Pobierz publikację - KSNG Nazwy geograficzne - Główny UrzÄ d ...

In the Polish orthography one should obey a few rules,
which are sometimes self-contradictory:
a) the phonetic rule (each phone should have one corresponding
letter, e.g. in words such as dom (‘house’),
las (‘forest’), woda (‘water’));
b) the morphologic rule (a relation should be maintained
between different forms of the same word or derivative
forms although in pronunciation the old identity
has faded, e.g. in words such as próg (‘threshold’),
rów (‘ditch’) we write o with a diacritic because in
genitive singular it takes the following forms: progu,
rowu, and in derivative words prożek (‘a small threshold’),
rowek (‘a small ditch’);
c) the historic rule (it maintains the old difference in pronunciation
ż and rz, u and ó, ch and h);
d) the conventional rule, e.g. using capital letters to indicate
proper nouns.
The phonetic rule reflects the drive towards explicitness
of notification, so that the notification is in concord
with the pronunciation. The majority of Polish words are
spelled according to this rule, e.g. polski (‘Polish’), dobry
(‘good’), jasny (‘bright’), radość (‘happiness’). However,
along with the development of the language some of the
rules of pronunciation have been changed and orthographic
rules, which were accepted initially, do not correspond
to the pronunciation, cf. examples in Table 2.
The morphologic rule allows to maintain in spelling
an identity of the form of a given word although there are
some changes in pronunciation. Alternations in the pronunciation
of one word, for example in various grammatical
cases, are caused by historical processes of articulation
assimilation, simplification of consonant groups, etc. According
to this rule, dąb (‘oak’) is spelled with b, although
we pronounce p because in genitive, we have dębu and
not dępu. As a morphological justification, we often refer
to the etymological origin of a given word which is visible
in many adjective forms created from proper nouns,
cf. leszczyński from Leszno (because of the old form
Leszczno), sądecki from Sącz (former Sądecz).
According to the historical rule, today’s spelling maintains
old differences in the way of pronunciation ż – rz,
u – ó, ch – h, e.g. in such words as rzeka (‘river’) and
żuławy (‘marshland’), bród (‘ford’) and brud (‘dirt’),
chata (‘hut’) and huta (‘steelworks’).
The conventional rule usually evokes the majority of
doubts if it does not concern spelling used also in other
countries (just as the use of capital letters in one-element
proper nouns; more details on using capital and small letters
– below). Complex nouns are also spelled according to
this rule (separate spelling, hyphenated spelling, etc.).
In Polish spelling, this rule governs also the way of
marking the palatality of consonants. In the case of foreign
geographical names, it is particularly visible. We spell
a) zasada fonetyczna (każdej głosce powinna odpowiadać
jedna litera, np. w wyrazach dom, las, woda);
b) zasada morfologiczna (powinna być utrzymana więź między
różnymi postaciami jednego wyrazu lub wyrazów
pochodnych, mimo zatarcia w wymowie dawnej tożsamości,
np. w wyrazach próg, rów piszemy o z kreską, bo
w dopełniaczu liczby pojedynczej mamy formy progu,
rowu, zaś w wyrazach pochodnych prożek, rowek;
c) zasada historyczna (utrzymuje dawne rozróżnienie
w wymowie ż i rz, u i ó, ch i h);
d) zasada umowna (konwencjonalna), np. pisownia wielką
literą nazw własnych.
Zasada fonetyczna odzwierciedla dążenie do jednoznaczności
zapisu, do tego, aby zapis był zgodny z wymową.
Według tej zasady zapisywana jest większość polskich
wyrazów, np. polski, dobry, jasny, radość. Wraz z rozwojem
języka zmianie ulega jednak także część reguł wymowy
i przyjęta niegdyś ortografia nie odpowiada wymowie,
zob. przykłady w tabeli 2.
Zasada morfologiczna pozwala na zachowanie w pisowni
tożsamości formy danego wyrazu, mimo iż w wymowie
dochodzi do zmian. Oboczności w wymowie jednego
wyrazu, np. w różnych przypadkach gramatycznych,
spowodowane są historycznymi procesami upodobnień
artykulacyjnych, uproszczeń grup spółgłoskowych itp.
Wedle tej zasady dąb piszemy przez b, chociaż wymawiamy
p, gdyż w dopełniaczu mamy dębu a nie dępu.
W uzasadnieniu morfologicznym odwołujemy się często
do etymologicznego pochodzenia wyrazu, co widoczne
jest w wielu formach przymiotnikowych od nazw miejscowych,
np. leszczyński od Leszno (gdyż dawna postać
brzmiała Leszczno), sądecki od Sącz (dawne Sądecz).
Według zasady historycznej dzisiejsza pisownia zachowuje
dawne różnice w sposobie wymawiania ż – rz,
u – ó, ch – h, np. w takich wyrazach jak rzeka i żuławy,
bród i brud, chata i huta.
Zasada konwencjonalna budzi zazwyczaj najwięcej
wątpliwości, jeśli nie dotyczy pisowni stosowanej także
w innych krajach (jak pisownia jednoelementowych nazw
własnych wielką literą; szerzej o pisowni wielką i małą literą
niżej). Według tej zasady przyjęto pisownię wyrazów
złożonych (pisownia łączna lub rozdzielna, stosowanie
dywizu itd.).
W polskiej pisowni zasada ta rządzi również sposobem
oznaczania miękkości spółgłosek. W przypadku obcych
nazw geograficznych jest to szczególnie widoczne. Zapisujemy
Belgia, Dania, Portugalia, Austria, Sofia, Etiopia,
Gambia itd., chociaż w wymowie słyszymy [b«l°ja],
[dŸÊja], [p£rtugŸλja] itd. Jednocześnie po c, s, z piszemy
j, np. Chorwacja, Francja, Rosja, Tunezja.
Spółgłoski miękkie oznacza się w pisowni polskiej
w różny sposób (zob. tabela 2):
a) osobne znaki alfabetu ś, ź, ć, dź, ń stosuje się tylko
16