענען עפעס אנשרײבן פארן נאענטסטןנומער און שיקן א באשטייערונג.‏איך װינשט אייך א גוט געזונט ניי-יאר - 1999 אוןשלום פאר ישראל.‏מענךל וױיסמאן,‏ קאפענהאגן* * *ליגע און טײערע,‏איך פארשטיי,‏ אז מען קען נישט אייביק ארבעטן.‏ אויךאיך װער עלטער,‏ נאר איך בעט אז מיר זאלן נאך לאנגעיארן זיך איבערשרייבן.‏ איך לײען דעם ״קול לובלין״מיט גרויס פארגעניגן און איך טרויער קוקנדיק אויףדעם בילד פון מיין פארשטארבענעם מאן.‏ מיין זוןהעלפט מיר א סך.‏ס׳איז איצט ביי אונדז דאס נייע יאר און איך ווינטשאײך אלעמען געזונט און נחת.‏ איך ווארט אויף א נייעםנומער פון אונדזער פרעכטיקן זשורנאל,‏ וועלכן כ׳האבליב צו לײענען נאכאמאל און נאכאמאל.‏רוזשקע צװײקאפט־שאגאסזאן,‏ מאנטרעאל* * *עס דערנענטערט זיך דאס נייע יאר,‏ װאס האלעווי זאלער זיין פאר אייך און פארן גאנצן לאנד א יאר פוןגעזונט,‏ פרייד און שלום,‏ וואס מיר ווינטשן אייך פוןגאנצן הארצן־.‏ מיר שיקן אײך איבער פון װארשע דיבעסטע גרוסן צו זיין געזונט.‏ ביי אונדז,‏ לײדער איזנישט פריילעך,‏ צוליב געזונטהייט־טעמים.‏ בינעם איזנישט מיט אלעמען און איז שוין נישט אזוי אקטיוו איןלובלין,‏ װי ביז איצט.‏ װען מיר,‏ דער עלטערער דור האבןאזוי פיל אויפגעטאן פאר דער יידישער לובלין,‏ זאלן דייונגע איבערנעמען און ארבעטן.‏ מיר דערמאנען אייךשטענדיק מיט פריינדשאפט און הארציקייט.‏קאראלא און גינעם וױיס,‏ װארשע22

תשובע פארוואלטתג פתעם פאראײן פון‏?ובל״נער א*ן ישדאל,‏ תש‎1‎בער פארזיצער,‏אינזשיניער אלכסנדר שריפט,‏איך האב דערהאלטן אײער בריװ.‏ מיר האט וויי געטאןװאס מיין חבר פון די ױגנט-יארן,‏ דוד שטאקפיש האטגעמוזט רעזיגנירן פון זיין אמט.‏ אזוי איז דאס לעבן.‏איך האב זיך אויף דעם געריכט,‏ װייל כ׳האב א לענגערעצייט נישט באקומען פון אים א בריוו.‏ זיין געזונט-‏צושטאנד האט אים געצוװנגען ארויסלאזן די פאן אוןשטײן,‏ צוזאמען מיט אייך,‏ ביי דער אנפירונג פון דילובלינער.‏ דעריבער װיל איך אײך באגריסן מיט אייעראנגײן מיט דער טעטיקײט לטובת די לובלעער.‏ איךװינשט אייך דערפאלג און װעל שטיין מיט אײך איןשטענדיקן קאנטאקט.‏דעם נומער 34 ״קול לובלין״ האב איך אדורכגעלייענטפון ערשטן ביזן לעצטן בלעטל.‏ געענדיקט לייענען שפעטבײנאכט.‏ ער איז שײן ארויסגעגעבן,‏ דער אינהאלטדערװעקט א סך נאסטאלגיע,‏ דערמאנונגען,‏ אינטערעס.‏ווינטש איך דיר א סך געזונט און כוח ווײטער צו טאןדאס זעלבע - קומענדיקן יאראיך גרײט זיך צו דער חתונה פון מיין־ אײניקל.‏אין די לעצטע יארן האב איך דערהאלטן 5 קאפיעס פון״קול לובלין״ און זיי פארטײלט די לובלינער ײדן,‏ מיטוועלכע איך שטיי אין קאנטאקט.‏ דאסמאל איז מיראנגעקומען נאר 1 זשורנאל.‏ פון די פינף,‏ איז איינער שויןאויפן עולם האמת און איינער אין א גריעאטרישןאנשטאלט.‏ דעריבער דארפט איר שיקן 3 קאפיעס.‏ איזפאראן א מעגלעכקייט אז דער ״קול לובלין״ זאלװייטער דערשײנעןז איך בין צופרידן,‏ װאם איר זייטממשיך,‏ ווי עס ווײזט דאס אדורכפירן דעם יזכור-אקטאין טאג פון־ אומקום און גבורה.‏ איך װינטש אײךהצלחה.‏קאפל מיזשריצקי,‏ בוענאס-אײרעס* * *טײערע לובלינער,‏אײער בריװ װעגן דער ענדערונג - דערהאלטן.‏ אין אלעארגאניזאציעס אין דער װעלט,‏ מוזן די גרינדערס האבןהילף.‏ איך וומטש גליק דער לאנדסמאנשאפט און גלויב,‏אז אלכסנדר שריפט וועט אריין ברענגען נײע כוחות,‏ אוןאויך אונדזער פריינד שטאקפיש װעט ארויסהעלפן.‏ איךאליין האב געמוזט אױפגעבן מיין בינע־טעטיקײט זינטאיך האב פארלוירן מיין־ לעבנס-באגלײטער במשך 59יאר.‏ איך װעל זיך באמיען אײך צו העלפן.‏ איך נעם אייךהארציק ארום.‏ איך פארשטיי,‏ אז איר װייסט מייןלאגע,‏ נאכן טויט פון ױספן.‏ אבער אזוי גײט דאס לעבן.‏איך אליין האב געמוזט אויפגעבן מיין ארבעט איןטעאטער.‏ עס פעלט מיר אלף אויס אין דער היים.‏ מייןצײט איז זײער גרויס.‏ צופיל לײדיקע שעהן.‏איך װאלט נאך געוואלט זען מיינע פרײנט אין ישראל...‏טוט מיר א טובה און װארט.‏נאך 43 יאר שפילן אין דער ״פאלקסבינע״ האט מעןגעהייסן גײן-און דאס איז געװען דער צװײטער קלאפ,‏נאך יוסף׳ס טויט.‏ דאס לעבן גייט נישט ווי מען וויל,‏אבער איך נעם זיך צונויף און גרייט ארויסטריטן אוןלעקציעס.‏ איך שיק דיר א פאטא קאפיע פון א גרויסןאמעריקאנער זשורנאל,‏ װו מ׳האט געשילדערט מײןלעבנסוועג.‏טייערע לובלינער,‏ אייער ברױו האב איך באקומען.‏ עסטוט מיר לייד װאס דוד שטאקפיש האט זיך באדארפטאפזאגן אלס פארזיצער,‏ זאל ער זיין געזונט.‏ איךגראטוליר אייך,‏ חבר שריפט און ווינטש אייך א סךסוקצעס.‏ מיר זאלן נאך א סך יארן זיך איבערשרײבן.‏גײט אן־ מיט אײער ארבעט.‏ זײט געזונט.‏צפורה שפייזמאן,‏ נױ-ױרק• * *ליבע פרײנט,‏ טייערע לאנדסלייט,‏מיר האבן־ דערהאלטן אייער בריוו װעגן די ענדערונגן בײאייך.‏ ליידער,‏ מיר מוזן מסכים זײן מיט דעם לעבן.‏מענטשן װערן עלטער.‏ און עס קומט א צייט;‏ װען מעןמוז אויפגעבן די געזעלשאפטלעכע ארבעט.‏ מען ווערטשוואכער און אלץ קומט אן שװער.‏ דאס איז די״גאלדענע עלטער...״.‏איר האט אויסגעײײלט דעם ריכטיקן פיערזאן,‏אלכסנדר שריפט,‏ אויפן אמט פון פארזיצער.‏ איך גלויב,‏אז ער װעט אנפירן־ מיט דער לובלינער לאנדסמאנשאפטמיט גרויס דערפאלג,‏ ווײל ס׳איז דער ריכטיקער מענטשאויפן ריכטיקן פלאץ.‏ װי זאגט מען בײ יידן - נישט װײטפאלט דאס עפאלע פון בוים...‏ װער נאך האט געקענטאזוי גוט זיין גאטזעליקן פאטער ײי איךז!‏ ער איזגעײעו מיין־ לערער פון ײדישע רעליגיע אין דער פוילישערשול.‏ קיינער פון די שילערס האט נישט גערעדט אויףאים א שלעכט װארט.‏ דעריבער,‏ א זון פון אזא טאטןמוז זײן דערפאלגרייך און פאראנטווארטלעך אין זייןגעזעלשאפטלעכער ארבעט.‏איך האף,‏ אז דער ״קול לובלין״ װעט ווייטערדערשיינען.‏ ס׳איז אן אינטערעסאנטער זשורנאל.‏ מירדערװיסן זיך פון א סך לובלינער משפחות.‏ די צייטונגפארבינדט אונדז מיט די לאנדסלייט פון דער װעלט.‏בײגעלייגט מיין באשײדענע באשטײערונג בלײבט אלעגעזונט.‏יאסקע און גראניע גױם,‏ טאראנטא23

ליבע פריינט,‏מיר האבן באקומען דעם ״קול לובלין״ פאר װעלכן מירדאנקען זייער און זענען גליקלעך וואס מיר קענען נאךארויסגעבן אזא אינטערעסאנטן זשורנאל.‏ איר האטגעבעטן אז איך זאל עפעס אנשרייבן פאר אונדזערצייטונג,‏ נאר באמת אז איך געדענק שוין גארנישט פוןלובלין.‏ אונדזער גאנצע ארבעט דא אין סאן-פאולא,‏איז די טעטיקייט פאר אונדזער קולטור-קלוב איןיידיש,‏ דער איינציקער,‏ דוכט זיך אין גאנץ בראזיל.‏ מירזענען איבערגעגעבן לטובת דער ארבעט,‏ מיטן גאנצןלײב-און-לעבן.‏ קלובן פאר עלטערע זענען דא פאראן אסך,‏ נאר אלע אין פארטוגעזיש.‏ און מען שפילט א סךאין בינגא.‏ ביי אונדז גייט אלץ אין יידיש.‏ ײדישעקולטור,‏ געזאנג,‏ פארוויילונג.‏ מיר פייערן אויך אלעיידישע יום-טובים.‏ דעם לעצטן חנוכה האבן מיר אפילופארבעטן צוויי ארטיסטן.‏ מיר ביידע,‏ איך און מינטשעהאבן פארגעשטעלט נאדלמאנס ״לאטקעס״.‏דעם ‎8‎‏-טן נאוועמבער 1998, האבן מיר פאר א גרויספובליקום אדורכגעפירט די יערלעכע אזכרה,‏ אבערנישט בלויז לובליכער,‏ ווײל אזעלכע זענען פאראן זײערווינציק.‏ יעדער איינער צינדט אן א ליכט.‏ בייגעלייגט אבאריכט אין פארטוגעזיש,‏ װאס לאזער גאלדבוים האטאנגעשריבן אין א היגער צייטונג.‏הארציקן גרוס פאר אלע לובלינער.‏מינטשע און מאטל דינעד,‏ סאן-פאולאדי געזעלשאפט פאראײניקטע קינדער פון לובליןאון איר אימגעגנטבאגריסט די פארזיצערין פון דער געזעלשאפטם ע עז ק עפ א ר ש ט ע ט ע ד ־ ק א ד פ ל א ן׳צו איד דעדגדײבן 91 יאד.‏מיר װינטשן איר א גוט געזונט מיט א סך פרײד אוןנחת פון די קינדער,‏ אײניקלעך און אור-אײניקלעך.‏זי זאל װײטער קענען אויספירן איר פרוכטבארעגעזעלשאפטלעכע טעטיקייט לטובת דער לובלינערגעזעלשאפט און אלע ארגאניזאציעס וװ זי נעמט אןאקטיװן אנטייל.‏דער קאמיטעטחשובער חגר אלכסנדר שריפט,‏איך שרייב דעם בריוו אויף אייער פריװאטן אדרעס,‏װייל אויסער דעם װאס איר שטייט איצט אין דעראנפירונג פון די לובלינער אין ישראל,‏ פיל איך צו אייך אנאעטקייט צוליב צװיי טיבות:‏ ערשטנט,‏ װייל אי׳ערפאטער ז״ל איז געװען מיין לערער פון רעליגיע אין דערשול אויף דער וואליע,‏ טאטארסקע 10. איך דערמאןאים צום גוטן.‏ ער איז געװען א הארציקער מענטש אוןזיך באצויגן צו די שילערס,‏ ווי צו אייגענע קינדער.‏צװייטנס,‏ ווען כ׳בין געװען אויף א באזוך אין ישראל,‏האט איר 2 מאל מיך באזוכט ביי מיין־ קוזין משהקאטמאן און מיך גענומען אויף א שפאציר צו װײזן תל-‏אביב.‏װי איך זע,‏ האט די טעטיקײט ביי די לובלינער זיך ניטאפגעשטעלט.‏ דאס האב איך געלייענט אין ״קוללובלין״ און פון דער איינלאדונג צום יום השואהוגבורה,‏ װאס איך האב באקומען.‏ ווינטש איך אייך אוןדעם גאנצן קאמיטעט א סך דערפאלג.‏ איך האב דאאיינגעזאמלט ביי טעמפעלדינער און זילבערג 100דאלאר און דאס געלט באזארגט מיט א געלעגנה״ט.‏שיקט מיר אײער נומער טעלעפאן.‏ מיין הארציקער גרוסדעם ועד פון די לובלינער אין ישראל.‏קאפל מיזשריצקי,‏ ב.‏ אײרעסדיגעזעלשאפש פאראײציקשע קיצדער פוןלובלין און אומגעגנטENFANTS UNIFIES DE LUBLIN ETENVIRONSבאגריסט מדינת ישראלצו•‏ ‎51‎טן יום-העצמאותמיר װינטשן זי זאל װאס גיכער דערגרייכן א שלוםמיט די אראבישע מדינות און דער עיקר מיטןפאלעסטינער פאלק,‏ און ס׳זאל הערשן אין לאנד פוןישראל א פראספעריטעט און סאציאלע גערעכטיקײט.‏דער קאמיטעטדי געזעלשאפט פארײניקטע קינדער פוןלובלץ און איר אומגעגנטבאגריסט דעם חשובן אקטױון קאמיטעט-מיטגלידירםן‎6‎טאדבעדעום 80 יאדי־קן געבוירז־םאגאון ווינטשט איס א גוט געזונטצוזאמעןמיטזײןליבערפרוי סרהילעמיט א סך פרײד און נחת פון די קינדער,‏ אײניקלעךאון אור־אײניקלעך.‏24

א בריװ אין רעדאקציעעס דערנענטערט זיך דער טערמין פון ארויסגעבןאונדזער צייטונג ״קול לובלין״.‏ דאסמאל איז דאספארבונדן מיטן אװעקגײן פון אונדזער לאנגיאריקופארזיצער דוד שטאקפיש,‏ װאס צוליב געזונטהײט־טעמים האט ער רעזיגנירט פון דעם אמט.‏ מיר האבןדאך א האפענונג,‏ אז ער װעט װייטער רעדאגירןאונדזער צייטשריפט.‏ דא זאל מיר דערלויבט זײן־,‏ איןנאמען פון אונדזער קאמיטעט און אלע לאנדסלײט,‏ צובאדאנקען אים פאר דער גרויסער מי און אנשטרענג,‏װאס ער האט אחיסגעװיזן ביים פארפעסטיקן דישארית הפליטה פון אונדזער ״קאזע-שטאט״,‏ סיי איןלאנד,‏ סיי אין אויסלאנד.‏ נישט תמיד איז דאס געװען אלײכטע אויפגאבע.‏ אבער אויך א דאנק זײן ענערגיע אוןטעטיקייט,‏ איז געווען צװישן אונדז א פארבינדמג.‏ מירווינשטן אים א סך געזונט מיט דער משפחה.‏ אויף דעםארט קומט אויך צו באדאנקען זײן פרוי,‏ װעלכע האטאועקגעגעבן א סך שעה׳ן פאר לובלין...‏ איצט בלײבטאונדז צו באגריסן איינשטימיק דעם נײ-אויסגעוויילטןפארזיצער,‏ אינזש.‏ אלכסנדר שריפט,‏ א מאן מיט א סךוויסן און אים װינטשן דערפאלג און הצלחה אין דערארגעט.‏מיר רײדן זײער אפט װעגן אונדזער ״לובלינער װינקל״אויף דיזנגוף 158. ס׳װאלט געװען אנגענעם דארט זיך צוטרעפן פון צייט צו צייט,‏ אין־ באשטימטע טעג,‏ כדידערמאנען אונדזערע נאענטע,‏ אונדזערע היימען אוןגאסן,‏ אונדזער פארגאנגענע ױגנט.‏ די לובלינערין ױכבדבלומענקער איז שטארק דערפאר,‏ אז מ׳זאל ארײנציעןדעם צװײטן און דריטן דור,‏ כדי צו שטארקן דעםאנדענק פון דער ײדישער לובלין.‏צעשא טראכטענבערג,‏ גבעתייט‏(סוף פון ז׳ 19)איבערטאן זיך,‏ װעגן אפנארן זײן אײגענעם פאטער,‏ איזגעווען קעגן זײן נאטור.‏די 6 יאר (1902-1896) אין גימנאזיע זײנען געװען דירואיקסטע אין הענריקס לעבן.‏ דאס זײנען געװען יארןפון פיזישן און גייסטיקן רײף װערן,‏ פון מיזאמער ארבעטאון טרוימערישע װיזיעס.‏ ער האט זיך אויסגעצייכנטגעלערנט.‏ די רוסישע לערער האבן נישט אײנמאלגעלויבט הענריקן פאר זיינע אויסערגעוויינלעכעפארשריטן און אים אפט געשטעלט װי א מוסטער פאראנדערע שילער.‏צום סוף פון זײן גימנאזיע-פעריאד האט ער זיך אפילובאטײליקט אין אן אלרוסלענדישן צוזאמעפאר פון דערדאזיקער שילער-אראגאניזאציע,‏ װאס איז אפגעהאלטןגעווארן אין מאסקווע.‏ צדריק קײן לובלין פון דעםדאזיקן־ צוזאמענפאר,‏ איז ער שוין געקומען װי דערפארזיצער פון צענטראלן קאמיטעט פאר פוילן פון דערדערמאנטער שילער-ארגאניזאציע.‏די העכער צוואנציק יאר פון ערליכס לעבן און פארטיי-‏טעטיקײט אין אומאפהענגיקן פוילן צװישן בײדע װעלט-‏מלחמות,‏ זיינען געווען פאר אים א צייט פון אןאומגעהויער פיזישער ‏>?נשטרענגונג און פון אגוואלטיקער גייסטיקער אנגעלאדנקייט.‏ ס׳האט זיךגעפאדערט א פערמאנעטע אינטעלעקטועלע,‏ גײסטיקעאון פיזישע מאביליזאציע פון אלע כוחות,‏ פון דער פולערוויטאליטעט,‏ כדי צו באפרידיקן די נריטן פון דערשטורמיש-װאקסנדיקער באװעגונג.‏ היטלערס זיג איןדייטשלאנד מיט זיינע פאליטישע און געזעלשאפטלעכעאויסװירקונגען אין אײראפע בכלל און באזונדערס איןפוילן,‏ דער זאאלאגישער,‏ אלץ וואקסנדיקעראנטיסעמיטיזם אין לאנד גופא,‏ די דײטלעכע סימנים פוןאן אנקומענדיקער נײער בלוטיקער קאטאסטראפע,‏ דיצוגרײטונגען צו דער צװײטער װעלט-מלחמה,‏ זײנעןגעווען װײט נישט קײן נארמאלע באדינגונגען פאר דערשטורמיש װאקסנדיקער ײדישער ארבעטער-באװעגונג.‏דערצו נאך איז די דאזיקע באװעגונג גערוען פארװיקלטאין א ביטערן קאמף מיט דעם קאמוניזם און געפירטאן אידעאלאגישע מחלוקה מיט דעם רעפארמיסטישןפליגל פון דער ארבעטער באװעגונגדי דאזיקע אויפגאבע האט ער דערפילט,‏ארויסטרעטנדיק אויף פאלקס-מיטינגען,‏ אויף זיצונגעןפון װארשעװער שטאטראט און פון דער ווארשעווערקהילה,‏ אין אינטערנאציאנאלע סאציאליסטישעאסיפות,‏ אויף באראטונגען מיט פוילישע און דייטשעסאציאליסטן און אויף זיצונגען פון בונדישע פארטיי-‏אינסטאנצן.‏הענריך ערליך די װאונדערבארע,‏קרישטאלענע געשטאלט,‏ װאס האט במשך פון העכערצוואנציק יאר באלויכטן דעם וועג פון פוילישן ״בונד״,‏װעט פארבלײבן אויף דורות אין דאנקבארן זכרון פוןיידישן ארבעטנדיקן פאלק,‏ װי א נר-תמיד,‏ װאסבאלויכט דעם ײעג צו א נייעם ױשרדיקן וועלט-סדר.‏ס׳זיינען פאראן גייסטיקט און עטישע בארג-שפיצן,‏ וואובלויז געצײלטע מענטשן-אדלערס קענען לעבן.‏ אײנערפון זײ איז געװען - הענריק ערלין.‏p f i u Ą j M 7 א ) 0 l ) v v f10/Jc90-fj i H c m f p ״ w f p ' f f M cp o p w j i l j n l dfle׳z> ‏

גר׳נדונג פון ערשסן ארגוןיוצאי לובל׳ן אין ארץ-׳שראליצחק רוטענבערגאין די ערשטע חדשים פון 1940 װען די מלחמה מיטהיטלערן ימ״ש איז געווען אין פולן ברען,‏ האבןאנגעהויבן אנקומען אין לאנד ארײן,‏ אויף פארשידענעװעגן,‏ אײנצלנע לובלינער ײדן אן־ א פרוטה און אן־ שוםמיטלען.‏ ממש אין אײן העמד.‏דאן האט זיך צו מיר געווענדעט ר׳ לײבל זינגער ז״ל מיטא פארשלאג צו גרינדן אן ארגאניזירטע קערפערשאפטפון לובלינער,‏ כדי צו ערטיילן הילף פאר די נײע עולים.‏דאס איז געװען אין יענער צייט א געװאגטער געדאנק.‏מיר זענען זיך דאן צוזאמענגענומען פינף חבר?ס זענען ממש געװעזןנאקעט און בארװעס אין דעם שװערן װינטער קלימאט.‏עס איז געוועזן נאך סוכות.‏ מען האט פארלאנגטסװעטערס,‏ שיך און װאלענע לאנגע זאקן.‏מיר האבן באלד אנגעהויבן א ברייטע זאמלונגס-‏אקציע.‏ און מיר האבן צונויפגעזאמלט 500 פונט.‏ אגאנץ באדײטנדע סומע צו יענער צײט.‏מיר האבן געקויפט גלײך אין פאבריק מיט א גרויסערהנחה 300 פאר שיך,‏ 300 פאר סװעדערס און 300 פארלאנגע װאלענע זאקן.‏ דאס האבן מיר איינגעפאקט אין2 קאסטנס,‏ פארחתמעט מיט דער חתימה פון ועד עולילובלין בארץ ישראל און אפגעשיקט קײן פוילן.‏אונדזער פרײד איז געוועזן גרויס װען מיר זענען געוווירגעווארן,‏ דער טראנספארט איז אנגעקומען אויפן ארטאין ארדענונג.‏ װי עס האבן אונדז שפעטער איבערגעגעבןאייניקע לובלינער,‏ װעלכע זענען אנגעקומען אין לאנדאריין,‏ זענען זיי געשטאנען א גאנצע נאכט אין דער ריי,‏בכדי צו באקומען עטוואס פונעם טראנספארט.‏א חוץ דעם וואס זײ האבן זיך גענויטיקט אין די זאכןאיז עס פאר זיי אויך געײעזן א טרייסט אוןאויפמנוטערונג,‏ אז עס איז דא װער אין ארץ ישראל,‏װאס קלעערט װעגן זיי,‏אזוי איז געגרינדעט געווארן דער ערשטער ועד לעולילובלין און־ אזוי האט ער אנגעהויבן ערשטע ארבעטמיט באשיידענע כוחות און באלאסטעט מיט גרויסעאויפגאבן.‏בארגון • א״ן דער לאנדסמאנשאפסדער קאמיטעט פון דער לובלינער לאנדסמאנשאפט איןישראל האט אויף דער צוגעשיקטער איינלאדונג פוןװעלט-פארבאנד פון ניצולי השואה,‏ ײדישע קעמפערםפארטיזאנער אן־ געראטעװעטע פון די דײטשע לאגערן־ ־דעלעגירט אויף דעס צוזאמענטרעף,‏ װאס איזפארגעקומען 13-15 אוקטובער - 1998 צװײ דעלעגאטןפון לובלינער קאמיטעט װי אויך א דריטן דעלעגאט - אגעװעזענעם קאצעטלער אלעקסאנדער גרינפעלד.‏אונדזער לאנדסמאן אלעקסאנדער גרינפעלד האט איןאנהײב פון די נײנציקער יארן אנטײל גענומען,‏ אלסאינסטרוקטאר אין דעלעגאציעס,‏ װעלכע זענען געשיקטגעװארן קײן פוילן,‏ דורך דעם ״יד ושם״ כדי זיךבאקענען מיט דער טראגישער פארגאנגענהייט פוןאונדזערע טייערע קרובים אין דער צײט פון דערדײטשער אקופאציע אין דער צווייטער וועלט-מלחמה.‏* * *דער קאמיטעט פון דער לובלינער לאנדסמאנשאפט איןישראל האט באשלאסן איבערװײזן א סומע פון 1000ש״ח ‏(טויזנט שקל)‏ פון לעווענשטיין - פאנד פארסטיפענדיעס פאר שילער פון מיטלשול.‏* * *ועד ארגון ױצאי לובלין בישראל העביר,‏ לקרן המלגותלחקר השואה ומורשת יהדות פולין,‏ סכום של אלףשקלים מקרן שבח לוונשטיין,‏ עבור מלגות לתלמידיתיכון העוסקים בנושאי השואה ומורשת יהדות פולין.‏* * *בױם רביעי 12 במאי 1999 השתתף נציג האירגוןבמפגש של הנהלת הפדרציה העולמית של יהודי פולין־.‏הדױנים התנהלו על מצב החזרת הרכוש היהודי בפוליןועל מו״מ בין מרכז הקהילות היהודױת בפולין לביןנציגי הפדרציה שלנו.‏ בישיבה השתתפו כציגי הקהילותהיהודױת מפולין* נציג האירגון יצר קשר עם כתב פולני,‏ המײצג בארץעתונות קתרלית בפילין,‏ עם העתונאי רישךדמונטושביץ׳.‏אחרי האזכרה בבית הקברות ״נחלת יצוזק״ ביוםשלישי 13.4.1999 הוזמן מספר חברים לדון על הנושא -דור שני ושלישי.‏היוזמה באה מגברת ױכבד פלומנקר שאירחה אתהחברים בדירתה וכבדה אותם בקפה ועוגות,‏ בדױןהוחלט להזמין את ״הצעירים״ לפגישה הבאה ולהתחיללגײס אותם לעבודה קונקרטית.‏ לפי הדברים שהושמעובדיונים - נראה שיש אפשרות לתקן את ההזנחהבנושא שקײם עד עכשױ.‏26

זיצונג פון קאמיטעט פון דער לובלמערלאנדסמאנשאפט אץ ישדאל דעם ‎9‎־טןנאװעמבער 1998.טאג ארדנונג:‏1. אויסװאל פון א פארזיצער.‏2. ״קול לובלין״.‏3. אזכרה4. קארעספיאנדענץ מיט אויסלאנד.‏5. לעװענשטײן פאנד.‏6. װענדונג פון די װארשעװער.‏7. פארשידנס.‏צוס פונקט ־ 1מ.אורטמאן שטעלט ארויס די קאנדידאטור פון אינזש.‏שריפט אלס פארזיצער און לייגט פאר ‏.אז דערקאסירער זאל אויסגעװײלט װערן אויף א תקופה פון3 יאר,‏ דער ביז איצטיקער פארזיצער דוד שטאקפישרעזיגנירט פון דעם אמט צוליב דער עלטער אוןקראנקהײט.‏ אײנשטימיק איז אויסגעוויילט אינזש.‏שריפט אלס פארזיצער פון דער לובלינערלאנדסמאנשאפט אין ישראל.‏צום פונקט - 2דער קאמיטעט זאגט זיך ארויס וועגן ״קול לובלין״ װיאויך די פראגע פון אפצאל בײם אריינגאנג צו דעריערלעכער אזכרה.‏ מ׳האט באשלאסן,‏ אז דער ארײנגאנגזאל זײן פרײ פון אפיצאל.‏צום פונקט ־ 3די אזכרה װעט זיך אהײבן מיט אן ארײנפיר װארט פוןאינזש.‏ שריפט.‏ארטמאן װעט זיך פארנעמען מיטן אנצינדן די ליכטלזכר די 6 מיליאן קדושים.‏װעגן די אװעקגעגאנגענע אין דער אײביקייט װעט רעדןאירית גאטליב.‏מיט דער טעכנישער זייט וועט זיך פארנעמען משהוואסאנג.‏משה זאלצמאן װעט זארגן װעגן א חזן.‏ביי דער קאסע - צעשע אובליגענהארץ.‏צום פונקט 4א בריװ וועגן די ענדערונגען אין דער אנפירונג פון דערלובלינער לאנדסמאנשאפט,‏ וועט ארױסגעשיקט װערןפאר די תפוצות דורכן אינזש.‏ שריפט.‏צום פונקט ־ - 7 פארשידנסבײם סוף פון דער זיצונג דריקט דער קאמיטעט אויס אהארציקן ךאנק דעם ‏^פטרעטנדיקן פארזיצער דודשטאקפיט און װינטשן אים א סך געזונטע יארן.‏צום פוצקט - 5דוד שטאקפיש דערצײלט,‏ אז א דאנק די באמיאונגעןפון זיין זון,‏ איז געלונגען ארויסבאקומען 6000 שקלים,‏װעלכע געפינען זיך שוין אויף אונדזער קאנטא איןבאנק.‏ ער לײגט פאר אויסטײלן א געװיסע סומע אויפןפאנד צו פלעגן די יידישע שפראך און קולטור.‏ ביי דערזעלבער געלעגנהײט מעלדעט ער׳ אז דעם ‎4‎‏-טןדעצעמבער ײעט אין דער מיטלשול ״וניכון א״פארקומען דאס איבערגעבן די מתנות די שילער.‏מיט דער קומענדיקער זיצונג פונם קאמיטעט וועטאנפירן אינזש.‏ שריפט,‏ װעלכער מעלדעט,‏ אז אויף דערפאריקער זיצונג פון קאמיטעט האט מען באשלאסןאיבערװײזן ־ 2000 שקלים אויפן־ פאנד פון פלעגן דייידישע שפראך און קולטור.‏ נאך א מיינונגס - אויסטוישװעגן דער הויך פון דער סומע,‏ האט מען באשלאסן -3000 שקלים.‏אױגוןיוצאי לובלין ביטראלויחוב דיזנגוך 158חל=אגיגסייערע חבױים אוך פריינד - לובלינער לאנדסלייסאונז־זעו־ לאנגי‎8‎רי?«ר פ‎8‎דזי««ר-‏‎0‎י

תרומות •שם התורם הסכום מספר הקנלה851-.100 פריינד ױסף 852-.50 רחמן סופיה 853-.50 זיסברג ישראל 854 300.- 40 +רוגינשטיץ שמואל 855־.‏‎50‎ קצױר לאה 856־.‏‎50‎ הורוביץ אריה 857-.500 פישמן גדליה 858־.‏‎50‎ גלשטיץ פסח 859־.‏‎60‎ בהיר רגינה 860־.‏‎100‎ ליאור הדסה 861־.‏‎75‎ זיסברג שמואל 862־.‏‎150‎ אלטר בלה 863־.‏‎60‎ אופטובסקי משה 864־.‏‎100‎ טאוב רבקה וטוגיה 865-.100 קריגר דורה 866-.250 גרינשטיץ פישל 867-.100 הוכגרג אנה 868-.100 גולדמינץ חוה 869-.50 רחמן סופיה 870־.‏‎50‎ פיכקלמן אלתר 871־.‏‎100‎ פולברמכר צילה 872-.25 ליפשיץ מיכאל 873-.40 צימרינג צבי 874-.200 רוזנצוױג יצחק 875־.‏‎25‎ צב גר(עמידור פרידה)‏ 876־.‏‎30‎ שטרן אהרון וחנה 877־.‏‎50‎ בס חנה 878-.100 מנדלמילן משה 879-.25 שפירא חוה 880-.50 צירלין מרין 894-.50 דונר דבורה(פישאדער)‏ 885-.25 נדלשטרן צביה 886־.‏‎50‎ פרידמן ברוניה 887־.‏‎25‎ ארזי חײם 888-.100 בנק מאיר 889-.200 זינגר נתן 890־.‏‎50‎ וקסלר רבקה וארײז 891־.‏‎60‎ גליין מרדכי 892־.‏‎30‎ סלומה א.‏ 893־.‏‎25‎ סלומה פסה 881־.‏‎50‎ שװרצגרט הלה 882-.100 ריצל רנקה 883-.50 שנקמן ױסף 884-.50 זיסברג ישראל 89550.- צוױיקפט rose 896־.‏‎150‎ שטייגל גדליהו 897־.‏‎100‎ וױגדנגאום אװה 898-.150 הרץ אדוארד ופ״גה 899-.100 אובליגנהרץ צסיה ואריה 900 $50.- שפ״זמן צפורה באש‎0‎״ערונגעןשם התורם הסכןם מספר הקבלה1801־.‏‎100‎ הרשט״ן אהרון וצשה 1802-.70 טרײסטמן אהרון 1803־.‏‎20‎ ארליכמן שמעון 1804-.50 גותשטיץ צפורה 1805־.‏‎50‎ אופשלן ישראל 1806־.‏‎100‎ אמשוס 1807־.‏‎25‎ פלדמן איטקה 1808־.‏‎100‎ בינשטוק אגרהם ופנינה 1809־.‏‎50‎ רוהר דוד 1810־.‏‎20‎ שיכמו שמואל 1811-.30 פרידמן ברוניה 1812־.‏‎50‎ רובינשט״ן שמואל 1813-.300 אכטמן יוסף-גושצ׳בסקי ירז׳י 181420.- גולדשטיץ 1815-.150 פלומנקר יוכגד 1816-. אורנשטײן אליעזר 1817-.100 קורן משה 1818-.30 בורשטין אברהם 1819-.50 הורוביץ חנה 1820-.50 אפרת זיידל 1821-.20 אדלשטיץ אברהם 1822-.50 שביט ח״ם 1823 S 100.- YUDY YOSEPHS1824-.50 לדרמן אליעזר 1825־.‏‎50‎ מונטל יצחק 1826־.‏‎50‎ פלד זאב 182720.- פכט 1828-.250 דקר משה 1829-.$18 גלדמן אדם 1830-.50 טאטאי ינקה 1831-.200 מנדלסון מרדכי 183225.- גולדמינץ 1833-.25 פילמרמכר צילה 1834־.‏‎40‎ הלברשטט אהרון 1835־.‏‎50‎ זילברשטײן מרדכי 1836־.‏‎100‎ ווגשול ױסף 1837־.‏‎50‎ אײזנר שאול 1838־.‏‎30‎ פנס?\רמכד צדוק 1839-.50 וקסמן חנה 1901-.80 הרץ אדוארד ופײגה 1902־.‏‎50‎ מילשטײן משה 1903־.‏‎200‎ רוזנבוש פאני ופישל 1904־.‏‎150‎ הרץ אדוארד ופ״גה 1941 C $־.‏‎30‎ גויט ױסף 1942 $50.- טעמפעלדינער ישראל 1943 $35.- זילגערג לײבל 1944 $15.- מיזשעריצקי קאפל 1945 500.- $גאוטענקראוט מ.‏ 1946 $־.‏‎50‎ צוױיקאפט rose 1947 ־.‏‎130‎ C $בױס נוח פאראײניקטע קינדער פון1948-.4000.F לובלין - אין פראנקר״ן 28

אץ טיפן צער און טרױער זענען מיר מודיע װעגן דער פט

ויחידה.‏ נאמנה,‏ טובה,‏ עם הרבהאהבה והבנה,‏ היא שימשה לי עזרכנגדי ללא סײג ואחנו השלמנו זהאת זו.‏ היתה נהדרת במחשבההמשותפת בשיחה,‏ בהחלטות שונות,‏אשר התברר תמיד,‏ שהױ נכונות כינבעו מתוך שיקול מוקדם,‏ ותכנוןמדויק.‏לאירית היתה טביעת עין חדה.‏הבינה דבר מתוך דבר וידעה לקרואאת האותױת הקטנות.‏ מצד אחדבעלת אינטילגנציה גבוהה ומצד שניצנועה ומופנמת.‏כשהכרתיה,‏ התברר לנו בשיחותרבות על אודות משפחותינו,‏ שהיאלובלינאית וגם אבי ז״ל היהלובלינאי.‏ וההפתעה הגדולה היתהכשהתברר,‏ שדודה,‏ בעל אחות אביה,‏הוא בן דוד של בן דוד שלי מצדהאמהות.‏ מציאות לקוחה כמומסרט.‏ האמנו,‏ שאנחנו זוג מןהשמים.‏ב-‏‎15‎ שנים האחרונות,‏ היתה מזכירתארגון יוצאי לובלין בישראל וחברהפעילה במערכת של ״קול לובלין״.‏אירית יקירתי - אהבתיך מאד,‏ מאד.‏עוברת עלי ועלינו טלטלה גדולה,‏ממש רעידת אדמה.‏כל החיים הײת אשה שקטה וכךנקטפת ממני ומאתנו בשקט,‏ בשינהבאישון הלילתהנני מתפלל ומבקש מאלוהיםבמרומים שיתן לי את הכח להתגברעל האבדה הגדולה הזאת.‏יהי זכרך ברוך.‏בעלך האוהב,‏ ירמיהולזנו איוית גונוליב‏(ביום השלושים)‏כרעם ביום בהיר פילחה את ליביהבשורה הרעה שאירית איננה.‏עדײן מהדהדים באוזני עדינותדביײך,‏ נועם הליכותײך.‏קשה לי מאוד לדבר עליך בעבר.‏את היית אישה נפלאה,‏ עדינה,‏אינטליגנטית,‏ השולטת בשפותרבות וישרת דרך.‏ מארחת למופת,‏ועוד ועוד תכונות רבות ונעלות הױלך.‏ הלכת מאיתנו בעודך צעירהלימים.‏ יכולנו עוד להנות ולנצל אתהכישורים הרבים שהיו לך.‏ לאנשכחך לעד.‏יהיי זיכרך בררך ױמתקו לך ריגביעפרך.‏המתגעגעת אליך חיה אורטמןן״ו ש₪ה בינם ווײס ץ״לפון ווארשע האבן מיר באקומעןדי טרויעריקע ידיעה,‏ אז דעם ‎6‎טןסעפטעמבער 1999, איז דארט נפטרגעווארן דער גוט באקאנטערלובלינער ײד ד״ר שמחה בינם ווייסאון געבראכט געווארן צו קבורהאויפן געכשער בית-עולם.‏דעראין אוועקגיין מיטן אייביקייט פון בינעם וױיס,‏ איזאונדז פארלוירן געגאנגען א טייערערייד,‏ װאס אין משך פון העכערפערציק יאר האט ער מיט הארץאון נשמה זיך באשעפטיקט מיטפוןמלאכה הייליקער דער פארייביקן די יידישע לובלין.‏ אוןזיינע אויפטוען אויף דעם געביט איזממש ניט אפצושאצן,‏ חגם געוווינטאוןווארשע אין ער האט זיין פראפעסיע -פראקטיצירט סטאמאטאלאגיע אוןדאקטער זשורנאל פארפון רעדאקטאר דאקטוירים-דענטיסטן.‏ ער האטארויסגעגעבן א ווערטפולאויך יידישעוועגן בוך היסטאריש דאקטױרים.‏נאר צו דעם אלעמען האט ערנישט פארגעסן זיין געבוירן-שטאטאון אפילו אין די פינצטערע צייטןפון אנטי-ײדן העצע מצד גאמולקאן,‏יארוזעלסקי און מאטשאר,‏ האטער,‏ מיט זיין הארציקער פרויקאראלא אדורכגעפירט א פילמירטןשפאציר איבער דעם געוו.‏ ײדישןראיאן פון לובלין,‏ וועלכן די דייטשןהאבן אפגעווישט פון דער ערד,‏ אוןמיט דער הילף פון ארכיוואלעבילדער און באזוכן אויפן אלטן אוןנײעם בית-הקברות איז זיי געלונגען,‏א דאנק דער פוילישער טעלעװיזיע,‏ארויסצוברענגען די גאסןלובארטאווסקע,‏ קאוואלסקע,‏שעראקע,‏ רוסקע.‏ דער ווידעא-פילםפארענדיקט זיך מיט א רירנדיקןקדיש פון בינעמען,‏ װעלכער האט זיךנישט נאר באגנוגנט מיט דעםטעלעוויזיע-פילם,‏ נאר אויךגעזארגט פאר אײנשטעלן שילדן,‏פלאגן און אנדענק־שטיינער אויף דיערטער און בנינים ‏(וואס זענעןפארבליבן),‏ װי:‏דאסחכמי לובלין,‏ ישיבת יידישע שפיטאל,‏ דאס פרץ-הױז,‏יתומים-הויזיידישע דאס די מהרש״ל שיל,‏‏(״אכראנע״),‏ מהרם-שיל,‏ ״זאמדער״ שיל.‏ און דערעיקר באנייט דאס בית-המדרש פוןדער חברת נושאים אויף לובארט-‏אווסקע (4) 10 און עס פארװאנדלטסײ אין א בית-כנסת,‏ סיי אין אןאנדענק-צימער מיט בילדער אוןדערגעווידמעט עקספאנאטן,‏ ײדישער לובלין.‏א דאנק דער איניציאטיװ פוןד״ר װייס איז דער אלטער בית-‏הקברות אויף קאלינאװשטשיזנעגעווארו אויפגעפרישט,‏ און באנײטדי מצבות פון די היסטארישעגעשטאלטן-צדיקים.‏ אים איז אויךגעלונגען צו פאראינטערעסירן אגאנצע ריי פוילישע פראפעסארן,‏קינסטלער און אינטעליגענץ.‏ א טײלפון זיי האבן אפגעדרוקט איןצײטונגען און אין ביכער וועגן דערײדישער לובלין־.‏בינעם מיט קאראלא האבןעטלעכע מאל באזוכט ישראל אוןס׳איז געווען א פארגעניגן מיט זייזיך צו טרעפן.‏ אזוי אויך,‏ לובלינערײדן,‏ װאס האבן באזוכט װארשע,‏זענען געווען געסט אין דערגאסטפריינטלעכער שטרב פון דערפאמיליע װייס.‏בינעם האט זיך באטײליקטאין א סך סימפיאזױמס,‏ קאנפערענצןאון זיצונגען פון פוילישעאינסטיטוציעס אדן ארגאניזאציעס,‏װעלכע האבן באהאנדלט פראגן,‏געװידמעט דער געשיכטע פון ײדן איןלובלין.‏ זייער אויפגאנג אוןאונטערגאנג.‏ער האט פאריתומט א פרוי,‏ זון־,‏שנור און אײניקל.‏ הגם געלעבט איןא פוילישער סביבה,‏ דאך האט ערגעאטעמט מיט עכטער,‏ לובלינערײדישקײט און מיט דעם אלעמעןװאס די יידן האבן דארט געשאפןאון פארלוירן.‏זאל דיר די ערד גרינג זײן,‏ טייערערבינעם.‏ד.‏ ש.‏30

די׳ר שמחה ורײס פון װארשע און לובליןא.‏ טשוױאק‏(פונעפ ארטיקל אין דער פױלישער ט»ג-‏צײטונג ‏.נאוױני־קוריער•‏ — 26.3.90,װ«ס דערשײנט אין תל־אגיב).‏װען ד״ר שמתה ווײס קלױבט זיךאין װעג ארײך פון זײן הײם איךװארשע לףין לובלין,‏ גרײט אים צוזײן פרוי םאנדוױטשן אדיף א גאנצןטאג.‏ ״װײל ם׳איז גישטא קײן געלטאױןי דיעטע־מאכלים״ — האט אויפ־געקלערט דער דאקטער.‏ װעגן דעםהאט אוגדז דערצײלט מארעלן ארט־מאן,‏ װאם איז צוריק געקומען פוןא רײזע קײך פויא,‏ שטארק באאײנ־דרוקט פון דער געשטאלט פון ד״רװײם.‏ד׳׳ר שנוחה בינעם ווייס איז פאד־זיצער פון דער געזעלשאפט אפצו־היטן דײ אנדעגק־ערטער פון דערײדישער קולטור אין לובלין,‏ װאסגעפיגט זין־ אין לובלין אויר דערלובארטאװסקע גאם 10.פון די פארשידנארטיקע דאקומעג־מארעקװעלבע בראשװ־ז,‏ און טן ארטמאן האט געבראבט אין רעדאק־ציע,‏ בדי צו באשטעטיקך דאס װאסדערצײלט װעגן ד״ר װיים,‏ נעםער אדויס א פאטאגדאפיע:‏ בײדעאיר בוענער,‏ ארטמאן און װײם זיצן,‏ מיטהענט אויף די אקסלען.‏פארלייגטע ד״ד װײם האט א װײםן קאפ האר,‏אזוי אויר די בארד און װאנצעס.‏ דאסגעזיכט כדילד,‏ א גוטער שמײכל אזױזעט ער אויס אױןט דער פאטא‎0‎־א-‏פיע.‏ און אין לעבן?‏אין לעבן טיילט שמתה װײם זיינעפאראיגטערעםירוגגען צװישך מעדי־ציגישע װיםגשאפטן און טעארעטישןאון פראקטישז פארנענוען זיר מיטױדאיםטיק.‏ אעעם װערטער־ביר פרןדי פוילישע דאקטױרים־םטאמאטא־לאגן,‏ לייענען נמר:‏װײס שמחה־בונים,‏ םפעציאליסטפון סטאמאטאלאגישער פראטעטיק,‏איז געביירן דעם ‎24‎סטז אפריל ‎1‎ד‎9‎ואין פיאםק.‏ שטודירט אין דער בוע־דיצלנישער אלןאדעמיע אלן ווארשע.‏ז״ן פראפעסיאגעלע קאריערע איזבאזוגדערס דייר,‏ סײ אלס פראקטי־לער,‏ אבער קודם־כל — אזיפן גע־ביט פוך װיםגשאפט אוך מעדיציגישעפובליקאציעם,‏ ײי אויך געזעלשאפט־לעכע טעטיקײט,‏ פארבונדן בויט נוע־דיצין אוך סטאמאטאלאגיע.‏ ער איזאויסגעצײכנט געװאדן ״פאר נװס־טערהאפטע ארבעט אינעם געזונט־הײטס־װעזן אין פױלך״ און ורי א ראצ־יאנאליזאטאר פון דער פראדוקציע.‏ער האט פארעפנטלעבט ביז 150 אר־בעטן װעגן םטאמאטאלאגיפ א\ך גע־שיבטע פון נועדיצין.‏ און גאך אגדערעביאגראפלשע פרטים װערן דארטאויםגערעכנט.‏ צו דעם דאוץט מעןאויר צוגעבן,‏ אז ד״ר וױיס האט בש־עתו באקומען א מעדאל ‏.זא דאב־לעםטני טרוד װ־וױעליקאי אטשעסט־וױענאי וואיגיע — 1941 ‎1945‎״.‏ אוןצום סון*‏ רעבגט מען אױם זיין האבי:‏קאלעסציאנירך ביכער אדן אלבומעןפון מעדיציגישעד און םטאמאטאלא־גישעד געשיכטע,‏ וױ אױךיביבליאפי־לישע אױםגאבו א‎1‎ן נמגיאטות פוןױדאיקא.‏אזוי דערגײעך מיר צום צרױיטןגעביט איך דער טעטיקייט פון ד״דוױים — ״יידישע ענינימ״.‏ דאס איזא לאגגע רשינדה,‏ װעלכע ס׳ה‎1$‎ט אוג־דז פארגעשטעלט מ.‏ ארטמאן,‏ פוןוועלכער נמר קלריבן אױם בלויז עט־לעכע:‏ד״ר וױיס איז פארזיצער פװ דערנאזשיק־שיל אין װארשע;‏ פרעזעספון דער געזעלשאפט אפצוהיטן דיאגדעגק־ערטער פרן ײדישער קדלטודארן געשיכטע אין די װאיעװאדשאפטזפוך לובליז,‏ כעלם,‏ זאמאשטש אמביאלע־פאדלאםסע.‏ ער איז פארזי־צער פון דעד ײדישעד עלטעת־הײםאיך װארשע,‏ איך װעלכער עס לעבן80 אלטע ארך קראנקע מענטשן.‏ אריוידעמ געביט איז פאראן א כױטאד־בעט צווישן ד״ר וױים אין דעם ״ח־שאיגט״.‏ ער זארגט,‏ אז יעדער אל־טער ״ד זאל באקומען הילן),‏ װעלכעער ברעגגט פערזענלער אין דער על־טעת־הײם.‏ מען רופט אימ דארט״דער נילאף״ — אזוי האט דערצײלטמארעק ארטמאן,‏ ורעלכער איז גע־ווען אויפך ארט ארן אלץ אלײן געזען.‏אין לובלין האט ד״ר וױיס אוים־געקעמפט איך שטאטראט,‏ אז צוױיצימעוץ אינעם בגיך פון דער געודע־זעגער ״ישיבת חכמי לובליך׳,‏ איןװעלכער עם געפיגט זיר די דערמא־טאלאגיעוע שול פרן געזוגטהײטס־נד־גיסטערױם,‏ זאל ודערן אײנגעארדנטאן ארט פאר תפילה אדך אפרו פארײדך פון דער גאגצער װעלט,‏ װאסקרמען באזוכן לרבלין.‏אן אבדער טעטיקײט ־געביט פוןד״ר וױיס,‏ איז דער אלטער,‏ לובלי־נער בית־עלמין,‏ וװ לויט זײנע בא־מיונגען,‏ זעגען אדורכגעפירט געװא־רץ רענאװאציע ־ארבעטן.‏ ער האטאויסגעארבעט דעם פראיעקט ארןאנגעשריבן דעם טעסםט פרן דערבראשור ״דער אלטער ײדישער בית־עולם איך לרבלין,‏ אויף דער שיעננע־גאס׳׳.‏ ער איז אײר דער מחבד פוךאן אילוסטרירטער בראשור א.‏ ג.‏״אנדעגק־צימער פוך די לרבליגערײדן״,‏ װעלכער געפינט זיר אוין‎1‎ לו־בארטאװסקע 10.דער מענטש,‏ רואס טוט דײ אלעזאבן,‏ איז ד״ר שמחה װײס.‏ ער דער־גרײכט שוין צו זײן א בך־שמונים.‏דאקטאר וױים ! ביז הונדערט אוןצװאגציק — אזוי װינטשט מעו אײראין נמ־ינת ישראל און אין די תפו־צ‎1‎ת — מיט א גרטן געזונט,‏ צוזא־מען מיט זײן פרוי קאראלא,‏ װעלבעהעלפט אים אין זײן געזעלשאפטלע־כער טעטיקײט צו פאראײביסן ארגד־זער הײמשטאט לובלין.‏3 1

ד״ונתן בןשביםז״לפאראיארן האבן מיר זוכהגעווען צו פייערן דעם ‎49‎טן יום-‏העצמאות אין רמת-גן,‏ פארבונדןמיט דעם ‎90‎טן געבוירן-יאר פון ד״רנתן בן-טובים,‏ א זון פון דער גוט-‏באקאטער אין פארמלחמהדיקןלובלין־,‏ בעלא דאבזשינסקא,‏ װאסאיז אומגעקומען אין געטא מיידאן-‏טאטארסקי.‏ נתן האט טריי אוןערליך אפגעהיטן דעם אנדענק פוןזײן גאטזעליקער מוטער,‏ מיטןארויסגעבן אין ישראל משהשולשטיינס ״בײם פנקס פון לובלין״אין א צװי-שפראכיקער אויפלאגעײדיש אין עברית,‏ ד.ה ײדיש אנטקעגןא זייטל פון דער העברעישעראיבערזעצונג פונעם דיכטער שלמהשנהוד.‏ דער ״פנקס״ איז דערשינען אדאנק דעם שותפות מיט שיע אוןרבקה גאלדבערג,‏ לויט דעם גענויעםמאדעל פון דער אויסגאבע איןפאריז.‏ אויך האט בן-טוביםארויסגעגעבן,‏ פון אייגענעראיניציאטאו און פינאנסירונג אןאריגינעלן אלבום מיט צענדליקערבילדער פון דער ײדישער לובלין.‏פון בארוף אן אויגן-דאקטער,‏איז ער יארן-לאנג געײעןבאשעפטיקט אין בילינסאן-‏שפיטאל אין פתח-תקווה.‏ ער האטגעארבעט,‏ און דוכט זיך אויך מצליחגעויען,‏ איבער א װיכטיקע דערפינדונגאין צוזאמענהאנג מיט זיין בארוף.‏איך געדענק,‏ אז אין שיכות מיט דיאלע אויסגאבן און אויפגאבן זײנע,‏האט ער געזארגט,‏ אז דאס פאפיר,‏דרוק-מאטעריאלן צו אלע אנדערעארטיקלען זאלן נישט זיין פוןדייטשישער פראדוקציע.‏ דערבויקאט אויף דייטשלאנד איז בײאים געײען א טאטאלער אוןקאנסעקװענטער.‏ד״ר בן-טובים האט זיךבאטײליקט אין י אלעאונטערנעמונגען פון די לובלינער.‏אינטערעסירט זיך מיט אירעטעטיקײטן־ און אויך ארויסגעהאלפן.‏אין יאר 1997 האט ער אויף זײןחשבון איינגעארדנט די יוםהעצמאות פייערונג און מיר האבןגעהאט א געלעגנהייט צו באגריסןא גוטהארציקן ייד,‏ א ״לובלינערפאטריאט״ און פשוטן פאלקס־מענטש,‏ הגם מיט אקאדעמישערבילדונג.‏ מיר װעלן אים געדענקען.‏ד.‏ ש.‏אנושח בל‎0‎ ו״לאברשה היקר,‏ לפני שאפרד ממך,‏ברצוני להגיד כמה מילים על חײךבגולה,‏ בעיר לובלין שבה נולדת.‏למדנו יחד באותה גימנסיה‏(גימנסיית שפר)‏ וכאשר גמרנו אותההיינו יחד בארגון(רביזיוניסטי)‏ שלסטודנטים ״מסדה״.‏האוניברסיטה בלובלין,‏ שקיימת עדהיום,‏ לא קבלה יהודים.‏ היתה כבראז בשנת 1930 ״יודן רײן״ ובעריםאחרות הײנו צריכים לשבתבספסלים מױחדים ליהודים,‏ ספסליגטו BANKĘ) .(GHETTO ידוע היחסשל הסטודנטים הפולנייםהאנטישמײם ליהודים.‏לא פעם אחת קבלו היהודים מכותרצח מהם,‏ שפכו עליהם מים והציקועד כמה שרק אפשר,‏ בקריאת״יהודים לפלסטינה״.‏ ואנחנו,‏ אנחנומאד רצינו להױת בפלסטינה!‏האנגליס לא נתנו סרטיפיקטים -אבל לחמנו כולנו שױם יבוא ונגיעלמולדת שלנו.‏ כל קבוצה שלנו -החבר הכי טוב שלך אברשה,‏ יוסףגורפינקל,‏ וויצק וילניצקי,‏ צביזילברברג,‏ אברהם אנגל,‏ האחיםדודסון,‏ חײם גרינפלד,‏ והבנות אנדז׳הרוזנבאום,‏ אלקה מיטלמן,‏ איטקהקליינבאום,‏ שרה ארנברוד,‏ מניהװיינגלס,‏ דורה נײשטיין ועוד ועוד -היינו מתאספים לעיתים קרובותולמדנו ״צױנות״.‏ התװכחנו ולמדנו עלהרצל,‏ על אחד עם,‏ על ז׳בוטינסקיועל טרומפלדור.‏ למדנו על גיאוגרפיתהארץזוכרת שאז בשנרת השלושים,‏ היובארץ 367.000 יהודים.‏ שמעתי אתזה מפיך באחת ההרצאות,‏ פי אתההיית האינטליגנטי מכולם,‏ מכלהקבוצה,‏ וידעת הכל.‏,PALEST1N0GRAF1A ואניתקופה קצרה עבדת במזכירות שלזאב ז׳בוטינסקי בפריס,‏ ואחר כךנסעת עם וויצק וילניצקי ל-‏באיטליה כדיללמוד בבית ספר לימאות.‏ כמובן,‏במחשבה שתוכלו אחר כך לעבודכימאים בארץ ישראל - כרב חובל.‏כל המחשבה היתה תמיד לעזור לעםהיהודי ולחיות בארץ ישראל.‏פטרױט צעיר בכל רמ״ח אברױיCIVITAVECCHIAואתה באמת עזרת.‏ יחד עם עריז׳בוטינסקי ובת הדודה שלו מילהאפשטיין - ועוד אחרים הײתםפעילים בעליה בלתי לגאלית.‏ הייתםמביאים לארץ בדרך לא דרך׳בתנאים קשים,‏ מאות עולים ולאפעם אחת אסרו אתכם האנגליס.‏לעיתים קרובות ישבתם בביתסוהר.‏ היו לך כבר אז אישה ושניילדים.‏ אני זוכרת איך לא פעם אחתחפשנו עבורך מקום ללון אצלמשפחה ״לא חשודה״ כדי שהאנגליםלא ימצאו אותך.‏ בלילות היוהשוטרים האנגלים מוציאים אתכםמן הבית ומן המלון־.‏בסוף התפטרנו מן האנגלים ואתהאברשה זכית לחױת חופשי בארץהאהובה שלך,‏ כאשר חיים בהחמישה מליװ יהודים.‏32

mm 1 ז׳ישחױסקי דלאת האהבה לים העברת לשניהבנים שלך שגידלת לתפארת.‏כמעט כל החברים שלנו מפולניהנהרגו ונשחטו בשואה,‏ ואתהאברשה זכית.‏ אתה יכול לנוחבאדמת ישראל,‏ אדמת אבותינו.‏האדמה הזאת תחבק אותך כבןיקיר למולדת.‏ורדה אמירהשחשן גװפינקל ז״לנפטר 27/2/1999פיגכהכך הוא קרא ליהצליל כמו הד -מזמנים רחוקים,‏ רחוקים...‏עת משפחה עניפה הײנו:‏הסב,‏ הסבתא,‏דודים,‏ דודותנכדים.‏מי חשב שלא כך יהיהלאורך הימים;‏בביתו הגדול של הסב המכובד?‏דודתי אתקה,‏הערב קוברים את שמע׳לההשריד האחרוןשל משפחתך.‏את ויתר ילדיךלאן הגעתםללמײדנקז טרבלינקה,‏אושוויץזכך גם משפחתי,‏כך גם - ששה מילױן!‏טרם הומתו - במותות משונות,‏עונו.‏נוח בשלום בקברך!‏שמעלהצפורה דסקל־ױיסלפישבת דודתונ‎1‎ל‎7‎ בפולץ 21.9.1913נפסר בישראל 16.12.1998חײו עמדו בצל שני אסונות:‏ השואה,‏בה נספו כל בני משפחתו עד האחרוןשבהם,‏ ומלחמת יום הכיפורים,‏ שבהנפל בנו יחידו,‏ יעקב.‏שני אסונות אלה הקדירו את ימױומררו את לילותױ.‏האביב,‏ בשום ריחות ההדריס,‏ שבוהגיע ארצה בשנת 1937, הפך לחורףארוך וקר.‏ראשית דרכו כרועה צאן בקיבוץ עיןשמר,‏ חלוץ צױני אידיאליסט,‏ שבאארצה לבנות ולהבנות בה,‏ ואחריתו- אב שכול בקרית שאול.‏גטעכ״ח כסלו תשנ״ט 17.12.1998פוידהבסוף שנת 1938 הצטרפתי לקיבוץעין שמר עם גרעין־ של ״השומרהצעיר״.‏ בהיותי שם,‏ ישבתי יוםאחד בפינת העיתונים שבחדרהאוכל,‏ וקראתי עיתון פולני.‏ ניגשאלי חבר קיבוץ,‏ ושמו יהודה,‏ ושאלאותי:‏- איך קוראים לךז- חנה - עניתי.‏- למה את קוראת פולנית,‏ חנה,‏ ולאעבריתז- כי אני לא ױדעת עברית.‏- ואם אציע לך,‏ שאלמד אותךיהסכמתי.‏הוא נהפך למורה שלי,‏ ובמשך הזמןלבעלי,‏ ושישים שנה לימד אותי.‏עברית ידע מהבית.‏שם ספג שפה עברית מאבױ אפריםז׳יטומירסקי,‏ שהיה מחובבי ציון,‏מפעילי ״המזרחי״,‏ ומאחיו הגדולשמואל ז׳יטומירסקי,‏ פעיל בתנועת״הדרור״,‏ שבגיל 18 כבר היה מורהומנהל בית ספר בעײרה ביחאבה,‏שליד לובלין.‏יהודה נולד בוארשה.‏ התנאיםהקשים במלחמת העולם הראשונה,‏הכריחו את המשפחה לעבור ללובלין.‏אבל גם שם מצבם הכלכלי היהקשה.‏ ״ריבונו של עולם,‏ הלװאי ויהױלי דאגות פרנסה,‏ ובלבד שהילד הזהיחיה לפניך״,‏ כך התפללה פעם אמו,‏כשהיה ילד קטן,‏ וחײו הױ בסכנהבגלל מחלת הסקרלטינה.‏ וכך היה.‏דאגות פרנסה הױ להם תמיד,‏ והילדהזה,‏ כלומר יהודה,‏ נשאר בחײם.‏כשגדל,‏ הצטרף לתנועת ״השומרהצעיר״,‏ עלה ארצה,‏ והיה ממײסדיקיבוץ עמיר.‏ בקיבוץ עמיר נולדו ילדי,‏והיו לנר חיים מאושרים.‏עם חלוף השנים התברר לו,‏ כי מכלמשפחתו הענפה,‏ שנשארה בגולה,‏ לאנותר איש.‏ הם לא הצליחו לקבלסרטיפיקטים לעליה ארצה,‏ ונספוכולם בשואה.‏כל ימיו נשא עמו את כאבו על עולםשאבד,‏ ואת געגועױ לבית שכבראיננו.‏מעטות היו השמחות בחייו.‏ היהמאושר,‏ כשהצליח לערוך חגיגת בר-‏מצווה לבנו,‏ ואחר-כך להשיא אתבתו.‏ שמח עם הולדת הנכדים.‏ היהמאושר,‏ כאשר בנר ראשון של חנוכה,‏בישר לו בנו על הולדת הנכדה דגנית.‏אבל שמחתו לא ארכה.‏ עם נפול הבןיעקב במלחמת ױם הכיפורים,‏התמוטט עליו עולמו.‏ מות הבןהנחית עליו צער,‏ שאין לו מרפא.‏קדרות ועצב הױ מנת חלקו.‏שישים שנה היינו יחד.‏ שישים שנהכמו יום אחד ארוך.‏ מיום שהכרתיאותו,‏ תמיד היינו יחד.‏ דאג ליודאגתי לו.‏ היה אומר לי:‏ ״רקבזכותך אני חי״.‏שלום לך,‏ בעלי היקר,‏ שלום לך,‏מורי,‏ שהובלת את חײ.‏אשתן,‏ חנהשלושים לפטירתו.‏כ״ז שבט תשנ״ט.‏ 15/1/199933

סבא׳כשנולדת,‏ קראו לך לייבוש.‏ פירושהשם הוא אריה.‏ וכך חיית.‏ כמו אריה,‏לוחם ושורד.‏ תמיד מודאג,‏ תמיד חסר-‏מנוחה,‏ מסתובב מחפש משהו לעשות.‏כבר בגיל שש,‏ נאלצת להלחםלראשונה בחײך במחלת הסקרלטינה.‏עשרה ימים שכבת קודח מחום,‏ ביןהחײם למװת.‏אבל לחמת ושרדת.‏בגיל עשרים וארבע,‏ ערב מלחמתהעולם השניה,‏ עזבת את ארץ מולדתךועלית לארץ ישראל,‏ אותה לא עזבתשוב מעולם.‏ מאחוריך השארת את כלמשפחת ז׳יטומירסקי הענפה,‏ ורקאתה שרדת.‏לפני מספר שנים סיפר לי חבר טובשלך מקיבוץ עמיר,‏ פימה,‏ כיצדשכבתם יחד בתעלה בזמן מלחמתהשחרור,‏ ומעליכם עפו פגזים,‏ואװירונים טסו מעל ראשיכם.‏״יהודה״,‏ הוא אמר,‏ ״זה הסוף שלנו.‏הױם אנחנו הולכים למות״.‏״לא איכפת לי אם נמות״,‏ השבת.‏״אני רק רוצה לדעת,‏ האם תקום לנומדינהז״ והמדינה קמה,‏ ואתה שרדת.‏את היקר לך מכל נתת למדינה,‏ אתבנך אשר אהבת,‏ את יעקב.‏ובשבוע האחרון,‏ בבית החולים,‏ כשצדשמאל משותק,‏ חסר הכרה,‏ וללאיכולת דיבור,‏ עדײן לא ויתרת,‏ נלחמת.‏בלילות,‏ ביושבי ליד מיטתך,‏ החזקתילך את ימינך.‏ וביד האחת הזו,‏ צבטת,‏משכת,‏ דחפת,‏ שרטת,‏ מנסהחברינו היקר,‏ יהודה,‏ איננו עוד איתנו,‏וקשה מאוד להשלים עם האבדההכואבת.‏אנחנו,‏ חבריו הקרובים ביותר,‏ שקשריידידות ורעות איחדו אותנו עשרותשנים,‏ איננו יכולים להתרגל לעובדההמצערת,‏ שלא נוכל עוד להיפגש איתו,‏כפי שהײנו רגילים תקופה ארוכה בימיחיינו.‏מתי מעט נותרנו מתקופת הזוהר -חניכי תנועת ״השומר הצעיר״ שבגלילפודלסיה בפילין־.‏ יוצאי לובלין היוהקבוצה הדומיננטית,‏ שהקרינה עליוצאי שאר העיירות שבסביבה.‏ מדישנה הײנו נפגשים במושבות הקיץ,‏שאורגנו על שאר העיירות שבסביבה.‏מדי שנה הײנו נפגשים במושבות הקיץ,‏להשתחרר.‏לא פעם ניתקת את הקשירותוהצינורות אליהם חוברת,‏ רוצהלצאת,‏ לקום מהמיטה,‏ להמשיךולשרוד,‏ כמו תמיד.‏ אך הפעם סידרתאותי,‏ לא שרדת.‏בשנים האחרונות,‏ הרבית לשאולאותי:‏ ״מתי תקבל כבר דרגותז אנירוצה לראות אותך עם ״פסיקלך״ עלהכתפײם״.‏ והנה,‏ לפני פחות מחודשײםסיימתי את קורס הקצינים של צה״ל,‏אך לך כבר לא היה די כוח להגיעלטקס הסיום.‏ אז הױם,‏ סבא,‏ אנימצדיע לך בדרכך האחרונה.‏ ושתנוחבשלום על משכבך.‏‏

לזכרח״ם למלבן דלבעל רשהלךלעךלמ!‏חײם לנגלבן נולד ברוסיה בניג׳נהנובוגרוד בשנת 1914. בהיותו תינוקנפוצה שמועה שיהודים חטפו ילדרוסי בכדי להקיז את דמו למצותשל פסח.‏ בעקבות שמועה זו התרחשפוגרום ויהודים רבים נרצחו ונפצעוורכושם נשדד.‏ בין הפליטים שברחומהעיר היתה משפחה צעירה:‏ זוגהורים ושני ילדים - הבכור בין ארבעותינוק.‏ התינוק היה חײם לנגל^‏משפחת לנגלבן התישבה בלובליןואביו של חיים חזר לעבודתו -כמורה לעברית.‏ כל ילדי השמנת היותלמידױ.‏חיים גדל בבית ציוני מסורתי,‏ ועםאבױ דבר עברית.‏ מילדותו התעניןבבולי דואר.‏ חיים גדל ולמד בבית-‏ספר אך כבר בהיותו תלמיד היהפעיל בתנועה הציונית - קודםכשומר הלאומי ואחר כך בבית״רהוא התמסר לתנועה ועשה בה חייל.‏בחלוף השנים המשפחה עברה לגורבאוטווצק - שם יסד קן ועמדבראשו.‏ הוא ראה ברכה בעמלו.‏ כברבחו׳ל הצטרף לקבוצה מחתרתית.‏בשנת 1939 עזב את פולין והגיעלארץ - אחרי שבעה שבועות שלטלטול בים באוניית המעפילים״פריטה״.‏ עם הגעת הספינה לחופיתל-אביב,‏ רוב נוסעיה נלקחו למעצרבכלא צריפין.‏ חיים היה בינהם.‏שבוע אחר-כך פרצה מלחמת העולםהשניה,‏ וחײם שוחרר מהמעצר.‏כל בני משפחתו נותרו מאחור ונספובשואה - והוא נותר נצר אחרוןלמשפחתו.‏בארץ היה פעיל בתנועת לח׳י - וזהסיפור בפני עצמו.‏ אחרי קום המדינהעשה בשביל ביתו שהקים.‏ חיים לאבחל בשום עבודה בכדי לפרנס אתמשפחתו.‏ 36 שנים עבד כמנהלאדמיניסטרטיבי בבית חוליםליולדות ״הקריה״ - במקביל המשיךלהתענין בבולי דואר ובמטבעות.‏חייס היה עיתונאי וכתב בכמהעיתונים כגון ״ידיעות אחרונות״,‏״הצופה״,‏ ״גלובס״ ועוד.‏ הידע שרכשבנומיסמטיקה ומטבעות היה אדיר.‏חיים קרא למד וגילה בקיארתמרפלאה בתחומים רבים.‏ האהדה להזכה מכולם היתה רבה,‏ והוא קיבלהרבה אותות הצטײנות ופרסים בעדעבודתו המצטיינת.‏ את אחדהפרסים קיבל מידי שר האוצר דהאז - ‏.מרידור.‏בחיים הפרטיים היה מאוד מאושר.‏הוא דאג ועשה למשפחתו רבות,‏וזכה לנכדים ונינים.‏חודש לפני פטירתו עוד שלח כתבותלעיתונים.‏ מחלתו הקשה פרצהפתאום והפילה אותו תוך חודש.‏ הואהשאיר אחריו את אשתו אסתר,‏שתי בנות,‏ נכדים ונינים.‏ הוא הלךלעולמו,‏ אחרי חיים מלאיםופרודוקטיבים.‏בין המכתבים והמברקים שקיבלנולאחר פטירתו נמנים כאלו של ראשהממשלה לשעבר יצחק שמירורעײתו,‏ המשוררת עליזה טור-מלכא- אלמנתו של אורי צבי גרינברג,‏ ינוןביילין ‏(אחיו של שר המשפטים),‏ורבים אחרים המבכים את פטירתו.‏יהא זכרו ברוך.‏אסתרלזכרואת כחול העינײם כיסה ערפלעל פנױ היפים הופיע צלאת ידי בידו החזיק בדממהבזוית העיניים נצנצה דמעהעל מה חשב ױדע האלאולי על נעורים שעברו כמו צלאולי על תקופה שעברהאולי על עבר - מילות אהבהאולי הפלגת לימים רחוקיםבחוף היה כפור ושלג אימיםבסבלנות חיכית להופעה שלי״לא יוצאים בכפור כזה׳׳,‏ אמר אבאלי.‏אבא הלך והלכתי אניפחדתי שפתאום יראה אותיראיתי אותך עם אף אדוםכולך כמו פסל שלג ־ זוכרת עד הױםאו אולי הפלגת לטױל על נהרעל ׳טרטװה׳ מעץ בצבע לא מוגדר׳השמש שקעה בצבע פורפור׳הסתכלנו בעינײם באושר גמוראיך אדע אהובי מה בראשך היקרעברו ימי אושר ואין מחרתם הזמן הקצוב - חבל לי מאודאך טוב שלא תסבול עוד.‏אולי זמני מחתרת סובבים בראשךאולי מלחמת קױם ודאגה לילדהאולי היגשים של הילדותנכדיס,‏ נינים ועודזאולי אתה חושב על שבתות וחגיםעל ימי הולדת של הילדים היקריםואתה כמר מלך בראש השולחןמקרין שמחת חײם וחכמה על כולםעל מה חשב,‏ ױדע האלאולי על נעורים שעברו כמו צלאולי על ימים יפים שעברואולי על מילות חיבה שנאמרוזפעלת במסירות בכל הכױוניםעזרת לאנשים לילות כימיםאלה יצטערו,‏ ויעברו לעיסוקיםלי תישאר עצבות וימים קשיםאז תנוח יקירי עד בוא המשיחופתאום תחזור,‏ יש להניחאולי באמת תתגשם האגדהותופיע לפנײ בכל ױפייךייקירי שלי,‏ מושיעי היפהיהלכתי למה עשית לי את זהזאסתר לנגלבן קלוױר35

שלחה חושיןאטבליט[opDin] ז״לבסוף הקיץ עצם אהובנו,‏ שלמהמוסקטבליט,‏ את עיניו בפעםהאחרונה.‏ הוא הצליח לעמודבזוועות של הנאצים,‏ ואחר כךלאורך השנים בהתמודדותהיומיומית עם הזכרון והכאב.‏ אבלאת הזקנה איש אינו יכול לנצח.‏אפילו לא שלמה.‏הוא נולד לפני תשעים שנה בלובלין.‏אחר כך עבר יחד עם משפחתו לליל.‏אבל בנשמתו היה שלמה צױני,‏ אוהבגדול של ישראל.‏עסוק ודינמי ככל שהיה בעיסוקיובצרפת,‏ מעולם לא הפסיד ביקורבישראל.‏ פעמיים בשנה היה באלבקר אותנו,‏ את המשפחה שלובישראל,‏ ואחר כך היה נפרד מאיתנובעצב עד הביקור הבא.‏ בשבילנו הױהביקורים לעולם קצרים,‏ ותמידחיכינו אוהבים ומתגעגעים לביקורהבא.‏ בתוכנו נזכור אותו כאיש נדיב,‏שאוהב לתת וױדע לצחוק.‏ מהױםנתגעגע אלױ,‏ כל השנה,‏ כל הזמן.‏המשפחהשלמה מושקאט ז״לא טײערער לובלינער ײד,‏ ״אײדישער ייד״ מיט אלע רמ״חאיברים.‏ זיין אהבת ישראל,‏ וויאהבת אדם זענען געווען א שם דבר.‏באקאנט האב איך אים שױן נאךדער מלחמה נאר אין די לעצטע 56יאר האט זיך איינגעשטעלט אהארציקע פריינדשאפט און ממשפארערונג פאר דעם ייד וואס האטטאקע געלעבט מיט זכרונות,‏נאסטאלגיע,‏ פארגאנגענהײט,‏ אבערגלייכצייטיק געשפאנט מיט דערצייט און מיטגעלעבט דאס אלץוואס ארום אים און מיט אים.‏אין יאר 1987 איז אונדזאויסגעקומען צוזאמען באזוכןלובלין אין שיכות מיטןרעסטאוורירן דעם בית הקברותאויף װאלעטשניך,‏ א דאנק דערמשפחה פרענקל פון אנטװערפען.‏שלמה האט אויך אויסגענוצט דעםבאזוך,‏ כדי צו פראװען די בר-מצװהפייערונג פאר זיין אײניקל אין דעראיינציק איבערגעבליבענער שיל איןדער פארמלחמהדיקער חברתנושאים אויף לובארטאווסקע 4‏(היינט 10) - אויף דעם זעלבן ארט,‏וװ מ׳האט געפייערט זיין בר-מצװה.‏ער האט מיטגעלעבט אוןמיטגעמאכט אלץ וואס ס׳איזפארגעקומען אין דער לובלינערלאנדסמאנשאפט.‏ ער האט געהאטצו דערציילן אן א שיעור זכרונות פוןלובלין,‏ פון די ױגנט-יאוץ,‏ ווען ערהאט געארבעט אלס עלעקטריקער,‏אזוי אויך האבן אים נישטפארפעלט קיין געשיכטעס פון דימלחמה-יארן אין די רייען פון דעררויטער ארמיי.‏ אלע מיינע בקשות,‏אז ער זאל כאטש א טייל פון דידערמאנונגען ארויסברענגען אויפןפיאפייר,‏ האבן נישט געהאלפן..‏ אשאד,‏ א גרויסער שאד.‏ער האט געלעבט אין פראנקרײך אוןא געוויסע צייט אין ישראל.‏ א יידמיט ברײטהארציקע זשעסטן,‏ א סךחברישקײט און הארציקײט.‏זאל אים די ערד גרינג זײן.‏ד.‏ ש.‏יעקב וו״צענפעלד!״לצום א״גיקן אנדענקאין טיפן צער און טרויער לאזן מירוויסן אלע אונדזערע פריינד אוןבאקאנטע,‏ אז דאנערשטיק,‏ דעם‎24‎סטן דעצעמבער 1998 איז אוועקאין דער אייביקייט אונדזער ליבעראון טייערער מאן,‏ פאטער און זיידעיעקב ווייצענפעלד ע״הגעבוירן אין לובלין,‏ פולין.‏ער האט איבערגעלעכט דעם חורבןאון געקומען קײן אמעריקע אין1949; געארבעט ווי א סטאלער,‏פענסיאנירט און זיך אריבערגעצויגןקײן פלארידא אין 1976.‏^ר האט פאראבלט זיין פרוי -געניא הערש-וױיצענפעלד,‏טאכטער - פרידא לאגטשאנסק•,‏זיינע דריי ברידער:‏ ‏*אסל,‏ אברהםאון הערש,‏ שװעסטער דאראהובערמאן און צווי אײניקלעז־:‏שמואל און אנשל.‏די פאראבלטע משפחהחלנה אמיו ‏[נזיקי]‏‏[לבית אובליתהוץ]!״לנולדה בגרמניה בשנת 1948. עלתהארצה בגיל 3 חודשים,‏ גדלהוהתחנכה בפתח תקוה.‏ היא סיימהאת הסמינר למורים ועבדה כמורהבחינוך המױחד.‏נישאה ב-‏‎1971‎ לבועז ונולךו לה שניילדים־ אורן וליאור.‏נפטרה בב׳ בחשװן תש׳׳ס(13.10.99), בגיל 51 שנים.‏השאירה אחריה הורים:‏ אריה וצ׳שה,‏בעל,‏ בן,‏ בת ואח.‏יהי זכרה ברוך!‏ד«טה36

יוסן אנשואן ז״לאין אקטאבער 1999 איז איןכרמיאל נפטר געװארן אונדזער בן-‏עיר יוסף אכטמאן.‏ א גוטהארציקערײד,‏ װאס האט במשך די יארן 1949-1955 פארנומען דעם אמט פוןסעקרעטאר פון דער לובלינערלאנדסמאנשאפט אין ישראל אוןאין די שפעטערדיקע יארן באדינטמיט דער פעדער דעם ״קול לובלין״,‏אויף װעמענס שפאלטן ער האט זיךגעטיילט מיט זײנע זכרונות פון דערײדישער לובלין.‏ װי א װיכטיקער אוןפעיקער באאמטער אין אינערן־-‏מיניסטעריום,‏ האט מען איםאיבערגעלאזט אויף דער ארבעטנאך דער פענסיע,‏ אויף א לענגערעצאל יארן.‏מיט 4 אדער 5 יאר צוריק,‏ האבן מירגעפייערט זיינע 90 יאר אויף איערלעכן צונויפקום פון די לובלינעראין תל-אביב.‏ ס׳איז געווען א תענוגצו זען און צו הערן דעם דאזיקן ייד,‏װאס אין אזא הויכן עלטער,‏ האטנאך געשפירודלט מיט לעבנס-חכמהאון ענערגיע.‏און די לעצטע עטלעכע יאר האט ערגעװוינט מיט זײן ברודער,‏ אינזש.‏גאשטשעװסקי.‏ אין כרמיאל.‏זאל אים די ערד גרינג זיין.‏ד.‏ ש.‏חיים שפושט״ן ‎1‎׳׳לבן איטה ואלכסנדריליד לובלין־,‏ פוליןנולד י״ג סיװן תרפ״ד 15.6.1924נפטר י׳ טבת תשנ״ט 29.12.1998מילדותו המוקדמת עד יומו האחרון- איש עמל.‏ אדם שמדד את עצמולפי העבודה-יום שבו לא יכול היהללבוש בגדי עבודה היה עבורובבחינת יום מבוזבז.‏ בראשית דרכואצלנו נהג ב״בדפורד״ ובאחריותו -נהג בקל-נוע.‏ ובין לבין - נהגאוטובוס;‏ מחסנאי - מחסן סידקיתומחסן תבואות;‏ על גבו נשא שקיםובמו ידיו עירבל תערובת;‏ מרכזקנױת;‏ ומאז 1966 עבד בקמ״א.‏בצד עבודתו היה פעיל בתחומיםאחדים - ועדת המשק;‏ ועדתהשיכון;‏ מרכז העבודה של ענףהמשאיות.‏ ככל שהדבר עלה בידוהשתתף באסיפות,‏ אף פעם לאמשתתף פסיבי בלבר.•‏ השמיע אתדעתו בסוגױת השונות,‏ כל דבר נגעלו,‏ איכפתניק.‏ לבד ממשפחתו,‏ארבעה דורות,‏ הקדיש מזמנולאיסוף בולים.‏דבר ידוע הוא שסבתא וסבא הםלא כמו אמא ואבא.‏ אצלם אפשרלעשות את אותם הדברים,‏ שאצלאבא ואמא אסור.‏ מסבא וסבתאאפשר לבקש מתנות,‏ שההורים לאמוכנים לקנות.‏ אליהם אפשר לברוחכשההורים מעצבנים;‏ לסבתא וסבאתמיד יש סבלנות.‏אתם,‏ סבתא חנה וסבא חיים,‏ממלאים את תפקיד ה״סבאות״ברצינות ובצורה הטובה ביותר,‏ ולארק אנו,‏ הנכדים,‏ גם הנינים,‏ נהניםמכך.‏מברכים הנכדים רונן,‏ עמית װרדבחתונת הזהב של חנה וחײס.‏אבי היה איש דתי.‏ בימי חול לבשבגדים אירופאיים ואילו בשבתותובמועדים - בגדים יהודײםמסורתײם,‏ שחורים.‏ היה אדם מאודקפדן.‏ הדירה היתה בת שנײם וחציחדרים ומטבח וגרו בה תשע נפשות.‏אבא חקפיד עם ״עדר״ ילדיו.‏השליט סדר בעירבוביה הנוצרתלפרקים כאשר חיים במחיצה אחתכל כך הרבה אנשים.‏ אמא שמרה עלכשרות,‏ הוסיפה גוון משלה לאוירהבבית משום שלא היה פער גיליםגדול בינה לבין ילדיר של אבימנישדאיו הקודמים.‏ כאשר אני הײתיעדיין ילד קטן־,‏ הם הױ גדוליםועצמאײם.‏לאחר שאבא נפטר,‏ אמא לא היתהמוגנת עוד,‏ חייה,‏ חיי וחײ אחי׳ הפכוגיהנום.‏ אחיי החורגיס,‏ בני גילה,‏התאנו לה.‏ אמא עזבה את הבית,‏השאירה אותנו בלובלין ועברהלחיות עם אחיותיה בוארשה.‏אח של אבא,‏ אדם אמיד,‏ נתן לאחייהגדולים מעט כסף והם פתחו חנותמכולת,‏ להתפרנס ממנה,‏ אני נכנסתילעבוד בחנות כשליח;‏ הייתי יוצאלחנויות הסיטונאיות לקנות עבורהחנות שלנו סחורה.‏לא היה לי װח בלי אמא,‏ התגעגעתיאליה.‏ עוד טרם מלאו לי ארבעהעשרה,‏ יצאתי יום אחד לתחנתמשאױת ומצליח לתפוס טרמפלװארשה.‏ בהיגיעי לעיר הבירה רצתימיד אל ביתה.‏ נפלתי עליה כמומהשמים ואומר לה=‏ אני נשאר כאן;‏רוצה להױת עם אמא.‏ היא נבוכהומכנסת אותי בחיקה.‏מתוך עדות ב״דפי עדות״ד״ו פעליציא חוהדאופסמאן ו׳ילגעבוירן אין לובלין אין יאר 1931 בײבכבודיקע עלטערן,‏ חײם און אסתרדארפסמאן.‏ די מלחמה דורכגעלעבטאין גאר שװערע באדינגונגען,‏ זיךאויסבאהאלטן ביי פויערים פארוועלכע דער פאטער דער שניידערחאט גענייט און־ באנייט גאנצעמשפחות.‏ ווען די ארבעט ביי אייןפויער האט זיך געענדיקט,‏ האט מעןגעמוזט זוכן ארבעט ביי א צווייטן,‏אזוי האט פעליציא געוואנדערט פוןאיין ארט צום צווײטן,‏ במשך דימלחמה יארן געליטן הונגער,קעלטאון געלעבט אין כסדרדיקע שרעקאז די באהעלטענישן זאלן נישטאויפגעדעקט װערן דורך די דייטשןאדער זייערע מיטהעלפער.‏ נאך דערמלחמה האבן די דארפסמאנס זיךאומגעקערט קיין לובלין און גענומעןבויען אויף דאס נײ דאס פאמיליעלעבן.‏ פעליציא האט אין א קורצעצײט דורכגעמאכט די מאטעריאלן־,‏װעלכע האבן איר געפעלט צוליב די37

מלחמה יארן־ און איז אריינגעטרעטןאין מיטלשול און שנעל זיךאויסגעצייכנט אלס גוטע שילערן.‏נאכן פארענדיקן די מיטלשול האטזי באשלאסן שטודירן מעדיצין,‏געענדיקט אלס דאקטער און אגעוויסע צײט געארבעט אין כעלםאין שפיטאל.‏פעליציא האט עולה געוועזן צוזאמעןמיט די עלטערן און איר שװעסטעראון אנגעהויבן ארבעטן אלסדאקטער,‏ זיך באזעצט אין ראשוןלצױן,‏ און אװעק אין דער אײביקײטדעם 9.10.1999 און־ פאריתומט איןטרויער פארבליבענע משפחה,‏קרובים און פרײנד.‏זאל איר די ערד גרינג זיץ.‏דנה און יעקב ליבוש־זכוונם לבונהדינה ליברנט מבית שפירא נפטרהבנױ-יורק ב-‏‎28‎ ספטמבר 1998 ‏(ח׳תשרי תשנ׳׳ט)‏בעלה יעקב ליברנט נפטר ב-‏‎4‎ במאי‏(ב׳ ל״ג בעומר-תשנ״ח)‏הזוג ליברנט היה מבקר פעמיםרבות בישראל ותרמו למוסדותשונים באופן קבוע ‏(במױחד לבית-‏חולים ״שערי צז־ק״ בירושלים.‏עם מותם התיתמו - : בן ובת נשואיםושלושה נכדים.‏אבוהם לווינסון ‎1‎״לווען דער ״קול לובלין״ איז שויןגעוועזן ״פארמאכט״ און באדארפטאריינגיין אין דרוק,‏ האבן מירבאקומען די טרויעריקע ידיעה,‏ אזאונדזער טייערער לאנדסמאן דערזייער סימפאטישער אברהםלעװינסון ‏(מעלאן)‏ איז אוועק איןדער אײביקײט,‏ דעם ‎20‎‏-טןאקטאבער ה.‏ י.‏זאל אים די ערד גרינג זײן.‏להזכיר • צו דערמאנעןלובלינער ״דן אין פראנקרייך ־ העלדישע ווידערשםענדלעראין דער ״רעזיםסאנם״ד״ו אדאלף זשאן העוץ ז״לדאקטער אדאלף זשאן הערץ,‏דער זון פון דעם יידישן אפיציר איןפוילישן מיליטער איז געבוירן איןלובלין אין יאר 1912. האטגעענדיקט די הומאניסטישעגימנאזיע אין לובלין,‏ וװ ער האטדיריגירט מיט דעם שול־ארקעסטעראון אויך געוועזן א באוװסטערפוטבאליסט אין ״הפועל״.‏ אין יאר1934 איז ער געפארן קיין פאריזשטודירן מעדיצין,‏ וװ ער האטגעענדיקט די לערע אין פאריזערמעדיצינישן פאקולטעט און אויךדעם ״סארבאנער״ אוניווערסיטעט.‏ער האט זיך ספעציאליזירט אין״אעטערנא״ און ״קארדױלוגיע״.‏דאקטער אדאלף זשאן הערץ איזגעוועזן טעטיק אין דערפראנצויזישער װידערשטאנד-‏באװעגונג,‏ אין װעלכער ער האט זיךאויסגעצייכנט,‏ אין דער צווייטערוועלט-מלחמה,‏ און איז באלוינטגעװארן פאר זײן העלדישקייט.‏ד״ר הערץ האט אויפגענומען דיאמעריקאנער מיליטערישעאיינהײטן,‏ װעלכע האבן געלאנדעטאין מארסעי,‏ און זיי ערטײלט דיגעהעריקע הילף אין גאר שווערעבאדינגונגען,‏ אפט מאל ריזיקירטמיטן לעבן,‏ אין שליחות פון דערפראנצויזישער ״רעזיסטאנס״ -באוועגונג.‏פאר אט די העלדישע טאטן‏(אױפטוען)‏ איז ער באלוינט געווארןמיט אוויסצייכונגען פון צווייפרעזידענטן פון די פאראײניקטעשטאטן גענעראל אייזענהאער אוןהארי טרומאן און פון עטלעכע‏(מדינות)‏ רעגירונגען.‏ ד״ר הערץ איזגעװעזן א באגאבטער ״לינגוויסט״און באהערשט 12 ‏(צװעלף)‏ שפראכן.‏אין פאריז האט ער געלעבט ביז נאךדער צװײטער װעלט-מלחמה און איןיאר 1948 איז ער אנגעקומען אין דיפאראייניקטע - שטאטן,‏ זיךבאזעצט אין South Orange אוןדארט געוװינט העכער 40 יאר,‏ אוןהאט אויך געהאט אין זיין באזיץוײינונגען אין־ Boca Raton איןפלארידא און אין האליװוד.‏ ד״רהערץ האט פראקטיצירט 45 יארמעדיצין אין זײן פריוואטעראמבולאטאריע אין Cranford ביז1994 יאר,‏ ער איז אויך געוועזןטעטיק אין צװיי היילונג-צענטערס38

אין Plainfield און .Elizalethדעם ‎6‎‏-טן סעפטעמבער 1995 איזד׳׳ר הערץ אװעק אין דער אייביקייטאון פאריתומט זיין פרוי סילוויא,‏קינדער,‏ אײניקלעך און די ברידערקורט אין קיבוץ עין-שמר אוןעדוארד(אליהו)‏ אין חיפה.‏* * *ד׳יר אדולף ז׳אן הרץנולד בלובלין בשנת 1912. אבױ ױחנןהרץ היה הקצין היהודי בצבאהפולני.‏ ד״ר הרץ היה בוגר שלהגימנזיה ההומניסטית בלובלין־.‏בצעירותו ניצח על התזמורת שלבית ספרו והצטיין כשחקן כדורגלידוע ב״הפועל״.‏בשנת 1934 נסע לפריז ללמודרפואה.‏ את לימודיו סיים בביתהספר לרפואה של פריז וב״סורבון״והתמחה ברפואה פנימיתובקרדױלוגיה.‏בזמן מלחמת עולם שניה ד״ר הרץהיה פעיל במחתרת הצרפתית,‏ב״ךזיסטאנס״,‏ ובפעולתו זו הצטייןבגבורתו.‏ד״ר הרץ,‏ שקיבל את פני הכוחותהאמריקאים בבואם למרסײ,‏ עוטרע״י הגנרל דוויט ד.‏ איינזהואר,‏ טרםבחירתו לנשיא,‏ ולאחר מכן ע״יהנשיא הרי ס.‏ טרומן־,‏ בעבור תרומתולהצלת חיי רבים תוך פדי ביצועמשימות מסוכנות בשליחותהמחתרת הצרפתית.‏בעבור גבורתו זכה לצױן לשבח גםמכמה ממשלות ארופאױת.‏ד״ר הרץ שלט ב-‏‎12‎ שפות.‏בפריז,‏ חי ד״ר הרץ עד לאחר מלחמתהעולם השניה והגיע לארה״ב בשנת,1948 התגורר ב-‏ South Orangeשבפלורידה וב-‏ .Hollywood הד׳׳רעסק ברפואה 45 שנים וניהל מרפאהפרטית ב-‏ Cranford עד לפרישתובשנת 1994.הוא נמנה על סגל המרכז הרפואיהאזוו־י של Plainfield-1 Muhlenbergוכן על סגל המרכז הרפואי .Elizalethבױם 6 בספטמבר 1995 ד״ר הרץהלך לעולמו והשאיר אחריו אתאישתו סילבי,‏ ילדים , נכדים,‏ ושניאחים:‏ קורט - חבר קיבוץ עין שמרואדוארד(אליהו)‏ בחיפה.‏* ie ieדובוושנוין יוסף ז״לנולד בלובלין ‏(אביו-יהושעבורשטין)‏ ונסע לצרפת להשתלמותברפואה.‏ לאחר 3 שנות למודיםברײמס,‏ עבר לפריז,‏ ואגב לימוד היהפעיל גם בארגונים צבורײם.‏בפרוץ המלחמה ב-‏‎1939‎ היהבורשטין רופא והתגייס מיד לצבאהצרפתי.‏ עם עבודתו בבית-חולים,‏לא הפסיק פעילותו בחוגיהסטודנטים ואנשי הרוח.‏ביוני 1940, אחרי שהוכרזהשביתת-הנשק,‏ נמצא ע״י הגבולהספרדי,‏ אך לא בקש לו מפלט,‏אלא חזר לפריז הכבושה,‏ שםנשארה אשתו,‏ ותפס מקום בתנועתהמרי,‏ והיה מראשוני המתקוממים.‏בקיץ 1941 נאלץ ױסף לעזובאת ביתו והיה ״בלתי-לגלי״.‏ בכללהט מזגו המהפכני זנק י.‏ בורשטיןלתוך תנועת-המרי היהודיתשבמחתרת,‏ ויחד עם מוניא נדלר,‏המשורר ועורך העתון היומי ״נייעפרעסע״ ארגן את קבוצת-המרי שלהאינטליגנציה היהודית בפריז,‏ונעשה עורך העתון ״נוטר וווא״‏(״קולנו״)‏ שהופיע בסתר.‏ עד מאסרוהספיק,‏ יחד עם נדלר,‏ לערוך 9גליונות של עתון זה.‏ מאוגוסט 1941השתתף גם בעריכת ״נוטר פארול״עתון-מחתרת בצרפתית,‏ שהופיעבתקופת-הכיבוש בשם ״אונדזערווארט״ גם באידיש).‏ שני העיתוניםהופצו ע״י לוחמי המחתרת,‏ מביתלבית.‏אכן,‏ הגיסטפו הצליחה לגלותאת עקבותױ,‏ אותו ואת ידידו מוניאנדלר,‏ ושניהם נאסרו יחד.‏אשתו של ױסף בורשטין ראתהאת פניו בפעם האחרונה בשעהשהובילוהו מבית הסוהר פריןלמקום-ההריגח.‏ והוא קרא לאשתו־:‏- חזקי,‏ ואמצי,‏ עוד ננצח אותם,‏ה״בושים״!‏ *)אכן,‏ לא נתמזל לה לאשתו לראותבױם הנצחון.‏בין יתר המגורשים מצאה אתהמוות באחד מחנות-ההשמדה.‏ בתוניצלה ועלתה לארץ.‏דוד סטאג*) ״בוש״-שם גנאי לגרמנים בצרפת.‏מיר אפעלירן צואונדזערעלאנדסלײט צובאשטײערן זיךלטובת אונדזערגעזעלשאפט אוןדעם ״קול לובלין״מיר דאנקען פארויס.‏39

pozaszkolna. Organizacje kulturalno Oświatowa, przeznaczona dla młodzieżyi dla dorosłych organizowane i prowadzone były w większości przez żydowskiepartie polityczne. W roku 1926 w Lublinie zarejestrowano sześć tego typuorganizacji. Były to : Towarzystwo "Tomchaj Nejflim", Towarzystwo "ZakorenHames", Stowarzyszenie Biblijne im. Szalom Alejchema, TowarzystwoPopierania Biednych Uczących się Dzieci Żydowskich, Towarzystwo KursówWieczorowych dla Robotników z siedzibą w Warszawie, oddział w Lublinie,Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalno-oświatowe "Tarbut" w Polsce, oddziałw Lublinie. W roku 1928 powstało : Towarzystwo Kulturalno ? Oświatowe"Jabsze", w 1930 Towarzystwo Kulturalno ? Oświatowe "Freiheit" a w 1935 r.Stowarzyszenie "Kultur ? Ligę"Wśród inteligenckiej młodzieży żydowskiej, dużą popularnością cieszyło sięZrzeszenie Akademików Żydów skupiające głównie absolwentów żydowskichszkół średnich o poglądach lewicowych. Jego kolejnymi prezesami byli: MichałBromberg i Józef Szpiro.W latach 20 ?stych, aktywne w organizowaniu odczytów i prelekcji były:Klasowy Związek Zawodowy i Żydowski Uniwersytet Ludowy. Cykle wykładów,zwłaszcza o tematyce literackiej oraz popularno ? naukowej (główniemedycyna) odbywały się w obszernym, mogącym pomieścić 800 osób,lokaluprzy ul. Lubartowskiej 24. Wśród prelegentów znajdowali się: wykładający oliteraturze: prof. Ferkaut, dr M. Wojchert, prof. Rajcha, wykładający z zakresupsychologii i medycyny: dr Zajfen, dr Kornelsztajn, dr Mandelbaum, drHerszenhorn, prof. Łozowski, dr Płotkin i inni.Popularnością cieszyły się także organizowane co pewien czas wystawy.Wystawy artystyczne i malarskie organizowało Żydowskie TowarzystwoKrzewienia Sztuk Pięknych.Pewną forma życia kulturalnego, były organizowane w salach Wałachmana iKohla (obydwie na Starym Mieście) zabawy taneczne.Począwszy od 1916r (pierwsza wzmianka) funkcjonował w Lublinie zawodowyteatr żydowski "Panteon", mający swoją siedzibę na Starym Mieście, u zbieguulic Jezuickiej i Dominikańskiej.Właścicielem teatru przez okres całego dwudziestolecia międzywojennegobył Polak Romuald Makowski. Teatr nie posiadał stałego zespołu aktorskiego,występujący w nim artyści byli aktorami kontraktowymi zatrudnionymi naokreślony okres czasu bądź określoną ilość przestawień. Umowy z aktoramizawierał impresario, którego funkcję pełnili: Pejsach Lejchter oraz SumerTrachtenberg.. Teatr zatrudniał stałego reżysera, którym był Jakub Waksman.Repertuar teatru był zazwyczaj repertuarem lekkim, choć wystawiano takżeklasykę światową: Moliera, Ibsena, Dostojewskiego, Tołstoja oraz literaturężydowską zwłaszcza Szolem Alejchema. Na scenie teatru występowały znanetrupy: wileńska trupa ("The Wilne|Trupy"), trupa "Kamień", trupa "Bułow", trupa"Kompanijec".Pewna część społeczeństwa żydowskiego uczestniczyła także wogólnomiejskim, czy też polskim życiu kulturalnym. Uczęszczano dopopularnych kin lubelskich (właścicielami kilku z nich byli Żydzi), w bardziejograniczonym stopniu do teatrów, na wystawy, odczyty itp. Częśćzasymilowanej inteligencji żydowskiej utrzymywała bliskie, także kulturalnestosunki z inteligencją polską.

Mojżesz Fisz i Izaak Brodwajn.Pierwsza ogólnokształcąca, średnia szkoła żydowska w Lublinie, założonazostała przez Szymona Szpera w 1916r. W zasadzie były to dwie szkoły,gimnazja żeńskie i męskie mieszczące się jednak w jednym gmachu przy ul.Zamojskiej 12 oraz posiadające jedną dyrekcję i tych samych nauczycieli. Wroku 1919 po śmierci założyciela, kierownictwo szkoły przejęła wdowa po nimRóża Szperowa. Oba gimnazja połączono w jedną szkołę ostatecznie w roku1924, tworząc klasy koedukacyjne. Nękane problemami materialnymigimnazjum zostało zamknięte w 1933r. Część młodzieży dotychczasuczęszczającej do gimnazjum przejęta została przez nowo powstałe gimnazjum"Kultura" utworzone przez byłego pracownika gimnazjum Szperowej ChaimaGlasberga.W roku 1919 Towarzystwo Zakładania Szkół Żydowskich w Lublinie otwarłodwa gimnazja o profilu humanistycznym: męskie (przy ul. Niecałej 3) orazżeńskie (przy ul. Radziwiłłowskiej 5). Personel pedagogiczny w obu szkołachbył^t taki sam. Obowiązki dyrektora pełnili kolejno: Abram Lipman, SzymonHerman, inż. Jakub Szapiro, dr Joachim Reinhold, Abram ZylberszycPasterniak.Rolę integrująca nauczycieli żydowskich gimnazjów Lublina spełniał ZwiązekZawodowych Nauczycieli Średnic Szkół Żydowskich w Polsce. Oddział lubelskiorganizacji mieścił się przy ul. Nowej 21, w 1934r liczył 25 członków, zaś najego czele stała Sara Uberallówna.Chlubą ortodoksyjnej części społeczeństwa żydowskiego była, otwarta w1930r wyższa szkoła rabinacka Jeszywas Chachmej Lublin. Inicjatorem ipomysłodawcą założenia w Lublinie uczelni talmudycznej był rabin MajerSzapiro. On też został pierwszym rektorem uczelni. Po śmierci w 1933r, jegomiejsce zajął rabin Szloma Ąjger. Jeszybot był zakładem kierowanymkolektywnie. Jego najwęższą władzę stanowił Kolegium Rabinów, składającesię z najwybitniejszych znawców nauki talmudycznej w kraju. Kolegium zeswojego składu wybierało rektora. Sprawami administracyjnymi uczelnizajmowała się Rada Administracyjna, której głównym zadaniem byłoopracowywanie budżetu. Pierwsze uroczyste wręczenie dyplomów uczelni 50jej absolwentom odbyło się w lutym 1934 r. Uczelnia funkcjonowała dowybuchu wojny. Po wkroczeniu Niemców do Lublina jej gmach zajęty zostałprzez wojsko i urządzono w nim szpital dla rannych żołnierzy niemieckich.Ciekawy los spotkał, niezwykle bogaty księgozbiór Jeszybotu. Jego część tużpo wybuchu wojny została spalona, część zdewastowano, zaś resztę tj. ok. 22tys. tomów i ok. 10 tys. tomów czasopism zgromadzono w utworzonej przezwładze niemieckie w 1940 r. tzw. Staatsbibliothek, centralnej bibliotecezlokalizowanej w gmachu biblioteki im. H. Łopacińskiego przy ul. Narutowicza.Po zakończeniu działań wojennych część zbioru przejął Komitet Żydowski wLublinie. Następnie zbiór ten (zaledwie ok. 180 tomów) znalazł się wposiadaniu lubelskiego oddziału Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej.Obecnie znajduje się w ? Izbie Pamięci Żydów Lublina"Część zbioru Jeszybotu, z biblioteki im. H. Łopacińskiego przeszła także wposiadanie biblioteki KULW międzywojennym Lublinie, silnie rozbudowana była żydowska oświata

Adam KopciowskiŻYCIE KULTURALNE W OKRESIEDWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO.Stare i bogate, sięgające okresu wieków XVI i XVII, kulturalne tradycjeżydowskiego Lublina, stawiły miasto pośród najznakomitszych ośrodków kulturyżydowskiej w Polsce. Lublin w tym okresie był miejscem obrad Waad ArbaAracot (Sejmu Czterech Ziem), stanowiącego organ reprezentujący polskieżydostwo. Tutaj także, funkcjonowała słynna, znana poza granicamiRzeczypospolitej jesziwa. Splendoru miastu dodawała działalność w nim wieluwybitnych rabinów i uczonych (Szloma Szahna, Salomon Luria) oraz ożywionadziałalność drukarni żydowskichOkres ׳ײי‎1939‎ lat 1918 przyniósł kulturze i oświacie lubelskich Żydównajwiększe w dotychczasowej historii tego środowiska zróżnicowanie.Aktywność w tej dziedzinie przejawiały wszystkie środowiska i grupyżydowskie, gmina wyznaniowa, partie żydowskie, organizacje społeczne itp.Kultura żydowska tego okresu charakteryzowała się wielostronnością orazszerokim spektrum przekonań, postaw i ideologii. Z pewnością właśnie owaróżnorodność stanowiła o jej bogactwie i kolorycie.Dziedzina, której rozwój i działalność, zarówno w formie organizacyjnej jak icharakterze światopoglądowym, zależna była od wielu środowisk, byłażydowska oświata.Najstarszym typem szkoły elementarnej, były chedery przeznaczone dladzieci w wieku 5-12lat. Miały one charakter szkół wyznaniowych i tradycyjniecieszyły się poparciem religijno ortodoksyjnej części społeczeństważydowskiego i reprezentujących je partii politycznych (zwłaszcza Agudy). Wroku 1924 zalegalizowana w Lublinie 30 tego rodzaju placówek. W ogromnejwiększości były to zakłady małe jednoizbowe, z przeciętna liczbą uczniów od15 do 25 osób i jednym nauczycielem. Prawie wszystkie były przeznaczone dlachłopców, jeden miał charakter koedukacyjny i jeden żeński ("Bejs Jaków").W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Lublinie funkcjonowałycztery żydowskie szkoły powszechne (wszystkie prywatne). Do szkół tychuczęszczały wyłącznie dzieci żydowskie, a personel nauczycielski składał siętakże jedynie z Żydów. Nauka odbywała się zgodnie z aktualnym programemnauczania szkoły polskiej zaś jedynymi różnicami (w stosunku do szkołypolskiej) była nauka religii oraz historii Żydów. Szkoły tego typu funkcjonowaływ Lublinie: przy ul. Lubartowskiej 24 (Szkoła Żeńska nr 4 im. AdamaMickiewicza, kierowniczka Lea Mandelkern ), przy Lubartowskiej 18 (SzkołaŻeńska nr 5 Elizy Orzeszkowej ? kierowniczka Sznajdla Statman), przy־ Karmelickiej 3 ( Szkoła Żeńska nr 24 im Mateusza Buttymonowicza?kierowniczka : Paulina Borawska) i przy Zamojskiej 29 ( Szkoła męska nr 28im St. Jachowicza ? kierownik Izrael Elwer).Instytucjami koordynującymi działalności żydowskich szkół orazzrzeszającymi ich nauczycieli były: powstały w 1924r lubelski oddziałZjednoczenia Szkół Żydowskich oraz założony w 1927r Związek Zawodowynauczycieli Żydowskich Szkół Powszechnych w Lublinie. Funkcjeprzewodniczącego drugiej organizacji pełnili kolejno: Natan Turkieltaub,4 2

where: "both in mornings and evenings the worshiperswould come, where children would spend whole dayslistening to a preacher talking about the Lord's words.Here. In the poorly lit and stuffy rooms the Bible and Talmudwere read and holy verses were chanted. The chants couldbe heard far from the building and they would mix with thenoise in the street, shouts of tinpot sellers and merchants,voices of haggling women, and sounds of wagons. All thiscreated the special colour of the district."Individual buildings in the Szeroka street had their ownhistory, too. For example, in 1682 a Jewish Parliament Issaid to have met in the building number 19; and number 28Is said to have housed Mr Jakub Icchak Horowic the, socalled, Seer of Lublin, a rabbi and worker of miracles. In thestreet there were also three other temples: at number 2there was a synagogue of the coppersmith trade, foundedby Mr Hirsz Doktorowicz in 1638; at number 3 there was asynagogue of clerks, and at number 44 there was Parnassynagogue.The outermost synagogue was the one in Wieniawasuburb. When compared with the surrounding woodenbuildings, the synagogue was almost monumental. It waserected on a small hill at the beginning of the 19th centuryand was originally built in the classical style. A hall leadingto the one-nave temple housed the so called "babiniec" (aroom for women). After the Jews had been displaced in1940, the temple and houses were destroyed. Thereremains nothing of the old architecture at Lublin Castlenowadays, either.What remains are Jewish cemeteries in the city. Th*oldest Jewish cemetery (kirkut) was established In 1555 onGrodzisko hill. On the basis of pre-war guides to Lublin weknow that in that cemetery there were graves from the 16thcentury, Including the grave of Mr Jakub Polak (1546),master of Talmud, Salmon Lurie, Abraham Parnas. Thecemetery was at the end of the Jateczna street (nowKalinowszczyzna district) and was used by the Jewishcommunity till the 19 century. Then burials took place at acemetery near the Obywatelska street (now Walecznychstreet). When we go towards this cemetery we pass byanother monument of the Jewish culture In Lublin: the HighSchool of Talmud (Jeśziwas Chachmej Lublin) built duringthe pre-war period in the corner of Lubartowska andTargowa streets. Now the building is kńows as CollegiumMalus and belongs to the Medical University in Lublin.Wśród książekTadeusz Radzik: Lubelska dzielnicazamknięta. Wydawnictwo UniwersytetuMarii Curie-Skłodowskiej,Lublin 1999 s. 261W ostatnich latach lubelskie środowiskohistoryków związanychzarówno z Uniwersytetem Marii Curie-Skłodowskiej jak i Katolickim UniwersytetemLubelskim, prowadzi systematycznebadania nad dziejami Żydów naLubelszczyźnie oraz nad stosunkamipolsko-żydowskimi w tym regionie. Zkońcem zeszłego roku ukazała sięnakładem Wydawnictwa UMC-S książkaKonrada Zielińskiego "W cieniu synagogi.Obraz życia kulturalnego społecznościżydowskiej Lublina w latachokupacji austro-węgierskiej", ostatniozaś Tadeusza Radzika "Lubelska dzielnicazamknięta".Już sam tytuł książki stanowi świadomenawiązanie do pracy RutySakowskiej "Ludzie z dzielnicy zamkniętej.Z dziejów Żydów w Warszawie wlatach okupacji hitlerowskiej, październik1939 - marzec 1943". Podobnie teżjak Sakowska autor "Lubelskiej dzielnicyzamkniętej" podjął się skreślenia monografiiludności żydowskiej w Lublinie naprzestrzeni trzech lat hitlerowskiej okupacjiod września'3 9 do listopada '42(likwidacja getta). Aby lepiej poznaćsytuację wyjściową wydarzeń powrześniu'39 Radzik prezentuje w rozdzialewstępnym kondycję społecznościżydowskiej w okresie międzywojennym.Przypomina, że w przededniu wojny procentludności żydowskiej w Lublinie wynosił32,5 % ogółu mieszkańców.Zasadniczą część monografiipoświęconej latom okupacji i eksterminacjipodzieliłna dziewięć rozdziałów:Pod okupacją; Getto na Majdanie Tatarskim;Rada Żydowska w Lublinie;Represje i grabież; Praca przymusowa;Opieka społeczna; Opieka zdrowotna;Codzienność getta; W warunkach eksterminacji.Znając prace poświęcone okupacyjnemużyciu w gettach innych miast, jakchoćby Warszawy, Łodzi czy Białegostoku,łatwo zauważyć powtarzający sięschemat narzuconego przez hitlerowcówcodziennego życia w getcie lubelskim.Tyle tylko, że getto lubelskie poddanezostało całkowitej likwidacji jako jedno zpierwszych, już w listopadzie 1942 r."...dwie dzielnice żydowskie Wieniawa iPodzamcze po likwidacji Żydówzrównane zostały z ziemią".T. J. Ż.4 3

KOLVOICE OFLUBLINANNUAL OF LUBLINERSIN ISRAEL AND DIASPORA"LUBLINER SHTIME" • TEL-AVIV • NOVEMBER 1999 • No. 35Jewish District in LublinIn the 16th century Lublin was a real trading centre,visited by merchants from all over the world. It was thattime that the Jewish community was in full bloom. Polishkings gave them several privileges which enabled Jews totrade in a unconstrained way. They were only not allowedto live in towns, so they tried to settle down as close to thecity walls as possible. The first Jewish houses appeared atthe foot of Lublin Castle hill. Then the buildings started tobe arranged in an organised way and shortly afterwardsthere emerged a real Jewish town.The town could be entered through the Grodzka Gate(also called Jewish). The gate was built on to thesurrounding buildings form a whole. It housed various littleshops, where you could buy actually everything: food,different odds and ends. Behind the gate the streets werefull of life, you could hear "all kinds of noise, shouts,requests, swearwords and haggling". At the beginning, thegate used to separate Jewish and Christian districts. ThenJews started to inhabit the Old Town, especially the MarketSquare and Grodzka street. .ץס the buildings were oflen In ruin. The area was inhabitedpeople of various trades which were used at the castle.There were many tailors, shoe makers, furriers andundertakers... Near the Krawiecka street there was thetightly built-up Podzamcze street where was an antiquesynagogue of the furrier trade, erected in the 17th century.The synagogue was named after Saul Wahl and stoodthere till 1942. According to a legend, Saul Wahl was a onedayking of Poland, elected out of necessity, for the periodbefore the election proper. During his short reign he is saidto have given his co-religionists several privileges. As amatter of fact, Saul Wahl was a banker, king Batory'scourtier, and he indeed favoured Jews.We should not forget the nearby Podwale street, wherethere wąs the so called "Jewish monastery", i.e. a poorhousefor the old and orphans. The Charity Association"Achizer" had also its base in that former St Lazarushospital.Having passed the Grodzka Gate you entered streetssurrounding Lublin Castle hill. It was the Krawiecka streetin the north, which ended in the Krawiecki Square at theCastle Chapel. It was the outermost boarder of the Jewishdistrict, with beautiful, original detached houses with attics,parlours and balconies. Here lived the poorest Jews andThe real centre of the Jewish district was formed by thestreets of Szeroka (also called Jewish, connectingKowalska and Ruska streets), and Jateczna. The streetsdo not exist any longer. In the Jateczna street there was atwo part Lublin synagogue (Macharama and Macharszala)named after Solomon Lurili, and there was also a Talmudacademy (corresponding to a gymnasium). The academywas founded in 1567 by Mr Isaac Maj. In the vicinity therewas a commune "bethaml drasz (house of preaching)