pełna wersja do pobrania

J Stoma 2011, 64, 7: 490-497
© 2011 Polish Dental Society
http://www.czas.stomat.net
Function and significance of the human vomeronasal
organ in relation to orthognathic surgery
– review of literature
Czynność i rola narządu lemieszowo-nosowego w stosunku do
zabiegów ortognatycznych – przegląd piśmiennictwa
Bartłomiej Szczodry, Danuta Samolczyk-Wanyura
Departament of Cranio-Maxillofacial Surgery, Oral Surgery and Implantology, MUW
Head: Prof. D. Samolczyk-Wanyura
Summary
Introduction: Vomeronasal Organ (VNO) is an
auxiliary olfactory sense organ that is found in
many animals. It functions as a receptor mainly to
detect chemical substances called pheromones and
has a significant role in animal communication.
So far, it has not been confirmed whether human
VNO performs the same role in receiving stimuli
in the form of chemical compounds. Nonetheless,
a number of researchers point to the vomeronasal
organ as the potential chemical signals receptor.
During orthognathic procedures involving maxilla
mobility, VNO might be dislocated, damaged or
completely destroyed. If the vomeronasal organ
performs a function attributed by some authors, its
loss as a result of surgical intervention may influence
patients’ post-operative behaviour.
Aim of the study: To describe the function, structure
and role of the human vomeronasal organ in relation
to orthognathic surgery on the basis of literature.
Conclusions: On account of significantly improved
patients’ self-assessment and physical attractiveness
following orthognathic surgery, it is difficult to assess
whether the loss of the VNO exerts any impact on
interpersonal relations. In literature, one can find
conflicting reports on this matter. Further research
is needed to determine if and what kind of role the
human vomeronasal organ performs in detecting
signals from the outside world.
Streszczenie
Wprowadzenie: narząd lemieszowo – nosowy (Vomeronasal
Organ – VNO) występujący u wielu zwierząt
jest narządem zmysłu pełniącym czynność receptora
odbierającego sygnały ze świata zewnętrznego za
pomocą substancji chemicznych zwanych feromonami.
Ma to ogromne znaczenie w komunikacji zwierząt.
Do tej pory nie potwierdzono, aby ludzki VNO
pełnił podobne czynności u człowieka w zakresie
odbierania bodźców w formie związków chemicznych.
Duża grupa badaczy, jako potencjalny receptor
odbierający sygnały przekazywane przez feromony
wskazuje na narząd lemieszowo-nosowy. W
czasie zabiegów ortognatycznych polegających na
mobilizacji szczęki, może dochodzić do przemieszczenia,
uszkodzenia lub całkowitego zniszczenia
tego organu. Jeśli VNO u ludzi pełni czynność jaką
przypisują mu niektórzy badacze, jego utrata może
mieć wpływ na zachowania pacjentów po zabiegach
ortognatycznych.
Cel pracy: na podstawie przeglądu piśmiennictwa
opisano budowę oraz rolę narządu lemieszowo-nosowego
w stosunku do zabiegów ortognatycznych.
Podsumowanie: ze względu na duże zmiany w wyglądzie
i samoocenie pacjentów po zabiegach ortognatycznych
niezwykle trudno jest stwierdzić, czy
sama utrata VNO ma jakikolwiek wpływ na relację
w kontaktach z innymi ludźmi. W piśmiennictwie
istnieją sprzeczne doniesienia dotyczące tego problemu.
Z całą pewnością niezbędne są dalsze badania,
które mogłyby odpowiedzieć na pytanie, czy i
jaką czynność pełni VNO w odbieraniu sygnałów ze
świata zewnętrznego.
KEYWORDS:
orthognathic surgery, vomeronasal organ, pheromones
HASŁA INDEKSOWE:
chirurgia ortognatyczna, narząd lemieszowo-nosowy,
feromony
490

2011, 64, 7 Vomeronasal organ
Introduction
Human vomeronasal organ (VNO) was
described in 1703 by Frederic Ruysch. In
1809, Ludwig Levin Jacobson found VNO in
other mammals and described it in an Annales
Musée Histoire Naturelle report. 1 Vomeronasal
organ in Homo sapiens species is regarded as
a phylogenetic remnant (atavism). In humans,
this organ regressed as a result of evolution but
in other animal species similar structures occur
and perform a chemosensory function.
So far, it has not been possible to determine
the mechanism by which chemical transmitters
called pheromones (from Greek “ferein”
(transfer) and “horme” (excitation)), influence
human behaviour. Even though many
scientific centres including the University of
California in Berkeley, Stanford University
and the Karolinska Institut carry out studies
on this chemical compound, we still cannot
answer many essential questions regarding
this issue. Most scientists believe that human
pheromones do exist but they cannot clarify
from the scientific point of view where exactly
their receptors are, and which brain structures
they affect. Many reports point to VNO as
a potential chemoreceptor which detects
information transferred by pheromones.
Orthognathic surgery is a discipline aimed at
correcting congenital or acquired deformities
of the facial part of the cranium. One of the
surgical procedures for correcting cranial
bones relationship is Le Fort I maxillary
osteotomy. As a result of this procedure,
maxillary bones are mobilized and put in a
new planned position. The osteotomy line
extends bilaterally from the inferior rim of the
nasal floor to the lateral pyriform rims, travels
horizontally above the dental apices, crosses
below the zygomaticomaxillary junction, and
traverses the pterygomaxillary junction to
Wstęp
Ludzki narząd lemieszowo-nosowy (vomeronasal
organ – VNO) został opisany w 1703r.
przez Frederica Ruyscha. W 1809 r. uczony
Ludwig Levin Jacobson odnalazł VNO u innych
ssaków i opisał go w raporcie Annales
Musée Histoire Naturelle. 1 Narząd lemieszowo-nosowy
u gatunku Homo sapiens traktowany
jest jako pozostałość filogenetyczna (atawizm).
U człowieka narząd ten w wyniku ewolucji
uległ regresji. U innych gatunków zwierząt
podobne struktury występują i pełnią rolę
chemoreceptorów.
Do tej pory nie udało się ustalić w jakim mechanizmie
przekaźniki chemiczne nazywane
feromonami od greckiego ferein – niesie,
oraz horme – pobudzenie, oddziaływają na nasze
zachowanie. Pomimo tego, że badaniami
nad tymi związkami zajmują się ośrodki naukowe,
tj.: Uniwersytet Kalifornijski w Berkeley,
Uniwersytet Stanforda, czy szwedzki Instytut
Karolinska, nie znaleziono odpowiedzi na wiele
zasadniczych pytań jakie nurtują naukowców
na całym świecie zajmujących się tym zagadnieniem.
Większość uczonych uważa, że ludzkie feromony
istnieją, ale nie potrafią oni z naukowego
punktu widzenia odpowiedzieć gdzie jest ich
punkt zaczepienia oraz w jakim mechanizmie i
na jakie struktury mózgu oddziaływują. Duża
grupa badaczy jako potencjalny receptor odbierający
sygnały przekazywane przez feromony
wskazuje narząd lemieszowo-nosowy.
Chirurgia ortognatyczna to dział medycyny
zajmujący się korektą wrodzonych i nabytych
deformacji twarzowej części czaszki. Jedną z
technik zabiegowych służących poprawie wzajemnych
stosunków kości czaszki jest osteotomia
szczęki typu Le Fort I. W trakcie tej procedury
dzięki mobilizacji kości szczęk istnieje
możliwość ich ustawienia w nowej pozycji.
Linia osteotomii przebiega obustronnie od dol-
491

B. Szczodry, D. Samolczyk-Wanyura J Stoma
the maxillary tuber. One of the stages of this
procedure is a nasal septum fracture above
its floor. During this procedure, VNO may
be dislocated, damaged or destroyed together
with the supplying nerves.
Aim of the study
On the basis of literature, the structure and
role of the vomeronasal organ was described
with regard to orthognathic procedures.
Anatomy and occurrence of the
vomeronasal organ
The existence of VNO in the human embryo
is undisputed. 2 In adults, its presence is still
controversial despite results of many research
based on endo– and microscopic studies which
clearly indicate its existence. Scientific reports
reveal the VNO structure at least unilaterally in
90% or more subjects. 3 Other studies confirm
its presence in 50% or fewer subjects. 4 There
are also reports which negate the existence
of VNO in adults and state that it completely
regresses during fetal development. 5,6
The vomeronasal organ is identified as a
blind ending tube 1 cm in length. It is situated
in vomer’s vicinity about 2 cm into the nasal
cavity, 2 cm inward the nostril. In 84% of
cases, the VNO opening size was smaller than
0.2 mm, and only in 17% of the population it
can be observed without magnifying tools. 4
The VNO is located on both side of the
septum in the lower part of the nasal septum
cartilage, extending backwards along the nasal
septum adjacent to vomeronasal cartilage and
contacting incisive ducts. These ducts run in
the incisive canal, from the nasal cavity floor
to the oral cavity vault constituting the last
connection between oral and nasal cavities.
Both incisive ducts end in the oral cavity
around the incisive papilla.
nego brzegu dna nosa apertura piriformi ku tyłowi
przez zachyłek zębodołowy zatoki szczękowej,
aż do guza szczęki. Jednym z etapów
zabiegu jest również odłamanie przegrody nosa
ponad jego dnem. W wyniku tego zbiegu może
dojść do przemieszczenia, uszkodzenia lub całkowitego
zniszczenia narządu lemieszowo-nosowego
wraz z zaopatrującymi go nerwami.
Cel pracy
Na podstawie piśmiennictwa opisano budowę
oraz rolę narządu lemieszowo-nosowego w
stosunku do zabiegów ortognatycznych.
Anatomia i występowanie narządu lemieszowo-nosowego
Bezdyskusyjnie opisano VNO u ludzkiego
płodu. 2 Obecność VNO u dorosłego człowieka
jest nadal dyskutowana, pomimo opublikowanych
wyników badań endoskopowych i
mikroskopowych, które dobitnie wskazują na
jego istnienie. Doniesienia naukowe mówią
o przynajmniej jednostronnym występowaniu
VNO u 90% i więcej badanych. 3 Inne badania
naukowe donoszą o występowaniu narządu
lemieszowo-nosowego u 50% i mniej badanych.
4 Z kolei istnieją prace, które negują
występowanie tego narządu u osób dorosłych
i donoszą o jego całkowitym zaniku w czasie
rozwoju płodu ludzkiego. 5,6
Narząd lemieszowo-nosowy ma postać ślepo
zakończonego kanalika o długości około 1cm.
Położony jest w pobliżu lemiesza około 2cm
od nozdrzy w głąb jamy nosa. VNO rozpoczyna
się niewielkim otworkiem, którego średnica
u 84% badanych jest mniejsza niż 0,2mm
i tylko w 17% udaje się zaobserwować bez
urządzeń powiększających. 4 VNO występuje
po obu stronach przegrody w dolnym odcinku
chrząstki przegrody nosa. Biegnie ku tyłowi
wzdłuż chrząstki przegrody nosa przylegając do
492

2011, 64, 7 Vomeronasal organ
Function of the human vomeronasal
organ
Issues relating to the VNO function raise
particular controversy and polarize scientists
who express conflicting opinions on this
matter. From the anatomical point of view, the
human VNO is not possessed with a standard
receptor structure, from which a bundle of
nerve fibres transmit signals to the central
nervous system.
It has been demonstrated that adult human
vomeronasal organ has a limited number of
bipolar cells, which were distinguished with
specific markers for cells of neural origin. 6,7
In addition, a significantly higher density
of axons has been observed in the mucosa
in the vicinity of VNO, in comparison with
other nasal mucosa. 8 On the other hand,
nerve cells observed around VNO have no
synaptic contacts with the vomeronasal organ.
There is no evidence that there is any neuron
connection to or from the VNO. 9 How this
organ is supposed to fulfil its function affecting
the CNS responsible for human behavior is
unknown.
It has been proven that a human being
excretes substances which affect the brains of
people around. There are reports describing
changes in the mood of people who have contact
with chemicals extracted from human skin,
containing androstandione and estratetraenyl
compounds. 10,11 The same substances
stimulate the vomeronasal organ. Local VNO
electrophysiologic response after the application
of small amounts of these substances into the
area where the VNO is located has also been
reported. 12,10 Conventional odours failed to
elicit such a response. 13
Androstedione breathed in by women
significantly raises their spirits and produces
sexual arousal. Moreover, it has been observed
that this substance has an influence not only
chrząstki lemieszowo-nosowej i kontaktując się
z przewodami przysiecznymi. Przewody te biegną
w kanale przysiecznym z dna jamy nosowej
do sklepienia jamy ustnej i są ostatnią pozostałością
połączenia jamy ustnej i nosowej. Oba
przewody przysieczne w jamie ustnej uchodzą
w okolicy brodawki przysiecznej.
Czynność narządu lemieszowo-nosowego
Zagadnienie znaczenia VNO wzbudza szczególne
kontrowersje i dzieli środowiska naukowe
na dwa obozy, które wyrażają odmienne
opinie na ten temat. Biorąc pod uwagę anatomiczne
aspekty, ludzki narząd lemieszowo-
-nosowy nie ma typowej struktury receptora,
skąd włókna nerwowe przekazują informacje
do OUN. Wykazano natomiast, że VNO u ludzi
dorosłych zawiera niewielką liczbę komórek
bipolarnych, które oznaczono specyficznymi
markerami dla komórek wywodzących się
z układu nerwowego. 6,7
Zaobserwowano również znacząco większą
liczbę aksonów na błonie śluzowej w pobliżu
VNO w porównaniu do innych obszarów nosa.
8 Komórki nerwowe położone w sąsiedztwie
VNO nie mają połączeń neuronalnych z narządem
lemieszowo-nosowym. Nie ma dowodów
na to, że istnieją jakiekolwiek połączenia neuronalne
biegnące do lub z VNO. 9 Nie wiadomo
w jaki sposób organ ten miałby spełniać swoja
czynność oddziałując na ośrodki układu nerwowego
odpowiadające za ludzkie zachowania.
Naukowcy ustalili, że człowiek wydziela
substancje wpływające na mózg osób znajdujących
się jego otoczeniu. Istnieją doniesienia
opisujące zmianę nastroju u ludzi mających
kontakt z ekstraktem otrzymanym z ludzkiej
skóry zawierającym takie związki jak androstedion
i estratetraenol. 10,11 Te same substancje
powodują także pobudzenie narządu lemieszowo-nosowego.
Opisano lokalne pobudzenie
elektryczne VNO po aplikacji niewielkiej
493

B. Szczodry, D. Samolczyk-Wanyura J Stoma
on the area in the women’s brain responsible
for scent but also on vision, attention and
emotions. Presumably, signals passed on by
pheromones circumvent analytic centres in
cerebral cortex on their way to brain, and
directly reach centres phylogenetically older
(amygdale and limbic) which are recognized as
the seat of emotional, hormonal and autonomic
control. For this reason, people do not have to
be aware of their existence or even feel them.
Bypassing centres of consciousness enables
their imperceptible activity. On the other
hand, many publications challenge VNO’s
active contribution in detecting chemical
signals. 13,14
Physical and histological examinations
of the human VNO suggest that this organ
contains a small number of neurons, and is
mostly made up of epithelial cells that have
no sensory function, and human perception
of the putative pheromones (androstadienone,
estratetraenol) does not require VNO
stimulation. 15,16 Research on human brain
activity did not find any support for the
hypothesis that the VNO participates in the
reception of odorous stimuli. No change in the
pattern of brain activity after stimulation with
AND (endogenous chemical androstadienone)
was reported. 17
Orthognathic surgery and VNO
Since so many conflicting report can be
found in literature concerning the activity
or even the very occurrence of the VNO in
human adults, it is very difficult to analyze
and evaluate the influence of orthognathic
surgery as related to the subject matter of this
study. Orthognathic procedures, likewise other
surgical procedures which modify patients’
appearance, alter their lives. Retrospective
studies report a very high level of satisfaction
following orthognathic surgery. Patients who
ilości tych substancji, dokładnie w rejonie odpowiadającym
występowaniu narządu lemieszowo-nosowego.
10,11 Konwencjonalne zapachy
nie wywoływały takiej odpowiedzi. 13
Androstadienon wyraźnie poprawia nastrój
wdychających go kobiet i zwiększa ich podniecenie
seksualne. Zauważono także, że substancja
ta wpływa nie tylko na rejony w mózgu kobiet
związane z zapachem, lecz także ze wzrokiem,
uwagą i emocjami. Przypuszczalnie sygnały
przekazywane przez feromony w swej
drodze do mózgu omijają ośrodki analizujące
w korze mózgowej, bezpośrednio dochodząc
do ośrodków starszych filogenetycznie
(ciało migdałowate, układ limbiczny), które
odpowiedzialne są za reakcje emocjonalne i
popędowe. Dlatego właśnie z działania narządu
przylemieszowego nie musimy sobie
zdawać sprawy, a nawet ich nie musimy czuć.
Ominięcie ośrodków świadomości pozwala na
jego niezauważalną prace.
Wiele publikacji poddaje w wątpliwość czynny
udział narządu lemieszowo-nosowego w odbieraniu
sygnałów chemicznych. 13,14 Badania
fizykalne i histologiczne VNO sugerują, że organ
ten zawiera niewielką liczbą neuronów i
tworzą go głównie komórki nabłonka nie pełniące
przy tym czynności receptora, zaś odbieranie
przez człowieka sygnałów przypuszczalnych
feromonów (androstedionowych i estratetraenolowych)
nie wymaga stymulacji VNO.
15,16 Badania nad aktywnością pracy mózgu nie
dostarczyły żadnych dowodów na to, że VNO
bierze udział w odbieraniu sygnałów zapachowych.
Nie stwierdzono zmian wzorca aktywności
pracy mózgu po stymulacji AND (endogenous
chemical androstadienone). 17
Zabiegi ortognatyczne a VNO
Z uwagi na sam fakt istnienia tak sprzecznych
doniesień dotyczących czynności, a nawet
samego występowania VNO u dorosłych
494

2011, 64, 7 Vomeronasal organ
had their faces corrected, do not regret their
decisions and an overwhelming majority is
pleased with the outcome. They report higher
self-esteem and improved relationships with
other people. It is, therefore, extremely difficult
to verify whether altered demeanour following
orthognathic surgery has in any way been
connected with the destruction or damage to
the vomeronasal organ.
It is possible to find studies whose authors
claim that anatomical damage to the VNO
during LeFort I osteotomy leads to changes in
patients’ preferences and sexual behaviour. In
their opinion, VNO is the inhibiting centre for
inappriopriate behaviour towards the opposite
sex. Patients with damaged VNO may manifest
inappropriate behaviour characterized by
promiscuity. 18 This theory is very controversial
and cannot be confirmed by any supporting
studies.
Scientists who challenge the VNO tend
to be very critical of such theories. Basing
on many studies they propose that potential
destruction of the VNO during orthognathic
procedure cannot possibly have any influence
on the patient’s behavior postoperatively. They
do not negate the pheromone activity itself but
attribute the receptor’s activity to the MOE
(Main Olfactoriu Epithelium). 19
Discussion
The question whether if VNO perform the
function of a chemoreceptor and is to detect
signals through chemical compounds called
pheromones remains the subject of research.
is still controversial. The VNO consisting of
two spheres of sensory cells can be found
within the nose at its base in the region well
separated from the olfaction zone. In the
opinion of some scientists, the VNO is merely
a non-functional remnant inherited from our
ludzi, niezwykle trudno jest analizować i ocenić
wpływ zabiegów ortognatycznych odnosząc się
do poruszonego w pracy zagadnienia. Zabiegi
ortognatyczne, tak jak inne zabiegi zmieniające
wygląd człowieka, powodują zmiany w jego
życiu. Wiele badań dowodzi, że pacjenci, u których
wykonano zabieg korekcyjny twarzowej
części czaszki, nie żałują swojej decyzji, a zdecydowana
większość z nich jest zadowolona z
wyników leczenia. Pacjenci zaznaczają wyższą
samoocenę i poprawę relacji w kontaktach z innymi
ludźmi. Z uwagi na powyższe czynniki,
niezwykle trudno jest stwierdzić, czy na zmiany
w zachowaniu osób po zabiegach ortognatycznych
ma wpływ zniszczenie lub naruszenie
narządu lemieszowo-nosowego.
W piśmiennictwie naukowym można znaleźć
prace, których autorzy uważają, że naruszenie
struktury anatomicznej, jaką jest narząd
lemieszowo-nosowy podczas osteotomii
Le Fort I, prowadzi do zmiany upodobań i zachowań
seksualnych pacjentów. Autorzy pracy
są zdania , że VNO jest ośrodkiem hamującym
nieodpowiednie zachowania w relacjach odnoszących
się do płci przeciwnej. Ich zdaniem,
osoby ze zniszczonym narządem lemieszowo-
-nosowym mogą wykazywać niestosowne zachowania,
cechujące się rozwiązłością w relacjach
damsko-męskich. 18 Teoria ta budzi wiele
kontrowersji i nie jest poparta żadnymi badaniami,
które mogłyby ją potwierdzić.
Krytycznie do tego rodzaju teorii odnoszą
się autorzy prac, negujący VNO. Opierając
się na licznych pracach naukowych są zdania,
że ewentualne zniszczenie narządu lemieszowo-nosowego
podczas zabiegu nie może mieć
żadnego wpływu na zmianę zachowania pacjenta
w okresie pooperacyjnym. Nie poddają
w wątpliwość działania samych feromonów
ale czynność receptora przypisują właściwemu
narządowi węchowemu (Main Olfactoriu
Epithelium – MOE). 19
495

B. Szczodry, D. Samolczyk-Wanyura J Stoma
ancestors. For others, it is a functional organ
but acting beyond our consciousness.
Most scientists and researchers are critical
of how the VNO functions. However, there
is uncontested proof for the presence of this
specific organ as an anatomical structure. Many
observations and studies have demonstrated
that it does not participate in the process
of respiration, nor is it a typical olfactory
receptor. 5,6,20
The fact that communication by means of
chemical transmitters does not seem to be a
strong determinant affecting human behaviour
cannot be the only argument on which total
negation of the VNO’s potential activity is
based. The functioning and influence of this
organ on human behaviour has been significantly
reduced during phylogenetic development
due to the more rapid development of other
senses for the purpose of communication.
Doubtlessly, further research is needed to
determine if and what kind of role the human
vomeronasal organ plays in detecting signals
from the outside world.
Dyskusja
Pytanie, czy organ lemieszowo-nosowy pełni
czynność chemoreceptora i jest w stanie
odbierać sygnały poprzez związki chemiczne
zwane feromonami pozostaje w dalszym ciągu
przedmiotem badań. Narząd lemieszowo-nosowy
pod postacią dwóch stref komórek sensorycznych
znajduje się wewnątrz nosa u jego
podstawy, w regionie dobrze odseparowanym
od strefy powonienie. Część badaczy jest zdania,
że organ ten jest jedynie niefunkcjonującą
pozostałością po naszych przodkach. Inni natomiast
wyrażają opinie, że VNO jest organem
czynnościowym, lecz działającym poza naszą
świadomością.
Wielu naukowców i badaczy krytycznie wypowiada
się na temat czynności narządu lemieszowo-nosowego
u człowieka. Jednakże istnieją
niepodważalne dowody potwierdzające
występowanie tego specyficznego organu jako
anatomicznej struktury. Obserwacje i badania
dowodzą, że nie bierze on udziału w procesie
oddychania, nie jest również typowym receptorem
węchu. 5,6,20 Fakt, że komunikacja za pomocą
chemicznych przekaźników wydaje się
nie być silnym determinantem wpływającym
na ludzkie zachowania nie może być jedynym
argumentem przemawiającym za całkowitym
negowaniem potencjalnej czynności narządu
lemieszowo-nosowego. Czynność i oddziaływanie
tego narządu na zachowania ludzkie zostało
znacznie zredukowane w czasie rozwoju
filogenetycznego na skutek znacznie szybszego
rozwoju innych narządów zmysłu służących
komunikacji.
Z całą pewnością niezbędne są dalsze badania,
które pozwoliłyby uzyskać odpowiedzi na
pytania, czy i jaką czynność pełni VNO w odbieraniu
sygnałów ze świata zewnętrznego.
496

2011, 64, 7 Vomeronasal organ
References
1. Bhatnagar K P, Smith T D: The Human
Vomeronasal Organ. V. An interpretation of its
discovery by Ruysch, Jacobson, or Kölliker,
with an English translation of Kölliker (1877).
Anat Rec 2003; 203: 4-15.
2. Boehm N, Gasser B: Sensory receptor-like
cells in the human foetal vomeronasal organ.
Neuroreport 1993; 4: 867–870.
3. Trotier D, Eloit C, Wassef M, Talmain G,
Bensimon J L , Doving K B , Ferrand J: The
vomeronasal cavity in adult humans. Chem
Senses 2000; 25: 369–380.
4. Rapiejko P, Zielnik-Jurkiewicz B, Wojdas A,
Ratajczak J, Jurkiewicz D: The existence vomeronasal
organ in adult humans Otolaryngol
Pol 2007; 61: 581-584.
5. Bhatnagar KP, Smith TD: The human vomeronasal
organ. III. Postnatal development
from infancy to the ninth decade. J Anat 2001;
199:289-302.
6. Trotier D, Eloit C, Wassef M, Talmain G,
Bensimon JL, Doving KB, Ferrand J: The
vomeronasal cavity in adult humans. Chem
Senses 2000; 25; 369-380.
7. Takami S, Getchell ML, Chen Y, Monti-Bloch
L, Berliner DL, Stensaas LJ, Getchell TV:
Vomeronasal epithelial cells of the adult human
express neuron-specific molecules.
Neuroreport 1993; 4: 375-378.
8. Jahnke V, Merker HJ: Electron microscopic
and functional aspects of the human vomeronasal
organ. Am J Rhinol 2000; 14: 63-67.
9. Stensaas LJ, Lavker RM, Monti-Bloch L,
Grosser BI, Berliner DL: Ultrastructure of the
human vomeronasal organ. J Steroid Biochem
Mol Biol 1991; 39: 553-560.
10. Monti-Bloch L, Jennings-White C, Berliner
DL: The human vomeronasal system. A review.
Ann N Y Acad Sci 1998; 855: 373-389.
11. Jacob S, Garcia S, Hayreh D, McClintock
MK: Psychological effects of musky compounds:
comparison of androstadienone with
androstenol and muscone. Horm Behav 2002;
42: 274-283.
12. Monti-Bloch L, Grosser BI: Effect of putative
pheromones on the electrical activity of the
human vomeronasal organ and olfactory epithelium.
J Steroid Biochem Mol Biol 1991;
39: 573-582.
13. Meredith M: Human vomeronasal organ function:
a critical review of best and worst cases.
Cem Senses 2001; 26: 433-445.
14. Keeverne E B: The vomeronasal organ.
Science 1999; 286: 716-720.
15. Johnson A, Josepheson R, Hawke M: Clinical
and histological evidence for the presence of
the vomeronasal (Jacobson’s) organ in adult
humans. J Otolaryngol 1985; 14: 71-79.
16. Knecht M, WittM, Huttenbrink K-B, Heilmann
S, Hummel T: Assesment of olfactory function
and androstenone odor thresholds in humans
with or without functional occlusion of
the vomeronasal duct. Behav Neursci 2003;
117: 1135 – 1141.
17. Frasnelli J, Lundstro J N, Boyle J A, Katsarkas
A, Jones-Gotman M: The vomeronasal organ is
not involved in the perception of endogenous
odors. Hum Brain Mapp 2011; 32: 450-460.
18. Foltan R, Sedy J: Behavioral changes of patients
after orthognathic surgery develop on
the basis of the loss of vomeronasal organ: a
hypothesis. Head Face Med 2009; 22; 5: 5.
19. Mast T G, Samuelsen C L: Human Pheromone
Detection by the Vomeronasal Organ:
Unnecessary for Mate Selection? Chem
Senses 2009; 34: 529-531.
20. Moran D T, Jafek B W, Rowley J C: The vomeronasal
(Jacobson’s) organ in man: ultrastructure
and frequency of occurrence. J Steroid
Biochem Mol Biol 1991; 39: 545-552.
Address: 02-005 Warszawa, ul. Lindleya 4 paw. 4
Tel.: 22 5021797, Fax: 22 5022133
e-mail: cst2@wum.edu.pl
Paper received 22 September 2011
Accepted 10 October 2011
497