special section

special section
visual hellas

To κρητικό
μαχαίρι
The
Cretan
knife
Τραγουδήθηκε όσο και ο έρωτας,
βάφτηκε στο αίμα όποτε οι Κρήτες
διεκδίκησαν τη λευτεριά τους, όποτε
η τιμή του Κρητικού έγινε αντικείμενο
χλευασμού. Το κρητικό μαχαίρι στόλισε
την κρητική φορεσιά, αγκαλιάστηκε
από συλλογές μουσείων, κρύφτηκε
στα πιο παράξενα μέρη της Κρήτης, έγινε
κεντρικό θέμα θρύλων και παραδόσεων.
Απο την Εβελινα Ριζου
It has been sung as much as love, it was
stained by blood whenever the Cretans
fought for their freedom or their honor, it
decorated Cretan costumes, it embellished
museum collections, it was hidden in the
strangest regions of Crete, and it became the
main theme of legends and tradition.
By Evelina Rizou
Anekorama 177

special section
Καταστήματα
στα Μαχαιράδικα
(πάνω)
και βιτρίνα με
μαχαίρια (κάτω).
«Χίλια μαχαίρια και σπαθιά στο δρόμο να ’ν’ σπαρμένα,
τσαλαπατώ τα και περνώ κι έρχομαι σ’ εσένα».
«Even if a thousand knives and swords are on my way,
I shall trample them to reach you».
Shops in Macheradika
area (above) and
a window
with knifes (down).
178 Anekorama

νάθεμα στον Κρητικό
που δεν τιμά την Κρήτη» λέγανε οι παλιοί για όσους
απαρνιόντουσαν το κρητικό μαχαίρι, τους οποίους και
θεωρούσαν κατάπτυστους.
Σύμβολο ανδρείας, ενθύμημα παραδόσεων,
διακοσμητικό αντικείμενο συναισθηματικής κυρίως
αξίας, αναπόσπαστο στοιχείο της κρητικής φορεσιάς,
το κρητικό μαχαίρι παραμένει μοναδικό στον κόσμο και
κρατά άσβηστες τις μνήμες από τους αλλεπάλληλους
αγώνες για την ελευθερία και τις επαναστάσεις ενάντια
στους κατακτητές, από ήθη και έθιμα που η καταγωγή τους
χάνεται στα βάθη των αιώνων. Πολλές είναι οι μαντινάδες
και τα δημοτικά τραγούδια των περασμένων αιώνων που
αποδεικνύουν ότι το περήφανο αυτό αγχέμαχο όπλο που
στολίζει το ζωνάρι της παραδοσιακής κρητικής φορεσιάς
είναι άρρηκτα δεμένο με την αρχέγονη παράδοση της
«βασίλισσας της Μεσογείου».
Μια βόλτα στα μαχαιράδικα του Ηρακλείου και των
Χανίων δίνει μια γεύση από την τέχνη της κατασκευής των
μαχαιριών. Φωτιά, αμόνι, ατσάλι, σφυρί, πένσες και μακριοί
βραχίονες, καθώς και η δεξιοτεχνία του μαχαιροποιού, είναι
In the past, people used to say “Damn the Cretan who
doesn’t honor Crete”, referring to those who renounced
the Cretan knife, whom they considered despicable.
The Cretan knife, timeless symbol of bravery and tradition,
decorative item of sentimental value, unrivalled element
of the Cretan costume, is unique in the world and it
maintains intact memories of the Cretans’ successive
struggles for freedom and their revolutions against various
oppressors, as well as age-old manners and customs.
Many ‘mantinades’ (improvised rhyming couplets) and folk
songs of past centuries prove that this proud close-combat
weapon that decorates the belt of the traditional Cretan
costume is inextricably connected to the primeval tradition
of the ‘Queen of the Mediterranean Sea’.
A stroll among the knife making shops in Heraklio and
Chania provides a taste of knife making art. Fire, anvil,
steel, hammer, pliers and the knife maker’s art are the
essential elements that create the famous Cretan knife
since hundreds of years ago, the universal symbol of the
Cretans’ bravery and gallantry.
Here, we would like to give a glimpse in the nature and
history of the Cretan dagger and describe how it’s made,
before its traditional manufacture is lost eventually. Nikos
Vassilatos greatly assisted our research with his book To
Kritiko Macheri (The Cretan Dagger), which he says that it
resulted as follows: “My initial goal was to write about Cape
Gramvoussa. Four times I tried to get across – we used
caiques then – and four times I failed due to the rough sea.
So, since I had some free time, I talked to the knife makers, I
learned all their ‘secrets’ and, finally, I wrote this book!”

special section
Νεαρός Χανιώτης, γύρω στα 1880,
με τουφέκι και μαχαίρι κρητικό.
Young man from Chania, at about
1880, with a gun an a cretan knife.
«Απάνω στο λεπίδι του το κρητικό μαχαίρι
γράφει τις ιστορίες τους απ’ που μας λεν οι γέροι».
180 Anekorama

τα απαραίτητα στοιχεία που εδώ και εκατοντάδες χρόνια
δημιουργούν το περίφημο κρητικό μαχαίρι, σύμβολο της
αντρειοσύνης των Κρητικών στα πέρατα του κόσμου.
Προτού η παραδοσιακή κατασκευή του κρητικού
μαχαιριού χαθεί στο πέρασμα του χρόνου, θελήσαμε
να σας δώσουμε μια γεύση τού τι είναι τελικά το κρητικό
μαχαίρι, πώς φτιάχνεται, ποια είναι η ιστορία του. Στην
πορεία της έρευνάς μας κατέστη πολύτιμος βοηθός ο
Νίκος Βασιλάτος και το βιβλίο του Το Κρητικό Μαχαίρι, το
οποίο, όπως ο ίδιος λέει, προέκυψε ως εξής: «Αρχικός μου
σκοπός ήταν να γράψω για το Ακρωτήρι της Γραμβούσας.
Τέσσερις φορές προσπάθησα να περάσω απέναντι
–γιατί τότε περνούσαμε με καϊκάκι–, τέσσερις φορές δεν τα
κατάφερα λόγω τρικυμίας. Έτσι λοιπόν, εκμεταλλευόμενος
το χρόνο μου, μιλούσα με τους μαχαιράδες και,
μαζεύοντας όλα τους τα “μυστικά”, προέκυψε το βιβλίο!».
Μια ματιά στην ιστορία
Το σχήμα από τα νύχια των άγριων ζώων προσπάθησε
να μιμηθεί ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να
κατασκευάσει ένα εργαλείο που να τον προστατεύει από
τα θηρία και να τον βοηθάει να πιάνει την τροφή του. Και
εγένετο το μαχαίρι!
Στο Μουσείο του Ηρακλείου, μάλιστα, φυλάσσεται ένα
αγαλματίδιο πολεμιστή από τη Σητεία, μινωικής εποχής,
οπλισμένου με μαχαίρι το οποίο παρουσιάζει αρκετές
ομοιότητες με τα σύγχρονα κρητικά μαχαίρια. Σύμφωνα,
άλλωστε, με την αρχαία ελληνική μυθολογία, τα αγχέμαχα
όπλα και τα πολεμικά κράνη γεννήθηκαν στην Κρήτη.
A glance in history
Man tried to imitate the shape of the nails of wild animals
in order to create a tool that would protect him from the
beasts and would help him get his food. That’s how knives
were made originally!
In the Museum of Heraklio there is a statuette of a warrior
of the Minoan era from Sitia, armed with a knife that
resembles a lot the contemporary Cretan knives. Besides,
according to the ancient Greek mythology, close-combat
weapons and military helmets were invented in Crete by
the Kouretes, Zeus’ followers who covered the wailing of
the Olympian god when he was a baby by clanging their
swords on their shields, so that his father, god Cronus, who
wanted to kill him, fearing that when he grew up he was
going to overthrow him forcibly, would not hear him.
The history of the Cretan knife is lost in past centuries, as
the paths of the countries of the Mediterranean Basin are
entangled, making the recognition of its descent harder.
Even historians have not managed to clarify if the Cretan
knife is or isn’t totally related and identical to the Turkish
«Histories from
the past are written
on the Cretan knife’s blade».

special section
Εφευρέτες τους θεωρούνται οι Κουρήτες, ακόλουθοι του
Δία, οι οποίοι κάλυπταν με το θόρυβο των όπλων τους
τους κλαυθμούς Ολύμπιου θεού όταν ήταν βρέφος, για
να μην το ακούσει ο πατέρας του, ο θεός Κρόνος, και το
σκοτώσει, με το φόβο πως θα του αποσπάσει βίαια την
εξουσία μεγαλώνοντας.
Στα βάθη των αιώνων χάνεται η ιστορία του κρητικού
μαχαιριού, σε ένα χώρο όπου μπλέκουν οι δρόμοι των
χωρών της λεκάνης της Μεσογείου, καθιστώντας ακόμα
πιο δύσκολο το έργο της αναγνώρισης της καταγωγής
του. Ακόμα και οι ιστορικοί δεν έχουν καταφέρει να
ξεδιαλύνουν τη σύγχυση σχετικά με το αν το κρητικό
μαχαίρι έχει ή όχι την απόλυτη σχέση και ταύτιση που του
αποδίδουν με το τουρκικό μαχαίρι. Μέχρι σήμερα, η άποψη
που κυριαρχεί είναι ότι αυτό συγγενεύει με το μπιτσάκ
(στα τουρκικά σημαίνει «μαχαίρι», μπιτσακτσής σημαίνει
«μαχαιράς» και μπιτσακτσίδικα είναι τα μαχαιράδικα) και
ότι η τεχνοτροπία του πρέπει να αναζητηθεί στην έναρξη
της κατοχής των Τούρκων στο νησί, το 1669. Το μαχαίρι,
όμως, αυτό το συναντάμε όχι μόνο στην τουρκική ιστορία,
αλλά και στις σελίδες της βαλκανικής ιστορίας: στις
αφηγήσεις, στις παραδόσεις, στην κατασκευή όπλων
(προτού αυτή εκβιομηχανιστεί), στις αιματοβαμμένες
πολεμικές συρράξεις, στα καράβια που έπιαναν το ένα
λιμάνι μετά το άλλο και στους ανθρώπους που ταξίδευαν:
εμπόρους, ναυτικούς, στρατιώτες. Κάπου μέσα σε όλες
αυτές τις διαδρομές της ιστορίας των ανθρώπων και των
λαών βρίσκεται, καλά κρυμμένη, η ιστορία του κρητικού
μαχαιριού όπως το ξέρουμε μέχρι και σήμερα.
Έχοντας το χαρακτηριστικό σχήμα που θυμίζει σαΐτα,
υιοθετήθηκε με ενθουσιασμό από τους Κρητικούς και
αντιστάθηκε σθεναρά στο πέρασμα του χρόνου. Η
συναισθηματική αλλά και πρακτική πολεμική αξία του
παρέμεινε αναλλοίωτη στο πέρασμα των χρόνων, αφού
το κρητικό μαχαίρι υπήρξε απαραίτητο συμπλήρωμα της
πολεμικής εξάρτυσης του παλικαριού της Κρήτης στον
Μακεδονικό Αγώνα, στους Βαλκανικούς Πολέμους, στη
Μικρασιατική Εκστρατεία, ακόμα και κατά τη διάρκεια του
Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν οι Κρητικοί αντάρτες ήταν
οπλισμένοι και με το παραδοσιακό τους κρητικό μαχαίρι,
σύμβολο της κρητικής αντρειοσύνης και του πνεύματος
αντίστασης της Κρήτης ενάντια σε κάθε κατακτητή.
Κρητικά μαχαίρια του 19ου αιώνα.
Cretan knifes of 19th century.
«Είμαι μαχαίρι κρητικό,
όπλο τιμής και ανδρείας,
μα είμαι και ενθύμιο
ειλικρινούς φιλίας».
Με λαβή μοναδική στον κόσμο
Η λαβή του κρητικού μαχαιριού ονομάζεται «μανίκα».
Το σχήμα της είναι ποικιλόμορφο, τρεις όμως είναι οι
επικρατέστεροι τύποι: στον έναν το τελείωμά της θυμίζει
ράμφος πουλιού, στον άλλον έχει το τελείωμα που είχαν τα
ναυτικά γιαταγάνια τον 18ο και τον 19ο αιώνα, ενώ ο τρίτος,
ο κλασικός κρητικός τύπος, έχει λαβή που σχηματίζει V.
Αυτό το σχήμα V της λαβής είναι το πλέον διαδεδομένο
και εμφανίζεται μόνο στα κρητικά μαχαίρια, χαρίζοντάς
τους τυπολογικά μια μοναδικότητα, αφού σε κανέναν
άλλον τόπο πάνω στον πλανήτη δεν κατασκευάζουν
μαχαίρια με τέτοια λαβή. Η ιδιόμορφη αυτή λαβή είναι
κατασκευασμένη πάντοτε από ζωική ύλη, κέρατο ή κόκαλο,
ενώ στα πολυτελέστερα από τα κρητικά μαχαίρια είναι
κατασκευασμένη από ελεφαντόδοντο. Το λευκό κόκαλο
που συναντάται σε πολλές λαβές προέρχεται κυρίως
από βοδινά πόδια. Οι μαχαιροποιοί ακόμα και σήμερα
βράζουν το οστό με νερό, στάχτη και ασβέστη για πέντε
περίπου ώρες, ακριβώς όπως έκαναν και δύο αιώνες πριν,
182 Anekorama

knife. Until today, the prevalent view is that it’s related to
bichaq (‘knife’ in Turkish) and that its style must be sought
at the beginning of the island’s Turkish occupation, in
1669. However, we find this knife not only in the Turkish
history, but also in the Balkan history, in tales, traditions,
manufacture of weapons (before its industrialization),
bloodstained armed conflicts, ships docking in many
ports, and on various travelers: merchants, seamen,
soldiers. The history of the Cretan knife, as we know it
today, is well hidden in the historical routes of people and
populations.
The Cretans enthusiastically adopted the knife with
the characteristic shape, which strongly resisted the
passage of time. Its emotional and practical military value
remained unchanged during the years, since the Cretan
knife became the essential accessory of the military kit
of Cretan men in the Macedonian Struggle, the Balkan
Wars, the Asia Minor Campaign, even during World War
II, when Cretan rebels were armed with their traditional
knife, symbol of Cretan bravery and of their island’s spirit of
resistance against all conquerors.
A worldwide unique hilt
The Cretan knife’s hilt is called ‘manika’. It has many
shapes, but three are the most widespread: the end of the
first is like a bird’s beak, the end of the second reminds of
seamen’s yataghans in the 18th and 19th centuries, and
the third, the classic Cretan hilt, is V-shaped. This V-shaped
hilt is the most common one and only Cretan knives have
«I am a Cretan knife,
a weapon of honor and bravery,
and a souvenir
of true friendship».
it, thus typically they are unique, since knives with such a
hilt are not made anywhere else in the world. This peculiar
hilt is always made of animal matter, horn or bone, but in
the most expensive Cretan knives it’s made of ivory. The
white bone of many hilts mainly comes from bovine legs.
Even today, knife makers boil the bone with water, ash
and lime for five hours approximately, as they did two
hundred years ago, until it becomes bright white, and
then they polish it before they use it. More rarely, the knives
have dark colored hilts, made of horn.
Today, Crete’s numerous herds of goats, sheep, or bulls
still offer abundantly the raw material for the knives’ horn
hilts, whereas more rarely we see hilts made of horns of
the island’s wild goats, the well-known kri-kri. The sturdiest
and toughest horns are those of the ram and the male
goat. From the ram horns, those with ‘golden grains’
are the best, whereas the bull’s horns are shinier and
brighter. Knives with dark colored horn hilts are called
‘mavromanika’. Each bone or horn can be used to
produce only one hilt.

special section
για να αποκτήσει μια αστραφτερή λευκότητα, και ύστερα
το λειαίνουν πριν το χρησιμοποιήσουν. Σπανιότερα τα
μαχαίρια έχουν σκουρόχρωμες λαβές, κατασκευασμένες
από κέρατο. Τα πολυάριθμα κοπάδια αιγοπροβάτων
και βουβαλιών της Κρήτης προσφέρουν ακόμα και
σήμερα σε αφθονία την πρώτη ύλη για τις κεράτινες
λαβές των μαχαιριών, ενώ, σπανιότερα, συναντώνται
λαβές φτιαγμένες από τα κέρατα των αγριοκάτσικων του
νησιού, των γνωστών κρι-κρι. Τα πλέον γερά και ανθεκτικά
κέρατα είναι εκείνα του κριαριού και του τράγου. Από
τα κριαρίσια προτιμούν τα «χρυσαφένια με νερά», ενώ
τα βουβαλίσια κέρατα είναι περισσότερο στιλπνά και
λαμπερά. Τα μαχαίρια με τις σκουρόχρωμες κεράτινες
λαβές ονομάζονται «μαυρομάνικα». Κάθε κόκαλο ή κέρατο
μπορεί να χρησιμοποιηθεί για μία μόνο λαβή.
Θήκες υψηλής καλλιτεχνίας
Μεγάλη αισθητική αξία έχουν τα αργυρά «φουκάρια»,
οι θήκες των «ασημωτών» μαχαιριών. Τα αντικείμενα
αυτά μαρτυρούν την αρτιότητα της τέχνης των Κρητικών
αργυροχόων, αποτελώντας χαρακτηριστικά δείγματα
της ιδιόμορφης καλλιτεχνικής τους έκφρασης, η
οποία αποτυπώνεται ανάγλυφα πάνω στις κυλινδρικές
επιφάνειες των αργυρών θηκών των μαχαιριών. Το θηκάρι,
ή «φουκάρι» (η θήκη, δηλαδή, στην περίπτωση που
είναι ασημένιο το μαχαίρι), φτιάχνεται από ειδικευμένο
τεχνίτη που δουλεύει με τέχνη το ασήμι με το καλέμι. Το
ασήμι διπλώνεται, αφού γεμιστεί με σκόνη από κεραμίδι
ή με πίσσα, και πάνω εκεί δημιουργούνται με το καλέμι
όλα τα σχέδια, από φιγούρες μέχρι δράκους, από
γεωμετρικά σχήματα μέχρι πολεμικά σύμβολα και από
αναπαραστάσεις μαχών μέχρι εικόνες νεκρής φύσης. Στην
άκρη του θηκαριού βλέπουμε πάντα το κεφάλι ενός φιδιού
ή ενός δράκου, δεμένο με ένα κομμάτι ασημιού σε σχήμα
σπείρας, που ονομάζεται «ζέκι». Η αλυσίδα που σχηματίζει
τη θηλιά η οποία συγκρατεί τη θήκη, το «κερκέλι» δηλαδή,
είναι πλεγμένη στο χέρι από τον τεχνίτη του ασημιού,
και πάνω εκεί βρίσκουμε δεμένα από νομίσματα μέχρι
πετρούλες, ακόμα και μικρά κομμάτια από κοράλλι.
Όταν η θήκη είναι ξύλινη, ο μάστορας του κρητικού
μαχαιριού προτιμά το ξύλο της πικροδάφνης («σφάκα»
τη λένε στην Κρήτη), το οποίο πρέπει να κοπεί, όπως
λένε οι παλιοί, στη «λίγωση» του φεγγαριού για να μη
χαλάσει. Στη συνέχεια, αφού κοπεί στα δύο και πελεκηθεί
εσωτερικά, συγκολλείται και ντύνεται με λεπτό δέρμα από
ζώο, συνήθως από κατσίκα, ενώ ράβεται με γερή κλωστή ή
σύρμα από χαλκό.
Κρητικά μαχαίρια του 1895.
Cretan knifes of 1895.
«Μαχαίρι μου ατρόμητο,
απάνω μου σε θέλω,
γιατί είσαι από τα χώματα
του γέρο Βενιζέλο».
Ήθη, έθιμα και δοξασίες
Η συμβολική αξία του κρητικού μαχαιριού στην κοινωνική
ζωή της Κρήτης ήταν ιδιαίτερα μεγάλη μέχρι και πριν από
λίγες δεκαετίες. Χαρακτηριστικά, ένα από τα γαμήλια έθιμα
της Κρήτης απαιτούσε ο μελλόνυμφος Κρητικός να δωρίσει
στην αρραβωνιαστικιά του, εκτός απ’ όλα τα άλλα, κι ένα
μικρό αργυρό μαχαίρι, το «αργυρομπουνιαλάκι», όπως
το ονόμαζαν. Το μικρό αυτό μαχαίρι, το οποίο οι νεαρές
Κρητικές φορούσαν, όπως και οι άντρες, στη μέση τους,
σημειολογικά υποδήλωνε τη δέσμευση της γυναίκας. Έτσι,
κανένας άλλος δεν μπορούσε να την πλησιάσει! Επιπλέον,
λειτουργούσε ως υπενθύμιση προς την ίδια τη γυναίκα
πως οποιαδήποτε απιστία της θα είχε ως τίμημα την ίδια
της τη ζωή. Εκτός όμως από τα παραπάνω, το μαχαίρι είχε
184 Anekorama

Highly artistic sheaths
The sheaths of silver-plated knives, the silver ‘foukaria’,
have a high aesthetic value; they are characteristic
samples of the Cretan silversmiths’ distinctive but perfect
artistic expression that is embossed on the cylindrical
surfaces of the knives’ silver sheaths. A skilled artisan
produces the sheath, or ‘foukari’, by engraving the
silver, which is filled with ceramic dust or tar, and folded;
on it various patterns are engraved (figures, dragons,
geometric forms, war symbols, images of battles, or
pictures of still life). At the edge of the sheath, there is
always the head of a snake or dragon, mounted by a
spiral piece of silver, called ‘zeki’. The chain which forms
the loop that holds the sheath is called ‘kerkeli’ and the
artist twists it by hand; on it he mounts coins, small stones,
even small coral pieces.
Cretan artisans use oleander wood (in Crete it’s called
‘sfaka’) for the wooden sheaths, which, according to the
tradition, must be cut during the period of the month
when the moon becomes smaller day by day, in order
to be durable. The wood is cut in two, carved internally,
and the two parts are glued; they are covered by thin
animal skin, usually goatskin, and sewn by a tough string or
copper wire.
Manners, customs and beliefs
The Cretan knife’s symbolic value in Crete’s social
life was especially important till a few decades ago.
Characteristically, one of the island’s wedding customs
«My fearless knife,
I keep you on me,
because you come
from sacred Crete».
required that the groom should offer to his fiancée a small
silver dagger, the ‘argyrobounialaki’, among his other
presents, which the young women placed at their waist,
like the men, to indicate their commitment; thus, no other
man could approach them! In addition, it was a reminder
to the woman that if she were unfaithful, she would die.
Finally, the dagger had a practical value, since the young
Cretan girl could defend herself and her honor with it, if
she was in danger.
In the past, Cretan customs demanded the placement
of a small ‘mavromaniko’ dagger in the bride’s shoe, to
guarantee the success and solid founding of the new
family, and to repel the spells of those who envied her
luck. In fact, after the wedding ceremony, the couple
should engrave a cross on the house’s doorstep by the
‘mavromaniko’ dagger, to drive the evil spirits away from
their home.
In some regions of Crete, when a boy was christened,
the godfather used to offer him a Cretan knife and a gold

και πρακτική αξία, μιας και η νέα Κρητικιά μπορούσε με
αυτό να υπερασπιστεί τον εαυτό της και την αξιοπρέπειά
της, όταν αυτά κινδύνευαν.
Επίσης, τα κρητικά έθιμα παλιότερα απαιτούσαν, για
την επιτυχία του γάμου και τη στέρεη θεμελίωση της νέας
οικογένειας, να τοποθετείται στο παπούτσι της νύφης ένα
μικρό μαυρομάνικο μαχαίρι. Έτσι, δεν θα έπιαναν τη νύφη
τα μάγια όσων φθονούσαν την τύχη της. Μετά τη γαμήλια
τελετή το ζευγάρι έπρεπε να χαράξει με το μαυρομάνικο
μαχαίρι ένα σταυρό στο κατώφλι του σπιτιού, ώστε να μη
φωλιάσουν μέσα σε αυτό τα κακά πνεύματα.
Σε μερικές περιοχές της Κρήτης, όταν βαπτιζόταν
αγόρι, ο νονός συνήθιζε να χαρίζει στο βαφτισιμιό του
και ένα κρητικό μαχαίρι μαζί με ένα χρυσό νόμισμα.
Μικροσκοπικά μαυρομάνικα μαχαίρια χρησιμοποιούνταν
για την κατασκευή φυλακτών των μικρών παιδιών από
τους δαίμονες. Επίσης, όταν μια γυναίκα έχανε ένα
παιδί, κρεμούσε ένα μικρό μαυρομάνικο μαχαίρι ως
προστατευτικό για τα άλλα της παιδιά, για να μην τα
αγγίξει κι αυτά ο χάρος!
Το κρητικό μαχαίρι –το μαυρομάνικο πάντα–
χρησιμοποιούνταν ακόμα και σε μαγικές τελετές. Στην
προσπάθειά τους να κυριαρχήσουν στις δυνάμεις της
φύσης, να υπερβούν τους φυσικούς νόμους και να
ελέγξουν τη ζωή των ανθρώπων μέσω των δαιμόνων,
οι μάγοι, αφού χάραζαν με το μαυρομάνικο μαχαίρι
έναν κύκλο στο χώμα, στη συνέχεια το κάρφωναν στο
κέντρο του. Την πρακτική αυτή ασκούσαν οι μάγοι του
νησιού κυρίως σε μια μαγοδαιμονική συνάντηση η οποία
ονομαζόταν «νταβέτι».
Την πιο χαρακτηριστική περιγραφή της χάραξης του
μαγικού κύκλου με μαυρομάνικο μαχαίρι στην Κρήτη,
με σκοπό την επίτευξη κάποιου μαγικού σκοπού, μας τη
δίνει ο λαογράφος Νικόλαος Πολίτης, περιγράφοντας
πώς οι λυράρηδες μάθαιναν από τις νεράιδες να παίζουν
με δεξιοτεχνία τη λύρα τους: «Όποιος θέλει να μάθει
να παίζει καλά λύρα, πηγαίνει μεσάνυχτα σε ένα έρημο
σταυροδρόμι, κι εκεί χαράζει κάτω στη γη με μαυρομάνικο
μαχαίρι ένα γύρο, μπαίνει μέσα, κάθεται και παίζει. Σε
λίγο έρχονται ολούθε οι νεράιδες και τον τριγυρνούν. Ο
σκοπός τους δεν είναι καλός, θέλουν να τον πατάξουν.
Μα, αφού δεν μπορούν να μπουν στον κύκλο που είναι
χαραγμένος με μαυρομάνικο μαχαίρι, κοιτάζουν με κάθε
τρόπο να τον ξεπλανέψουν και να τον τραβήξουν έξω. Του
λένε γλυκά λόγια, όμορφα τραγούδια και του κάνουν χίλια
δυο τσακίσματα, μα εκείνος, αν είναι φρόνιμος, πρέπει
να εξακολουθεί να παίζει ατάραχος λύρα, χωρίς να βγει
από τον κύκλο. Αφού δεν τα καταφέρουν, τον καλούν να
βγει από τον κύκλο για να τον μάθουν να παίζει καλύτερα.
Εκείνος τίποτα. Τότε, του ζητούν τη λύρα. Ο λυράρης
τη δίνει, φυλάγεται όμως να μη βγει έξω από τον κύκλο
το χέρι ή άλλο μέρος του σώματος, γιατί του κόβεται ή
ζουρλαίνεται. Τότε αρχίζει μια νεράιδα να παίζει με τέχνη και
στη συνέχεια του επιστρέφουν τη λύρα, με την ελπίδα ότι θα
πειστεί να βγει από τον κύκλο για να τον βλάψουν».
Ο Πολίτης περιγράφει ότι η παράδοση της λύρας από το
λυράρη στις νεράιδες και, αντίστροφα, από τις νεράιδες
στο λυράρη, χωρίς να περνάει κανένας τα όρια του κύκλου
που χαράχτηκε με το μαυρομάνικο μαχαίρι, συνεχίζεται όλη
τη νύχτα, μέχρι να λαλήσει ο πρώτος κόκορας. Τότε εκείνες
του ζητούν να τους δώσει κάτι δικό του, και για αντάλλαγμα
θα του μάθουν να παίζει λύρα σαν αυτές.

coin. Tiny ‘mavromanika’ daggers were used to make
amulets that protected the children from the demons.
Also, when a woman lost a child, she used to hang a small
‘mavromaniko’ dagger to protect her other children from
death!
The Cretan dagger – always the ‘mavromaniko’ – was
even used in magic rites. In their effort to master the forces
of nature, to go beyond its laws and to control human lives
through demons, the magicians used to trace a circle on
the ground by a ‘mavromaniko’ dagger, and fix it at its
center. This practice of the island’s magicians was called
‘daveti’ and it occurred in meetings of witchcraft with
demons.
Folklorist Nikolaos Politis characteristically describes the
tracing of the circle on the ground by a ‘mavromaniko’
dagger for a magic purpose, in Crete, referring to the
instruction of a lyre player by fairies in order to play his lyre
skillfully: “The lyre player who wants to learn to play the
lyre well, goes to a deserted junction at midnight, traces a
circle on the ground by a ‘mavromaniko’ dagger, then he
sits inside the circle and he plays. After a while, the fairies
come and move around him; they are mischievous, they
want to punish him, but since they cannot enter the circle,
they try to seduce him and pull him out of it. They speak
to him tenderly, they sing beautiful songs and they make
innumerable tricks, but he must continue to play his lyre
coolly, if he is clever, and not go out of the circle. They ask
him to get out of the circle in order to teach him to play
the lyre better, but he doesn’t respond. Then, they ask him
to give them his lyre. The lyre player gives his lyre carefully,
keeping his hand and every part of his body in the circle,
otherwise they will cut it, or they will drive him mad. A fairy
begins to play the lyre beautifully, then she returns the lyre
Το κρητικό μαχαίρι αποτελεί ένα από
τα κλασικά σουβενίρ για τους επισκέπτες
της Κρήτης, Έλληνες και ξένους.
Cretan knife is a classic souvenir for the
visitors of Crete, Greeks and foreigners.

special section
Ο λυράρης τούς δίνει συνήθως ένα νύχι του και εκείνες
του μαθαίνουν να παίζει με εξαιρετική δεξιοτεχνία κι ύστερα
χάνονται με το πρώτο φως της μέρας. Για το λόγο αυτόν
παλιότερα, αν έπαιζε κανένας λυράρης με πολλή τέχνη τη
λύρα του, έλεγε: «Αμ’ ίντα θαρρείτε; Εγώ τη λύρα την έμαθα
στο σταυροδρόμι».
Σταύρος Πατεράκης,
τεχνίτης κρητικού μαχαιριού
«Καθαρά από τύχη βρέθηκα στα μαχαιράδικα» μας
λέει ένας από τους ελάχιστους τεχνίτες παραδοσιακών
κρητικών μαχαιριών στα Χανιά, ο Σταύρος Πατεράκης.
«Αν δεν έχεις τρέλα, δεν την κάνεις αυτή τη δουλειά»
εξομολογείται ο 49χρονος μαχαιράς, που από τότε που
θυμάται τον εαυτό του περιτριγυρίζεται από κρητικά
μαχαίρια. «Ο πατέρας μου έτυχε να έχει καφενείο στα
Μαχαιράδικα. Κάπως έτσι προέκυψε και η ενασχόλησή μου
με τα μαχαίρια. Από τα 8 μέχρι τα 22 μου χρόνια, που πήγα
φαντάρος, αυτό έκανα. Μετά
εργάστηκα ως οικοδόμος, αλλά
ένας τραυματισμός με έφερε πίσω
στα Μαχαιράδικα. Ήταν η μοίρα
μου!» λέει χαριτολογώντας ο κ.
Πατεράκης, ο οποίος ξεκαθαρίζει
πως για να φτιάξεις ένα κρητικό
μαχαίρι πρέπει να ασχολείσαι με
όλες τις τέχνες. «Το κρητικό μαχαίρι
θέλει ζωγραφική, γλυπτική και
πολλή… επιμονή! Δεν είναι τόσο
«Το κρητικό
μαχαίρι θέλει
ζωγραφική, γλυπτική
και πολλή... επιμονή!»
απλό όσο φαίνεται. Χρειάζεται συγκέντρωση και, πάνω απ’
όλα, αγάπη για αυτό που κάνεις».
Μετά λύπης του ο κ. Πατεράκης διαπιστώνει πως η
αρχική μορφή του κρητικού μαχαιριού έχει αλλοιωθεί
με το πέρασμα των χρόνων. «Το κρητικό μαχαίρι έχει
εμπορευματοποιηθεί τόσο, που κοντεύει να ξεχαστεί. Ακόμα
κι εδώ στην Κρήτη υπάρχουν άνθρωποι που δεν γνωρίζουν
την ύπαρξή του!» Και διευκρινίζει: «Τα αυθεντικά κρητικά
μαχαίρια δεν έχουν πάνω τους μαντινάδες, όπως τα
διάφορα σουβενίρ που κυκλοφορούν στα μαγαζιά. Σε ένα
παραδοσιακό μαχαίρι θα βρείτε σκαλισμένα σχέδια, όπως
τους δύο αντικριστούς δράκους, που αποτρέπουν το κακό,
ή το κυπαρίσσι, που θεωρείται σύμβολο μακροζωίας! Αυτό
είναι το αυθεντικό μαχαίρι!».
Όσο για το αν η οικονομική κρίση έχει «χτυπήσει» το
κρητικό μαχαίρι; «Κακά τα ψέματα, ο κόσμος δεν έχει
χρήματα για πολυτέλειες, όπως μπορεί να θεωρηθεί η
δημιουργία ενός κρητικού μαχαιριού. Να σκεφτείς ότι
φέτος δεν είχα καμία παραγγελία
από μαγαζιά που φτιάχνουν
μαχαίρια. Ακόμα και παλιότερα
οι ευκατάστατοι ήταν εκείνοι που
ήθελαν να έχουν ένα κρητικό
μαχαίρι!» μας λέει χαρακτηριστικά
και συμπληρώνει: «Ο 16άχρονος
γιος μου μαθαίνει την τέχνη
και μακάρι να συνεχίσει την
παράδοση όπως του τη
διδάσκω…».

to the lyre player, hoping to convince him to go out of the
circle so that they can harm him”.
Politis says that the transfer of the lyre from the player to
the fairies and vice versa, without anyone of them crossing
the boundary of the circle, goes on all night long, until
they hear the first cock. Then, the fairies ask the lyre player
to give them something personal in order to teach him to
play the lyre like them. Usually, he gives them one of his
nails and they teach him to play very skillfully, and finally
they disappear at the break of dawn. That’s why, in the
past, if a lyre player played especially skillfully, he used to
say: “What do you think? I learned to play at the junction”.
Stavros Paterakis,
Cretan knife artisan
“I found myself at the knife making shops purely by
luck” says Stavros Paterakis, one of the few artisans of
traditional Cretan knives in Chania. “If you don’t love this
job, you can’t do it” confesses
the 49-year old craftsman. He
remembers being surrounded by
Cretan knives since he was small.
“My father had a coffee shop
in the knife making area, and
somehow I became involved in
their manufacture since I was 8
years old until my military service
at 22. Afterwards, I worked as a
construction worker, but I was
«The Cretan knife
needs painting,
sculpture and
a lot of... perseverance!»
injured and I returned to the knife making area. It was my
fate!” he jokes, and he explains that in order to make a
Cretan knife, one must use all the arts. “The Cretan knife
needs painting, sculpture and a lot of… perseverance! It’s
not as simple as it looks. It needs concentration and, most
of all, you must love this task”.
Mr. Paterakis sadly ascertains that the original form of the
Cretan knife has been altered with the passage of time.
“The Cretan knife has been commercialized so much that
it’s almost forgotten. Even here, in Crete, there are people
who don’t know its existence!”. And he explains: “Genuine
Cretan knives don’t have ‘mantinades’ on them, like the
souvenirs that you see in the shops. On traditional knives
there are engraved patterns, like two dragons facing
each other, which prevent evil, or the cypress tree, that
is considered a symbol of longevity! That’s the genuine
knife!”.
Has the financial crisis affected the Cretan knife? “It’s
true that people don’t have
money to spend on luxuries, like
Cretan knives. This year, I didn’t
get any orders from knife making
shops. Even in the past, the
prosperous people mainly wanted
to own a Cretan knife!” Stavros
Paterakis says. and he adds: “My
16-year old son learns my art and
I hope that he will continue the
tradition that I teach him…”