16.08.2013 Views

Pathar Ton Rang Takk - Dr. Harpal Singh Pannu

Pathar Ton Rang Takk - Dr. Harpal Singh Pannu

Pathar Ton Rang Takk - Dr. Harpal Singh Pannu

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

gZEo s'I ozr sZe<br />

jogkb f;zx gzB{<br />

1


;wogD<br />

nkgD/ pugB d/ fwZso irfszdo d/ Bkw<br />

2


sseok<br />

1 - wkJhebJ/Iib' ------------------------ (7)<br />

2 - tkB rkr ------------------------ (37)<br />

3 - ekcek dh gsBh d'ok ------------------------ (72)<br />

4 - Jhdh ------------------------ (101)<br />

5 - nzfwqsk F/ofrb ------------------------ (115)<br />

3


tkech<br />

fiBQK Fy;hnsK B/ w/o/ T[go n;o ehsk, bZfrnk j'oK d/ fdbK T[go n;onzdk}<br />

j'<strong>Dr</strong>hnK pFofs fe w/oh gzikph dh fbys ftu ;kdrh nk ikt/. pkbgB d/ fdBK ftu w?B{z<br />

vkH jfoGiB f;zx, ;[ypho, ;zs f;zx ;/y'I ns/ s/ok f;zx uzB d/ nB[tkd uzr/ bZr/.<br />

jfoGiB f;zx B/ ;BksBh :{BkBh ebkf;e; Bkb gSkD eotkJh ;h. T[d'I w?I ;e{b ftu ;K<br />

id'I nko;h ftu T[BQK dk bVhtko f;wo wBkJh f;oiDk Sfgnk gVQdk j[zdk. ;[ypho ns/<br />

uzB B/ o{;h fbysK d/ nB[tkd ehs/. ;/y'I B/ o{;' d/ eBc?FBi dk soiwk nkgphshnK d/<br />

Bkw j/m ehsk. r[opyF f;zx co?Ie dk o{;h ftu'I nB[tkd tXhnk j?.<br />

r[ofdnkb pb B/ wkJhebJ/ Iib' ns/ tkB rkr T[go fbyD bJh fejk sK w?B{z<br />

nkgD/ T[go ftFtk; BjhI ;h feT[Ife w?I nkoN dk ftfdnkoEh BjhI jK. d/o sZe ;'uD s'I<br />

pkd fJ; f;ZN/ s/ g[Zik fe w?I nkoN efofNe d/ s"o s/ fJBQK dk w[bKeD eoKrk jh BjhI,<br />

e/tb ihtB fbyKrk. nzro/}h ftu fJBQK dhnK ihtBhnK gqkgs jB.<br />

fJoftzr ;N'B B/ wkJhebJ/ Iib' dh ihtBh, #d n?r'Bh n?Iv n?e;N?;h fbyD bJh<br />

gfotko ;w/s cb'o?I;, o'w ns/ j'o ;GBK EktK s/ fiE/ fiE/ ebkeko fojk, nkgDk fNekDk<br />

pDkfJnk. fiE/ wkJheb B/ gZEo eZN/ T[BQK gjkVK ftu'I gZEo eZND dk ezw f;Zfynk, g/IN<br />

eoB dk ezw f;Zfynk. fJoftzr B{z nfijh rbscfjwh BjhI ;h fe T[j wkopb sqkFD ftu<br />

T[;skd j' ikJ/rk. ikDBk ukj[zdk ;h fJj o;sk fezBk fpyVk j?. T[;B/ gqshs ehsk fe<br />

wkJheb pqfjwzvh u/sBk dk wkbe ebkeko ;h fi;dk ezw nBzs j?. gZEo ;o eo fbnk sK<br />

;z;ko T[s/ cfsj jk;b j' rJh. fit/I wkJheb e[dos B{z ;wMD ftu ;cb j'fJnk T[t/I<br />

fJoftzr ;N'B wkJhebJ/ Iib' dh o{j sZe g[Zik. T[;B{z g[ZfSnk frnk - s[jkB{z wkJheb dh fe;<br />

uh} B/ gqGkfts ehsk< ;N'B B/ fejk - jo/e uh} B/. T[j nzsookFNoh nkswk tkbk pzdk<br />

;h. jo ;w/I, jo d/F d/ b'e ikDBr/, T[;dh fBg[zBsk nBzs j?. T[;B/ fizBk ;zxoF ehsk,<br />

T[j nikJhI BjhI frnk.<br />

;N'B dh fJ; fbys T[go poBkov p/o?B;B dh fNZgDh j?- e/tb ;N'B T[;dh o{j<br />

sZe g[Zi ;fenk.<br />

tkBrkr T[go fbyD tk;s/ fJoftzr ;N'B dh feskp b;N cko bkJhc ftu'_ B'N;<br />

bJ/, T[;dh gfjbh n?vh;aB n?o' p[e; B/ 1935 ftu Skgh s/ ;skoQth_ n?vh;aB 2001 ftu.<br />

;N'B B/ nkgDh ;wZroh jiako s'_ tXhe ysK s'_ gqkgs ehsh. fJeZb/ EhU B{z fby/ 700 ys<br />

fszB fibdK ftu gqkgs jB. jkb?_v, p?bihnw ns/ coK; ftu tkB d/ gfotko, r{gb ezgBh,<br />

T[;d/ fiT[_d/ d';s ns/ ;B/jhnK Bkb w[bkeksK ehshnK. joihs frZb B/ BktK s/ EktK<br />

dkco?_u T[ukoD r[ow[yh ftu fby e/ fdsk, fJBQK dk ;aa[eokBk .<br />

ekcek dh gsBh d'ok d/ ihtB pkps fbysK gqkgs jB go e?Eh dkfJwzs dh fbys<br />

;G s'I tXhe Go';/:'r j?. feskp dk Bkw j?, ekcek*} bk;N bt . fJj feskp T[;B/ w{b<br />

;o's bZG e/ fbyh j? s/ T[BQK b'eK Bkb w[bkeksK ehshnK jB fijV/ d'ok d/ B}dhe oj/,<br />

fJBQK ftu T[; d/ gfotko d/ w?Ipo th jB. :j{dhnK d/ g[oksB Xow rqzE fjpo{ GkFk ftu<br />

jB go fijVh p'bh j[D :j{dh p;shnK ftu p'bh iKdh j? T[j f:ZfdF j? i' fjpo{ d/ B/V/<br />

j?. fjpo{ ns/ noph th nkg; ftu fJe d{ih d/ pj[s B/V/ jB, fjpo{ d/ gfjb/ nZyo<br />

nfbc, p/, t/, ihw, dkb, j/, nkfde jh jB. d'ok dhnK f:fdF fbysK ftu'I jtkb/ fdZs/<br />

jB. T[;B/ iowB ftu th nkgDhnK fbysK SgtkJhnK, T[BQK dk nfXn?B j?. e?Eh B/ o{;,<br />

fJ}okJhb, g'b?Iv, iowB ns/ nwohek d/ g[ok-y'i e/Ido SkD/ jB. e?Eh dZ;dh j? id'I T[j<br />

1971 ftu ekcek dh ejkDh w?Nkwkoc'f;; B{z nB[tkd eo ojh ;h sK T[;d/ nfXnkge B/<br />

g[ZfSnk, s{z th dkfJwzs j?I e?Eh, s{z d'ok dkfJwzs dh foFs/dko j?I < e?Eh B/ fejk- w?I sK<br />

fJj Bkw gfjbh tko ;[fDnK j?, e"D ;h d'ok< nfXnkge B/ fejk- ekcek d/ ihtB ftu<br />

nkyoh n"os, T[;dhnK pkjtK ftu ekcek B/ nkyoh ;kj fbnk, d'ok B/ T[;dhnK fbysK B{z<br />

nZr bk fdZsh ;h. nfXnkge dh rZb ;[D e/ e?Eh B/ w?e;po'd fbys ekcek dh ihtBh<br />

gVQh sK ikfDnK fe d'ok id'I ekcek B{z fwbh, T[ZBh ;kb dh ;h. fJjh j[D e?Eh dh T[wo.<br />

4


e?Eh fbydh j?- fJj feskp fbyD ftu ;jkfJsk pj[s Gb/ b'eK B/ ehsh go ;u<br />

ikDBk, d'ok w/oh ;j/bh pD rJh, T[j jo tes w/o/ Bkb Bkb s[odh, w?I T[; s'I f;Zfynk,<br />

fe;/ d/ ezw fet/I nkT[Dk j?, nkgD/ nkg B{z pdbhdk fet/I j?. ;kb 1948 ftu ekcek pko/<br />

T[;dh gfjbh fJzNoftT{ Sgh ;h fi; ftu T[;B/ fejk ;h- w?I fBogZy BjhI jK, j' Jh BjhI<br />

;edh, fJ; eoe/ fijV/ sZE dZ;Krh T[BQK dk e'Jh wjZst BjhI, fJe gftZso wkj"b f;oiKrh<br />

w?I. fijVh ejkDh s[jkB{z ;[DktKrh T[;d/ X[o nzdo tZyoh soQk dk ;Zu j? s/ w? I T[; ;Zu dk<br />

fBZek fjZ;k jK, ;' fBogZy BjhI. fJj ;soK fbydh j'Jh e?Eh nkydh j?, **w?I d'ok d/<br />

dkfJwzs gfotko B{z fwbh, T[BQK s'I pj[s j";bk fwfbnk. w?B{z ;p{s sK BjhI fwb/ go<br />

nfj;k; j'fJnk fe w?I d'ok dkfJwzs dh foFs/dko jK, ;' w?I th fBogZy BjhI jK.**<br />

nkoN s'I pzdrh sZe feskp ftu nkofN;N jod/t f;zx Bkb ikD gSkD eotk u[Zfenk<br />

;K, gkmeK B{z mhe bZrh. fpzd{ (point) i/ ;[szso j;sh j? sK nB/e fpzd{ i[Ve/ beho fet/I<br />

pD iKdh j?< FkfJd fpzd{ nkg; ftu i[Vd/ BjhI. fJe fpzd{ s[oB bZrdk j? sd T[;dh<br />

rsh dk fBFkB fdykJh d/D brdk j? fi;B{z beho nkyd/ jK. ihtB rshFhb j?, e[M Fy;<br />

w"s T[gozs nkgDh rsh dhnK behoK SZv rJ/ jB. fJj' fBFkB gkmeK B{z fdykT[D dk<br />

:sB ehsk. ;cbsk fwbh fe BjhI, fezBh e[ fwbh, fJ;dk c?;bk gkme eo/rk. ofj rJ/<br />

B[e;K pkps ikDekoh fwb/ sK nrbh tko ;'X eoK.<br />

Jhdh b/y tk;s/ ikDekoh sfjwhBk d[okBh dh fbyh feskp, J/e nkJhBk<br />

BkphB' e/ bhJ/ ftu'I gqkgs ehsh. d[okBh B/ Jhdh Bkb ukbh xzN/ fJzNoftT{ foekov eoe/<br />

;wZroh fJeZmh ehsh. Jhdh dh t?p;kJhN th w"i{d j?. d[BhnK Go ftu c?bhnK nkgDhnK<br />

f;js ;z;EktK dh y[d fBrokBh eodk j?. Gkos ftu T[;dh Fkyk pzrb"o ftu j?.<br />

g'qH G[fgzdo f;zx dh ;bkj ;dek feskp ftu jw/F pdbkU nkT[Idk j?. nzfwqsk<br />

F/ofrb T[go fbyD tk;s/ T[BQK B/ fejk. uzrh rZb fJj j'Jh fe nzfwqsk T[go ;q's ;wZroh<br />

dh xkN BjhI. T[;d/ ;wekbhnK B/ T[;d/ fiT[Id/ ihn B'N; b?D/ F[o{ eo fdZs/ ;B.<br />

fJepkb f;zx ns/ pbd{B YhIrok T[BQK ftu'I jB. y[Ftzs f;zx tXhe fbyD d/ ;woZE ;h<br />

go pj[s E'VQk fbfynk. nzfwqsk T[go fbyD bJh feskpK Bk gVQdk sd w?B{z T[;d/ gsh<br />

fteNo J/rB dh cehoh dk gsk Bk brdk. nkyoh ;kj sZe fteNo B{z uzrh bZrdh ojh<br />

sK w?I nzfwqsk d/ ftjko ftu B[e; SKND dk jZedko fet/I j'fJnk <<br />

jogkb f;zx gzB{<br />

5


ye dhnK j'o g[ekFBktK<br />

1H r[o{ BkBe dk e[dos f;XKs - gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk.<br />

2H Gkos d/ g[oksB Xow - T[jh -<br />

3H ofpzdoBkE N?r'o - T[jh -<br />

4H f;y doFB ftu ekb ns/ nekb - B?FBb p[eFkg, uKdBh u"Ie fdZbh.<br />

5H r"sw s'I sk;eh sZe - b'e rhs gqekFB, uzvhrVQ<br />

6H nkoN s'I pzdrh sZe- f;zx pqdo} nzfwqs;o<br />

gqekFB nXhB<br />

1H ig[ Bh;kD[ (;zgkdB) gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk<br />

2H fwfbzd-gqFB (nB[tkde) - T[jh-<br />

t?p;kJhN - <strong>Harpal</strong>singhpannu.com.<br />

Jhw/b - <strong>Harpal</strong>singhpannu@yahoo.com<br />

c'B - xo - 0175-228-2832<br />

w'pkfJb- 094642-51454<br />

ekgh okJhN - b/ye<br />

6


1 - wkJhebJ/Iib'<br />

(6 wkou 1475 - 18 cotoh 1564)<br />

cb'o?I; Ffjo d/ B}dhe nzrhbkok fgzv nkgD/ wekB d/ u[pko/ ftu s/oK ;kb dh<br />

T[wo/ FhF/ nZr/ p?m e/ e?Bt; T[go wkJhebJ/ Iib' nkgDk fujok T[skoB bZrk. u"Vk, u"o;<br />

wZEk, v{zxhnK rZbQK T[go tZvhnK jZvhnK ekb/ x[zrokb/ tkb, G{ohnK nZyK T[go w'NhnK<br />

gbeK. jZ; fgnk - w/oh gsbh m'vh ns/ fBe/ w{zj T[gobk Y/o e[M f}nkdk tZvk j?. fi;<br />

B/ w?B{z xfVnk, T[; B{z Bk iw?Noh nkT[Idh j? Bk ;kjb, Bk r[DhJ/I dh tos'I eoBh nkJ/. w?I<br />

nkgD/ fujo/ dh g/IfNzr w[ezwb feT[I eoK, fJj fte/rh BjhI.<br />

T[;B/ fJe rhs dhnK X[BK ;[DhnK sK ;wM frnk T[;dk d';s rqK;h nk frn?.<br />

cNkcN g"VhnK T[so e/ rbh ftu nkfJnk. rqK;h T[Bh ;kb dk ;h, ;hBhno j'D eoe/ T[j<br />

wkJheb B{z g/IN eoB dk ;kwkB fdzdk ns/ g/IfNzr d/ w[Yb/ n;{b dZ;dk. T[;skd<br />

frobKvhU e'b'I ezw f;Zy fojk ;h, nkT[D ;ko p'fbnk - ub/Irk fco nZi w/o/ Bkb<<br />

wkJheb B/ ufjefdnK fejk - nZi w/ok iBw fdB j?, w?B{z frobKvhU Bkw dh poE-v/<br />

frcN d/ d/j.<br />

- mhe j?, p; fJe rZb dk fynkb oZyhI, T[;skd r[;skyh g;zd BjhI eodk, fBwo<br />

ojhI, ;bhe/ Bkb ezw f;ZyhI. d't/I iD/ s[o gJ/. u"e gko eofdnK froik fdZf;nk, ;zs wkoe<br />

dk p[Zs d/fynk sK fejk - p[ZssqkFh fejh r}p dh ebk j? rqK;h.<br />

- j[D s[o th, ezw uZb/ jK, ;?o BjhI fJj. d't/I iD/ ;N{vhU nzdo dkyb j'J/.<br />

ozrK dhnK ;[rzXhnK Bkb Gfonk j'fJnk tZvk jkb ;h, nZXh e[ doiD w[ zv/ ;N{bK s/ p?m/<br />

nkg' nkgD/ ezwhI bZr/ j'J/ ;B. e'B/ ftu p?mk fJe pzdk yob ftu ozr ghj fojk ;h.<br />

fJXo T[Xo ;e?u Nzr/ j'J/ ;B. ;kjwD/ T[u/ dhtkB T[go ukbh e[ ;kbK dk pzdk fJj<br />

;kok e[M d/y fojk ;h, T[;d/ fJod frod BeF/, p[oF, g?Bf;bK nkfde ;kok ;kwkB<br />

soshp nB[;ko fNekfJnk j'fJnk.<br />

T[;skd B{z ;bkw eoB pkd rqK;h B/ fejk - ;qhwkB frobKvhU, fJj j? T[j w[ zvk<br />

wkJhebJ/Iib', ihjd/ pko/ w?I rZb ehsh ;h. T[;skd B/ T[; tb o[y ehsk sK wkJheb B{z<br />

bZrk fit/I d/yD dh EK x{o fojk j?. fXnkB Bkb e[M d/o d/ydk fojk. wkJheb B/ BhthI<br />

gk bJh.<br />

- ehjdk w[zv?I s{z<<br />

- ih bhUBkod' p'BkoNh f;w'Bh dk.<br />

- fJj Bkw ;[fDnK brd?. fezBh T[wo n?I s/oh<<br />

- ih s/oK ;kb.<br />

- n;hI nkgD/ pZfunK B{z d; ;kb dh T[wo/ ezw f;ZyD s/ bk fdzd/ j[B/ nK. s{z<br />

fszB ;kb eh eodk fojk<<br />

- ;e{b/ bkshBh ns/ :{BkBh p'bhnK f;yD ftu ;wK popkd ehsk.<br />

- T[;skd osk w[;eqkfJnk, g[ZfSnk - wkVh w'Nh beho tkj[Dh nkT[Idh n?<<br />

- ih w/o/ ftu f;ZyD dh g{oh skes j?.<br />

- fJjdk jZE fNfenk j'fJn? T[;skd ih, fJ;d/ xo w?I fJjd/ pDkJ/ ;e?u d/y/ B/,<br />

rqKFh p'fbnk.<br />

T[;skd B/ fejk - w/ok fuso pDk ;ed?I<<br />

- s[jkvk feT[I< ;koh toeFkg dk pDk ;edK, wkJheb B/ T[so fdZsk.<br />

- fJjB{z e?Bt; ns/ g?Bf;b d/j rqK;h.<br />

T[;skd ns/ Fkfrod dh fJj tkoskbkg gVQ e/ w?B{z thj ;kb g[okDh xNBk :kd<br />

nkJh. tZvk p/Nk j[;Bpho gzithI ftu gVQdk ;h, T[;d/ iwksh nk e/ dZf;nk eoB - nzeb<br />

fJj tXhnk rkT[Id?. w?I nky fdzdk - ;ko/ Jh pZu/ rtZJhJ/ j[zd/ B/. fJe fdB T[;dh<br />

nfXnkgek xo nk e/ g{oh rzGhosk Bkb efjD bZrh - fJ; w[ zv/ B{z fe;/ T[;skd e'b<br />

fbikU. fJ; ftu gqfsGk j?. T[;skd itkjo bkb d/ xo b? frnk. T[;B/ fejk - w?I fJe<br />

nbkg btKrk p/N/, eh s{z dZ; dJ/Irk fe jkow'Bhnw T[go w/ok ;k feZE/ j?< j[;Bpho B/<br />

7


fejk - nkgK B{z ekoK, pZ;K, NoZeK dhnK nktk}K ;[DkJh d/ ojhnK jB, w?B{z T[BQK d/ ;k dk<br />

th gsk j?. s[;hI nbkg bU. T[;skd B/ nbkg fbnk. w[ zv/ B/ j{pj{ nbkg d[jokfJnk ns/<br />

jkow'Bhnw dh ;jh ;[o T[go T[Irb oZyh. tZvk d;thI ftu ;h, S'Nk ;[yBpho nZmthI ftu,<br />

;e{bK d/ w[ekpb/ j'J/, tZv/ B/ ebk;heb t'eb ftu, S'N/ B/ ebk;heb fJz;No{w?IN; ftu<br />

gzikp gZXo d/ ;'B srw/ fiZs/. T[;skd pkeo j[;?B B/ f;oK s/ jZE oZy/, fejk - fonk}<br />

eoh ub', fonk} eofdnK i[nkB j't'r/ sK d/y'r/ s[jkvk rkT[Dk s[jkv/ s'I gfjbK i[nkB j'<br />

ikJ/rk.<br />

wkJheb dhnK B}oK fJXo T[Xo x[zwD bZrhnK fit/I u'ohUI nzr{o s'VB/ j'D. jZEK<br />

dh nZyK Bkb uzrh d';sh ;h. nZX e[ gfjo pkd T[;B{z bZrk, fgS/ yb' e/ w'Y/ T[go dh<br />

e'Jh d/y foj?. w[ zv/ B/ T[Xo d/y e/ T[;skd B{z fejk - ni/ g{oh Bh j'Jh. T[;skd B/ fejk<br />

- b'V Jh Bh g{oh eoB dh. ;jh n?I s{z. rqK;h B/ ;jh fejk, s/ok jZE fNfenk j'fJn?.<br />

;[De/ wkJheb B/ yZp/ jZE Bkb ;Zih ebkJh cV e/ wkD Bkb fejk - don;b fJj jZE<br />

J/Bk w}p{s j? fe p[ssqkFh tk;s/ pfDn? T[;skd ih.<br />

- n;hI fJE/ gZEo dk ezw BhI eod/. ozrK dk ezw f;yktKr/. s?B{z gfjb/ ;kb tk;s/<br />

S/ w[joK d/DhnK g?<strong>Dr</strong>hnK.<br />

- w?I s[jkB{z e[M BjhI d/ ;edk ;qhwkB.<br />

- p'BkoNh rohp BjhI, w?I ikDdK. ezw f;ZyDk j? sK pkg{ s'I g?;/ wzr.<br />

- id'I w?I g/IfNzr dh rZb eodK, fgsk e[ZND bZr iKd?.<br />

- id'I T[;B{z ypo fwbh fe w?I s?B{z dkyb eo fbn?, c/o wko Bk gJ/rh<<br />

- gfjb/ ;kb S/ w[joK, d{i/ ;kb nZm s/ shi/ ;kb s[;hI fgsk B{z d; w[joK d/<br />

fdnk eo'r/ sK pukT[ j' ikJ/rk.<br />

- nZi sZe fJE/ fJ; soQK ed/ Bh j'fJnk, T[;skd B/ fejk.<br />

- c/o sK w?I ezw f;Zy Jh Bh ;edk.<br />

- mhe n?, pkg{ B{z b? e/ nk ikJhI. w/o/ tb'I dkyb j?I.<br />

rqK;h T[;B{z fJe gk;/ b? frnk, w'Y/ s/ jZE Xo e/ j"bh d/Dh fejk, nZi ewkb j'Jh n?. s{z<br />

nkoN ;e{b dk jo/e n;{b s'fVn?, go dkybk fwb frnk. xo tkg;h s/ dKs/ dk gZEo<br />

dk pfDnk xo s/ uou d/fynk, ;'uD bZrk - fJBQK ebkekok dhnK T[IrbK B/ gZEo fJT[I<br />

S{j/ ;B, fit/I e'Jh nkgDh gq/wek B{z gfjbh tko S{j/.ebkeko Bkb d/ gjkV ftu'I gZEo eZN<br />

e/ rZv/ s/ bZdd/, fco fbnk e/ N[eV/ eod/, sokFd/, xo, uou, wfjb ns/ ftjV/ dhnK<br />

ezXK T[;kod/. fd;dhnK fJwkosK ftu'I eJh pj[s g[okDhnK ;B.<br />

j}koK ;kb gfjbK, d/y e/, S[j e/, ;[zx e/, T[j dZ; fdnk eod/ ;B fe fJj gZEo<br />

fezBk e[ ;ys j?, fJ;dk ozr fezBk e[ gZek j?. froi/ d/ r[zpd tZb d/yfdnK, j}koK ;kbK<br />

s'I cb'o?I; tk;h gqD efonk eod/ ;B - w?I fJ; r[zpd dhnK B}oK s'I T[jb/ BjhI j'tKrk.<br />

xo g[Zik, ;[nkdb/ ykD/ dh ;[rzX nkJh. wso/Jh wK B/ fejk - s/o/ bJh nZi nfijk<br />

;bkd pDkfJn? fe yKfdnK s/o/ w{zj ftu rhs rkD bZr/rk. wkJheb ;tys/ T[Zm e/ fsnko<br />

j[zdk, wK th p}ko'I ykD ghD dhnK sk}hnK uh}K yohdD tk;s/ fsnko j' ojh j[zdh. g?;/<br />

d/D bZfrnK fgsk p[V p[V eodk - s?B{z sK jo o'} wD gZeh wZSh s/ j}ko ;zso/ ukjhd/<br />

B/. wK nkydh - s/ s/ok ;[Gkn fJj fe i/p ftu g?;/ s/ g/N ftu G[Zy jw/FK ofjD/ ukjhd/<br />

B/.<br />

- ;kv/ ykBdkB ftu fszB ;" ;kb s'I fe;/ B/ fJe vzr dh G[Zy BjhI d/yh, oZi e/<br />

ykXk, gfjfBnK.<br />

- c/o p[V p[V eoB dh eh b'V<<br />

fgsk nkgD/ ewo/ ftu p?mk tjh yksk eo fojk ;h fe wkJheb nkT[Idk d/fynk.<br />

id'I fes/ iKdk, fJ; ewo/ B{z fszB izdo/ wko e/ iKdk. ;'udk - w?I b/N izfwnK, ;" ;kb<br />

gfjbK ;?IeV/ J/eV }whB s/ fezBk XB j[zdk ;h, j[D tzv do tzv ekoB d; J/eV ofj<br />

rJh j?. w[ zv/ B/ nk e/ fgsk B{z ;bkw fejk, dZf;nk - fgsk ih w?I frobKvhU dh toeFkg<br />

8


ftu'I nkfJnK, T[jB/ w?B{z dkyb eo fbn?. fgsk B{z bZrk fit/I w[zv/ B/ ykBdkB d/ w{zj s/<br />

ug/V wko fdZsh j?, :kBh fe fJe fw;soh dk, w}d{o dk ezw eo/rk.<br />

- w?I s?B{z wfjzr/ ;e{b ftu dkyb eokfJn? wkJheb sK fe tZvk j' e/ T[ZB dk eko'pko eo/I,<br />

XB ewkJ/I, w"i eo/I. s/ok fynkb n? w?I s?B{z T[; fw;soh e'b ikD dh nkfrnk fdnKrk<<br />

;kv/ ykBdkB d/ pzd/ jZEhI ezw Bh efonk eod/.<br />

w[ zv/ B/ fejk - ftnki yk yk e/ fiT[D ftu eh tfvnkJh j?<<br />

- feT[I wkVk eh n? fJ; ftu< n;hI cb'o?I; d/ ;/m jK, eo}k d/Dk ;kvh FkB j?, d[BhnK<br />

;bkwK eodh n?.<br />

- w/o/ ekoB ykBdkB dh fJZ}s tX/rh fgsk ih. fit/I g[oksB p[s xkfVnK B{z :kd ehsk<br />

iKd?, fJT[I :kd eoBr/ b'e, fit/I v'B/N?b' s/ frob?IvhU dh FkB j?. fgsk B/ fejk - fJj<br />

d't/I w}d{o ;B s/ w}d{o oj/. nkoN T[s/ ;wK popkd eoBk fJt/I j? fit/I ;'uDk fe y's/<br />

B{z ;kpD bk e/ B[jkD Bkb T[j ;[jDk j' ikJ/rk. ;wK s/ ;kpD d'tK dk Bk;.<br />

- w?I wo iktKrk, nkoN BjhI SZvKrk.<br />

- tZfvnK nZr/ S'efonK dh r[;skyh ep{b BjhI j[zdh fJ; xo ftu, fJj efj e/ fgsk B/<br />

ug/V iVB/ F[o{ eo fdZs/. u[Zg ukg BhthI gk e/ wkJheb fJT[I FKs yb'sk fojk fit/I s/}<br />

s{ckB ;kjwD/ ikBto f;o M[ek e/ yb' iKdk j?. dkdh ekjbh ekjbh nkJh, g's/ dk f;o<br />

pkjtK ftu b? fbnk, p'bh - gkrb j' rJ/ UI s[;hI ;ko/< fi; s'I fejVk ezw b?D?, izwD s'I<br />

gfjbK oZp c?;bk fby fdzd?. s[;hI e"D j[zB/ U pZu/ B{z e[ZND tkb/< j[D jZE bk e/ fdykJ/<br />

e'Jh. dkdh B/ nkgD/ g[Zso B{z fejk - feT[I yg gk oyd?I jo o'}< s/o/ e'b gzi psyK<br />

gkbD i'r/ sK g?;/ BhI, gzi w[ zfvnk B{z fejVk tgko fdtk dJ/Irk< d; feZb/ tzvD pkd d' d'<br />

ofj ik<strong>Dr</strong>/. J/; w[ zv/ dk fdb eod? nkoN f;y/, s{z pf}d n?I pJh y's/ s/ bZd e/ T[ZB<br />

t/udk fco/. w?B{z dZ; e'Jh coe j'fJnk< d't/I w}d{ohnK B/, fijVk i' wo}h eo/. wkJheb<br />

j";b/ ftu j' frnk, fejk - fgsk ih w?B{z dkyb eotk e/ nkT[. T[;skd ch; BjhI bJ/rk,<br />

;r'I s[jkB{z e[M dJ/rk. T[;B/ w/o/ jZEK dh skes d/y bJh j?.<br />

fgsk Bow g? frnk - s/oh wo}h wkJheb. pdwkF B{z jok ;edk jK ;kX B{z BjhI.<br />

fgsk dkyb eotk nkfJnk. frobKvhU B/ fejk - g/IfNzr dk wB'oE ;[zdosk j?, doFe dh<br />

nZy fiZsDh j?, fJj' ;cbsk j?. e[dos s'I f;y', jo o'} ezw eo'.<br />

fJe fdB wkJheb toeFkg ftu frnk, F[G ;t/o ejh, T[;skd dh ykw'F p/u?Bh<br />

d/yh. :Z;{ dk fuZso pDkT[Dk ;h, B?D BeF wBg;zd d/ pD BjhI oj/.<br />

ngq?b 16, 1488 B{z gfjbh sBykj b? e/ wkJheb p/jZd y[F j'fJnk. pkeh f;yKdo{<br />

nkg; ftu e[M x[;o w[;o eod/ d/y/. BkBpkJh dk w[ zvk ie'g' nky fojk ;h - mhe j?, j'<br />

ikJ/ w[ekpbk. fijVk fis/, T[j ;kfonK B{z Fkw dk fvBo dJ/. d/y' nj[ ezX d/ Bkb yb'sk<br />

doys. ;wK j't/rk d; fwzN. S/ iD/ fsnko j' e/ p?m rJ/. wkJheb B/ g[ZfSnk - w?B{z<br />

feT[I BjhI obkT[Dk< ie'g' B/ fejk - eh ckfJdk< fis/Irk BjhI fco w[ekpbk eoB dk eh<br />

wsbp< wkJheb B/ fejk - fiZsK BK fiZsK, w[ekpbk eoB dh nkfrnk sK fwb/< mhe j?,<br />

w[ zfvnK B/ fejk - nkik, p?m ik s{z th. ezw F[o{. ;ko/ i[N rJ/. fco ie'g' B/ fejk - ;wK<br />

ysw. g?Bf;bK oZy fdT[. oZy fdshnK. ie'g' B/ ;kohnK fJe fJe eoe/ d/yhnK, id'I<br />

wkJheb dh tkjh FhN d/yh, j?okBh Bkb efjD bZrk - r}p ! d/y' sK ;jh. fJj c;N<br />

nkfJn?. ewkb n? pJh. ;kfonK B/ tXkJhnK fdZshnK sK T[j y[F j' frnk. j[D fynkb<br />

nkfJnk - d' fbNo tkJhB s/ ;Zs ifDnK dk tXhnk ykDk. j'Nb d/ dotk}/ nr/ yb's/ w[ zv/<br />

jZ; oj/ ;B. wkJheb ;wM frnk. T[; Bkb mZrh j' rJh. sBykj p'M/ ftu gJh d/ye/<br />

w[ zfvnK B/ ;ehw xVh ;h. r[Z;/ Bkb T[;B/ rqK;h B{z fejk - w/ok T[b{ pDkfJn? s[;hI ob e/<<br />

rqK;h jZf;nk - BftnK Bkb fJ; soQK j'fJnk Jh eod?, fJj th Nq/fBzr Jh n?. nZSk fJj<br />

dZ; - i/ s?B{z gsk j[zdk, eh c/o s{z G?Vk ;e?u pDk d/Dk ;h<<br />

- fpbe[b BjhI, p/FZe xkNk gJ/, w?I xNhnk ezw BjhI eoKrk edh.<br />

- p; fco, gqtkj BjhI. y[F j'. s/o/ e'b youD tk;s/ e[ZM j? Bk, ;kv/ e'b sK<br />

fe;/ e'b e[M j?Jh Bh, fco ;kv/ Bkb mZrh fet/I j' ;edh n?<<br />

9


T[;skd B/ dZf;nk - f;o d/ fszB fjZ;/ B/ wkJheb. gfjbk tkb ns/ wZEk, d{ik<br />

BZe, shik p[ZbQ s/ m'vh. jZE, gZNK d/ nZX sZe iKd/ j[zd/ B/. d't/I pkjtK c?bkT[, nkdwh dk<br />

eZd J/Bk jh j[zdk j? ns/ nZm f;o i'V e/ fwD', fJj th nkdwh dh bzpkJh fiv/ j'<strong>Dr</strong>/.<br />

w'w dk f;o pDkT[Dk j't/ sK gfjb'I pK; d/ shfbnK iK skoK dk co/w pDkT[, fco T[;<br />

T[go w'w dk T[SkV ukjV'. w'w iK N?oke'Nk d/ p[ZsK ftu b/g T[go e[M fugekT[Id/ ofjDk<br />

j? id'I fe gZEo T[go'I e[M brksko y[ouDk j[zdk j?. iBkBhnK fJBQK fj;kpK s/ g{ohnK BjhI<br />

T[sodhnK, ;kohnK dk fi;w nZv' nZv sohe/ Bkb p/Ypk j?.<br />

wkJheb B/ fJj iw?Noh f;yfdnK fejk - iw?Noh eZcB j?, fJe bkF fJ; iw?Noh<br />

d/ vZp/ ftu fcZN j' ;edh j?. toeFkg ftu ;/fBZBh dh gzesh ezX s/ Nzrh j'Jh ;h -<br />

ebkeko ezw B{z g{ik ;wM/, ykD ghD ftu ;ziw oZy/, iBkBhnK s'I d{o oj/, fJe rbsh<br />

s[jkv/ poZF B{z nfijk eKpk S/V dJ/rh fit/I MZyV gZfsnK ftu S/V fdzdk j?. wkJheb B/<br />

ie'g' B{z fJj gzesh ;[Dk e/ fejk - s{z jo/e jokw}drh eod?I. e'm/ tkbhnK sZe s/o/ edw<br />

g[Zi iKd/ B/. ie'g' y{p jZf;nk - sK jh sK fezB/ fdBK s'I w?I e'Jh g/IfNzr BjhI pDkJh, w?I<br />

T[;skd dhnK g/IfNzr} ftu eKpk BjhI S/VBk.<br />

rqK;h Bkb fJe Fkw nk fojk ;h, wfjb d/ B/V/ GhV d/yh. s[oeh dk ;[bskB fJe<br />

ihokc frcN eoB nkfJnk j'fJnk ;h. wkJheb B/ fejk w/ok ih eod? w?I fJ; ;ko/ e[M B{z<br />

g/IfNzr ftu T[sko btK, wfjb dk fgS'eV, cb'o?I; dk jkew, ;[bskB, s/ }hokc fit/I ;sozi<br />

dh gZNh ftSh j't/, fuZN/ ekb/ tor, n?I brd? fit/I frnkB ns/ nfrnkB fyZbo rJ/ j'D<br />

go j?B nk; gk; fJe d{i/ d/.<br />

fJe ;t/o T[j ezw s/ frnk, d/fynk T[;skd d/ N/pb T[go ekr}K dk pzvb fgnk<br />

j?. y'fbQnk, pj[s y{p;{os ;e?u ;B. T[;B/ Beb eoB/ F[o{ eo fdZs/. S/ T[sko/ eo<br />

u[Zfenk sK T[;skd nk frnk. rofink - fe;B/ nkfrnk fdZsh j? s?B{z T[sko/ eoB dh<<br />

wkJheb FKs fojk, wip{s ntk} ftu fejk - S/sh f;ZyKrK, s[jkB{z e'Jh ckfJdk j'J/rk,<br />

s[jkv/ ckfJd/ tk;s/ eo fojK. T[;skd Bow j' frnk. ty ty nkekoK d/ vze jZE ftu<br />

cVkT[IfdnK dZf;nk fe pohe fBZp fe; tk;s/ s/ w'Nk fe; tk;s/ j[zdk j?.<br />

- w/ok edh edh ih eodk j[zd? w?I Bzr/ wkvb fuZsoK, wkJheb B/ fejk.<br />

- feT[I< T[;skd B/ fejk - fbpk; ftu fuZso. gkrb :{BkBh Bzr/ fuso fusod/ ;B ;kv/<br />

fJj fotki BjhI. s?B{z gsk jh j? wB[ Zyh ;oho pdFeb j?. fJj eZgfVnK ftu Jh Yfenk<br />

;'jDk fd;d?, Bkb/ n;hI Jh;kJhnK tk;s/ g/IfNzr eod/ nK ezioK tk;s/ BjhI. d/y, w?I fbpk;<br />

B{z fezBh ;{yw S[j fdzdk jK, fJ;/ soQK mhe brd?.<br />

- T[;skd ih w/ok ih eod? w?I T[; soQK pDktK fit/I oZp B/ nkdw ns/ Jht pDkJ/ ;B.<br />

T[;B/ f;Zfynk poZF fet/I pDkT[D/ jB, feBQK feBQK ikBtoK d/ tkb ezw nkT[Id/ jB.<br />

vze ns/ ozr nkg pDkT[ID/ jB. gbk;No fet/I gZXok eoBk j?, nZi fijVk fjZ;k nX{ok ofj<br />

frnk, nrb/ fdB pkeh fjZ;k w[FebK yVQhnk eo/rk. nZi tkb/ ozr Bkb'I eZbQ B{z fusoB<br />

tkb/ ozrK s'I tZy fd;<strong>Dr</strong>/, fJj yZg/ g{o/ eoB/ f;Zy/. d[gfjo t/b/ poZF s/} uZbDk ukjhdk j?<br />

feT[Ife fJ; t/b/ rowh eoe/ gbk;No tXhe ozr ;'eh iKdk j?, ;t/o Fkw ocsko jbeh<br />

eo fdU.<br />

frobKvhU nkgD/ Ffjo cb'o?I; B{z XVkXV fuZso fojk ;h jkew Fkjikd/,<br />

FkjikdhnK, wfjb, g[ikoh, nkw b'e. fejk eodk - w/ok :/o'Fbw sK w/ok cb'o?I; jh j?,<br />

w/ok g{ik ;Eb.<br />

fJe fdB Fw;kBxkN tZb noEh d/ fgZS/ ekotK iKdk d/fynk, ;GBK n"osK wodK d/<br />

;c?d fbpk; d/y e/ wkJheb B/ fejk - ;zrwowo d/ s[od/ fcod/ p[Zs fezB/ ;'jD/ brd/ B/.<br />

;G s'I gfjbk p[ZssqkF oZp j?, T[;B/ wB[Zy dk p[Zs xV e/ d; ewKvw?IN; fdZshnK. wB[Zy B/<br />

T[j feZE/ fbyhnK< gZEo T[go. o'wB ;bsBs ftu fJe th uZi dk p[ZssqkF BjhI. ew}'o<br />

jZEK ftu ew}'o poZF u[Zeh fcod/ B/ nkoN d/ Gr"V/. p[Zs sqkFD bJh skes ns/ ;kXBk<br />

ukjhdh j?.<br />

10


ie'g' jZf;nk. rqK;h B/ fejk i/ skes Bkb ebk dh fwDsh eoBh j?, fco T[j<br />

nkdwh seV? fi;B/ tZv/ jE"V/ s/ tZvh S?Dh Bkb gjkV ftu'I ;b?p eZNh. p[ZssqkF sK fBZehnK<br />

fBZehnK jE"VhnK s/ S?DhnK tosdk j?, fco ;[fBnko Bkb'I b[jko tZX seVk j'fJnk.<br />

- go nkoN goc?eN j[zd? Bk< e?Bt; T[gobh ebk cb?N j?. gZEo dh ebk B{z<br />

u[c/o/ x[zw e/ d/y ;ehdk j?. jo gkf;T[I goc?eFB fdy/rh.<br />

i?e'g' B/ fejk - gZEo ftu'I eh eZY bUr/ s[;hI< pzdk, n"os, x'Vk, fFekoh, pZ;<<br />

g/INo g{ok pqfjwzv fuZso ;edk j?. uzd, sko/, gjkV, doys, dfonk, g{ok Ffjo, g{oh<br />

;ZfGnsk, ;ko/ p[Zs xkV/ p'o j' j' wo/.<br />

wkJheb B/ fejk - g/IfNzr ysw j' ;edh j?, nZr, gkDh, f;T{Ie, X[Zg, rowh ;odh,<br />

ozr T[vh iKd/ jB. s/ gZEo< gZEo nwo j? s/ nBzs j?. fd;dk BjhI, j}koK ;kb gfjbK<br />

pDkJ/ o'wB p[Zs fJT[I jB fit/I nZi pDkJ/ j'D.<br />

- wkJheb s?B{z gs? p[ZssqkFh s'I feBkok feT[I eo rJ/ jB ebkeko< rqK;h B/ fejk -<br />

;zrwowo ns/ eK;h wfjzr/ jB, fe; e'b g?;/ jB< ozr s/ ekr} ;;s/ jB. o'Nh sK ykDh<br />

j'Jh fe Bk<<br />

fJe ;t/o T[j gjkVh tZb ubk frnk fiE/ fJwkosK tk;s/ gZEo d/ tZv/ N[eV/ eZN/<br />

ik oj/ ;B. ekfwnK dk fJj ;z:[es tZvk gfotko fe;/ fprkB/ B{z nkgD/ ftu Fkwb BjhI<br />

eodk ;h, fJE'I sZe fe ftnkj FkdhnK th nkg' ftu j' iKdhnK. wkJheb T[BQK B{z ezw<br />

eofdnK d/ydk fojk, gZEo eZNd/ rZbK BjhI eod/ ;B, jE"V/ s/ S?DhnK, p; Ne Ne dhnK<br />

ntk}K. ntk}K T[; B{z ;w'fjs eoB bZrhnK. gZEo xkfVnK dk tv/ok wkJheb d/ fgsk B{z<br />

ikDdk ;h. T[;B/ w[ zv/ B{z fgnko Bkb p[bk fbnk, g[fSnk, fet/I nkfJn?I< wkJheb B/ fejk -<br />

w/ok gZEo eZND B{z fdb eod?. p}[or B/ fejk - pj[sh nkwdB tkbk ezw sK j? BjhI<br />

fJj, go fdb eod? sK nk ikfJnk eo. fj;kp f;o fdjkVh d/ fdnKr/.<br />

- nZi Jh F[o{ eo fdnK<<br />

- e[M jE Jh tNkJ/Irk, w?B{z eh jo}< eo d/j. T[;B/ ezw F[o{ ehsk sK ;ys<br />

uNkB fit/I nkg/ Bow j[zdh ik ojh j't/ HHHH T[;B{z nkgD/ nkg T[go wkD j'fJnk. ezw eod/<br />

B{z d/yD bJh p}[or B/V/ nkfJnk, fejk - ezw eofdnK s?F ftu BjhI nkT[Dk, s/ok Bow<br />

fdb gZEo B{z Bow eo dJ/rk. jo/e gZEo dk nkgDk nkgDk ;[Gkn j[zd? ekek, s?B{z nk<br />

ikJ/rk ;G e[M ;wM. fJT[I ;wMhI fit/I gZEo s/ok T[;skd j't/ s/ s{z T[;dk ftfdnkoEh.<br />

fe;kB gF{nK B{z e[ZND bZr/ sK w{oy ;kps j[zd? Bk< gZEo ftu ndG[s ikd{ j[zd? fi; ;dek<br />

fJ; Bkb d';sh j' iKdh j?.<br />

d[gfjo fJe n"os o'Nh b? nkJh. wkJheb ;D/ ;kfonK B/ ykDk ykXk. fJ; n"os B/<br />

fejk - s/oh wK w/oh ;j/bh ;h wkJheb s{z w/o/ pZfunK tKr j?I fJZE/. i' b'V j't/ wzr<br />

bthI. id'I s/oh wK wo rJh ;h, fBe/ fij/ B{z s?B{z w?I gkfbnk. ;ko/ T[m/, p}[or nZr/ nZr/<br />

s/ ekw/ fgZS/ fgS/ s[o gJ/. p[ZYk gZEo B{z d/y e/ efjD bZrk - fJ; T[go rw'VhnK jB,<br />

:kBh fe fJ; ftu b'jk j?, fJj d{ik nzdo'I E'Ek j?. nkj d/y', fJj j? ;jh gZEo, fJj<br />

efj e/ T[;B/ r?Ish Bkb u"o; beho dh fBFkBh bk e/ eZND dk fJFkok ehsk. Fkw sZe<br />

gZEo dk tZvk u"o; N[eVk fJe gk;/ ;oek fdZsk.<br />

nrb/ fdB wkJheb frobKvhU dh toeFkg ftu frnk. ni/ sZe :;{ dk wB<br />

g;zd fi;w BjhI pfDnk, fezB/ ;e?u fJXo T[Xo gJ/ d/y/, mhe BjhI bZr oj/. wkJheb B/<br />

e?Bt; s/ g?Bf;b u[Zeh, :;{ dk ;e?u pDk e/ T[;skd B{z fdykfJnk. T[;skd B/ fejk -<br />

fJj eh pDk fdZsk< Gkoh fujok, u"V/ w'Y/, tZv/ g?o, fJj sK e'Jh w}d{o brd?, cb'o?I;<br />

w}d{o :;{ B{z g;zd BjhI eo/rk.<br />

- go :;{ j? Jh fw;soh ;h T[;skd ih< wkJheb B/ fejk. e[M d/o sZe T[;skd<br />

;'udk fojk, c/o ezw bZr frnk. nyho ftu fijVh tZvh g/IfNzr froi/ bJh w[ezwb eoe/<br />

ezX Bkb oZyh s/ f;fynkoEhnK B{z fdykJh, wkJheb B/ d/fynk - fJj sK T[jh :;{ j? fijVk<br />

w?I pDkfJnk ;h HHH wip{s :;{. Bk T[;skd B/ fJ; pko/ e[M fejk Bk wkJheb B/. id'I<br />

wkJheb B{z :;{, wohnw iK fe;/ ;zs dh s;tho pDkT[D tk;s/ fejk iKdk, wfonkdk d/<br />

11


T[bN gfjbK fBot;so ;e?u pDkT[Idk fco fbpk; gfjBkT[Idk. T[; tk;s/ fJj' fJe sohek<br />

;h. T[;skd B/ T[; B{z fJe fdB fejk - fJE/ S'eo/ petk; eo oj/ ;B fe w?B{z s/o/ Bkb<br />

e'Jh Jhoyk j?. w{oyk ni/ s?B{z eh nkT[Id?< fJj w?I ikDdK, fJe fdB s{z w/o/ s'I nZr/<br />

bzx/Irk.<br />

fJe fdB rqK;h B/ wkJheb dh pKj cVh, fe;/ gk;/ b? s[fonk. pkr ftu g[Zi rJ/.<br />

fJe pj[s y{p;{os p[Zs d/fynk, w[zvk nkgD/ g?o ftu'I ezvk eZY foj?. e[M i[nkB gZEo sqkFd/<br />

d/y/. wkJheb B/ g[ZfSnk fJj eh j? ;G< rqK;h B/ dZf;nk, cb'o?I; d/ jkew b'o?I}' dk c?;bk<br />

j' frnk j? fe g[oksB o'w dh so} dk p[ZssqkFh ;e{b ;Ekgs eoB?. p[ZY/ p[ZsxkV/ poN'bv'<br />

B{z j;gskb'I gkbeh ftu fpmk e/ b? nkJ/ B/. T[;B/ f;yKdo{ w[ zv/ oZy/ B/, nkj fijV/ ezw<br />

eo oj/ B/. T[;B/ d/fynk ew}'o ;oho tkbk poN'bv' gZr pzBQh wzih s/ p?mk jdkfJsK d/<br />

fojk ;h.<br />

- rqK;h, fJe ;kb w?I frobKvhU e'b bk fbnk, d' ni/ j'o pkeh B/. fuZsoekoh<br />

tk;s/ id'I w?I pfDnk Jh Bh fco d' ;kb yokp feT[I eoK< w?B{z sK bZrd? w?I fJe ;kb th<br />

}kfJnk jh ehsk, go T[; s'I nkfrnk fet/I btK<<br />

- w?B{z sK nkg Bh ;[Mdk eohJ/ eh.<br />

wkJheb dhnK nZyK Go nkJhnK - w?I gZEo tk;s/ jK rqK;h, f;oc gZEo tk;s/.<br />

g[oksB p[Zs T[;B{z fJT[I fyZu oj/ ;B fit/I u[zpe b'j/ B{z HHHHH p/;[ZX fijk j' e/ g{oh j;os<br />

Bkb T[j fJe fJe p[Zs d/yh frnk. b'o?I}' B/ pj[s ;ko/ p[Zs fJE/ fbnk oZy/ ;B.<br />

nZXh oks sZe BhId BjhI nkJh HHHHHfrobKvhU s'I fet/I w[esh fwb/< e'Jh jZb BjhI.<br />

fsnko j' e/ toeFkg tZb uZb fgnk. T[;skd BhthI gkJh nkgD/ ezw ftu wrB d/fynk,<br />

F[G ;t/o dk itkp th BjhI fdZsk. e[M d/o pknd T[;B/ f;o T[go u[Zfenk s/ fejk - eZbQ<br />

jkew B/ ;Zfdnk ;h w?B{z. efjzdk d' tXhnk w[ zv/ T[;d/ p[ZssqkFh d/ ;e{b tk;s/ ukjhd/ B/.<br />

w?I th sK nkgDk eko'pko ubkT[D?, go jkew B{z BKj e"D eo ;ed?< s{z ikJ/Irk wkJheb<<br />

- eZbQ w?I T[j ;e{b d/fynk ;qhwkB, fe;/ ikBto dhnK G[ZyhnK nZyK tKr w/ohnK<br />

nZyK oZihnK Jh Bk.<br />

- s/ s{z rqK;h<<br />

- jK ih, i/ nkfrnk fwb/ sK HHH.<br />

- mhe n?. s[jkB{z d'tK B{z w/o/ tZb'I S[ZNh. ub' pJh pkeh ezw s/ bZr'.<br />

fJBQK d'tK dk fdb ehsk F[eokBk eohJ/, go fJ;dk wsbp rbs fBebDk ;h HHH<br />

p/u?Bh ftu, T[bMD ftu yb's/ oj/. nkyo T[;skd B/ }[pkB y'bQh - w?I s?B{z d/y fojK<br />

wkJheb, sz{ gZEo tk;s/ pfDn?I. N?oke'Nk ns/ w'w th s{z gZEo tKr sqkFD bZr ikB?. s/o/<br />

pDkJ/ fuZso th nfijk gqGkt fdzd/ B/ fit/I poZF BjhI S?Dh uZbh j?. s/o/ bJh b'jk s/ gZEo<br />

mhe jB. go :kd oZyhI s/ok gfjbk T[;skd frobKvhU j?.<br />

d'tK B/ ndp Bkb f;o M[ekfJnk s/ pkjo nk rJ/. d't/I wkJheb d/ fgsk e'b rJ/<br />

s/ g/IfNzr dh EK p[ZssqkFh f;ZyD dh ypo fdZsh. fgsk B/ g[ZfSnk - go fJj sK fpbe[b<br />

nBgVQ w}d{o dk feZsk j?. bZeV sokF bJh iK gZEo, fJ; ftu eh coe< nZSk eh<br />

sBykj fwb/rh<<br />

- sBykj< gsk BjhI, n;hI g[ZSh BjhI.<br />

- w?I g[ZfSnk ;h, rqK;h B/ dZf;nk - e'Jh sBykj BjhI.<br />

- ;koh T[wo w?I jh Gko Y'Idk fcoK s/ok< w?I nkfrnk BjhI fdnKrk. jofr} BjhI.<br />

fJj efj e/ r[Z;/ Bkb Gfonk fgsk T[m e/ ubk frnk.<br />

pr?o nkfrnk bfJnK d'tK B/ pkr ftu ikDk, ezw f;ZyDk F[o{ eo fdZsk. T[;skd<br />

poN'bv' fBg[zB ebkeko sK j? Jh ;h, pVk j;w[Zy ;h, ne;o T[;skd r[;?b/ j[zd/ jB, fJj<br />

fgnkok p}[or ;h. dZf;nk, pZfuU pj[sh tko nkoN f;ykfJnK BjhI f;Zyhdk. v'B/b' w/ok<br />

T[;skd ;h. w?I T[;dk tko; th jK, sK th w?I T[; tork BjhI, T[;B/ fJj nk; th BjhI<br />

oZyh e'Jh T[; tork j't/. jo/e nkgD/ nkg tork j't/. s[;hI fezBk e[ gukDk j?, fJj<br />

s[jkvh ;woEk nB[;ko j't/rk T[;skd dh ;woEk nB[;ko BjhI.<br />

12


;ko/ iD/ ezw s/ bZr/ j'J/ ;B fe jkew b'o?I}' nkgDh Fkj}kdh ;w/s pkr ftu<br />

nkfJnk. T[;B/ bkshBh :{BkBh dhnK d; j}ko feskpK fJeZmhnK eoe/ :'og dh gfjbh<br />

bkfJpq/oh ;Ekgs ehsh ;h. e/tb XB d"bs okjhI BjhI, T[j cb'o?I; B{z ftfdnk, ebk ns/<br />

;zrhs d/ y/so ftu th nwho eoB dk fJS[e ;h. G'ok j?IeV BjhI, gfjb'I T[;skd Bkb<br />

fco f;yKdo{nk Bkb fBehnK fBehnK rZbK eoB bZrk. T[; dh Xh T[;d/ fgZS/ fgS/, s[odh<br />

nkJh, ;[pe fijh, gsbh ezN?f;Bk. fgsk ns/ Fkjikdh B/ jo/e Bkb e'Jh Bk e'Jh rZb<br />

ehsh, wkJheb bkfrT[I u[gukg bzx rJ/. edh d' edh fszB fdBK pkd nk iKd/. jo tko<br />

fgsk BjhI edh e'Jh nc;o T[; Bkb j[zdk. fJe fdB wkJheb B{z fe;/ tZb'I ckbs{ ;wM e/<br />

;[ZfNnk j'fJnk ;zrwowo dk gZEo bZG frnk, T[;B{z ukn uVQ frnk. jE"Vk, S?Dh, o/sh Bkb<br />

ezw eofdnK n?Bk r[nku frnk, fe gsk Bk bZrk fezBk ;wK phs frnk. Bkb d/ ;G ;kEh<br />

ik u[Ze/ ;B. okie[wkoh Nfjbdh j'Jh B/V/ nk yb'sh.<br />

- w/ok BK wkJhebJ/ Iib' j? Fkjikdh, -- ezw eofdnK rZbK eoh frnk.<br />

- s/ w/ok Bkw ezN?f;Bk.<br />

Fkjikdh B/ fJe gZEo u[Ze e/ ;[zxfdnk fejk - gZeh nziho torh ;[rzX, fco fJe<br />

j'o gZEo u[Ze e/ BZe B}dhe fbnk e/ fejk - fJ; ftu e'Jh ;[rzXh BjhI. T[;dh fJ;<br />

joes s/ wkJheb y{p jZf;nk, e[Vh th jZ;h.<br />

- J/Bk ;ys ezw eoe/ s{z EZedk BjhI wkJhe <<br />

- BjhI HHHH ;r'I gZEo w?B{z skes fdzd?. fJj nkgD/ tork pDk dJ/rk w?B{z. w/o/ jZE<br />

ftu nk e/ fJ; ftu ikB g? iKdh j?.<br />

- w/o/ tk;s/ e'Jh uh} pDkJ/rk wkJhe<<br />

- :ehBB. ibdh.<br />

;ys gZEo T[go gkDh gkT[Dk ;h, fJXo T[Xo d/fynk, gkDh BjhI ;h, b'VhIdh EK<br />

T[go E[Ze e/ orVkJh eoB bZr fgnk.<br />

- i/ s/ok w{zj ;[Ze ikt/ wkJheb, s/ gkDh th Bk j't/, c/o <<br />

- p[ZssqkF dk w{zj edh BjhI ;[Zfenk eodk Fkjikdh. d't/I fco jZ; gJ/. wkJheb B{z<br />

gsk bZrk fJ; e[Vh dh BkBh s/ wK dh w"s sgfde Bkb j'Jh. fJ; dk th fJj' nzs<br />

j't/rk, fJ; bJh fgsk T[;dk tXhe fynkb oZydk. rqK;h g/IfNzr ftu mhe ;h go gZEo dk<br />

ezw T[;d/ t; dk Bk fojk. jkew d"o/ T[go nkfJnk sK fJj rZb ehsh. jkew B/ T[;B{z<br />

pkr dk w?B/io fB:[es eo fdZsk sK T[j pj[s y[F j'fJnk. wkJheb B{z fJj rZb uzrh<br />

BjhI bZrh.<br />

fgsk wkJheb T[go toQdk ofjzdk - s/o/ Bkb d/ w[zv/ ewkJh eoB bZr gJ/. s{z<br />

gzdoK ;kb dk j' e/ ftjbk fcod?I. ed'I ezw f;Zy ikJ/Irk<<br />

- gsk BjhI fgsk ih.<br />

- gsk BjhI bZrdk fJj w[zv/ izw/ eh eoB bJh B/. gzi/ fBezw/.<br />

- fgsk ih, G[Zb ikU fe w?I y's/ s/ T[ZB t/udk fcoK.<br />

wkJheb ;kok fdB ;ys fwjBs eodk go ni/ T[;B{z gZEo sqkFD dh nkfrnk BjhI fwbh.<br />

p[ZsxkfVnK B{z wfjb ftu fbik e/ g[oksB p[Zs fdykJ/ iKd/, fe;/ B/ T[;B{z Bkb ikD bJh<br />

BjhI fejk. T[;B/ rqK;h e'b rZb ehsh s/ fejk - s{z T[;skd B{z nky w?B{z th wfjb d/yD<br />

dh nkfrnk dJ/. rqK;h B/ fejk - id'I s?B{z ekpb ;wM/rk, nkg/ G/i dJ/rk. T[;skd<br />

poN'bv' B/ d/fynk, wkJheb B/ fJe vokfJzr s[ofrnkBh dh F?bh ftu pDkJh, u[eh, N[eV/<br />

eoe/ ;[NfdnK fejk - bzrV/ Bkb ;kb Go s[odk oj/Irk sK s{z th bzr wkoB bZr ikJ/Irk.<br />

fBozso ezw ftu wrB, XhoitkB, nkfrnkekoh, wkJheb d/ w'Y/ s/ jZE oZy e/<br />

T[;skd B/ nkyo efj fdZsk - j[D gZEo S[jD dk tes nk frn?. eo d/j ezw F[o{ g[Zso.<br />

oZp B/ fgZm fJ; eoe/ seVh pDkJh j? sK fe Gko Y' ;e/I.<br />

fJe fdB wfjb ftu ikD dk ;Zdk fwb frnk, b'o?I}' B/ fe;kBK d/ d/ts/ ckB dk<br />

p[Zs bZG e/ fbnKdk i' 500 ;kb g{op Jh;k t/b/ dk ;h. T[j d/yDk ;h. tZv/ dotk}/ ftu'I<br />

bzx e/ nZr/ rJ/. d' tZv/ p[Zs nkjw' ;kjwD/ yb's/ ;B. d't/I dkT{d, fJe v'B/N?b' dk, d{ik<br />

13


t/o'ehU (Verrocchio) dk pDkfJnk j'fJnk. nkoN r?bohnK d/y e/ wkJheb dzr ofj<br />

frnk. nkyo ckB dk f;o (Bust) d/fynk. T[;skd B/ fejk - uzrh soQK goy fJ; B{z<br />

wkJheb. wkJheb B/ T[; d[nkb/ eJh uZeo eZN/. s[os ekr} g?Bf;b eZYh. eJh ;e?u<br />

pDkJ/. nkgD/ nkg B{z fejk - fJj d' j}ko ;kb g[okDk ckB j?, w?I nZi dk ckB<br />

pDktKrk. ezw ftu wrB ;h sK gsbh ;[ohbh ntk} ;[Dh - wkJheb< fgZS/ Fkjikdh yb'sh<br />

;h. T[;d/ wz{j'I nkgDk BK ;[D e/ ;[rzfXs j' frnk. g[ZfSnk - fezB/ fdB j' rJ/, j[D pkr<br />

dk d"ok BjhI ehsk Fkjikdh<<br />

- w?B{z fejk frnk ;h ni/ w";w mhe BjhI w/oh f;js bJh.<br />

- s{z fpbe[b mhe j?I ezN?f;Bk. eJh g[ZsoK dh wK j'J/Irh d/y bJhI. jZ; gJh - s/o/<br />

Bkb d/ w[zv/ d;d/ ;B s{z T[b{ j?, s{z sK pVk f;nkDk j?I wkJheb. w/ok fdb eodk ofjzd?<br />

pkr ftu nkD bJh.<br />

- pkr th s/o/ fpBK T[dk; j? Fkjikdh.<br />

- ezw fet/I uZb foj?<<br />

- eoh ikBk wkVk w'Nk.<br />

- pkr ftu'I bzxfdnK w?I s?B{z d/ydh s{z u[Zg ofjzdk. i/ s{z J/Bk jh ykw'F j?I fco<br />

nZyK s/ th gZNh pzBQ, fJj rZbK eoB'I Bh jNdhnK. d't/I jZ; gJ/, Fkjikdh B/ Bk}[e jZE<br />

T[;d/ ;ys w'Y/ s/ oZfynk s/ fejk - uzrk wkJheb. fwjBs eo.<br />

tkg; nk e/ ezw eoB bZrk, Fkw g? rJh ykDk yk e/ ;G ;"I rJ/. wkJheb B{z<br />

BhId Bk nkJh. NfjbD bZrk. t/fynk, ;zrwowo dk N[eVk fgnk ;h. J/Bk e[ j?rk ;h fe<br />

ckB dk f;o pD ;e/. fJ; B{z u[Ze e/ T[j nkgD/ ewo/ d/ fgStkV/ ftu b? nkfJnk.<br />

T[;skd dh nkfrnk fpBK gZEo S[jD dh fJik}s BjhI ;h, go d/yh ikJ/rh. S?Dh jE"Vh<br />

u[Zeh, oks Go ezw eodk fojk, Bk feXo/ BhId, Bk EekD, fdB t/b/ eZgV/ Bkb Ye fdzdk,<br />

oksK B{z ezw eodk, w'wpZsh dh wZXw b'n ftu. id'I g{ok j' frnk, nkgD/ ezw eoB tkb/<br />

w/} T[go fNek e/ nzsw S[jK d/D bZrk, gkfbF eoB bZrk. w[ezwb eoe/ T[;skd B{z<br />

fdykJ/rk, T[;skd ni/ nkfJnk BjhI, d/fynk, jkew b'o?I}' nk foj?, wkJheb B/ nkdkp<br />

fejk. jkew B/ g[ZfSnk - fJj eh j?<<br />

- ih ckB, j'o eh, w/ok ckB.<br />

- go ekek wfjb ftu fijVk ckB s{z d/y e/ nkfJn?I T[;d/ sK dkjVh ;h. s/ok<br />

fpBK dkjVh s'I j?. dkjVh pr?o pZ[Yk BjhI bZrDk.<br />

- feT[I BjhI bZrDk j}{o< wfjb tkb/ ckB ftu B[e; j?. dkjVh tb'I p[ZYk brd?<br />

go dzd g{o/ jB ;ko/. w/ok ckB d/y'. pr?o dkjVh s'I p}[orh Mbedh j?, fJe dzd<br />

T[gobk, d' j/mb/ N[ZN/ j'J/ jB.<br />

- s/o/ e'b fJj fynkb feE'I nkT[Id/ B/<<br />

- fiE'I jo/e ebkeko e'b nkT[Id/ B/, X[o fdb dhnK v{zxkDK ftu'I.<br />

- ewkb dk p[Zs sqkfFnk j? s{z i[nkB, y{p, FkpkF.<br />

nrb/ fdB T[;skd B/ nkgD/ e'b ;Zd e/ fJe ekr} cVkfJnk, j[ewBkwk ;h -<br />

wkJheb J/Iib' wfjb ftu s[jkvh }o{os j?. - b'o?I}.<br />

fJe tko sK vfonk th - fes/ T[;skd B/ gZEo u'oh eoB dh fFekfJs Jh Bk eo<br />

fdZsh j't/ ! d/yh ikJ/rh. ikDk sK g?Dk Jh n?.<br />

- fezBh T[wo j? s/oh wkJhebJ/ Iib'<<br />

- ih gzdoK ;kb.<br />

- T[;skd B/ s/oh pj[sh f;cs BjhI ehsh edh, nky fdzdk ;h - f;Zy foj?. f;Zy<br />

ikJ/rk. w?I s/oh skes gSkD bJh j?. nkj cV vqkfJzr}. r}p dhnK, fJe s'I fJe<br />

uVQdhnK.<br />

- ih fJj w/ohnK B/<<br />

14


- j'o ehjdhnK B/< n;hI s?B{z wfjb ftu oZy fbn?. s/o/ tork fJe th j'o BjhI<br />

nZi. go fJj dZ;, F[jos t; iK tXhe g?;/ d/ bkbu t; ;kB{z SZv e/ ubk sK BjhI<br />

ikJ/Irk<<br />

wkJheb s'I e'Jh itkp Bk fdZsk frnk, rZb Jh e[M fJ; soQk dh j'Jh ;h. jkfew<br />

B/ fgnko Bkb fejk - s{z w/o/ gfotko dk fJe w?Ipo j'J/Irk. s/ohnK ;kohnK b'VK dk Gko<br />

w/o/ f}w/. s{z e/tb pZ[s sqkF/Irk, e/tb wkopb. w?B{z g[oksB o'w dk tko; fwb frn?. w?I<br />

y[F jK. s/ s{z y[F BjhI wkJheb<<br />

Sksh s/ jZE oZy e/ M[efdnK wkJheb B/ fejk - g{ok y[F. jkew B/ fejk - eZbQ B{z<br />

nkgD/ fgsk B{z b? e/ nkJhI.<br />

fgsk ;w/s b'o??}' ;kjwD/ wkJheb yb'sk ;h, wkDwZsk, y[F. fgsk e[M f}nkdk fBwo,<br />

tXhe M[fenk j'fJnk. g[Zso B{z fgsk dh fJj dFk mhe BjhI bZrh. b'o?I}' B/ fgsk B{z fejk<br />

- s[jkvk p/Nk j[D w/ok g[Zso j?, wfjb ftu oj/rk. w? I s[jkB{z th e[M d/Dk j?. dZ;' eh<br />

fJZSk j?. fMiefdnK fMiefdnK fgsk B/ fejk - ih e;Nw dcso ftu fJe n;kwh ykbh<br />

gJh j?, i/ fwb ikt/< b'o?I}' jZ; fgnk - F[eo n? Gok, fJj sK e[M th BjhI, s{z e[M pj[s<br />

tZX wzr b?Idk T[j th fdzdk. ikU. e;Nw nc;o dh B"eoh eo'. d'tK B/ wkJhebJ/ Iib' d/<br />

fujo/ s/ wk;{w ib"n dh Mbe d/yh.<br />

tZv/ p[Zs tZb T[Irb eofdnK b'o?I}' B/ fejk - ;Zm ;kb gfjbK w/ok pkpk e';hw',<br />

wjkB p[ZssqkF v'B/N?b' B{z fJ; wfjb ftu b? e/ nkfJnk ;h, fJE/ jh T[;B/ fJj f;oiDk<br />

ehsh ;h.<br />

fgsk ubk frnk, fJe nfjbeko B/ wkJheb B{z nkgD/ Bkb s[oB bJh fJFkok<br />

ehsk. ;[jD/ ewo/ ftu g[Zi/ fiE/ T[;skd p'oN'bv' T[; d/ ;tkrs bJh yb'sk ;h - b'o?I}'<br />

d/ wfjb ftu s[jkvk ;[nkrs j? wkJheb J/I}b'. r}p d/ gbzr s/ coBhuo, nkdw eZd<br />

FhFk vq?f;zr N/pb T[go ;fink j'fJnk. doih w/u b?D nkfJnk. fszB fdB pkd Bt/I eZgV/<br />

;h e/ d/ frnk. row ;{N T[go }oh dh eYkJh, y{p;{os pNB, j?N gfjB e/ FhFk d/fynk<br />

sK bZrk fit/I eZd ns/ t}B d't/I tX rJ/ j'D. T[;B{z dZf;nk frnk - fijVk ;{N j[D<br />

gfjfBnK j?, fJj fbpk; yk; yk; w"fenK tes gfjBDk, fJj ezw eoB t/b/ gfjBD tkb/<br />

fbpk; jB, fJj okshI ;"D t/b/ d/. T[;skd B/ nkgDhnK s/ g[okDhnK ;G vqkfJzrK T[;d/<br />

;g[od eo fdZshnK. nkgDk Fkjh fbpk; T[skofdnK wkJheb B/ fejk - jb tkj[zd/ x'V/<br />

T[go e"D ehwsh g[FkeK gkJ/rk<<br />

FkwhI vkfJfBzr jkb ftu fbikfJnk frnk, :{ F/g w/} d[nkb/ ;Zm e[o;hnK.<br />

Fkj}kdh B/ Bkb gJh ykbh e[o;h tZb fJFkok eofdnK T[;B{z fejk - fJZXo, fJE/. uKdh d/<br />

Ekb, ;'B/ dhnK feBkohnK, n?B ftueko ;'B/ dk c[ Zb, rtZJhJ/ s/ Fkf}zd/ nkgD/ ezw ftu<br />

wrB. gfotko dhnK B{zjK XhnK g[ZsoK s'I fJbktk ftd/FK d/ tgkoh, ftdtkB, okid{s, jo<br />

soQK d/ tZv/ b'eK B{z tZv/ nzvkeko EkbK ftu ykDk go'f;nk ik fojk ;h. fJe i[nkB B/<br />

fBZeh wZSh u[Zeh, e'Jh rZb ehsh s/ o'D bZr frnk. eh j'fJnk< b'o?I}' B/ g[ZfSnk - ih w/ok<br />

pkg{, eJh ;kb gfjbK r[nku frnk ;h. w?I fJ; wZSh B{z g[ZfSnk, - s{z fes/ d/fynk T[;B{z<<br />

fJ;B/ fejk - w/oh sK T[wo pj[s E'VQh n? ni/, fe;/ tZvh wZSh B{z g[ZS. ;ko/ jZ;/. b'o?I} B/<br />

fejk - mhe j?, pJh, fJj B{z tZvh wZSh fdT[ j[D. pkg{ bZGDk }o{oh j?. wkJheb T[s;[esk<br />

Bkb d/ydk fojk. Fkj}kdh B/ dZf;nk - fJj wfjb dk w;yok j?. s?B{z Bh jk;h nkJh<<br />

s[;hI xo ftu j;d/ BjhI edh< wkJheb B/ fejk - pj[s xZN ! i/ jZ;Dk j't/ T[; d/ j'o<br />

Jh ekoB j[zd/ B/ fJ; soQK d/ BjhI. jkb/ w?I f;yDk th sK j? fe wfjb ftu fet/I jZ;hdk<br />

j[zd?.<br />

wkJheb dh pKj ftu pKj tb e/ ezN?f;Bk B/ g[ZfSnk - s?B{z gs? fgnko eh j[zd? <<br />

wkJheb B/ fejk - pj[sk BjhI, dkdh B/ E'Vk e[ f;ykfJnk, pkeh sK fMVeK fdzd/ oj/.<br />

- fJE/ wfjb ftu ;ko/ fJe d{i/ d/ d';s B/ wkJheb s/ c/o th e'Jh fe;/ dk<br />

d';s BjhI. Fkj}kdh dh fJ; rZb dk wsbp gsk Bk bZrk.<br />

15


nrb/ fdB T[;skd wfjb ftu nk e/ wkJheb B{z fwfbnk, fejk - w?I tZvk ebkeko<br />

BjhI go Nhuo pj[s tXhnk jK. w?B{z tXhnk ebkeko fwb frn?, s?B{z tXhnk Nhuo. w?I s/o/<br />

;ko/ tb ftzr d{o eo fdnKrk. ekohroh sK f;yDh gt/rh jh. ;kv/ ebkeko nkgD/ ;zd<br />

th nkg pDkfJnk eod/ ;B, fejk eod/ - fijVk ;zd pDkT[D Bh ikDdk T[j p[Zs fet/I<br />

sokF/rk< s/o/ s'I fJj Fos jNk bJh j?. pkr ftu s/oh toeFkg d/ fJe gk;/ b[jko<br />

j'<strong>Dr</strong>/, d{i/ gk;/ soykD. s/oh b'V nB[;ko n"}ko pDBr/. rqK;h B{z nky fdZs?, i' fJE/ Bk<br />

pD ;e/, T[;dk fJzs}kw feXo'I j'o eo/. w/oh fBrokBh ftu sqkFD dk ezw eoBk j't/rk.<br />

w/oh fBrokBh E'VQk e[ fuo j'o j?. T[wo phs rJh j?. p; i' j' frnk eoKr/.<br />

nrbh ;t/o T[m e/ pkr ftu wkopb pb"eK B/V/ nkfJnk sK T[; B{z fJT[I bZrk<br />

fit/I T[; dh gkodoFh B}o gZEo nzdo dh gko j' rJh j?, gZEo nzdobh jo/e uh} dk<br />

fdqF. gZEo d/ o/F/ fe; fdFk tb s[o oj/ jB, d/y/. jE"Vh dh jbeh N[Deko gZEo pko/<br />

;kok e[M dZ; fdzdh.<br />

fJe Fkw wfjb ftu ftdtkBK dh ;Gk p[bkJh rJh. fJ; B{z gb?N' nekdwh fejk<br />

iKdk ;h. T[;skd Bkb p?m e/ d' xzN/ T[BQK dhnK rZbK g{o/ fXnkB Bkb ;[DhnK. nyho<br />

ftu j"bh d/ e/ fejk - ;qhwkB, w?B{z fJBQK ftu'I fe;/ dh e'Jh rZb gsk BjhI bZrh. T[;skd<br />

jZ; fgnk - fJBQK B{z fejVk wkopb sokFDh nkT[Idh n?<<br />

T[j Ffjo d/ pkjob/ fj;/ dhnK rohp p;shnK tZb ubk iKdk. n"osK uZeh<br />

ghIjdhnK, skDh sDdhnK, MkV{ fdzdhnK, e[o;hnK p[DdhnK, f;bkJh eYkJh eodhnK d/ydk,<br />

Bkb Bkb nkgD/ pZu/ B{z dZ[X u[zxk ojhnK jB. fXnkB Bkb pZu/ ns/ wK d/ fujo/ d/ydk,<br />

ekr} s/ T[skodk. fJj rohp n"osK T[jbk Bk eodhnK, p[ok Bk wBkT[IdhnK. T[;B/ w/oh<br />

dh r'd ftu :;{ d[X u[zxdk fdykT[Dk ;h Bk. fi;w fJBQK n"osk s/ dZ[X u[zxd/ pZfunK<br />

tkb/ j'<strong>Dr</strong>/, fujo/ T[j nkgD/ fdb ftu'I eZY/rk. ipokJhb cfoFs/ B/ id'I w/oh B{z oZp dk<br />

;[B/jk fdZsk fe s/o/ ftu'I, e[nkoh e[Vh ftu'I pZuk g?dk j'J/rk, T[;B/ e'Jh fJsok} BjhI ehsk<<br />

T[;B/ nfijk Bk eoB dh gqkoEBk BjhI ehsh< s/ :;{ dk eh jFo j'J/rk< w/oh d/ wzr/so<br />

B/ FZe feT[I Bk ehsk< i/ FZe j' iKdk< i/ pZu/ B{z wK ;w/s ngBkT[D s'I BKj eo fdzdk<br />

c/o< fJj ;kok e[M gZEo okjhI gqrN eoBk gt/rk. w/oh B{z pbtkB fdykDk g?Dk j?, :;{ dk<br />

iBw nihp, T[;dh Fjkds nihp. fJj d' MNe/ wK d/ fujo/ T[go ;kc fd;D/ ukjhd/ jB<br />

s/ MNe/ yk e/ FKs fd;/, ;z;ko B{z n;h; fdzdh. fJ; tk;s/ wkopb dh u'D eoBh th ;"yk<br />

ezw BjhI, r}p dk wkopb bZGKr/, fes'I th, fizBh wo}h ehws d/Dh gt/.<br />

ezw ftu wrB ;h, b'o?I}' dk p/Nk nkfJnk, fejk - fFeko y/vD uZbhJ/ wkJheb<<br />

;fseko Bkb ;bkw no} ehsh s/ fejk - ezw ftu o[fMnk jK. fywk eoBk.<br />

- ezw< ;kok fdB ezw< edh nkokw eoB B{z fdb BjhI eodk<<br />

- ezw ftu w?B{z nkokw fwbdk j? ;qhwkB.<br />

- go edh edkJhI fFeko dk w}k th sK b?Dk j[zd?.<br />

- w?I wkopb dk fFekoh jK ;qhwkB.<br />

- eh s?B{z gZEo sqkFDk ns/ fFeko y/vDk fJe' rZb brdh j?<<br />

- i/ p[ok Bk wBkT[ sK jK, ;r'I gZEo sqkFD/ fFeko Bkb'I tXhe wB'ozie jB.<br />

Fkj}kdh nkJh, fejk - fgSb/ wjhB/ s{z w/o/ tZv/ Gok GoikJh B{z Bkok} eo fdZsk,<br />

GoikJh dk p[Zs BjhI sqkfFnk. nZi S'N/ B{z Bkok} eo fdZs?. w?B{z vo brd? wkJheb fes/<br />

fJj s?B{z wfjb s'I d{o Bk eo d/D. nzdo eh eh j[zdk ofjzd? s?B{z gsk BjhI. wkJheb B{z<br />

gsk Bk bZrk eh ej/, ;' S?Dh s/ jE"Vh dh me me s'I fpBK ezN?f;Bk B/ e[M BjhI ;[fDnk.<br />

fJe fdB b'o?I}' B/ wkJheb B{z p[bk e/ gzikj w[joK fdzfdnK fejk - fi; d/F ftu<br />

p[Zs d/yD ikDk j't/ ikJhI. fszB w[joK jo jcs/ dh s/oh sBykj s'I fJbktk B/. F[eokBk<br />

eoB ;ko xo GZik, fgsk d/ w/} T[go Y/oh bk fdZsh. ;kok gfotko w{zj nZvh d/ydk fojk.<br />

fgsk B/ fejk - fJ; Bkb gbkN yohdKr/. tZvk gbkN. S'Nk wekB th fwb ;ed?. j'o p[Zs<br />

pDk cNkcN wkJheb. fJt/I Jh g?;/ fwbd/ ofj<strong>Dr</strong>/.<br />

16


- go fJj gbkN yohdD bJh BjhI fdZs/ fgsk ih. fJj sK w/oh ftd/F :ksok<br />

tk;s/ B/.<br />

- ftd/F :ksqk< T[j feT[I<<br />

- sK fe x[zw fco e/ p[Zs d/y e/ nktK.<br />

- x[zw', p[Zs d/y' s/ p[Zs d/y e/ tkg; nk ikU< fJj eh ezw j'fJnk< fJj sK c}{b<br />

youh j'Jh. gbkN dh ehws tXh ikDh ;h. go ub'. w/oh sK wzBDh Bh s{z.<br />

fgsk B/ Bk FkpkF fdZsh, Bk y[F j'fJnk, nkyo wkJheb B/ fejk - fJj s[jkv/ B/<br />

fgsk ih. w?I ;?o ;gkNk eoB ikDk Jh Bh. i/ ikDk j'fJnk, j'o fwb ik<strong>Dr</strong>/. w[joK rZb/<br />

ftu ;[ZN e/ fgsk B/ cNkcN izdo/ dh ukph x[wk fdZsh.<br />

gjkV dh B[Zeo ftu gZEo eZNd/ fdjkVhdkoK B{z d/yD frnk, doys j/m p?m e/ T[BQK<br />

d/ ;e?u pDkT[D bZrk - g;hB/ ftu so, fit/I gZEo d/ p[Zs, gZEo eZNd/ j'D. d[gfjo j'Jh,<br />

T[BQK SK ftu p?m e/ o'Nh ykXh, nkokw eoB bJh b/N rJ/, ;"I rJ/, ;[ZfsnK d/ ;e?u<br />

pDkJ/.<br />

fJe fdB ezN?f;Bk pkr ftu nk e/ wkJheb Bkb rZbK eoB bZrh, fejk - ;kvk<br />

Ffjo fezBk ;[jDk j?. wkJheb B/ fejk - g{oBwkFh dh oks B{z T[uh EK s'I fezBk ;[jDk<br />

bZrdk j?. s{z edh d/fynk< - BjhI edh BjhI. nZi FkwhI wfjb d/ fgSb/ dotk}/ tb<br />

nktKrk, T[E'I T[uh u'Nh d/ g[Zi e/ d/yKr/. fwE/ tes s/ d't/I uVQkJh uVQB bZr/. T[uh EK s/<br />

p?m e/ Ffjo dh ;[zdosk dk nkBzd wkDfdnK ezN?f;Bk B/ T[;dk jZE nkgD/ jZEK ftu x[ZN<br />

fbnk. tkg; gos nkJ/.<br />

nrbh ;t/o id'I wkJheb B{z wfjb nzdo nkT[D bJh fejk frnk, ekoB ikD<br />

frnk. b'o?I}' rzGho d/fynk, ;bkw fgS'I wkJheb BhthI gk e/ ;kjwD/ yb' frnk.<br />

- okshI mhe BjhI ehsk.<br />

- w?I ;j[z yKdk jK wkbe, w?I e[M th BjhI ehsk.<br />

- s?B{z b'eK dk gsk BjhI. jBQ/oh tKr ypo EK EK g[Zidh j?.<br />

- go wkbe, wk;{w e[Vh ns/ w[zv/ d/ fybkc Ffjo feT[I j't/rk<<br />

- s?B{z gsk BjhI, s{z ni/ S'Nk j?I. s{z w?B{z uzrk brdk j?I fJ; eoe/ nky fojK. ;ktXkB<br />

ofjDk gt/rk. ezN?f;Bk itkBh tb edw oy ojh j?.<br />

gfotko ftu'I e[M pzfdnK B/ b'o?I}' B{z fejk - wkJheb tork nkw w[ zvk Fkjh gfotko<br />

ftu oj/, mhe BjhI. b'o?I}' B/ Xh d{o nkgD/ fe;/ foFs/dko d/ wfjb ftu G/i fdZsh.<br />

wkJheb B{z ypo fwbh fe T[;dk gkdoh Gok fpwko j?. T[;B/ fwbDk ukfjnk sK i[nkp<br />

fwfbnk - w'Bk;Noh (nkFow) ftu nkw pzfdnK d/ dkyb/ dh nkfrnk BjhI.<br />

gkdoh Gok B/ fJe fdB y[d ;Zdk gZso G/fink sK nkFow ftu frnk.<br />

-wkJheb, s{z wfjb ftu ofj e/ th wfjb dh nB?fsesk s'I pfunk j'fJnk j?I, F[eo j?.<br />

- s?B{z w/o/ pko/ eh gs?<<br />

- wfjb nzdo tkgodh jo/e xNBk, jo rZb dk gsk j?. ;kX{nK dh fdZp fdqFNh pqfjwzv<br />

d/ydh j?. uzrk j? nZr/ B{z th pu e/ oj/I. ebk d/ Bkw s/ F?skB nkgD/ ezw eo fojk j?.<br />

nkFow dk c?;bk j? fe uouK ftu p[Zs ns/ s;thoK BjhI j'DhnK ukjhdhnK, ckdo<br />

;t'Bo'bk, b'o?I}' Bkb Bkok} j?, T[jh jo p[o/ ezw bJh f}zw/tko j?. ft;c'N j'J/rk Gok, i/<br />

nkgD/ nkg B{z puk ;ed?I puk b?. Ffjo nZr dh bg/N ftu nkJ/rk.<br />

- go w?I p[Zs Bk sqkF/ sK wo iktKrk<<br />

Gok B/ T[Zso BjhI fdZsk. ubk frnk.<br />

wkJheb, T[;skd e'b frnk, sphns mhe BjhI ;h, ezpb ftu fbgfNnk b/fNnk<br />

j'fJnk ;h. wkJheb B/ ;jkok d/ e/ p?mk ehsk, fBZxh tkJhB dk rbk; fgbkfJnk. T[;skd<br />

B/ fejk - wkV/ fdB nk oj/ B/. gkdohnK B/ jVd[zr wuk oZfyn?. T[BQK dh feogk ;dek i/<br />

b'oz}' jko frnk, nkoN ;[nkj j' ikJ/rk. e/tb nkoN BjhI, g[ikohnK B{z jo uh} p[oh<br />

bZrD bZr gJh j?. ezw ikoh oZyhI, s{z w/ok tko; j?I wkJheb. T[;skd dk nkyoh p'b.<br />

wfjb ftu ezw eod/ e'b ezN?f;Bk nk rJh.<br />

17


- ed'I nkJh Fkjikdh<<br />

- eZbQ. w/ok wzrDk j' frn?. j[D/ ftnkj eoB bZr/ ;B, w;K o'e/, w?I tk;s/ gkJ/ fe ni/<br />

w/oh T[wo xZN j?, fJe ;kb tk;s/ wzB rJ/. T[; dhnK nZyK Go nkJhnK sK wkJheb B/<br />

nkgD/ d'tK jZEK Bkb T[; dhnK nZyK g{zMhnK, Fkjikdh B/ T[;d/ jZEK T[go nkgD/ jZE oZy<br />

fdZs/.<br />

- s{z ;zs[FN j? ezN?f;Bk<<br />

- e[M t; Jh Bh. f;nk;h fj;kp feskp, i'V xNk eoe/ foFs/ i'Vd/ B/ fJE/. pzd/<br />

d/ nkgD/ t; e[M BjhI.<br />

gsk bZrk fe ysoBke :[ZX fSV/rk. b'o?I}' e'b XB, skes ns/ jfEnkopzd ;?Bk ;h<br />

go g[ikohnK Bkb b'eK dh jwdodh ;h. b'o?I}' fpwko j' frnk, nkokw eoB bJh gzi whb<br />

d{o fgzv ubk frnk. Bkb jehw ns/ gkdoh ub/ rJ/. nkoN rkovB ftu o"De Bk ojh,<br />

e[M ebkeko, fiBQK B{z ;jh p[ZssqkFh BjhI nkT[Idh ;h, ezw SZv e/ g[ikohnK Bkb ik ob/.<br />

e[M jcfsnK pkd wkJheb B/ ezw SZv e/ b'o?I}' dh ypo b?D tk;s/ x'Vk phfVnk, g[Zi<br />

frnk. gkdoh gkm eo fojk ;h, jehw pKj cVh p?mk ;h. B}dhe ik e/ M[fenk, ;bkw<br />

no} ehsh, g[fSnk - fet/I j' wkbe<<br />

T[so fwfbnk - fit/I woB t/b/ j'Jhdk j?, T[;/ soQK. t;hns fbytkJh.<br />

- gho' w/ok tko; j'J/rk. gho' M[e frnk. fJB;kc eohI gho'. ;ko/ b'e y[F BjhI j'fJnk,<br />

eod/. ;jh o;s/ s/ uZbhI. cb'o?I; dhnK gozgoktK ekfJw oZyhI.<br />

wkJheb j?okB j' frnk id'I d[FwD gkdoh ;t'Bo'bk nzdo nkfJnk.<br />

- s[;hI w?B{z :kd ehsk w?vh;h d/ b'oz}'<<br />

- jK ckdo. w?I s[jkB{z cb'o?I; dk ukoi fdZsk ;h, j[D nkyoh tko dh gqkoEBk s[jkB{z jh<br />

eoBh gt/rh.<br />

gkdoh M[fenk, pkDh gVQh, nodk; ehsh s/ ubk frnk. e[M d/o pkd b'o?I}' th<br />

ftdk j' frnk. wkJheb o[e Bk ;fenk, T[;B{z fejVk fe;/ B/ ;Zfdnk ;h< nkg/ nkfJnk,<br />

fe;/ B{z fpBK dZf;nK tkg; pkr tZb ubk frnk. pkr ftu thokBrh SkJh j'Jh d/yh.<br />

BtK jkew gho', wkJheb B{z g;zd BjhI eodk ;h. wkJheb dh fJZSk ;h T[j nkgD/<br />

;ogq;s b'o?I}' dk ftFkb ekfJnk p[Zs pDkJ/ go j[D g?;/ feE'I nkT[<strong>Dr</strong>/< Bkb/ gkdohnK B/<br />

nZs u[Ze oZyh j?, T[j fJ; ykBdkB B{z ysw eoB s/ s[b/ j'J/ jB, nfijk j' frnk sK<br />

FkfJd cb'o?IF Ffjo Jh SZvDk g? ikJ/. T[dk;, bZsK g;koh p?m/ B/ d/fynk, ezN?f;Bk nk ojh<br />

;h. fujok g{ok T[dk;.<br />

- fezB/ fdB j' rJ/ s{z wfjb ftu BjhI nkfJnk< fJE/ pkr ftu th jo o'} uZeo<br />

bkT[Idh ojh.<br />

- s{z ;Zfdnk j[zdk }o{o nkT[Idk ezN?f;Bk. j[D wfjb ftu w/ok e"D j?<<br />

- w?I e'Jh fJzs}kw eoKrh.<br />

ubh rJh. gzit/I fdB gosh. nZyK bkb ;B - w?I efj efj e/ EZe rJh, gho' e'Jh<br />

itkp BjhI fdzdk. u[Zg eo iKd?. T[;dk BKj eoB dk fJj' sohe?.<br />

- w?B{z gsk ;h ezN?f;Bk, w?B{z fJ;dk gfjbK jh gsk ;h.<br />

;kb Go fJXo T[Xo GNedk fcodk fojk. T[;B{z fJe tv/oh T[wo dk nkgDk<br />

gkdoh d';s :kd nkfJnk. T[; e'b ik e/ nkgDk jkb dZf;nk. gkdoh B/ fejk - w?I tXhe<br />

e[M BjhI eo ;edk, ;kB{z fJE/ eokZ; ukjhdk j?. e[M fdB bk e/ eokZ; pDk d/j. uzr/ g?;/<br />

fdtk fdnKrk. bZeV wzrtkJh, nkohnK, o/shnK uke{ nk rJ/. ezw F[o{ eo fdZsk. d[pkok<br />

pkJhpb gVQh. id'I gfjbk feZb, fco d{ik, fco shik, fco u"Ek feZb rZv/, dod sK<br />

j'fJnk. wzfBnk o{j pbpkB ;h, go ;oho sK ;oho j?. nkyo fynkb nkfJnk - j[D sZe<br />

d/ eokZ;K ftu :;{ f;ZXk ;gkN bNfenk fdykfJnk frnk j?. w/o/ :;{ dk w{zj ;Zi/ gk;/<br />

j't/rk s/ r'v/ EZb/ yZp/ gk;/. dod ekoB fJt/I j[zdk j?. fujo/ T[go d[Zy ns/ FKsh, d[Zy<br />

ns/ fywk, d't/I T[eo/, dfJnktkB nZyK pDkJhnK. gkdoh B/ g?;/ uzr/ fdZs/, go T[;B{z T[;<br />

eokZ; dh BthI F?bh Bkb e'Jh ;o'eko BjhI ;h, eh BtK j?, gsk BjhI.<br />

18


fJE/ uou ftu ofj e/ fdB eNh eo fojk ;h sK fJe fdB wfjb ftu g[ZiD dk<br />

;Zdk nkfJnk, eh ekoB j' ;edk j?< gho' w?B{z ep{b/rk jh BjhI, gZek gs?. ubk frnk.<br />

d/fynk fe;/ dk iBw fdB wBkfJnk ik fojk j?. ;odh dh o[Zs ekoB e'fBnK ftu poc<br />

gJh ;h. gho' w[;eok e/ s/ ezN?f;Bk ufje e/ fwbh. gho' B/ fejk - s{z w/o/ fgsk dk<br />

g;zdhdk ebkeko jI?, nZi y[Fh d/ fJ; w"e/ s/ joe[bh; dk poc dk p[Zs pDk d/j.<br />

wkJheb d/ fdb s/ ;ZN tZih - sK eh fJBQK B/ p/fJ}s eoB bJh p[bkfJn?< id'I jK Bk<br />

ehsh sK ezN?f;Bk ;kjwD/ nk e/ yb' rJh - n;hI ;ko/ s/oh wZdd eoKr/, wkJheb, w/oh<br />

p/Bsh wzB. pDk d/j. s/o/ bJh sK wkw{bh uh} j?. ;ko/ y[F j' ik<strong>Dr</strong>/.<br />

wkopb s'I pkd bZeV, bZeV s'I pkd poc, fJ; s'I pkd sK jtk ofj rJh e/tb.<br />

jtk d/ p[Zs pDkJ/rk< go ezN?f;Bk efj ojh j?. pZu/ poc Y'D bZr gJ/, wkJheb p[Zs<br />

pDkT[D bZr frnk. d' xzfNnK pkd tZvk joe[bh; ;kjwD/ yb'sk ;h s/ pZu/ T[;d/ nkb/<br />

d[nkb/ BZud/ r/V/ eZY oj/ ;B.<br />

gho' B/ fJ; pZZ[s d/ fJBkw dhnK d' ;" w[joK fdzfdnK fejk - fJE/ jh nk ik<br />

wkJheb, s{z w/o/ fgsk dk ebkeko j?I. ;'uD bZrk - j'o eh ukok j?< gho' B{z nkoN dh<br />

e'Jh edo BjhI, go w/ok e'Jh j'o j? th sK BjhI. d/D tk;s/ fgsk e'b rkbK, skjfBnK s'I<br />

fpBK e[M BjhI. jK eo fdZsh. ezN?f;Bk dk ftnkj B/V/ nk fojk ;h, wfjwkB nk oj/ ;B,<br />

rhs ;zrhs uZbdk ofjzdk. ghD ykD d/ d"o. Fkj}kdh dk ftnkj fJfsjk; ftu fJe<br />

:kdrko pD/rk. FokpK d/ c[jko/ ubd/ d/y/. rqK;h ns/ wkJheb fJeZm/ yb's/ j}koK<br />

wfjwkBK B{z d/yd/ oj/.<br />

fJe fdB T[;B{z fgsk B/ xo ;Zfdnk. d[nk ;bkw j'Jh. fgsk T[; B{z T[;d/ gkdoh<br />

Gok d/ ewo/ ftu b? frnk s/ Noze y'bQ e/ ;'B/ d/ rfjD/ o[Zr Go e/ fdykT[IfdnK g[ZfSnk<br />

- s?B{z gs? j'D?, dZ; wkJheb, T[j vke/ wkoB bZr frn?< - BjhI fgsk ih, T[j ;t'Bko'bk<br />

dh gftZso c"i dk egskB j?. ckdo B/ fdykt/ T[s/ gkpzdh bkJh j'Jh j?. fi; n"os d/<br />

rfjD/ gfjB/ j'J/ fdykJh d/D, fJj e[Nd/ jB s/ rfjD/ T[sko b?Id/ jB. ckdo fJBQK B{z<br />

;c?d cfoFs/ dZ;dk j?. fJBQK dh XkV sK ftnkj FkdhnK tkb/ xoK ftu ik tVdh j?.<br />

- go fJj rfjD/ fJE/ feT[I jB< fgsk B/ g[ZfSnk.<br />

- w/o/ fj;kp fJj uou dh gokgoNh j?, T[E/ d/D/ ukjhd/ ;B fgsk ih.<br />

coK; d/ ukob; nZmt/I B/ fJNbh fiZsD bJh e{u eo fdZsk. gho' s'I o;sk wzfrnk,<br />

T[;B/ BKj eo fdZsh. ;t'Bo'bk B/ uou ftu fJeZso j'J/ p/F[wko b'eK B{z roidh nktk}<br />

ftu fejk - w?I dZf;nk eodk ;h gob'I nkJ/rh s/ gob'I gho' d/ ykBdkB d/ gkgK ekoB<br />

nkJ/rh. ukob; dh shj j}ko c"i nk ojh j?. gho' e'b e/tb fJe j}ko ! gho' dh<br />

w{oysk ;dek :[ZX j'J/rk s/ wko/ ik<strong>Dr</strong>/ Ffjo d/ p/F[wko b'e. spkjh wZu/rh. b'eK B/<br />

d/fynk, gho' fFeko y/v e/ gos fojk ;h. b'e uhe/ - cV bT[ fJ; gkgh B{z ! gho' B/<br />

fwnkB ftu'I sbtko fyZuh, b'eK d/ gEokT[ s'I puD bJh x'Vk Gik e/ wfjb ftu tV<br />

frnk, r/N pzd j' frnk. GhV r/N s/ nk g[Zih.<br />

- e'Jh gho' dk f;o dJ/, uko j}ko w[joK fJBkw fdnKr/. gho' dk f;o HHHgho' dk<br />

f;o.<br />

gho' B/ Fokp d/ rbk; nzdo ;[ND/ F[o{ eo fdZs/. b'e dotk}k s'VB bZr/ sK<br />

gfotko d/ ihnK ;w/s T[j fgSb/ dotk}/ ftu'I dh pkjo d"fVnk. GhV dotk}k s'V e/<br />

nzdo bzx nkJh. wkJheb BjhI d"fVnk. FKs yb'sk fojk. ;kfonK B{z ikDdk ;h. uzr/ Gb/<br />

;B, j[D fit/I fizB uzpV frnk j't/. wjkB p[ZsK B{z ftzBQD bZr/. T[j GZi e/ b'oz}' dh<br />

bkfJpo/oh ftu tfVnk s/ e[zvk wko fbnk. gkrb fes/ fJXo nZr Bk bk d/D. go T[BQK B/<br />

y}kB/ dk skbk s'V fbnk. w[joK dh b[ZN F[o{ j'Jh sK fJe d{i/ B{z e[ZND bZr gJ/. b[ZNwko<br />

eoe/ oks gJh s'I b'e nkg' nkgD/ xoK B{z gos rJ/. sp/b/ ftu d' x'V/ yb's/ ;B, fJe<br />

T[BQK dk oytkbk. wkJheb B/ fejk - d/ydk eh j?I< fJE/ yso?. GZi uZbhJ/. x'V/ phV.<br />

d't/I iD/ ;tko j' e/ fBeb rJ/. Ffjo d[nkb/ tbh ezX d/ dotk}/ dk gfjo/dko th d"V<br />

frnk ;h.<br />

19


p'b'Bk Ffjo nzdo dkyb j'J/ sK g[bh; N[eVh B/ o'e bJ/, niBph j'< - jK<br />

cbo?I; s'I. - ekr} fdykT[. - ekr} BjhI jB. - gzikj gzikj w[joK eZY'. - ;kv/ e'b<br />

fJzB/ g?;/ BjhI.<br />

- sK fco gzikj fdB i/bQ dh jtk ykT[. T[j ni/ nrbk tke efjD jh bZr/ ;B - fe<br />

;hBhno nc;o nk frnk. fXnkB Bkb d/yfdnK wkJheb B{z g[ZfSnk - Gbk s{z p{Bko'Nh<br />

gfotko dk BjhI< f;gkjhnK B{z fejk - T[J/ fJj cb'o?I; d/ e;Nw nc;o dk w[ zvk j?. p;<br />

eo'. f;gkjh fgZS/ jN rJ/. nc;o B/ fejk - w?I s?B{z b'o?I}' d/ wfjb ftu fvBo tes<br />

d/fynk ;h, nkgK e[M rZbpks th ehsh ;h.<br />

- jK, s[;hI dZf;nk ;h p'b'Bk ftu th T[;skd p[ZssqkF jB. fJjh rZbpks ehsh ;h.<br />

fJjh e[M d/yD tk;s/ s[jkv/ Ffjo nk g[Zik. s[;hI Bk j[zd/ p[Zs d/yD dh EK i/bQ d/yd/<br />

fcod/.<br />

- nZi Fkw dk ykDk w/o/ xo wkJheb. Ffjo dk uZeo bkT[ s/ ;w/I f;o e;Nw<br />

nc;o d/ xo g[Zi ikDk.<br />

Ffjo d/yd/ d/yd/ wfjb sZe g[Zi rJ/. T[uh EK s/ fszB wz}bh FkBdko fJwkos fe<br />

pzdk d/yD'I Bk jN/. FkwhI e;Nw nc;o nbd'oK e'mh g[Zi/. nbd'oK B/ dZf;nk - eZbQ gho'<br />

s/ T[;dk Gr"Vk gfotko th fJE'I dh bzfxnk ;h. ;[nkdh ykDk yk e/ rZbK eoe/ ;"D ub/<br />

rJ/. nrbh Fkw ykD/ dk ;Zdk T[;d/ Gshi/ wkoe' B/ d/ fdZsk. Ffjo d/ tZv/ uou ftu<br />

p[Zs sqkFfdnK pZ[sxkV/ dh w"s j' rJh, T[; tork j'o e'Jh Bk fwfbnk, nX{ok fgnk ;h.<br />

fJ; gfotko B/ w'Nh oew s?n eotk e/ ezw fdtk fdZsk.<br />

cb'o?I; dhnK ypoK g[idhnK ofjzdhnK ;B. ukob; B/ Ffjo ftu'I FKs bzxD tk;s/<br />

pkoK j}ko w[joK bJhnK ;B s/ wfjb ftu nkgDh fJe c"ih N[eVh SZv frnk.<br />

fJe fdB T[;B/ c?;bk ehsk fe ezN?f;Bk B{z fwb e/ nktK. T[;dk wfjb fJe fdB<br />

dk g?Ivk j?. uZb fgnk. x'V/ s/ p?mk ;'udk frnk - j[D Fkj}kdh B{z BjhI :[tokDh B{z<br />

fwbKrk. dopkB B{z nkT[D dk ekoB dZf;nk. d' pKdhnK nzdo b? rJhnK, efjD bZrhnK -<br />

:[tokDh nZi eZbQ fwbdh BjhI, roGtsh j?. s[jkB{z nkfrnk d/ fdZsh j?. y[F j' e/ fwbh,<br />

jZ;dh B/ fejk - s/oh rZb ;Zu j'J/rh wkJheb, w?I eJh g[ZsoK dh wK j'tKrh.<br />

- go s{z y[F BjhI brdh :[tokDh.<br />

- mhe j? ;G. nZi fet/I fynkb nkfJnk ezN?f;Bk B{z fwbD dk <<br />

- s[jkB{z cb'o?I; d/ jkbks dk gsk Jh j?. s[jkv/ uu/o/ Gok gkdohnK Bkb ob rJ/<br />

jB, T[BQK dh e"I;b pD/rh, T[jh oki eoBr/. w/o/ e'b T[BQK dk ;[B/jk nkfJnk j?, T[j w?B{z<br />

T[jh gfjbK tkbk ezw d/D d/ fJS[Ze jB. w?I b'o?I}' wjkB dk foie ykXk j?. T[BQK dh<br />

g/FeF gqtkB eoBk T[; ykBdkB Bkb rdkoh eoBk j't/rk.<br />

- tkg; ik wkJhe, tkg;. w?I nkfrnk fdzdh jK. s?B{z w?vh;h ykBdkB tb'I w/o/ okjhI<br />

nkfrnk fwb rJh j?. s/o/ Bkb fgsk dk f;nk;h ;wM"sk E'Vk ;h< s{z cb'o?I; tk;s/ j?I s/<br />

cb'o?I; Ffjo s/o/ tk;s/. w/o/ tk;s/ BjhI fojk sK eh< s/ohnK ;'jDhnK nZyK okjhI w?I cb'o?I;<br />

d/yKrh. nrb/ fdB ;[rksK, ;BwkBK Bkb ftdkfJrh fdZsh.<br />

Ffjo tkg; nk frnk, wfjb ftu frnk, T[BQK B/ ;tkrs ehsk sK wkJheb B/<br />

fejk - i/ nkfrnk j't/ sK T[E/ pkr ftu ofj btK< T[E/ tXhe ezw j't/rk, fJE/ nzdo w?I<br />

eh eoB?< - mhe j?, fit/I wo}h, fiZE/ wo}h. p[Zs sqkFdk frnk, e[M p[Zs o'wB yohd e/ b?<br />

rJ/. o'w ftu T[BQK dh F[jos c?bh sK T[E'I wfjb ftu'I ;Zdk gZso fwfbnk. T[BQK B/ gq/wd/tsk<br />

feT[gv dk p[Zs pDtkT[Dk ;h. fJE'I nkfrnk b? e/ T[Xo ukb/ gk fdZs/. ekovhBb<br />

ohnkohU d/ wfjb ftu ;tkrs j'fJnk. fonkohU B/ nc;oK B{z fejk - y[nkD fgnkD fgS'I<br />

wfjb d/ p[Zs fdykU. d/y e/ tkg; nk e/ g[ZfSnk - fet/I bZr/<<br />

- ndG[s BFk d/D tkb/.<br />

- fJBQK tork j' ;ed? e[M j'o<<br />

- fJBQK tork sK BjhI, w/o/ e'b j'o soQK dh ebk j? fijVh FkfJd s[jkB{z g;zd nk<br />

ikJ/. i' f;Zfynk j'fJnk j?, E'VQ/ fdBK ftu fdyk fdnKrk.<br />

20


- w?B{z s[jkvk itkp uzrk bZrk wfjwkB, fBwosk ns/ nksw-ft;tkF d't/I fJe' EK.<br />

fJE/ ofjzfdnK T[;B/ pj[s ezw ehsk. gq/w-d/tsk (Cupid) dk tZvk p[Zs pDkfJnk,<br />

c/o ;'wd/t (Bacchus) dk. uzrk XB fwbD bZr fgnk. ypo fwbh fe cb'o?I; dh ;oeko<br />

B/ g[ikoh ;t'Bo'bk ns/ T[;d/ e[M u/fbnK B{z frqcsko eoe/ cK;h d/ fdZsh. tXhe yo{d<br />

ekoB g'g B/ T[BQK B{z S/e d/D dk cstk d/ fdZsk s/ ;oeko joes ftu nk rJh.<br />

wkJheb B/ pkJhpb ftu'I ikDBk ukfjnk, id'I fwqse :;{ B{z eqk; s'I T[sko e/ wK<br />

w/oh d/ ;kjwD/ oZy fdZsk frnk sK T[d'I T[;B/ oZp B{z eh fejk < e[M BjhI fbfynk fwbdk.<br />

fbfynk th fet/I iKdk< ibkd nkgDk ezw w[ek e/ ub/ rJ/. wK bkF d/ B}dhe p?mh j?.<br />

d/yD tkbk ;[DB tkbk shik e'Jh j? Jh BjhI ;h id'I. e'Jh d/tsk BjhI T[sfonk, ipohb<br />

th BjhI nkfJnk. fijVk oZp dk fJj ;zd/F b? e/ nkfJnk ;h - s?B{z e[nkoh B{z gZ[so<br />

fwb/rk, fJj j[ew j?, T[;B{z sK nkT[Dk ukjhdk jh ;h. fBZe/ :;{ B{z r'd ftu fpmk b?Idh,<br />

u[edh, s[o g?Idh, itkB g[so dh bkF B{z fet/I u[e/< t?;/, i/ T[E/ b'e j[zd/ th sK th fJ;<br />

pko/ eh fby j[zdk< d' fi;w jB - fJe fiT[Idk, fJe fwqse. fijVh fiT[Idh j? T[j tk;st<br />

ftu bkF pD rJh j? s/ fwqse fiT[Idk j?, fiT[Idk oj/rk.<br />

w/oh p/FZe gzikj ;kb s'I T[go dh j?, go T[j :;{ dh wK j? Bk, e[nkoh wK, fJ;<br />

eoe/ nX/V T[wo dh iBkBh BjhI pD ;edh. T[;dk wk;{w fujok edh BjhI Yb/rk.<br />

brksko w/oh d/ fujo/ d/ ;e?u pDkT[Idk s/ oZd eodk. o'wB wodK n"osK B{z ezw eofdnK<br />

fXnkB Bkb d/ydk, fi;w ns/ fujo/ fBozso e?Bt; T[go T[sod/ ofjzd/.<br />

s/oK u"dK ;kbK dk fJe w[zvk noihIN' cb'o?IF s'I f;ckoF dk ys b? e/ nkfJnk, ezw<br />

f;yDk ukj[zdk ;h, efjD bZrk - fszB ;kb ezw f;Zy u[Zek jK pkeh s[jkv/ e'b'I f;yKrk, w/ok<br />

ofjD ;fjD dk s/ i/p dk youk s[jkB{z d/Dk gt/rk. wkJheb B{z nkgDk pugB :kd nk<br />

frnk - w/o/ tork jh j? fJj. fejk - e[M fdB ezw eo fco dZ;Kr/. d' fdBK ftu<br />

ftrV/ fsrV/ xo B{z fJ; w[zv/ B/ fiT{Idk ikrdk eo fdZsk. y{p fwjBs eodk. fJe fdB<br />

S?Dh j/m'I fsVe e/ wkopb dk N'Nk nZy ftu ik fvZrk sK w[ zv/ dh uhe fBeb rJh.<br />

T[;skd B/ sysg'F s/ fbNk e/ fBZx/ gkDh dhnK pE/ohnK u{bhnK wkohnK, ftnoE. ;koh<br />

oks wkJheb T[;d/ ;ojkD/ p?mk Ne'o eodk fojk. nrbk fdB s/ oks th fBeb rJh sK<br />

o'w dk gqf;ZX ;oiB p[bkfJnk. nkgD/ Bkb T[j fJe ep{so fbnkfJnk ;h. ep{so d/ yzG<br />

j/m'I fJe B; eZN e/ y{B dhnK p{zdK d[ydh nZy ftu gkJhnK. Fkw B{z fJe j'o ep{so<br />

fbnk e/ fJj' ehsk. ;t/o ;ko w[ zv/ B/ dZf;nk fe gZEoh ;oeD bZrh j?. d[gfjo t/b/<br />

fBeb rJh. pjZso xzN/ d't/I iD/ ikrd/ oj/. id'I fpbe[b mhe j' frnk sK wkJheb B/<br />

fejk - e[M fdB S[ZNhnK wko. EZe frn?I. w[ zvk y[Fh Bkb ufjfenk. -fJ; npkdh ftu<br />

ikBto BjhI jB. w/ok x'V/ d/yD B{z fdb eod?. x'V/ d/y e/ nk iktKrk.<br />

wkJheb B/ tZvk pbke sqkFDk F[o{ eo fdZsk. r'd ftu itkB fwqse g[so dk f;o<br />

s/ T[; tZb M[fenk wK dk f;o. d[ZX u[zxkT[D tes th osk M[fenk j'fJnk fdykfJnk ;h<br />

go T[j ;"yk fdyk fdZsk ;h. j[D tkbk ezw Gkoh j?, T[BK Gkoh fizBk itkB fi;w dk f;o,<br />

T[BK Gkoh fizBk wohnw dk fdb. fJj ;ko/ Gko i/ p[Zs ftu Bk fdykJ/ rJ/ fco ebk<br />

T[go bkjBs. ukj/ bZy ;e?u pDkT[D/ g?D, goc?eFB sZe g[ZiD dk ;wK nk frnk j? fJ;<br />

bJh e'Jh ekjb BjhI.<br />

fJe fdB fpFg T[;dk ezw d/yD nkfJnk. d/y dky e/ g[ZfSnk - e'Jh yk; w[Feb<br />

sK BjhI nk ojh<<br />

- pj[sh sK BjhI, go wK dh T[wo itkB :;{ s'I tXhe BjhI fd;Dh ukjhdh. T[;<br />

T[go tes n;o BjhI eo/rk. w/oh T[go ;wK n;o BjhI eo/rk. w/oh ;w/I T[go n;ozdk}<br />

j'J/rh. fpFg n;h;K d/ e/ ubk frnk.<br />

ezw tXhe ;h, fizB/ e[ g?;/ fwbd/ xo G/i fdzdk. cN/ fbpk;, wzd/ jkb, pKe/<br />

fdjkV/, T[;skd s/ Fkfrod ezw ftu bZr/ ofjzd/. eokZ; T[go :;{ B{z dod wfj;{; j'fJnk<br />

;h. j[D wK dh r'd ftu T[; dk fujok FKs oZyDk j?. wK dk d[Zy ns/ g[Zso dh FKsh,<br />

oZp d/ tosko/ torh fet/I j't/, gsk BjhI brdk. sK th pqfjwzv ftu e'Jh fJe;[osk sK<br />

21


j?. p[Zs ;zg{oB j' frnk, g{ok :;{ wK d/ r'fvnK T[go. wK dk ;Zik jZE T[;d/ f;o j/m,<br />

:;{ dhnK bZsK wK d/ yZp/ r'v/ T[go dh j/mK bNedhnK, w;hj/ dk f;o osk e[ fgS/ tZb<br />

Ybfenk j'fJnk, wK dk f;o j/mK tZb B{z.<br />

gkdoh B{z ypo eo fdZsh. gZEo eZND tkb/ nZm w}d{o p[bk bJ/. wekB ftu fizB/<br />

eZgV/, ezpb ;B T[j nkb/ d[nkb/ bg/N fdZs/. o/jVk fbnKdk. pj[s ;ktXkBh Bkb p[Zs<br />

bZfdnk, ;fji/ ;fji/ uou tZb s[o gJ/. jcd/, o[ed/, ;kj b? e/ fco s[o g?Id/. fJE'I sZe<br />

sK mhe ;h, j[D wkopb dhnK g?Ish g"VhnK T[go uVBk gt/rk, sK eh< T[;skd, u/bk, fJe<br />

d' j'o nkg/ wZdd bJh nk rJ/. fNekD/ s/ g[Zi e/ ;G B/ nZyK s'I g;hBk g{zfMnk. wkJheb<br />

B/ w}d{oh d/D tk;s/ g?;/ eZY/, fe;/ B/ e'Jh g?;k Bk fbnk, jo/e B/ Sksh s/ jZE oZfynk,<br />

M[fenk ns/ ubk frnk. pkeh ;G ub/ rJ/, wkJheb p?mk nkgDh f;oiDk d/ydk fojk.<br />

Fkw fJe nwho i'Vk nkfJnk, p[Zs d/fynk, gq;z;k ehsh, n"os B/ fejk - U;NhB' dk<br />

pDkfJnk j'fJn? brd?. pj[s tXhnk. wod B/ fejk - BjhI fwbkB dk T[;skd efo;N'c'o',<br />

T[; tork e'Jh BjhI. T[;d/ jZEK ftu'I bzfxnk j? gZEo. T[BQK dhnK rZbK ;[D e/ wkJheb<br />

nkgDh toeFkg ftu'I ;G s'I fBZeh S?Dh s/ fBZeh jE"Vh b? e/ nkfJnk. w/oh d/ d[gZN/ d/ gZb/<br />

T[go fBe/ fBe/ nZyoK ftu fbfynk - cb'o?I; d/ wkJheb J/ Iib' p{Bko'Nh feqs.<br />

o'w dh fvT{Nh ysw eoe/ d't/I cb'o?IF tkg; gos nkJ/. gzi ;kb d"okB Ffjo d/<br />

B?D BeF pdb rJ/ ;B. T[iV/ ebkeko fco fJXo nkT[D bZr/. g[ikohnK B/ fijVk<br />

B[e;kB ehsk ;h, p[Zs s'V/ ;B, g/IfNzr} ;kVhnK ;B, T[j xkNk g{ok eoBk gt/rk.<br />

ypo fwbh fe ;skoK c[ ZN T[uk wkopb pbke ;oeko B/ FkBdko p[Zs sokFD fjs<br />

oZfynk j'fJnk j?. fgSb/ ;fwnK ftu fbT[Bkod' d ftB;h B{z fejk frnk ;h sqkF, T[;B/<br />

fejk - w?I g/IfNzr eoKrk. gZEo xVBk w}d{oK dk ezw j?, w?I ebkeko jK. wkJheb fJj<br />

rZb ;[D e/ jZ; fgnk, fejk - ftz;h tZvk nkofN;N j?, T[;d/ w[ekpb/ w?I w}d{o jh jK, ;'<br />

eoKrk fJj ezw. rtoBo ;'dohBh d/ dcso ftu frnk, tZv/ ewo/ ftu T[uh e[o;h s/<br />

p?mk ;h.<br />

- fet/I j' ebkeko wkJhebJ/Iib'<<br />

- mhe jK ih. ezw nkfJnK.<br />

- dZ;', ;[DB tk;s/ jh p?mk jK.<br />

- s[jkv/ w'Y/ w}p{s jB ;'dohBh, seVk Gko u[e ;ed/ jB. i/ w?Bz{ wkopb dk tZvk gZEo<br />

nbkN eo fdT[ sK FkBdko v/ftv xVKrk, n?B T[jh fijVk g[okDh fJzihb ftu j?.<br />

- fgnko/ ebkeko, e?;o p'orhnk B/ cb'o?I; T[go jZbk eoB dk ;[B/jk G/fink. SZsh j}ko<br />

w[joK d/ e/ T[;B{z nfijk Bk eoB bJh wBkfJnk.<br />

- pb?ew/b, ;kc pb?ew/b, wkJheb B/ fejk.<br />

- jK pb?ew/b j?. eohJ/ eh< fijVk jZE e[jkVh Bkb tZY e/ ;[ZND B{z fdb eodk j't/, T[j<br />

jZE u[zwDk g? iKd?. eoBk j[zd? fJj ;G. edh g[ikoh edh je{wsK, cb'o?I; B{z b[NdhnK<br />

T[ikVdhnK nkJhnK jB. sK th. puDk pukDK sK gt/rk. ni/ w?I sk}k sk}k pb?ew/b j'<br />

e/ jfNnK jK. ;'uD tk;s/ E'Vk ;wK d/ fdT[. eoKrk e[M. cb'o?I; d/ t;Bhe fiT[Id/ fet/I<br />

ofj ;ed/ B/, ftT[IsK pDk fojK.<br />

go wkJheb nZr/ e/tb ;skoK c[ZN T[uk wkopb ;h fi; ftu'I dkT{d xVBk ;h.<br />

T[;B/ pkJhpb gVQh. fezr} nfXnkfJ ftu ;"b (Saul), dkT{d B{z g[ZSdk j?, w[;hps g?D<br />

tes s{z eh eodk j[zB?< dkT{d nkydk j? - w?I nkgD/ fgsk d/ gF{ ukodk j[zdk, edh e'Jh<br />

F/o iK foZS nk e/ G/v{ B{z u[Ze e/ d"Vdk sk w?I fgZSk eodk, izrb ftu d{o sZe fgZSk, id'I<br />

sZe T[;d/ ipkfVnK ftu'I w?I nkgDk ikBto tkg; Bk fyZu fbnkT[Idk, T[d'I sZe bVdk, F/o<br />

j'J/ iK foZS, w?I tkY gk fdzdk.<br />

- pkJhpb ftu J/Bk db/o j? sK fusoekoK ns/ p[Zs sqkFK B/ T[;B{z Bkie feT[I<br />

fdykfJnk j?< wkJhebJ/ Iib' dk dkT{d pbtkB ns/ c[oshbk j't/rk.<br />

22


gsk bZrk ezN?f;Bk ns/ T[;d/ gsh B/ fe;/ fe;kB d/ xo FoD bJh j'Jh j?. dZ;/<br />

gs/ s/ fwbD ubk frnk. tZvk pZuk y/v fojk ;h, S'Nk S/ e[ wjhfBnK dk r'd ftu ;h.<br />

fgnko ;fjs fwb/, tZv/ tZb fJFkok eofdnK fejk<br />

- S/ e[ ;kb dk j' frnk j'D?<<br />

- jK wkJheb, S/ ;kb dk.<br />

- w?I fJ; dk nfXnkge j'tKrk, fJ; B{z wkopb sqkFDh f;yktKrk. ezN?f;Bk dk gsh fov'bch<br />

p'fbnk - p[o/ fdBK ftu'I bzx oj/ jK, s{z ypo;ko b?D nk frnk F[eokBk wkJheb.<br />

wkJheb B/ wkopb d/ fBe/ fBe/ fyv"D/ pZu/ B{z fds/, fejk - s/o/ BkBk d/ pkr ftu fit/I<br />

T[;skd poN'bv' w?B{z f;ykfJnk eodk ;h w?I s?B{z gZEo sqkFD/ f;yktKrk.<br />

fbUBkod' d ftz;h FkBdko fbpk; ftu g{oh nkeV Bkb s[odk s/ rZb eodk.<br />

FkfJd T[; nzdobk ezgb?e; fe T[j ;oK wkbe dh Xh dh BkikfJ} n"bkd j?, nfijk e[M<br />

eotkT[Idk j't/. go fJj ;ko/ wzBd/ ;B fe rfDs Fk;so, we?fBe; ns/ g/IfNzr dk T[j<br />

T[;skd ;h. p[ZssqkFK pkps T[;dk B}ohnk wkVk ;h, wkJheb bJh u[GtK. wkJhebJ/ Iib' B/<br />

fejk - T[;dhnK fNZgDhnK dk }pkBh itkp eh d/Dk, w/ok ezw itkp dJ/rk. bhUBkod' B/<br />

fejk ;h - fijVk wkopb wkJheb B/ fbnk j? w?B{z fwb ;edk ;h. w?I w}d{oK tork ezw<br />

eoBk Jh Bh. fJj fNgDh fJeZb/ wkJheb tk;s/ BjhI, ;ko/ p[ZssqkFK tk;s/ ngwkBiBe ;h.<br />

j}ko feb' Gko dh ;b?p pkr ftu g[ukJh rJh. gfjbK T[;B/ 16 fJzu fwZNh dk dkT{d<br />

pDkfJnk, B?D BeF ;jh ehs/, fJ; fBe/ wkvb d/ nkXko s/ tZv/ dh ;{os pD/rh.<br />

ezN?f;Bk B{z Ffjo nzdo nkT[D dh nkfrnk BjhI ;h, T[j jZd d/ pkjo ofjD bZ|<br />

gJh fiE/ wkJheb T[; d/ p/N/ B{z fBe/ fBe/ ;zd d/ e/ f;ykT[D bZrk. jcs/ d; fdBK pkd<br />

uZeo bk nkT[Idk. fejk - fJj w[ zvk fsZyk fBeb/rk ezN?f;Bk. ezN?f;Bk p'bh - s?B{z th oZp<br />

fJj' fijk jh g[Zso d/t/. jZ; fgnk - w/o/ tofrnK e'b xo t;kT[D dh Bk neb Bk<br />

c[o;s, e'ok ;zfBnk;. dkT{d w/oh ;zskB j't/rk. bzwh T[wo tkbh ;zskB.<br />

ezw eod/ e'b frbhB' nk frnk - w//o/ bkfJe e'Jh ;/tk wkJheb< wkJheb B/ fejk<br />

- jK :ko fJe ezw s/o/ eoB tkbk j?. d' j}ko g"Iv Gko d/ wkopb j/m x[zwD tkbk<br />

;N?Iv pDk. o"FBh tk;s/ w?B{z x[wkDk gJ/rk fJj. bZeV dh jbeh T[uh x'Vh ukjhdh j?,<br />

gzdoK c[ ZNh. wkJheb ns/ T[;dk u/bk noi/IN' ezw ftu i[N rJ/.<br />

rtoBo ;"doBh nkfJnk, bZrk fe ;[jDk pD foj?, uko ;" w[joK d/ frnk.<br />

wkJheb B/ jZ; e/ fejk - T[; fdB w?I s[jkv/ e'b g?f;nK dh rZb th eoBh ;h go id'I<br />

dk fJj ezw eoB bZrk jK, G[Zb frnK fe g?;/ th ukjhd/ B/. w?B{z c/o :kd BjhI ofjDk,<br />

s[;hI nkg/ :kd oZfyU, nkg/ d/ ikfJnk eo'.<br />

rtoBo s'I ypo fwbh fe fbUBkod', e?;o p'orhnk e'b ubk frnk j? s/ cb'foBk<br />

s/ jwbk eoB bJh T[e;k foj?. ;[D e/ wkJheb B/ fejk - jokwh jh fBefbnk nkyo. sK<br />

jh sK XBtkB j?. rZdko ns/ dbkb n?F eoBr/.<br />

g[okDk d';s v'Bh fwbD nkfJnk, dZf;nk eko'pko mhe ub fBefbnk j?. T[;B/<br />

g/IfNzr j'bh c/fwbh pDkT[D bJh fejk. wkJheb B/ fejk - s?B{z BjhI gsk, tfoQnK s'I w? I<br />

poZF B{z jZE BjhI bkfJnk. - s{z id'I jZE bkJ/Irk, poZF ns/ ozr s/o/ r[bkw j' ik<strong>Dr</strong>/. shj<br />

w[joK fdnKrk. wkJheb B/ fejk - ub' mhe n?, wkopb dk Ee/tK T[skoB tk;s/ g/IN eo<br />

btKrk go ;" w[joK s'I xZN BjhI. ;Zso s/ ;"dk j' frnk.<br />

g/IfNzr fsnko j' rJh, i[nkB e[Vh, r'd ftu pZuk, ;Z; ;j[ok, ;w[zdo dk feBkok,<br />

uko Bzr/ pZu/. v'Bh d/y e/ fuZbkfJnk<br />

- fJj eh pDkfJn?< fJj w[zv/ Bzr/ feT[I pDkJ/ B/<<br />

- ;w[zdo s'I Bjk e/ fBeb/ B/ .<br />

- w?I fJj ezioykBk BjhI yohdDk.<br />

- s{z fJeoko s'V Jh Bh ;edk.<br />

- uzrk c/o, g?Ish w[joK fdnKrk. fJj w/oh g;zd dh j? Jh Bh.<br />

23


- fJ; dk wsbp s{z tkndk s'V fdZsk< mhe j?I. w?I th nkgDk tkndk s'fVnk. fJ; dh<br />

ehws ;Zso BjhI, j[D fJe ;" ukbh j?. fJj seoko uZb fojk ;h fe ezN?f;Bk dk ys<br />

fwfbnk, fbfynk ;h - gsk bZrk j? j'bh c?fwbh g/IN ehsh j?. fJj w?I b?Dh j?. fe;/ j'o<br />

B{z BjhI d/Dh.<br />

- nkj fumh gVQ v'Bh, s/ dck j' ikj. v'Bh B/ fuZmh gVQB ;ko fJe ;" ukbh w[joK ;[ZN<br />

fdZshnK s/ g/IfNzr u[e e/ GZi frnk, efjzdk ik fojk ;h - b'e efjzd/ B/ ebkeko p/neb<br />

j[zd/ B/. w?B{z, ekw:kp tgkoh B{z mZr fbnk fJ; pdwkF B/. wkJheb B/ ;[oyo{ j' e/ fejk<br />

- ezN?f;Bk tk;s/ j'o pDk fdnKr/.<br />

nkyo dkT{d w[ezwb j' frnk. bZeV d/ co/w ftu oZf;nK Bkb B{fVnk sK fe fe;/<br />

gk;/ ;ZN Bk tZi ikJ/. fJe whb dh d{oh s/ fbikD tk;s/ g{o/ uko fdB bZr/. ;kok Ffjo<br />

i'F Bkb d/ydk fojk. gzithI ;t/o wkJheb p[Zs e'b frnk, co/w T[go ;?IeV/ ekr} bNed/<br />

d/y/, gVQ/ - s{z ;kB{z ;kvk ;BwkB d/ fdZsk wkJhebJ/ Iib'. cb'o?I; B{z s/o/ T[s/ wkD j?<br />

wkJheb. e/jk FkBdko wB[Zy xfVn? wkJheb . nkfde nkfde.<br />

fJe fbys ikDh gSkDh d/yh, fbfynk ;h - cb'o?I; tk;s/ fijVk w/o/ fgsk B/ ;[cBk<br />

fbnk ;h, T[j g{ok j' frnk wkJheb J/Iib' -ezN?f;Bk. j}koK nZyK d/ e/Ido d' ;B, dkT{d<br />

ns/ wkJheb. ;N/N tb'I n?bkB ehsk frnk fe wkJheb d/ ofjD tk;s/ wekB fsnko ehsk<br />

ikJ/rk. XVk XV ezw d/ nkovo fwbD bZr/.<br />

xo fsnko j' frnk. ;[yh tZ;D dh n;h; d/D tk;s/ gkdoh nkfJnk. wohnw dh<br />

s;tho ;kjwD/ r'v/ N/e/, fco yVQk j'fJnk, d't/I jZE wkJheb d/ w'fYnK s/ oZy e/ fejk -<br />

fi; pzd/ dk fdb wk;{w BjhI, gftZso BjhI, T[j fJj' fijh wohnw pDk Jh Bh ;edk. fJj<br />

s/ok fdb j? ezX T[go wkJheb J/Iib'. n;h;K d/ e/ ubk frnk.<br />

gfjbK ypo ;[Dh fe fbUBkod' B{z cb'o?I; uou dh nZXh ezX T[go pkJhpb ftub/<br />

fJe g[oksB :[ZX dh g/IfNzr eoB bJh d; j}ko w[joK fdZshnK rJhnK jB. fco ypo<br />

;[Dh fe g/IfNzr doFeK bJh y'bQ fdZsh j?, fe d[BhnK d/y d/y gkrb j' ojh j?. wkJheb<br />

d/yD tk;s/ ubk frnkHH fBofttkd, d[BhnK dh ;G s'I ;'jDh g/IfNzr, xw;kB dk :[ ZX, }ywh<br />

x'V/HHH. T[;d/ fdb ftu d[y ns/ Jhoyk d't/I ikr/HHHHHHeh j[D fbUBkod' jho' j't/rk<<br />

rtoBo e'b ubk frnk - ;qhwkB T[; ezX d/ ;kjwD/ tkbh ezX dk nZX w?B{z fdU. nZXh<br />

ezX s/ d; j}ko w[joK dk gqpzX eo'.<br />

- go s{z nkg nkydk j[zdk ;?I wkJheb fe s/ok jZE g/IN bJh BjhI wkopb bJh<br />

pfDnk j?. j[D s?B{z eh j'fJn?< pZfunK tKr f}ZdK BjhI eohdhnK, s{z wkopb dk T[;skd j?I,<br />

bhUBkod' poZF dk.<br />

- BjhI, w?I poZF dk th Uvk jh T[;skd jK fiZvk wkopb dk. fJj d/yfdnK fe<br />

n"y/ ezw B{z gfjb d/Dh ukjhdh j? w?I sqkFh F[o{ ehsh ;h. fJ; dk noE fJj BjhI fe w?I<br />

g/INo BjhI. fJjh ;kps eoBk j? fe w?I ;G e[M jK. ub' fJj ;wM bU fe w[ekpbk j'<br />

frnk.<br />

- d/y wkJheb s{z wkopb dk gfjbK jh tXhe ezw jZE ftu b? p?mK jI?. s/ok fdwkr feT[I<br />

yokp j' frnk ykjwykj.<br />

- fdwkr ;jh j' frnk w/ok. w?I gfjbK F[o{ ehsk j'fJnk ezw w[ek e/ g/IN eoKrk. nZi sK<br />

w?I f;oc nkgDh nZXh ezX fo}ot eotkT[D tk;s/ nkfJnK.<br />

- mhe j?HHmhe j?HHHd/yKr/ eh pDd?. wkJheb p}ko ubk frnk, tX s'I tX bzp/ u"V/ ekr}<br />

dh fijVh FhN fwbh, yohdh, ozr s/ poZF yohd/. ;kok ;wkB u[etk e/ rtoBo d/ xo b?<br />

frnk. ezX d/ pkjob/ gk;/ ekr} fugek e/ g/IN eoB bZrk. g[okD/ ;w/I gh;k dh c"i B/<br />

cb'o?I; T[go jZbk eo fdZsk ;h. wkoB' dfonk ftu ;?fBe Bjk oj/ ;B, e[M feBkfonk s/<br />

b/N/ nokw eo oj/ ;B fe Gid"V wu rJh. o"bk g? frnk fe gh;k dh c"i uVQ nkJh j?.<br />

pj[s/ c"ih eZgV/ th BjhI gfjB ;e/. eZgfVnK tZb ikD dh EK T[BQK B/ jfEnko u[Ze/ s/<br />

x'fVnK s/ ;tko j' e/ Bzr/ fi;wK Bkb bV/, gh;k B{z jko j'Jh. cb'o?I; B{z fJ; fiZs dk<br />

jw/FK cyo fojk j?. wkJheb B/ g/IfNzr w[ezwb eo fdZsh. rtoBo B{z efjD bZrk, w/ok<br />

24


oc ezw d/y' ;qhwkB. rtoBo nkfJnk - d/fynk, dzr ofj frnk - fJj j'Jh Bk w/oh<br />

cb'o?I; dh FkB. r}p. w?I s/o/ Bkb fdb Ykj{ rZbK ehshnK wkJheb, fywk eohI. s{z jo<br />

EK bkfw;kb j?I. e/tb fszB fdBK ftu fJj e[M. fe;/ soQK th dkT{d s'I xZN ebk BjhI.<br />

s?B{z nZXh ezX fwb rJh. y[F oj'.<br />

fszB wjhfBnK ftu uou dh nZXh ezX ozr fdZsh, fejk w?B{z e/tb fszB j}ko d/<br />

fdU, Bkw oZfynk, BjkT[Id/ f;gkjh- gfjb'I gkDh ftu BjkJ/ fco y{B ftu. tzrko, vo,<br />

nksze, bkukorh, wodkBrh, j?okBh, spkjh, fti?, ;ko/ d/ ;ko/ i}p/ w[ezwb. d[BhnK d/yD<br />

tk;s/ T[wv nkJh. wkJheb B/ fejk - fJj ezw sK r[Z;/ ns/ Jhoyk dh g?dktko j?,<br />

fbT{Bkod' dk ftz;h d/y/rk w/ok poZF fet/I uZbdk j?, ni/ th w?I ikDdk jK p[ZssqkFh s'I Gr"V/<br />

ebkeko poZF u[Zed/ jB, go id'I }wkBk fJj' wzr eo foj? fco eh eohJ/. b'o?I}' B/ fijVk<br />

;e{b nkc nkoN F[o{ ehsk ;h, T[j w[V ;[oihs eoe/ wkJheb B{z vkfJo?eNo Ekg fdZsk<br />

frnk.<br />

g'g tb'I o'w nkT[D dk ;Zdk fwfbnk. gZso b? e/ rtoBo e'b ubk frnk, fejk -<br />

w?I BjhI ikDk T[E/. w/o/ fJE/ tkb/ ezw gSV ik<strong>Dr</strong>/. rtoBo B/ fejk - g'g dk nkyk BjhI<br />

w'V ;ed/. cb'o?I; f;nk;h s"o s/ w[;hps ftu g? ikJ/rk. ikDk gJ/rk. fJE'I tkb/ m/fenK<br />

dh fwnkd tXk fdnKr/. s/oh tkg;h sZe s/ok xo w[ezwb j' ikt/rk.<br />

gZso b? e/ o'w g[Zik, g'g d/ wfjb ftu frnk. nB/e ekovhBb fpFg, ;eZso,<br />

rtoBo, okid{s rZb eoB tk;s/ tkoh dh T[vhe eo oj/ ;B. T[u/ f;zxk;B T[s/<br />

fpokiwkB ;h. wkJheb B/ ;Zdk gZso G/fink sK s[os p[bk fbnk. ik e/ ;fseko ti'I<br />

M[fenk, g'g B/ fejk<br />

- w?I s/oh fJ; o'w ftu pDkJh wohnw dh w{osh d/yh. s{z w/ok wepok pDk.<br />

- fe; soQK dk ;qhwkB< w?B{z osk ;wMk fdU.<br />

- eK;h mhe oj/rh. eK;h T[go ejkDhnK tZX s'I tZX fusohnK ik ;edhnK jB. iBw s'I<br />

b? e/ j[D sZe w/oh s/ w/o/ gfotko dh ejkDh eK;h dh gZNh s/ fuZso. wkJheb u[Zg fojk,<br />

;'udk fojk - ejkDhnK gkT[DhnK GzvK dk ezw j[zd? fJj w?B{z Gzv ;wMd?<<br />

T[;B/ g'g dk iBw ;EkB d/fynk, gfotko B{z fwfbnk. fco epo;skB d/fynk fiE/<br />

92 g'g gfjbK dcBkJ/ ik u[Ze/ ;B, fJj 93tK j'J/rk. SZsh c[ ZN bzwk, s/Jh c[ ZN u"Vk, shj<br />

c[ ZN T[uk, fszB wz}bK T[go r[zpd. wkopb T[go eK;h dh gZNh. coF s'I J/Bh e[ T[uh fe<br />

ejkDhnK d/yhnK ik ;eD. mhe j?. T[go r[zpd d/ nzdob/ gk;/ g[oksB s/ BthI pkJhpb<br />

dhnK g/IfNzr} eoKr/ s/ gZNh T[go g'g. g'g dk J/i?IN i?e'g' Bkb Bkb fcodk g[ZS fojk ;h<br />

- nkdw s/ Jht e"D pDkJ/rk< s/ yzGK tkb/ cfoFs/< cfoFs/ fijV/ g'g dk skp{s u[Ze e/<br />

;{oi tZb T[vd/ iKd/ fd;D, e"D eo/rk fJj J/B/ ezw< fezB/ e[ ekohroK dh b'V gt/rh<<br />

fezBk ;wK bZr/rk<<br />

ekBz{B-dksk w{;k wod dh ;zg{oBsk dk gqshfBZX gfjbh wz}b d/ fJe e'B/ ftu<br />

fdykJ/rk. ;kjwD/ ;zs gkb, uou dk fBowksk. wkopb yohd fbnKdh. ezw eoh ik foj?,<br />

BeF/ pDkJh iKd?, g'g B/ fJe g?;k BjhI fdsk ni/. g'g B{z fwbD frnk s/ g?f;nK dh rZb<br />

ehsh. g'g B/ fejk - ysw, ;G :'iBktK ysw. w?B{z f;nkfDnK B/ dZ; fdZs? fe ihT[Id/ ihn<br />

nkgDk wepok nkg Bh pDkJhdk, fJj pdFrBh j[zdh n?. T[dk; wkJheb tkg; s[o fgnk,<br />

o'wBk pko/ w[jktok :kd nkfJnk - o'w d/yD frnk pzdk, w{oysk ftu o'w ofjz/d/ pzd/ Bkb'I<br />

fet/I nZr/ bzx ;edk j?<<br />

nkT[D s'I gfjbK g'g B{z ys fbfynk - nfsnzs ;fsekfos fgsk, s[jkv/ j[ew ;dek<br />

w?B{z wfjb ftu'I pkjo XZe fdZsk frnk, fJ; eoe/ edh w/oh }o{os gt/ sK w?I o'w s'I pkjo<br />

fwbKrk.<br />

x'V/ s/ ;tko j' e/ cb'o?I; tZb ukb/ gk fdZs/. oks gJh, ;oK ftu ;"I frnk. ;t/o/<br />

nrb/ ;co bJh fsnko j' frnk sK x'fVnK dhnK NZkgK dh nktk} ;[Dh. g'rhpz;h gzi x'V<br />

;tkoK ;w/s ;kjwD/ d/fynk.<br />

- fet/I g'rhpz;h< feXo uZfbn?<<br />

25


- p; fJE/ s/o/ sZe. g'g B{z gsk j? nkgK fwZso jK, w?B{z fej? s?B{z g/F eoK.<br />

- feT[I< w/ok wsbp Jh Bh g'g Bkb e'Jh. w?I BjhI ikD.<br />

- frqcsko eo bJhJ/ ;qhwkB< rkod B/ g[ZfSnk.<br />

- BjhI g'g dk j[ew j? ;ysh BjhI eoBh. wkJheb, g'g B{z s/oh fuZmh mhe BjhI bZrh, p;<br />

fywk ikuBk eo b?, ;G mhe. T[j s?B{z wkc eoB dk fJS[Ze j?.<br />

- dck j' ikT[ ;ko/ g'g ;D/. w?I BjhI iKdk.<br />

T[j tkg; ub/ rJ/, wkJheb cb'o?I; nk g[Zik. e[M fdBK pkd rtoBo dk ;Zdk<br />

fwfbnk, frnk. rtoBo e'b g'g dk gZso nkfJnk j'fJnk ;h, j[ew ;h wkJheb B{z g/F<br />

eo'. wkJheb B/ fejk - w/oh p/fJ}sh j'Jh j? T[E/, fywk w/o/ s'I g'g wzr/rk. rtoBo B/<br />

fejk - s?F ftu Bk nk wkJheb. cb'o?I; s/ eo'gh nk ;edh j? s/o/ eo'X ekoB. FfjohnK<br />

B{z fJj ypoK gsk jB. wkJheb r[Z;/ ftu pkjo nk frnk. nkgD/ xo tb ik fojk ;h<br />

sK d/fynk b'e, ;bkw eoB dh EK T[; tb'I w{zj w'V b?Id/ jB. d' jcs/ bzx rJ/.<br />

rtoBo jkT{; ftu'I fco ;Zdk fwfbnk. rtoBo B/ dZf;nk - w?I gZso ftu s/ohnK f;csK<br />

eoB fgS'I fbfynk ;h fe cb'o?I; T[; T[go ikB fBSkto eodk j?, T[j tZvk ebkeko j?<br />

fi; dk ;BwkB j'Dk }o{oh j?, T[j ;kvh ;ZfGnsk dk B[wkfJzdk j?. g'g B/ itkp ftu nkj<br />

ys G/fink j?. wkJheb B/ ys gVQBk F[o{ eo fdZsk.<br />

- p[Zs sqkF wkJheb J/Iib' n?t/I Bok} j' e/ ubk frnk j?. n;hI T[;B{z tkg; nk e/ fwbD<br />

d/ ;[B/j/ G/i/, T[;B/ wzB/ BjhI, FkfJd T[;B{z brdk j't/ fe n;hI T[; Bkb Bok} jK. ;kB{z<br />

T[; nzdobh gqfsGk dk gsk j? s/ n;hI T[;d/ ekfJb jK. T[; B{z ;kv/ e'b G/i', T[;dk<br />

fdb d[ykT[D dk fJokdk BjhI, T[; T[go o[jkBh pyfF; eoB dh wBFk j?. - g'g.<br />

rtoBo B/ fejk - ni/ th s;Zbh BjhI j'Jh<<br />

- BjhI. s[oeh d/ ;[bskB B/ ;Zdk gZso G/fink j?. s[oeh iktKrk. w?B{z fJBQK gkyzvhnK dh<br />

e'Jh gotkj BjhI.<br />

- s?B{z ikDk gt/rk wkJheb.<br />

- i/ Bk iktK<<br />

- s?B{z ;t'Bo'bk tKr S/e fdZsk ikJ/rk. s/o/ ;ko/ m/e/ oZd.<br />

- s/ fco T[; tkr{z Ykj/ bk e/ bkF d/ N'N/ eoe/ nZr ftu<<br />

- jK fJt/I j[zdk nkfJn?. s{z cb'o?I; B{z ;zeN ftu Bk gk. d[BhnK T[go g'g dk oki j?.<br />

pkeh oki/ sK BK d/ jh B/.<br />

rtoBo B/ wkJheb dh T[;ss ftu g'g B{z fbfynk BtK ys fdykfJnk - wkJheb<br />

s[jkB{z fwbD nkJ/rk g{iBhe fgsk. fgnko Bkb fJ; wjkB pzd/ s'I i' wo}h eotk bU.<br />

wjkBsk i/ fgnko dh wzr eo/ sd T[; ftu'I eh rbs<<br />

d[yh wB Bkb o'w tZb s[o fgnk. w[bkekshnK tkb/ jkb ftu ik p?mk. tkoh nkJh<br />

sK o;w nB[;ko B}dhe ik e/ r'fvnK s/ M[eDk s/ g'g dh w[zdoh B{z u[zwDk j[zdk j?.<br />

nfijk eoB dh EK s/ yb'fsnK fejk - j'bh ckdo, o'w ftu s[jkv/ tZb'I w/o/ Bkb i'<br />

toskU ehsk frnk w?B{z T[;dh T[whd BjhI ;h.<br />

fJe gkdoh cNkcN yVQk j' e/ efjD bZrk - j'bh ckdo, ebkekoK tZb BowkJh<br />

mhe ofjzdh j?. fJBQK B{z T[u gZXo d/ ekfJfdnK, ;bhe/ dk e'Jh gsk BjhI j[zdk.<br />

r[Z;/ Bkb roifdnK g'g B/ fejk - ekfJd/ s/ ;bhe/ don;b s?B{z f;ZyD/ g?<strong>Dr</strong>/. i'<br />

fJ;B/ f;Zfynk j'fJn? s{z ;" iBwK ftu BjhI f;Zy ;edk. w?I fJ;B{z fJE/ fJ; bJh BjhI<br />

p[bkfJnk fe ;bhek f;Zy/, fJ; bJh p[bkfJnk j? fe fJ; B{z fwbD ftu ;kvh FkB j?. n?B/<br />

fdB feT[I bkJ/, wkJhebJ/Iib'< n;hI p/skph Bkb T[vhed/ oj/. s[jkvk ;[nkrs j?. y}kBuh,<br />

fJj ;kvk wfjwkB j?, fynkb oZyhI. e'Jh s'N Bk oj/.<br />

tkg; cb'o?I; nkfJnk sk rtoBo B/ dZf;nk - w/o/ e'b s/o/ nkT[D s'I gfjbK g'g<br />

dk ys nk frnk. y[F n?. fe;/ B/ dZf;nk, g'g nkydk ;h - fJzBk }'o g/o{rhnk s/ p'b'Bk<br />

fonk;sK B{z fiZsD t/b/ BjhI bZrk ;h fizBk fJ; p[Zs sqkF B/ btk fdZsk.<br />

- go w?B{z fJj ;kok swkFk p/s[ek bZrk ;qhwkB. eh coe fgn?<<br />

26


- coe< fJe pzdk g'g dk j[ew Bk wzB/ ! tkj, s?B{z fJBQK rZbK ftu coe dk gsk BjhI<<br />

fes/ jBQ/oh uZb gt/ sK s/o/ fJeZb/ eoe/ g'g dh rZdh ik ;edh j?. g'g esb j' ;ed?,<br />

s?B{z f;nk;s dk eh gsk. s{z th pu frnk s/ g'g th. g'g fybkc Bcos }'o cV ojh j?.<br />

cb'o?IF dk Bkrfoe g'g dh p/fJ}sh eo d/t/, cb'o?I; T[go c"iK uVQ ;edhnK ;B. w/oh<br />

BhId jokw j'Jh ojh fezB/ jcs/. j[D nkgD/ xo ikj. w[ezwb eotk fds?. nkokw Bkb<br />

ezw eo. fe;/ B/ dotk}k yVekfJnk. wkJheb B/ nc;o ns/ f;gkjh d/y/. g'g dh Nk;e<br />

c'o;. - j[D e'Jh j'o fJb}kw bZrk< wsbp fe frqcskoh< nc;o jZ; fgnk - s{z jo<br />

tes p/fJ}sh dh T[whd feT[I eodk j[zB?< c/o fejk - g'g s?Bz{ fgnko eodk j?, efjzdk<br />

jz[d?, w/ok r[DhI g[Zso, j? sK ftrfVnk j'fJnk go uZb', gfotko ftu eJh soQK d/ ihn j[zd/<br />

B/. T[;B/ w?B{z fJj efj e/ G/fink j? fe fe;/ th rZb ;edk wkJhebJ/ Iib' d/ fdb s/ ;ZN<br />

bZrh j't/ sK w? I fywk ikue jK. wkJheb B/ fejk -Fo/nkw p/fJ}sh eoB fgS'I fJT[I fe;/<br />

okjhI S[g e/ ehsh fywk ikuBk dk eh noE< nc;o B/ fejk - d[BhnK pj[s S'Nh j?<br />

;qhwkB. fJE/ e'Jh rZb S[gh BjhI ofjzdh.<br />

coK; dh ;N/N B/ g'g d/ j[ew BjhI wzB/. g'g B/ ;pe f;ykT[D bJh coK; T[go<br />

jwbk eo fdZsk. xw;kB dk :[ZX j'fJnk. coK;h;hnK B/ g'g dh ;?Bk yd/V fdZsh, x'V/,<br />

n;bk ;G e[M b[Nk e/ jkfonk g'g tkg; gofsnk. wkJheb B{z fJ; rZb dk eh ;o'eko<<br />

T[;B{z d[Zy e/tb fJ; eoe/ j'fJnk fe ;tk ;kb dh fwjBs Bkb T[;B/ g'g dk eK;h dk<br />

p[Zs pDkfJnk ;h, T[;B{z Ykb e/ s'g pDkJh rJh, s'g dk BK th g'g d/ BK T[go i{bhn;<br />

oZfynk frnk.<br />

fJ; jko d/ ;dw/ B{z pj[sk ;wK podkFs Bk eo ;eD ;dek i{bhn; dh w"s j'<br />

rJh. Bt/I g'g bhU d;t/I dh skig'Fh j'Jh, iFB d"okB gkdohnK B/ doFeK T[go w[joK dh<br />

pkoF ehsh. sk}g'Fh fgS'I tkg; gosfdnK T[;B/ nkgD/ eohphnK B{z fejk - pugB d/<br />

w[Yb/ ;kbK ftu w?I ns/ wkJhebJ/ Iib' iwksh oj/ jK. T[;B/ nkgD/ ;bkjekoK s/ y}kBuhnK<br />

B{z fejk - wkJheb B{z fwb'. T[;B{z ej' i' g/IN eoBk ukj[zdk j?, fiE/ eoBk ukj[zdk j? eo/,<br />

T[;B{z g?;/ ns/ tes dh szrh BjhI j'Dh ukjhdh. wkJheb tXkJh d/D tk;s/ frnk sK g'g<br />

B/ wk;No nkc dk tobv dh T[gkXh Bkb ;BwkfBs eofdnK fejk - w/ok g{oti i{bhn;<br />

izrK T[go XB youD dk F"ehB ;h, w?I :[ ZX d/ fybkc jK. w?I nkoN T[go you eoKrk.<br />

ypo fwbh fe cb'o?I; ftu fbUBkod' nihp gq:'r eo fojk j?. p[ZM/ j'J/ gjkVK dhnK yZvK<br />

ns/ r'bkJhnK B{z sqkF e/ T[j T[seb s/ ntsb b?B}K dk gqGkt fdzdhnK g/IfNzr} eo/rk.<br />

T[;B/ feZbK dh EK s/ g/uK dh ekY eZYh j? i' eokwks s'I xZN BjhI. eZN/ doys d/ sD/ d/<br />

o/F/ d/ x/o/ frD e/ T[j dZ; ;edk j? fJ;dh T[wo fezB/ ;kb j?. fJj ;[D e/ wkJheb<br />

nkydk - T[j fezBk uzrk g/INo j? g/IN eo/, c}{b uh}K wro nkgDh skes }kfJnk Bk eo/.<br />

ezN?f;Bk B{z cb'o?I; ftu ofjD dh nkfrnk fwb rJh go T[;dh f;js fBozso<br />

ftrVdh rJh. T[;B/ wkJheb B{z fwbD tk;s/ ;Zdk G/fink. ;odh BjhI ;h, sK th ezpb<br />

ftu fbgNh gJh ;h, ew}'o pkjK, ghbk fujok, B/V/ p?mD dk fJFkok ehsk, wkJheb B/<br />

ew}'o jZE nkgD/ jZE ftu b? fbnk, p'bh - gfjbh tko pkr ftu fwb/ ;K, w?I g[ZfSnk ;h<br />

J/Bk ezw EekT[Idk BjhI wkJheb<<br />

- w?I fejk ;h BjhI, gZEo w?Bz{ Fesh fdzdk j?.<br />

- w?I fejk ;h id'I s{z B/V/ j[zB?, w?I skesto j' ikBh nK.<br />

- w?I fejk ;h s?B{z B/V/ d/y e/ w?I xpok ikBk.<br />

- id'I ;kfonK dk fynkb ;h w/oh T[wo pj[sh BjhI, e/tb s{z fejk ;h w/oh bzwh<br />

T[wo j't/rh, w/o/ eJh g[Zso j'<strong>Dr</strong>/.<br />

wkJheb B/ T[;dh rZbQ EgEgke/ fejk - w?I s?B{z fgnko ehsk. ezN?f;Bk.<br />

- w?I th s?B{z fgnko eodh ojh wkJheb. w/o/ pZu/ s/o/ d';s j'<strong>Dr</strong>/. fJj nkyD<br />

fgS'I T[;B{z ipod;s yzx fSV rJh, d{i/ gk;/ w{zj eo fbnk. wkJheb nbftdk nky e/<br />

tkg; s[o fgnk. e[M fdBK pkd w"s dh ypo fwbh.<br />

27


Bt/I g'g B/ NeokU dh f;nk;s BjhI ehsh. wkJheb d/ gfotko dh wkfJe wZdd<br />

ehsh. wkofNB b{Eo, g'g B{z tzrko fojk ;h, - :;{ w;hj s'I fpBK n;kvk e'Jh Xowr[o{<br />

BjhI j?. d{i/ gk;/ w?ektbh nkgDk rqzE *d fgqz;, ou fojk ;h. cb'o?I; d/ fJfsjk; T[go<br />

T[;dk gfVQnk g/go ;[DB tkfbnK ftu wkJhebJ/ Iib' th ;h. fJBQK jh ;fwnK ftu r[o{<br />

BkBe d/t ih J/Fhnk d/ d"o/ T[go s[o/ j'J/ ;B. fJj :'og ns/ J/Fhnk d/ g[Bo-ikroD dk<br />

ekb ;h.<br />

90 ;kb dh T[wo fpsk e/ fgsk ;z;ko SZvD s'I gfjbK wkJheb B{z fJj efj e/<br />

frnk - w?I gfotko ftu J/ek oZfynk. j[D s{z nkgD/ GoktK dh wZdd eodk ojhI. uko/<br />

BkbkfJe GoktK dh wdd T[j eodk jh fojk, nkgD/ nkg dh ;ko sK edh bJh jh BjhI.<br />

id'I GoktK B/ fejk - ;kv/ s'I w}d{oh BjhI ehsh iKdh, sK T[ZB dk F'n o{w yohd e/ d/<br />

fdZsk. fJ; eko'pko ftu th T[j ekw:kp Bk j'J/. wkJheb y[F ;h, fgsk dh fJZSk ;h fe<br />

p'Bko'Nh ykBdkB dk Bkw T[uk j't/, fJZSk g{oh j'Jh.<br />

id'I g'g ebhw? IN ;Zst/I dh w"s j'Jh T[d'I cb'o?I; dk jkew nb?;Kdo' ;h i' }kbw<br />

ns/ nZ:kF ;h. d';s wkJheb e'b rJ/ s/ fejk - jo/e g'g s[jkvk ;fseko eodk j?, fe;/<br />

soQK fJ; }kbw jkew s'I fBiks fwb/ wkJheb. s{z wZddrko j'. wkJheb B/ fejk -<br />

pkdFkj ukob; gzit/I dh wdd fpBK e[M BjhI j' ;edk. d/yd/ nK, BtK g'g gkb shik<br />

T[;dk ;fseko eodk ;h. FkBdko todhnK ftu d' rkov nkJ/, fejk - j'bh ckdo s[jkB{z<br />

fwbD ns/ s[jkvk ezw d/yD nkT[<strong>Dr</strong>/ wkJheb, eZbQ ;t/o.<br />

g'g ns/ T[;d/ ekovhBb nkJ/, r'fvnK Gko w{;k dh g/IfNzr nZr/ M[efdnK g'g B/<br />

fejk - fJe' g/IfNzr s[jkB{z ;dk ;iht oy/rh wkJheb, fJe' Bkb nwo j' frn?I, go n;hI<br />

nkdwh j'D eoe/ bkbuh jK, v/ nkc iZiw?IN th g{oh eo'.<br />

s'wk;' Bkw dk o'wB i[nkB fszB ;kb gfjbK T[;B{z fwfbnk ;h, T[d'I T[;dh T[wo 22<br />

;kb dh ;h. fJj' fijk ;[jDk, bzwk s/ ;[v"b, fit/I wkopb ftu'I xfVnk j't/. p[ZssqkFh dk<br />

F[ehB ;h, wkJheb B{z T[;skd Xko e/ f;yD nkfJnk ;h. wkJheb B/ efj fdZsk ;h - jkb/<br />

d' ;kb o[e ik. w/ok ezw J/B/ }'oK s/ j? fe w?I s/oh f;ybkJh tb fXnkB BjhI d/ ;eKrk.<br />

fszB ;kb pkd j[D 25 ;kb dk ;h sK j'o ;[jDk j' frnk. o'w ftu'I d't/I fJe d{i/ d/<br />

w[oFd s/ w[ohd j' rJ/. s'wk;' B/ nkgD/ w[oFd B{z toeFkg fdykJh. nZXk fdB fJBew-<br />

N?e; nc;o ti'I B"eoh eodk ;h, nZXk fdB p[ZssqkFh s/ g/IfNzr. T[; d/ ezw ftu ;ckJh<br />

;h, ;wekbh okiBhsh dh th T[;B{z ;wM ;h.<br />

fJe fdB s'wk;' B/ dZf;nk - pkdFkj ukob; gzitK g'g B{z fwbD nkJ/rk. gfjb'I<br />

phph ftN'ohnk dh jt/bh T[skok j't/rk. nkgK T[E/ iktKr/.<br />

- s[;hI fJ; phph B{z ikDd/ j'<<br />

- jK T[;skd. d/o s'I. T[;dk ioB?b gsh ftnkj s'I E'VQ/ fdBk pkd :[ZX bVB<br />

frnk wkfonk frnk ;h. p; ;kXthnK tork ihtB fpsk ojh j?. eftsk fbydh j?. s[jkvk<br />

;fseko eodh j?. w?I Jh T[;B{z ;[Mkn fdZsk ;h fe pkdFkj dh ftf}N tes wkJhebJ/Iib'<br />

B{z ;Zdk d/Dk mhe oj/rk. T[jB/ y[F j' e/ w/o/ okjhI fJ; n?stko s[jkB{z ;Zfdnk j?. fJ;<br />

gfotko Bkb pkdFkj d/ g[okD/ fBx/ gfotkoe ;pzX jB. fJ; fwbkg okjhI nkgK cb'o?I;<br />

Ffjo pko/ th e[M eotk ;eKr/.<br />

wkJheb jt/bh ftu frnk sK nZXh doiD pzfdnK ftu p?mh ftN'ohnk B/ TZ[m e/<br />

;tkrs ehsk. gzikj e[ ;kbK dh fJj n"os J/Bh ;[jDh j't/rh HHH wkJheb d/ydk ofj<br />

frnk. BhbhnK nZyK, bzw/ ;[Bfjoh tkb, sokF/ B?D BeF, d[gfjo d/ ;{oi tork u[zfXnk<br />

d/D tkbk fujok.<br />

- s[;hI ;kv/ g[okD/ fwZso j' wkJheb, s[jkv/ nkoN B/ d/o gfjbK s[jkB{z fJ; xo dk w?Ipo<br />

pDk fdZsk ;h.<br />

- w/o/ nkoN dh fe;ws w/oh fe;ws Bkb'I uzrh j? ftN'ohnk.<br />

- s[jkB{z FkBdko ezw tk;s/ u[fDnk j? wkJheb.<br />

28


fJ; w[bkeks B/ wkJheb B{z fjbk fdZsk, T[j ftN'ohnk Bkb fJeZfbnK rZb eoB dk fJS[e<br />

;h, go T[j fJeZbh j[zdh jh BjhI ;h. edh edkJhI nkgDhnK eftsktK G/i fdzdh. T[BQk<br />

eftsktK ftu nfijh GktBk j[zdh ;h fit/I e'Jh o{j fgzio/ ftu e?d j? go e?d s'I w[es<br />

j'D dh fJS[e BjhI. pkd ftu gsk bZrk fe TZ[Bh ;kb dh T[wo ftu fJ;dk ftnkj<br />

j'fJnk. T[;dk ioB?b gsh fe;/ :[ZX ftu BjhI wfonk. T[j :[ ZX dk pjkBk xV e/ ;ojZd<br />

s/ ubk frnk. ;ojZd'I gko d[FwD Bkb th okpsk oZyD bZrk, vpb i;{;h eoB brk sK<br />

ykD/ ftu }fjo d/ e/ wko fdsk frnk s/ ypo g[uk fdZsh fe :[ ZX bVfdnK wkfonk frnk.<br />

ftN'ohnk dh FkfJoh tk;st ftu fgnko fto[ZX Bcos ;h. j[D wkJheb i' wo}h ;'u/, T[j<br />

d{ih tko fe;/ wod T[go fJspko BjhI eo/rh. fJjh ekoB ;h fe uou ftu ;kXth dk<br />

ihtB pshs eo ojh ;h. fJ; tes wkJheb dh T[wo ;Zm ;kb j' rJh ;h.<br />

g'g gkb B/ wkJheb dh ;[oZfynk tk;s/ c[owkB ikoh ehsk, - wkJhebJ/Iib' t?NheB<br />

dk p[ZssqkF, g/INo ns/ fJwkos;k} j?. T[;B{z skT[wo g'g tb'I g?BFB fwbdh oj/rh. fgSb/<br />

gzdoK ;kbK s'I fJj o[spk nBN'BhU e'b ;h i' j[D y[Z; frnk. fJE'I ;k}FK dk d"o uZb<br />

fgnk. wkJheb B{z XwehnK fwbD bZrhnK.<br />

pkdFkj g'g B{z fwbD nkfJnk, g'g B/ FkBdko ;tkrs ehsk. pkdFkj B/ ftN'ohnk<br />

dh jt/bh ;[B/jk G/fink fe g'g d/ wfjb ftu nk ikU, fJE/ fwbKr/. ftN'ohnk<br />

wkJhebJ/Iib' ;w/s g'g d/ wfjb ftu rJh. id'I ftN'ohnk nkJh s/ wkJheb Bkb tkech<br />

eotkJh, pkdFkj B/ yVQ/ j' e/ ;[nkrs eofdnK fejk - s[jkv/ j[Bo s'I tkec jK wkJheb,<br />

;z;ko d/ FkBdko ebkeko B{z nZi fwfbnk jK. w?I e[M eo ;edk j'tK sK dZ;Dk. wkJheb<br />

B/ fejk - jK ;qhwkB, s[jkv/ eoB tkbk ezw j?, w/o/ cb'o?I; B{z d[FN jkew s'I ;[oyo{ eo'.<br />

- w?I s[jkvh toeFkg ftu nktKrk, T[E/ cb'o?I; ftu, fi; pko/ ;[fDnK ;h, T[j ezw<br />

nZyhI d/yKrk. fijVk uou s[;hI g/IfNzr} Bkb fFzrkfonk, s[;hI s/ fbUBkod' d ftzB;h B/, T[;<br />

ftu nkgDh Fkj}kdh dk ftnkj eoKrk. cb'o?I; dk jkew pkdFkj s'I vodk ;h. T[;<br />

tk;s/ fJ; Ffjo ftu pkdFkj dh dybnzdk}h ysoBke ;h. Fkj}kdh dk ftnkj sK<br />

j'fJnk, go GkV/ d/ pzfdnK s'I T[;dk gsh esb eotk fdsk. wkJheb B{z j'o e[M eoB dh<br />

eh }o{os< cb'o?I; dk }kbw s'I S[Nekok j' frnk. jkew feXo/ GZi frnk.<br />

fJe fdB ftN'ohnk B/ wkJheb B{z fejk - uou d/ ;[Xkotkdh, g'g d/ ns/ s/o/<br />

fybkc jB. Bk T[BQK B{z g'g dh FkB' F"es g;zd j?, Bk f;nk;s ftu T[;dh o[uh. T[j s?B{z<br />

th ekco ;wMd/ jB wkJheb, s/ohnK g/IfNzr} T[BQK B{z ezioykBk brd?. i/ fes/ T[j skes<br />

ftu nk rJ/, s?B{z b[e e/ ikB pukT[Dh gJ/rh s/ s/ohnK ;G feosK T[go e{uh c/o d/<strong>Dr</strong>/.<br />

ftN'ohnk dhnK eftsktK pdb/ wkJheb nkgDhnK vqkfJzr} G/i fdzdk. bk;N iZiw?IN<br />

g{oh j'D tkbh ;h, fpBK fJsbkj ehfsnK g'g uou ftu nk frnk, g/IfNzr d/yh sK d/ydk<br />

ofj frnk. wkJheb B{z n;h;K fdZshnK, r'fvnK s/ M[e e/ nkoN B{z ;idk eofdnK fejk -<br />

s/o/ eoe/ w?B{z :kd efonk eoBr/ b'e, w?I s/ok nfj;kBwzd jK wkJhebJ/ Iib'.<br />

go nkb'ue nky oj/ ;B - uou ftu nkoN okjhI e[eow j' fojk j?. g[zBhnK ns/<br />

gkghnK ftueko coe BjhI fd;dk. Bzr/ fuso feT[I pDkJ/ jB< phr' B/ g'g B{z fejk - T[j<br />

Bzr/ fuso feT[I jB j'bh ckdo< g'g B/ fejk - nkgK Bzr/ izw/. id'I oZp d/ dopko ftu<br />

g/F j'tKr/ T[d'I Bzr/ iktKr/.<br />

phr' B/ r[Z;/ ftu fejk - fJe fdB fJBQK g/IfNzr} dk G'r g? ikD?.<br />

- w?I T[;B{z S/e fdnKrk fi;B/ fJXo T[Irb T[mkJh, g'g B/ fejk.<br />

phr' B/ fejk - d/y' ckdo fJ; g/IfNzr ftu wkJheb B/ w/ok wy"b T[vkfJnk j?,<br />

fJ; ;Zg d/ B?D BeF w/o/ tor/ pDk fds/, d/y' fJj eh eVQh x'bh j? fJ; B/.<br />

wkJheb B/ fejk - s?B{z :kd sK eoBk jh ;h. i/ s?B{z Bzrk yVQk eo fdzdk g/IfNzr<br />

ftu, c/o f}nkdk p/fJ}sh ;h. w?I sK s/oh fJZ}s jh ehsh j?.<br />

phr' rZfink - j'bh ckdo, fJjB{z ej' w?B{z fJE'I jNk d/t/.<br />

g'g B/ fejk - Boe ftu'< Boe ftu'I s?B{z e"D pkjo eZY/rk< s?B{z fJ;B/ fgzio/ ftu<br />

pzd ehsk j[zdk, w?I fojk eotk fdzdk, Boe ftu'I e"D fe;/ B{z eZY ;fen?<<br />

29


ftN'ohnk dk ;[B/jk nkfJnk - fwb'. wkJheb ubk frnk. dZf;nk - w?I uou ftu<br />

;[XkoK dh jwkfJsh jK wkJheb. ekovhBb B/ w?B{z t?NheB s'I pkjo fBeb ikD dk j[ew<br />

fdZs?.<br />

- feZE/ ikUr/ c/o s[;hI<<br />

- ftNop', ;zs e?EohB d/ nkFow ftu. s/oh bk;N iZiw?IN d/yDh ;h. gsk BjhI<br />

ed'I d/yKrh. T[dk; wkJheb B/ nbftdk ejh s/ tkg; s[o fgnk.<br />

25 d;zpo 1541, feq;fw; d/ fdB g'g B/ bk;N iZiw?IN gpfbe tk;s/ y'bQh sK o'w<br />

ezp frnk. gkdohnK, g/INoK, nc;oK, nkw BkrfoeK Bkb jkb yuk yu Gfonk j'fJnk.<br />

wkJheb B/ fXnkB Bkb d/fynk - T[;d/ d[FwDK ftu'I e'Jh BjhI nkfJnk.<br />

fto'Xh bkwpzd j'D bZr/, ;zs poBkofdB' B/ g'g B{z fbfynk - fiE/ uou ftu<br />

pkJhpb d/ GiBk dk ehosB j't/, T[E/ nFbhb s;thoK fezBhnK Fow;ko eodhnK jB.<br />

ftN'ohnk ys fbyD'I jN rJh. wkJheb B/ ekoB g[ZfSnk, gZso nkfJnk, i/ nkgK<br />

ys' fyskps pzd Bk ehsk sK w?B{z e?EohB nkFow ftu'I s/ s?B{z o'w ftu'I eZY d/<strong>Dr</strong>/.<br />

- s{z gZEo fdb j?I ftN'ohnk. wkJheb B/ fbfynk.<br />

- w?I jwdod jK wkJheb. s/o/ ;[oZfyns GftZy tk;s/ fuzsks[o.<br />

- ihtB }kbw j? ftN'ohnk, fgnko fJe' ;jkok j? pzd/ dk.<br />

- BjhI, wkJheb fgnko ns/ }[bw fJe' uh} d/ d' Bkw jB. w?I s?B{z fJ; }[bw s'I<br />

pukfJnk j?. d/y fojI? fezBh S/sh p[ZYh j' rJhnK< fJjh jkb s/ok j'Dk ;h. s{z pu/Irk, s{z<br />

ni/ j'o ezw eoB/ jB. w?I eh eoB?I< t?NheB s'I fywk wzrD nkJh jK fe ;[XkotkdhnK Bkb<br />

obDk w/oh rbsh ;h.<br />

- fJj s?B{z eh j'fJn? ftN'ohnk<<br />

- w?I woB s'I gfjbK ns/ w"s s'I pkd FKs ofjDk ukj[zdh jK, Xow s'I prkts eoe/ nfijk<br />

BjhI j' ;edk. s/o/ fdb s/ edh p'M gt/, s{z th fywk wzrh. nkdw}ks fywk wzrD bJh<br />

g?dk j'Jh j?.<br />

- w?I e'Jh nb{nK S'eok BjhI ftN'ohnk, fit/I w?B{z fe;/ rZb dh ;wM Bk j't/, w?I s/o/ s'I<br />

T[wo ns/ nB[Gt ftu tZvk jK. s{z w?B{z uzrh bZrh ;h, e'Jh ekoB ;h fJ;dk. fwbkg Bkb<br />

;kv/ d'jK dk wko{Eb jok j' ;edk ;h.<br />

- pj[s g[okD/ }yw s/o/ p'bK Bkb e[M ok}h j'J/ wkJheb. uzrk, j[D y[dk jkfc}. fJj<br />

nky e/ T[j nkFow dh fpbfvzr tZb uZb gJh.<br />

wkJheb nkgD/ i[nkB ;kEh s'wk;' Bkb fBozso ezw ftu i[fNnk ofjzdk. edw<br />

vrwrkT[D bZr gJ/ ;B go jZEK ftu jE"Vh s/ S?Dh cV b?Idk sK brdk i[nkB j?. fJe<br />

fdB g'g B/ fejk - ;zs ghNo dk uou th fsnko eoB? wkJheb. wkJheb jZ; fgnk -<br />

npokjw tKr w/oh T[wo 175 ;kb j[zdh, fJj th eo fdzdk. d/y' sK ;jh w/oh T[wo.<br />

g'g B/ fejk - w/oh T[wo 78 ;kb j?, w?I ni/ mhe jK, ;' 78 ;kb sZe sK T[wo<br />

dh rZb Bk eohI.<br />

fJe fdB ftN'ohnk B[z fwbD frnk, ew}'o j' rJh ;h. dZf;nk - p; j[D sK<br />

wkw{bh ezw ofj frn?, ;zs ghNo dk wepok.<br />

- jK, fJj sK wkw{bh fijh gVSZsh jh j't/rh Bk wkJheb, sK fe ;zs dh epo s/<br />

eDhnK Bk fvZrD.<br />

d't/I jZ; gJ/ - s?B{z j;dh d/y e/ w?I y[F jK ftN'ohnk.<br />

- jK wkJheb, w?I y[F jK feT[Ife oZp Bkb fwbkg B/V/ nk frn?.<br />

- s?B{z woBk uzrk brd?< :kBh fe fijV/ s?B{z fgnko eod/ B/, T[BQk B{z d[yh eoBk<br />

tXhnk ezw j?< s[;hI ;tkoEh j' ftN'ohnk. ftN'ohnk B/ wkJheb dk jZE nkgD/ jZE ftu b?<br />

e/ fejk - w?I fe;/ G[b/y/ ftu BjhI. w?B{z BjhI fwfbnk ;h, s{z T[d'I th FkBdko ;h. w?I Bk<br />

ojh, s{z pkd ftu th FkBdko oj/Irk. w/oh jk}oh iK r?ojk}oh s/o/ tk;s/ p/wkfJB/ j?. eh<br />

w?I ikDdh BjhI fe wkopb s'I fpBK s?B{z fe;/ j'o Bkb fJFe BjhI, j' Jh BhI ;edk, j'<br />

iKdk, c/o s{z wkJhebJ/Iib' fet/I j[zdk<<br />

30


jcs/ pkd ftN'ohnk dh f;js mhe Bk j'D dh ypo fwbh. fwbD frnk. jehw B/<br />

dZf;nk - p/j'F j?. eZbQ B{z ;{oi uVQdk BjhI d/y/rh. nrb/ fdB dcB eoB tk;s/ g[Zik.<br />

T[;dh bkF T[; Bkb'I itkB bZrh. fJ; soQK fd;h wkJheb B{z fit/I gfjb/ fdB fd;h ;h.<br />

;p{s fwb frnk - T[; B{z ihtB Bkb'I w"s tXhe uzrh brdh ;h. fijVh rZb wkJheb B{z<br />

uzrh BjhI bZrh, T[j fJj fe otkfJs nB[;ko T[;B{z nkgD/ gsh dh epo B/V/ dcB ehsk<br />

ikJ/rk HHHH nrb/ ;z;ko ftu HHHH;ko/ ;z;koK ftu fJeZm/ ofjD. wkJheb dk fdb ehsk -<br />

fJ; B{z w/oh epo B/V/ :kBh fe w?B{z fJ; d/ bkr/ dcB j'Dk ukjhdk ;h HHHHHHgo fJj fet/I<br />

j' ;edk j?<<br />

d{o d{o s'I T[;B{z m/e/ fwbD bZr/. BeF/ pDk e/ nkgD/ ftfdnkoEhnK B{z G/i fdzdk,<br />

x'V/ s/ ;tko j' e/ d"ok eodk. ;/XK fdzdk. g/IfNzr eodk EZe iKdk sK gZEo sqkFdk.<br />

nkgDh epo T[go fce; ehs/ ikD tkbk eokZ; xVB bZfrnk. fJ; T[go nkdw dk ;[or<br />

ftu'I eZfYnk ikDk T[eoBk ;h- d ckZb .<br />

f;js mhe Bk ofjzdh, sphns mhe Bk j'D ekoB sbyh, fyM ;[Gkfte ;h. fJe<br />

fdB s'wk;' B{z fejk - w?I fJ; soQK dk MrVkb{ fJ; eoe/ j' frnK feT[Ife ;Zsfonk<br />

pjZsfonk j' frnK< s'wk;' B/ fejk - BjhI, s[jkvk pugB dk d';s rqK;h dZf;nk eodk,<br />

s[;hI pugB ftu th fJ;/ soQK d/ ;T[. ;ko/ y{p jZ;/. wkJheb B/ rqK;h B{z d' fszB rkbK<br />

dk gqFkd fdZsk.<br />

g'g gkb dh w"s pkd ekovhBb ;qtBh (Cerveni) g'g gkb u"Ek u[fDnk frnk.<br />

T[j pj[s pdswh} pdfwik} pzdk ;h. ne;o fejk eodk ;h - w?B{z sK y[d BjhI gsk w/o/<br />

tor/ pzd/ B{z fet/I u[D fbnk. fJ; dk wsbp fJj j'fJnk Bk fe fJj oZp dk c?;bk j?.<br />

pzd/ sK w?B{z Bcos eod/ jB.<br />

fJj T[BQK b'eK dk gqfsfBX ;h fijV/ nkoN d/ d[FwD ;B. pj[s ;ko/ b'eK B/<br />

wkJheb B{z fejk - d"V ikj, fto'XhnK B{z fiT[IfdnK nZr d/ GKpVK ftu ;[ZN oj/ ;B.<br />

wkJheb BjhI wzfBnK, sK eh< i' eoB? eoB. wkJheb B{z g'g B/ p[bkfJnk, fejk - nc;';<br />

wkJheb, e";b s/o/ ezw eki B{z e[co ;wM e/ fwNkDk ukj[zdh j?. s/o/ ezw dk g{oB<br />

;ckfJnk.<br />

- s/ bk;N iZiw?IN th j'bh ckdo<<br />

- jK, T[j th e[co j?. nkj d/y s/o/ nkoN fto[ZX ysK dk pzvb. ;kX{nK ;zsK ns/<br />

FjhdK d/ B}dhe Bzr/ fuso BjhI pDkJhd/ wkJheb, s?B{z fJzBk e[ th gsk BjhI< fJj<br />

F?skBhns j?.<br />

- sK c/o ;G e[M ysw<<br />

- BjhI wkJheb. ezX ofjD fdnKr/. gfjbhnK g/IfNzr} s/ ;c?d ozr c/o fdnKr/.<br />

T[; T[go d[pkok nebwzdh Bkb e[M uZi dk pDk d/JhI. rbsh fe;/ s'I th j' ;edh j?. i'<br />

j'fJnk ;' j'fJnk. s?B{z ;}k th j' ;edh j?. go n;hI s/oh gqfsGk s'I tkec jK. ;' ofjw<br />

eod/ jK.<br />

wkJheb d/ jwkfJshnK B/ o'wBk B{z ;wMkT[D dh w[fjzw ubk fdZsh. pj[s tZvh<br />

frDsh wkJheb d/ nkoN B{z fgnko eoB tkbh ;h. e[M fdBK pkd wkJheb dk g/INo d';s<br />

v/Bh nkfJnk, pV/ T[sFkj ftu, y[F. efjD bZrk - pukn j' frnk wkJheb. gpfbe dk<br />

dpkn s/o/ jZe ftu pD frn?. BtK g'g fJj rZb wzB frn? fe pkeh mhe j?, Bzr/ fusoK<br />

d/ eZgV/ g[nk fdT[. bk;N iZiw?IN pu rJh wkJheb.<br />

wkJheb nkgDh e[o;h T[go fvr fgnk, fejk - j[D w?I g"Vh s/ uVQe/ eZgV/ gfjBkD<br />

bZr iktK<<br />

- BjhI wkJheb. n;hI s?B{z e'Jh eFN BjhI fdnKr/. eZgV/ gkD dk ezw sK w?I eo<br />

fdnKrk. w/o/ e'b fJ; soQk d/ ozr B/ fijV/ brd? gZe/ B/ go eZu/ B/. w?I eZu/ ozrK Bkb<br />

ezw eo fdnKrk. fJj g'g sK uko fdB d/ wfjwkB j[zd/ B/. s/ok nkoN j}koK ;kbK sZe<br />

oj/rk. gp pukDk th sK j? Jh Bk. fJBQK d/ bZe d[nkb/ goB/ pzBQ fdnKrk.<br />

31


- w?I ;koh T[wo nkdwh dh y{p;{osh sbkFdk fojk, fco g/IN okjhI T[skoh, fco<br />

wkopb ftu. j[D fco pd;{osh pD rJh j?, FowBke, nFbhb. nzXeko ftu'I w?I ukBD<br />

ftu b? e/ frnk ;K wB[ysk B{z, go wB[ysk d[pkok nzXeko ftu gosD dh fJS[e j? fJ;<br />

dh wo}h.<br />

- fceo Bk eo wkJheb fgnko/, fJ; g'g d/ woB ;ko w/o/ tb'I bg/N/ goB/ T[v<br />

ik<strong>Dr</strong>/, fJe' p[Zb/ Bkb.<br />

82 ;kb dh T[wo ftu r[od/ dhnK gEohnK d/ dod B/ nk x/fonk. fJe fJe<br />

xzNk vzr wkodk dod j[zdk. ;/IN ghNo d/ wepo/ B{z T[j T[E/ sZe T[;koBk ukj[zdk ;h fiE/<br />

pkd ftu e'Jh fJwkos;k} T[;dk p[fBnkdh YKuk pdb Bk ;e/. T[; T[go r[zpd j'J/rk.<br />

n;wkB dk r[zpd Xosh dh jZd B{z S[zjdk brdk j? go fit/I fit/I s[;hI d{o ubh ikT[, jZd<br />

j'o go/ jNdh iKdh j?. fJt/I ;zs ghNo dk r[zpd j'J/rk, doFe gqshs eo/rk T[j nBzs<br />

j?, T[;dhnK jZdK sZe ngVBk n;zGt j?. fJj 335 c[ ZN T[Zuk j'J/rk.<br />

nkoN dk d[FwD g'g gkb u"Ek nukBe wo frnk. b'eK B/ oZp d/ F[eokB/ d/<br />

ib{; eZY/. T[;dk p[Zs s'V e/ rbhnK ftu f;o Gko x;hfNnk s/ dfonk ftu ;[ZN nkJ/.<br />

pj[s ;ko/ pzdh, fiBQK B{z ekco n?bkB e/ nZr ftu ;kVBk ;h, fojkn ehs/ rJ/. g'g gkfJ;<br />

u"Ek u[D fbnk frnk, 62 ;kb dk fJj ;zs[fbs ftnesh ekBz{B-Fk;soh ;h. fBwosk, FKsh<br />

dk wkj"b f;ofink frnk, ;ko/ :'og ftu FKsh. wkJhebJ/ Iib' dh Nhw i'F ftu ekoiFhb<br />

j' rJh. Bt/I wkj"b ftu f;oiDk Fesh gos nkJh.<br />

fJe fdB yb'sk ezw ftu wrB ;h fe nZyK nZr/ jBQ/ok Sk frnk. ;fji/ d/Dh p?m<br />

frnk. fco b/N frnk. ekohroK B/ wzi/ s/ fbNk fdZsk. nZyK y'bQhnK, yZph pKj ns/ yZph<br />

bZs ;[zB ;B. id'I T[;B/ fejk swk;' B{z p[bkU sK ihG bVyVkJh. swk;' jehw ;w/s nk<br />

frnk. pepeh dtkJh fgbkJh s/ fejk - nokw eo', nokw ;G mhe eo fdnk eod?.<br />

- nkokw eoB Bkb p[Y/g/ dk fJbki BjhI j'fJnk eodk vkeNo.<br />

- w?I fJE/ ojKrk T[;skd, id'I sZe ;"I BjhI iKd/ fJE/ jK, swk;' B/ fejk. nZXh oks<br />

T[;dh nZy y[ZbQh. nkb/ d[nkb/ ;G ;[Zs/ gJ/ d/y/. T[fmnk, f;odod ysw, w'wpZsh pkbh,<br />

gZEo sqkFD bZrk, ;t/o j[zfdnK swk;' nzdo nkfJnk sK jZ; fgnk - U oZpk, w?I fe; jkbs<br />

ftu okshI SZv e/ frnk ;h, w[V Ujh mZe mZe c/o< nkokw BjhI eo j[zdk T[;skd<<br />

- w/o/ BZe tk;s/ wkopb dh y[Fp{, w/o/ wZE/ tk;s/ wkopb dh X{V s/ w/o/ g?oK T[go wkopb<br />

dhnK fuZgoK fdB oks fvZrh ikD sK w?I u?B ftu ojK swk;'. wkopb dh S[j Bk j't/ sK<br />

w/ok dw x[ND brd?.<br />

- go jehw efj e/ frn? nkokw }o{oh j?.<br />

- nrb/ ijkB ftu nkokw jh nkokw j? swk;'.<br />

;kok fdB ezw eod/ oj/. Fkw dk ykDk yk e/ ;"I rJ/. T[;B{z BhId Bk nkJh.<br />

nkgDk eokZ; w[ezwb eo u[Zek ;h, j[D nkgDk p[Zs w[ezwb eoBk ;h. fSbsoK T[vdhnK<br />

ojhnK. nkyo wzih s/ fvZr fgnk. id'I nZyK y'bQhnK, ewok ekohro d';sK Bkb Gfonk<br />

j'fJnk ;h. doFe wkJheb dk p[Zs d/y oj/ ;B, wkJheb ;'u fojk ;h - nkdwh r[}o<br />

iKdk j? T[;dk ezw T[;B{z fiT[Idk oZydk j?.<br />

T[;dk fdb ehsk x'V/ s/ ;tko j' e/ nkgDhnK feosK B{z nkyoh tko d/y nkt/.<br />

:sB ehsk, x'V/ s/ ufVQnk Bk frnk. fJe fJe eoe/ b'e fwbD nkT[D bZr/, fiBQK B{z<br />

fwbD dh nkfrnk Bk fwbh T[j r[bd;s/, frcNK oZy iKd/. wkJheb p[Vp[VkfJnk - w/ok<br />

fgsk 90tK iBw fdB wBk e/ ftdk j'fJnk, T[; fj;kp w/o/ ni/ fJe ;kb d' jcs/ pkeh<br />

gJ/ B/. ekjbh feT[I<<br />

swk;' B/ g[fSnk - x'V/ s/ BjhI ufVQnk frnk sK eh< oZE ftu fpmk e/ okT{Iv btk<br />

dJhJ/<<br />

wkJheb B/ fejk - ihtB GkrK tkbk fojk, oZp B/ w/ok ezw o[eD BjhI fdZsk. w?I<br />

wkopb B{z fgnko ehsk, g/IN B{z fgnko ehsk. fJwkos;k}h ns/ FkfJoh B{z fgnko ehsk.<br />

gfotko, d';sK ns/ oZp B{z fgnko ehsk. ;[or ns/ Boe B{z fJzBk fgnko ehsk fe gZEoK<br />

32


ftu, ozrK ftu, d't/I Xosh s/ T[sko fdZs/. w?I ihtB B{z fJzBk fgnko ehsk fco w"s B{z<br />

fgnko fet/I Bk eoK< w/ok gfjbk ;ogo;s cb'o?I; dk b'o?I}' ;zs[;N j? fe T[;B/ w/o/ s'I i'<br />

T[whd oZyh, yok T[sfonK jK, wko{ FeshnK spkj j'JhnK, f;oiD FeshnK ftiJh j'JhnK.<br />

swk;' w?B{z w/o/ gfotko Bkb ;Ksk eo'u/ ftu dcB eoBk.<br />

- go g'g B/ ukfjnk j? s[jkv/ nkgD/ fgnko/ ;zs ghNo ftu<<br />

- BjhI s'wk;', nkokw sK pzdk nkgD/ gfotko ftu jh eo/rk Bk. w?B{z cb'o?I; ftu<br />

dcB efoU. mhe j? swk;'<<br />

- mhe j?. nzsw fJZSk T[;skd< t;hns<<br />

- t;hns< o{j oZp d/ Bkw, fi;w Xosh d/ Bkw s/ w/ohnK feosK ;z;ko d/ Bkw.<br />

uzrk sZwk;', F[eokBk. EZe frnk jK. j[D nkokw eoB d/j.<br />

s'wk;' B/ wZE/ B{z u[zfwnk. nkgD/ nkg T[go ipod;s ekp{ gkJh oZfynk. nZyK ykbh<br />

;B p/FZe, go y[ZbQhnK ;B. pugB s'I b? e/ j[D sZe d/ ;ko/ fdqF nZyK nZr/ x[zw rJ/ HHH<br />

fgsk dhnK, T[;skdK dhnK fMVeK, ebkekoK dh Jhoyk d/ Bkb Bkb fwjopkB b'o?I}',<br />

ezN?f;Bk, uzr/ wkV/ j[ewokB, uzr/ wkV/ g'g, ftN'ohnk HHHHHnyho ;zs ghNo. ;zs ghNo dk<br />

fXnkB nkT[IfdnK T[;B/ nkyoh ;kj fbnk, ;z;ko s'I nkokw Bkb o[y;s j'fJnk.<br />

J/ a;N'e; dh feskp wkJhebJ/_ib', J/ ;NZvh fJB dh B/uo nkca nkoN o[Nfbi B/ bzvB s'_<br />

1955 ftu Skgh, n;h_ fJ; dh 2002 tkbh n?vh;aB dk ;jkok fbnk. fJj feskp w[ ZbtkB j?<br />

feT[_fe ;N'e; B/ Bk e/tb wkJheb dh p[ssqk;ah ns/ g/fNzr dk w[ ZbKeD ebk d/ fdq;aNhe'D<br />

s'_ ehsk ;r'_ wkJheb dh ekftebk dk ft;Eko th fdsk j?. fwjBs T[go fezs{ gqzs{ Bjh_<br />

go gZSw dk fdwkr ;jh fd;ak tZb ikD dh EK ekw tk;Bk tZb d"Vdk j?, fJ; feskp<br />

ftu th gqsZy j?. wkJheb nkgDh eftsk d/ fJe pzd ftu nkydk j?- yzG j[zd/ sK c?bkn<br />

e/ T[vdk, s/o/ sZe nZgV iKdk, nc;'; nfijk Bjh_ j?. ;N'e; fJ;d/ noE eodk j? fe<br />

fJj p[ZY/ wkJheb dh ekw[e fBopbsk dk ;p{s j?. yzGK d/ c?bkn s'I Gkt fbzr dh :'rsk<br />

tb ;ze/s j?. ;kvk nkw gkme ;dhnK s'_ b'e rhsK ftu yzGK dk fiaeo ;[Ddk nkfJnk j?,<br />

r[opkDh d/ tke jBL<br />

yzG fteKdV// i/ bjK fxzBk ;kkth s'b .<br />

szfB iVKJh nkgD? bjK ;[ ;iD[ N'b. (w$ 5)<br />

fJt/_ jh ;N'e; fJe eftsk dk gkm fdzdk j?w?_<br />

;[Zeh bZeV ;K.<br />

s/o/ Bkb fwbkg ;dek jok Gok j' frnk.<br />

fJ; ftu th T[; B{z ekw-tk;Bk fd;dh j?. ;[Zeh bZeV, T[; ftu ikB, :kBh fe ekw.<br />

gzikph ;o'sk g{oB Grs dk feZ;k fBozso ;[Ddk nkfJnk j?. g{oB Grs d/ f;nkbe'N ftu<br />

nkT[D dh ypo ;[Dh sK wK fJZSoK d/ ;[Ze/ pkr jo/ j' rJ/. fJE/ ntu/sB ftu th feXo/<br />

ekw dh GktBk g?dk Bjh_ j[zdh. b{Dk, ekw dk fuzBQ j'D eoe/ gzikph wB B{z g;zd Bjh_.<br />

gZSwh fdwkr fJe' fd;ak tZb ;/fXnk j'fJnk j? fi; ftu ;N'e; brksko T[bM fojk j?.<br />

wkJheb 6 ;kb dk ;h id'_ T[;dh wK 1481 ftu r[iao rJh. ;kafrod ezfvth<br />

(Condivi) B/ wkJheb d/ fiT[_fdnK T[; dh ihtBh 1553 ftu Sgtk fdsh ;h fi; ftu<br />

fbydk j?- wkJheb dZf;nk eodk ;h fe ;/shnkB' nkpkdh ftu w/oh gfoto;a fi; n"os B/<br />

wK dh w"s pkd ehsh, T[j p[Zssqk;a dh Xh ns/ p[ssqk;a dh gsBh ;h. T[; dk d[ZX u[zfxnk,<br />

T[;d/ jZE dk gekfJnk ykDk ykXk, fJ; eoe/ w/ohnK orK ftu S?Dh jE"V/ dhnK ntkiK dk<br />

s[oBk fcoBk e'JhH nb'eko rZb Bjh_.<br />

wkJheb B/ 73 ;kb dh T[wo ftu nkgD/ Gshi/ B{z yas fbfynk- nkgD/ fgzv d/<br />

gkdoh B{z nkyh_ fe f;oBkt/_ T[go w/ok Bkw wkJhebJ/_ib' p[ZsxkVk Bk fbfynk eo/. w/ok<br />

Bkw wkJhebJ/ _ib' p{Bko'Nh j?. (p{Bko'Nh T[;dk ykBdkB ;h, fit/_ e'Jh ej/ w?_ ;zXktkbhnk<br />

jK, w?_ ;Z:d jK, nkfdeHHH.) Bkb/ T[jB{z ejh_ w?_ GkV/ d/ ezw Bjh_ eodk, fszB g'gK Bkb<br />

33


fJ; eoe/ ezw ehsk feT[_fe fbjki ;h. w?_ T[; tk;s/ e'Jh ezw Bjh_ eoBk. w?_ nkgD/<br />

ykBdkB dh r[nkuh ;akB pjkb eoKrk.<br />

T[;B/ nkgD/ Gok B{z fbfynk, "gsk bZr? s{z o'w ftu ike/ pVh cia{b youh ehsh.<br />

s/oh ewkJh sK j? Bjh_, c/o fJj ;a/yhy'o toskT[ fe; tk;s/? w/o/ f;o s/? s?B{z fJ; rZb dk<br />

gsk Bjh_ w?_ fe; jkbs ftu ofj e/ s[jkB{z g?;/ G/idK? T[/;d/ Gshi/ B/ fJe tko fby fdsk<br />

fe fizB/ g?;/ s{z G/idk j_?_, ;kvk T[; Bkb r[iakok Bjh_ ubdk. wkJheb B/ T[so fdZsk- s?B{z<br />

fJE/ GZi e/ g?;/ wzrD o'w nkT[D dh eh b'V ;h? nk e/ d/y bJh Bk w/oh jkbs? w/o/ e'b<br />

g?;/ j'D th, s/ w?_ s?B{z d/D/ ukjK, i/ nDy j?, s?B{z Bjh_ b?D/ ukjh_d/. go s{z j?_ Jh x[D.<br />

w/oh jkbs d/y e/ s?B{z ukjhdk ;h nkydk- ukuk nkg oZith_ o'Nh yk, gfjB, n;h_ nkgDk<br />

r[ikok nkg s'oKr/, pE/ok b? fbnk s[jkE'_. fgzv w/o/ fjZ;/ dh iwhB s/ xo T[go s[jkvk<br />

epiak j?, w?_ edh dkntk Bjh_ iskfJnk. ;N/N B/ w?B{z cb'o?_; BtK xo d/ fdsk, s[;h_ T[;<br />

T[s/ ekpia j' rJ/. j[D o'w ftu th w/o/ rb'_ Bjh_ bfjzd/. s/ s[jkv/ e'b w?B{z d/D tk;s/<br />

fJe uzrk bcia sZe Bjh_.<br />

wfjb nzdobhnK rshftXhnK dk gsk bZrD ;ko nkgD/ xo ;[B/jk G/i fdzdkcNkcN<br />

fBeb ikT[. ikB puDh ukjhdh j?. XB d"bs dk bkbu eoe/ p?m/ Bk ofjU. XB<br />

d"bs w? _ j'o d/ fdnKrk. nkdwh ehwsh j[zdk j? g?;k Nek Bjh_. w/o/ tk;s/ fJe gk;/ ;ko/<br />

;z;ko dk ;'Bk j't/ d{i/ gk;/ s[;h_, s[;h_ tXhe ehwsh j'.<br />

d' GoktK ns/ fgsk dh w"s fgS'_ nkgD/ Gok B{z fbfynk - Gok Bkb fgnko, fgsk<br />

tZb coia fBGkfJnk. Gok fJ;soK jB fit/_ e?Bt; T[go g/fNzr. fgsk w/ohnK :kdK ftu<br />

sqk;a/ p[Zs tKr j?, fdb d/ n?B ftueko, g[oksB gZEo tork, gfjb'_ fe;/ B/ fJ; B{z xfVnk<br />

fco fJj w?B{z xVB bZr fgnk :kBh fe ;iak gkJh s/ ;iak fdZsh. nrb/ ;z;ko ftu n;h_<br />

fJe d{i/ B{z fgnko eoKr/. fij' fijk th ;h, uzrk ;h, T[;/ eoe/ fgzv nk iKdk ;K. j[D<br />

w?_ fgzv Bjh_ nkT[Dk edh.<br />

pugB d/ ;ogq;s b'o?_i dk p/Nk id'_ g'g pfDnk, T[;B/ wkJheb dh EK o/fcb B{z<br />

w[ Zy fJwkos;kia fB:[es eo fbnk. id'_ g[ZfSnk frnk fe wkJheb ftu eh B[e; j? ?<br />

o/fcb dhnK nZyK Go nkJhnK. fejk- T[j w/ok Gok j?. ;kvh wfjb ftu fJeZfmnK dh<br />

gfoto;a j'Jh. go T[j vok fdzdk j?, g'g B{z th.<br />

nkgD/ fwZso cN[Zeh B[{z ekft ;zrqfj G/ifdnK fbfynk- gVQe/ s?B{z bZr/rk fit/_ wkJheb<br />

p[ZYk j' frn?, gkrb j' frn?. fJe fdB w/oh rZb wzB ikJ/_rk fe j';a ftu nkT[D bJh,<br />

;zs[bB ekfJw oZyD bJh, gkrbgD s'_ tXhnK o;sk j'o Bjh_.<br />

fJe gq;z;e B/ e[M finkdk f;csK ehshnK sK T[Zso fdsk- rohp ns/ bkuko fJj<br />

pzdk ukj[zdk j? fe oZp B/ i' j[Bo fdsk, T[; ftu ;kok ihtB fybko e/ tX s'_ tX ;w/<br />

she ihtB bzwk eo ;eK.<br />

;N'e; dh fJj fNZgDh ;koEe j?- nkoN gdkoEe XB Bjh_ j?, fJj T[whd dk Bkw<br />

j?_. ;ko/ ;[y j[zfdnK i/ wB Bk-T[whd j' frnk sK ihtB ysw. nkofN;N dk ft;atk; j?<br />

fe T[; dk xo EwfbnK, ezXK d/ ;jko/ Bjh_ yb'sk, e'fJb dh e{e ekoB fEo j?.<br />

wkJheb B/ fbfynkw?_<br />

w"s dh gjkVh T[go ihtB pshs ehsk. fi; B{z gsk Bjh_ fe p/u?Bh ns/ w"s<br />

nzdo fet/_ ihthdk j?, T[; nZr ftu ckb wko e/ d/y/ fi; B/ w?B{z oky eo fdsk.<br />

T[;dh eftsk dk pzd j?L<br />

s/oh s;tho w/o/ fdb T[go jw/;a SkJh ojh<br />

j[D, id'_ fe w"s eohp j?, nkgD/ B?D Be;a w/oh nkswk T[go y[D d/j.<br />

eok; fit/_ d?_sK s'_ pukT[_dk j?, s/oh s;tho w/oh o{j dk pukT[ j?.<br />

;[or ftu g[Zi e/ s/oh s;tho w?_ d/tfsnK d// ;g[od eoKrk<br />

s/ nkyKrk- fJ; B{z c/o Xosh T[go fbik e/ T[dk; wB[ysk dk Gbk eo'.<br />

34


;Zs ;kb d/ pZu/ ;ahwkB (Schliemann) B/ n?bkB ehsk fe T[j NokfJ (Troy)<br />

bZG/rk, ukbh ;kb bZrk fojk, NokfJ bZG fbnk, i/ c?;bk eodk p[Zs sok;aKrk sK T[j<br />

wkJheb J/_ib' tork j' iKdk.<br />

T[;dh eftsk ftubk fJ;ae nZr j?, fe;/ B{z oky eo fojk, fe;/ B{z Å[X eo fojk<br />

j?. eth B{z o";aBh Bkb'_ ;/e tXhe uzrk brdk j?,<br />

s/oh nZr ftu ;V e/ i/ w?_ oky Bjh_ j'fJnk sK fJ; ftu nZr dk eh e;{o? w?_<br />

g{ok Bjh_, fco s/o/ fBe/ nz;a B{z fgnko ehsk. i/ fBek fjZ;k jh pDBk j? sK fco<br />

w?_ pkia j'tKrk i' ;{oi dh nZy ftu nZy gk e/ d/ydk j?, i' ;{oi B{z gzfinK ftu<br />

b?D tk;s/ T[; tZb T[vkoh wkodk j?. nZr, gZEo B{z u{Bk eo fdzdh j?, fJ; soK<br />

w/o/ gZEo fdb B{z w'w eo d/j. w?_ nZy dh g[sbh jK s/ s{z o';aBh j_?.<br />

o";aBh d[;awD j?, ;aKs oks J/Bh ;aKs fe i[rB{z fJ; B{z iaywh eodk fco/ sK th<br />

r[Z;k Bjh eodh_. oks ;aKsh fdzdh j?, Bh_d fdzdh j?, ;[jD/ ;[cB/ fdzdh j?, fco<br />

nkgD/ nkg B{z i[rB{nK s'_ feT[_ Bjh_ pukT[_dh?<br />

g/_fNzr ns/ wkopb ftu T[; dh ebk ftubk fynkb ;g;aN j?, eftsk eJh tko<br />

;g;aN Bjh_.<br />

eftsk dh pzfd;a riap j? go eftsk ftubk fynkb ;kc Bjh_, fJjh eftsk dh<br />

gqkgsh j? feT[_fe eftsk fynkb Bjh_ gqGkt f;oidh j?.<br />

;N'e; dk nkyDk j? fe y[p;{os fJskbth pzd;a dk T[; B/ ;kdh tkose ftu<br />

soiwk gfVQnk j?. tXhnk eftsk dk tXhnk soiwk th e[M Bjh_ ;tko ;edk. fco th<br />

o{ge, eth dk ;[B/jk g[ukD ftu e[M ekw:kp j' iKdk j?. eth B{z gsk Bjh_ brdk fgnko<br />

B/ T[; B{z poc tKr iwk fdsk j? fe nZr ftu ;kV fdsk j?.<br />

e'Jh f;yo dk nk;ae j? fe f;yo dk ;akfJo, fJ; dk nsk gsk T[; dh p//ypoh<br />

dZ;/rh. eth nkydk j?i/<br />

w?_ f;nkDk j[zdk, u/szB j[zdk, c/o w?_ fiT[_dk Bjh_ ofj ;eDk ;h, fJj rZb th<br />

gsk Bjh_ w?_ fiT[_dk jK fe w[odk, u/szB jK fe iVQ. w?_ Bjh_, e'Jh j'o fJj c?;bk<br />

eo/. ;tkb eodk j?- e[dos ;z[dosk ns/ ia[bw B{z fJe' gzikbh ftu feT[_ i'Vdh j?<br />

id'_ fe d'tK dk e'Jh w/b Bjh_. d[y ns/ fwmk; w/o/ fdb ftu fJeZm/ feT[_ dkyb<br />

j[zd/ jB? i/ e'Jh w?B{z ej/ d'tK ftu'_ fe; dk fsnkr eoBk j?? fpBk ;'funK w?_<br />

nkyKrk- fwmk; dk. ftS'Vk ;dhth j?, fi; dh T[wo bzwh j'J/, T[; Bkb d';sh<br />

mhe oj/rh.<br />

nkydk j?- d[y dk ekoB fJj j? fe w? _ Xosh B{z th fgnko eodk jK, n;wkB B{z th.<br />

fijV/ e/tb fJe B{z fgnko eod/ jB T[; ;[yh ofjzd/ jB. Xosh B{z fgnko eoB tkb/<br />

;cb d[Bhnkdko jB. oZp B{z fgnko eoB tkb/ ceho ;zs[;aN jB. w?_ fe;/ gk;/ dk Bjh_.<br />

fJe gk;/ j' iKdk, fJj w?B[z{ d/o gfjbK c?;bk eoBk ukjhdk ;h. go fJj c?;b/ eotkT[_dk<br />

e"D j?, T[; dk f;oBktK sK gsk bZr/? fJ;/ T[X/Vp[D ftu'_ T[; d/ pkia dk ne; T[Godk j?<br />

i' Xosh s/ p?mk ;{oi Bkb nZy fwbkT[_dk j?, fco gzfinK ftu cVB tk;s/ ;{oi tZb T[vkD<br />

Godk j?. gkme ;wM fojk j?, fJ; pkia dk Bkw wkJheb/_ib' j?.<br />

T[;dh gzesh j?- s{z X'yk Bjh_ ykXk, jkoK Bjh_ d/yhnK, wsbp fe s{z y/v Bjh_ y/vh<br />

fwZso. jkfonK j'fJnK d/ edw S[j, T[j s/o/ Bkb'_ pj[s tZv/ jB. i' ;wM frnk fe ;G<br />

e[M fwb frnk, T[j ;G s'_ tZvh rbs cfjwh dk f;eko j'fJnk. ikDeko T[j j? i' ikD<br />

frnk fe eZy Bjh_ fwfbnk. w/o/ Bkb jwdodh isk e/ w?B{z iaywh Bk eo', s[jkvh G/ih<br />

wZdd w?B{z ;aofwzdrh fdzdh j?_. Xotk; d/ e/ w?B{z b[ZN' Bk, w/o/ e'b pkeh pfunk jh eh j??<br />

ftZN'ohnk B{z :kd eofdnK fbydk j?- ;[zdosk T[j gZEo j? fijVk w/o/ f;o T[go<br />

tZik. fJj gZEo pfDnk jh w?B{z esb eoB tk;s/ ;h. nZr B/ gZEo B{z u[{Bk pDk fdsk.<br />

w/o/ jzM{nK Bkb fJj u{Bk j[D y[o ikJ/rk. j[D fJj j'o gZEoK B{z i'VB d/ ezw nkJ/rk.<br />

fJ;ae d/ Gko B/ w?B{z dZp fbnk. fJ; d[y s'_ puD tk;s/ edh w?_ ozrK tZb d"Vdk jK edh<br />

S?Dh s/ jE"Vh bGdk jK. o'w dhnK wjkB ezXK T[go w?_ nkgD/ d[y d/ fB;akB SZv iktKrk.<br />

35


fJe j'o eftsk ftu - id'_ s?B{z ikfDnk T[d'_ s'_ w?_ nkgD/ nkg B{z fgnko eoB bZr<br />

fgnk, w?B{z bZrk, w?_ th e[M jK, fit/_ xfVnk j'fJnk gZEo nDxV/ Bkb'__ tZy j' ikJ/. fit/_<br />

g/_N ehsk j'fJnk ekria ykbh ekria s'_ tZyok fdZ;/. s/oh S?Dh ns/ jE"Vh B/ w?B{z B?D Be;a<br />

d/ fds/. w/oh e[M ehws g? ;edh j? j[D. s/ohnK ;ZNK d[ydkJh brdhnK ;B, j[D gsk<br />

bZrk s/oh S?Dh d/ iaywK ekoB b'e w/o/ tZb f;o M[ek e/ bzxd/ jB. w?_ ikd{wJh ;aeshnK<br />

Bkb nfijk jfEnkopzd j'fJnk jK fae gkDh, nZr w?B{z fwNk Bjh_ ;e<strong>Dr</strong>/, s/ok Bkw b? e/ w?_<br />

nzfBQnK B{z Biao d/ ;eKrk, s/ok Bkw b? e/ nkgD/ j'mK Bkb ;z;ko dk iafjo u{; btKrk.<br />

ftN'ohnk dh :kd ftu fbfynk- w?_ fwNh dk ykbh ;Kuk ;K fi; ftu ;'Bk Ykb e/<br />

gkfJnk frnk. ;Kuk s'V e/ ;akBdko w{osh fBeb/rh. w?B{z fJ; rZb dk ozi Bjh_<br />

fe ;Kuk feT[_ s'fVnk. Yb/ ;'B/ B{z o{g d/ frnk, j'o ;Ku/ dk eh eoBk ;h? w/o/<br />

fJ;ae dh nZr B/ ;'Bk Ykfbnk, fwNh d/ ;Ku/ B{z ;'Bk fwfbnk, ;'B/ B{z o{g fwfbnk,<br />

s{z s/ w?_ ;zg{oB j'J/. nZyK okjh_ s{z w/o/ nzdo T[soh. jT[fenK ns/ jzM{nK okjh_ pu<br />

e/ pj[s E'Vh pkjo rJh, s{z w/o/ nzdo j?_ s/ oj/_rh.<br />

w?_ gZEoK B{z nkgD/ fgS/ s[oB bkfJnk, w?_ bk;a B{z p'bD bk fdZsk. cfo;afsnK B{z w?_<br />

n;wkB' iawhB T[go T[sko b?_dk jK, go s{z sK bj{ wk; j?_, ;kv/ ftu'_ j?_ fJe, s/o/<br />

ftu fezBhnk ;zGktBktK jB, s?B{z eh gsk.<br />

- w/ohnK BiaoK s/o/ ti[d ftu'_ dh gko bzx iKdhnK jB go w/o/ g?o fJe fJzu<br />

nZr/ Bjh_ tXd/. fiE/ o{j ik ;edh j?, fi;w Bjh_ ik ;edk. i' uZb Bk ;e/ T[j<br />

w[odk j?. w/ok fi;w e/tb nZy j[zdk, w?_ ;zg{oB j' ikDk ;h.<br />

e'Jh fwZso fwbD nkT[_dk, wkJheb dhnK nZyK so j' iKdhnK go S/sh p/u?B j' e/<br />

T[m yb'_dk, nkydk- w/ok ezw pekfJnk fgnk j?, eoBk g?D?, pj[shnK rZbK Bjh_ eo ;edk.<br />

d';s ykfDnK dh dknts fdzd/, fBwosk Bkb BKj eo fdzdk, nkydk- e/tb ezw Bjh_, nkj<br />

d/y' doiDk f;yKdo{ w/o/ w[{zj tZb, jZEK tZb d/yd/ ofjzd/ B/, fJBQK dk ;wK th ehwsh j?,<br />

w/o/ nX{o/ ezw fJjh g{o/ eoBr/. fywk wzr b?_dk.<br />

eo'u/ dh okfJ j? - wkJhebJ/ _ib' tZvk eth Bjh_ go T[; dh eftsk d/ pzdK ftu<br />

wjkB wkJhebJ/_ib' fdZ;h iKdk j?.<br />

_______<br />

36


2 - tkB rkr<br />

(30-03-1853 - 27-07-1890)<br />

**T[m tkB, ;t/ok j' frn?,** T[o;[b B/ fejk. ukj d/ rJh, wK dk ys cVk rJh.<br />

T[o;[b dh ftXtk wK B/ fBek fijk Bo;oh ;e{b y'fbQnk j'fJnk ;h. e[Vh T[Bh ;kb dh<br />

;[jDh S?b Sphbh ;h, u[bp[bh. tkB B/ fJ; xo ftu ewok feokJ/ s/ fbnk j'fJnk ;h.<br />

;?ezvoh gk; eoe/ s;thoK t/uD tkbh ezgBh r{gb} ftu B"eo j' frnk. fJj e[Vh T[jB{z<br />

pVh uzrh brdh. tkB pkJh ;kb dk j' frnk ;h s/ gzi g"Iv jcsk dh B"eoh. T[;B/<br />

c?;bk eo fbnk fe T[o;[b Bkb rZb eo/rk. c?;bk sK eJh tko eo b?Idk, go rZb eoB<br />

dh fjzws BjhI gJh. eJh s;thoK pVhnK ;[jDhnK brdhnK, go yohddko w{oy j[zd/. fJe<br />

fdB fJe i'Vk g/IfNzr yohdD nkfJnk. nkdwh B{z fJe ;hBoh ;[jDh bZrh, n"os p'bh - go<br />

fJj e[Zsk sK fpbe[b T[;/ soQk dk j? fi; B/ w?B{z tZfYnk ;h. dck eo' fJjB{z.<br />

T[o;[b tk;s/ tkB fJe ;[jDh g/IfNzr yohd e/ fbnkfJnk. d'jK B/ ob e/ ezX T[go<br />

Nzrh, e[Vh B/ ufjefdnK fejk - J/Bh ;[jDh g/IfNzr pDkT[D tkbk pzdk fezBk fgnkok j'J/rk<br />

tkB ! nZXk xzNk s;tho NzrD ftu bzx frnk go tkB s'I e'Jh rZb Bk j'Jh. T[o;[b<br />

wzwh e'b ikD tk;s/ s[o gJh sK tkB B/ fgS'I tki wkoh - T[o;[b ! T[o;[b o[e rJh.<br />

tkB d/ jZE ezpD bZr/. T[o;[b B/ fejk - mzY j? tkB, nzdo uZbhJ/. tkB B/ sK e'Jh rZb<br />

eoBh ;h, T[j nzdo feT[I iKdk< - BjhI T[o;[b, nzdo BjhI ikDk, s/o/ Bkb rZb eoBh j?.<br />

- eh rZb eoBh j? tkB< tkB B/ fejk - t?;/ s?B{z gsk Jh n? fijVh rZb eoBh n?I w?I.<br />

T[o;[b w?B{z s{z uzrh brdh n?I, w?I s?B{z nkgDh gsBh d/ o{g ftu d/yD dk fJS[e jK.<br />

- s/oh gsBh tkB< fJj fet/I j' ;ed?< n;zGt. fJe ;kb gfjbK w/oh sK wzrDh<br />

th j' u[Zeh j?.<br />

- fe; Bkb<<br />

-T[j', eh s{z w/o/ wzr/so B{z fwfbnk BjhI edh< eh w?I s/o/ Bkb rZb BjhI ehsh< fi;<br />

ewo/ ftu s{z ofjB?, fJ;/ ftu fojk eodk ;h T[j. w?I ;'funk s?B{z gs?.<br />

- go T[o;[b w?I s?B{z fgnko eoB bZr fgnk jK.<br />

- fJ; ftu w/ok eh e;{o< w?I s?B{z d';s ;wfMnk e/tb.<br />

- id'I dk w?I fJ; ewo/ ftu nkfJnK, T[j nkfJnk edh<<br />

- Bk, ;kb j' frn? rJ/ B{z t/b} ftu. fJBQK rowhnK dhnK S[ZNhnK ftu nkJ/rk<br />

fwbD.<br />

- go ;kb ftu sK s{z G[Zb rJh j'J/Irh T[jB{z< tkB B/ s/}h Bkb T[o;[b B{z<br />

rbteVh ftu b? e/ u[zw fbnk. nkgD/ nkg B{z S[vk e/ T[o;[b s/} edwh rJh, fco o[e<br />

e/ fejk - bkb w{zjK w{oy.<br />

w[V e/ T[o;[b B/ T[;B{z ukj dk eZg BjhI fdZsk, Bk po/eck;N tes fdZ;h. T[j<br />

u[gukg ezgBh dh d[ekB ftu ubk iKdk go rkjeK Bkb o[Zyk tshok j' frnk. tkg; FkwhI<br />

xo nkfJnk sK wK Xh j"bh j"bh rZbK eo ojhnK ;B, T[; d/ nkT[D s/ u[Zg eo rJhnK.<br />

T[; Bkb gfjbK tork tshok BjhI fojk.<br />

fJe Fkw T[;B/ T[o;[b prhu/ ftu fJeZbh yb'sh d/yh, B}dhe ubk frnk, fejk -<br />

w?B{z nc;'; j? T[o;[b, w?I T[; fdB s/o/ Bkb tXheh ehsh. mzY/ bc}K ftu T[o;[b B/ fejk<br />

- SZv go/ T[; rZb B{z. G[Zb ikj.<br />

- go i' w?I fejk ;h T[o;[b, T[j fdb'I fejk ;h, ;Zu fejk ;h.<br />

- go j[D, d[jokT[D dk eh bkG<<br />

- w?I ikDdK T[o;[b, T[; w[zv/ B{z s{z fgnko eo Jh Bh ;edh.<br />

- tkB s{z ed'I ikD?I S[ZNhnK eZND nkgD/ xo<<br />

- i[bkJh ftu.<br />

- mhe j'fJnk. i[bkJh ftu Jh nkT[D? T[jB/. s/o/ tkb/ ewo/ ftu oj/rk.<br />

- go w?I fejVk ykbh ehs? ewok<<br />

37


- eoBk gJ/rk. fJj ewok ;kB{z ukjhd?. s{z nkgDk ;wkB p/FZe Bkb b? ikj, p/Fe<br />

fes/ j'o oZy. j[D s?B{z ikDk gJ/rk. i/ Bk ikJ/Irk sK wK s?B{z j[ew dJ/rh.<br />

xo tk;s/ o/b rZvh s/ ;tko j' frnk. fgsk fEUv'o ;N/FB s/ g[Zso B{z b?D<br />

nkfJnk j'fJnk ;h. T[j gkdoh ;h, FkBdko ;c?d fbpk; gfjBdk. froi/ d/ Bkb ;[jD/<br />

prhu/ ftu wkfgnK dh fojkfJF tk;s/ e'mh pDh j'Jh. wK n?Bk eoB'bhnk s/ uko ;kb<br />

S'Nk Gok EhU. FKs wkj"b. wK B/ g[Zso B{z Sksh Bkb x[ZN fbnk - w/ok ftB;?IN. wK ;kdh<br />

fijh ;h, T[;B{z bZrdk d[BhnK ftu e'Jh pzdk p[ok BjhI. fgsk T[bN, T[;B{z ;kok ijkB u'oK<br />

mZrK Bkb Gfonk fd;dk.<br />

d' e[ fdBK ftu wK B{z bZrk tkB mhe BjhI e[M. ew}'o fijk th bZrdk j?, rZbK<br />

eofdnK fe;/ j'o gk;/ ubk iKdk j?.<br />

- s{z mhe j?I tkB< wK B/ g[fSnk. fgsk B/ fejk - i/ bzvB ftu s/ok fdb BjhI<br />

brdk w?I s/oh pdbh g?fo; ftu eotk fdzBk.<br />

- BjhI, e'Jh rZb BjhI, tkB B/ fejk. mhe n? bzvB.<br />

fgsk B/ fejk - tkB, w/ok gkgk th gkdoh ;h. w/ok ih eodk j[zd? s{z th gkdoh<br />

j'J/I, pVh fJ}s j?. go J/Bh ;ys fwjBs e"D eo/< s{z gVQB'I esokT[Idk j?I. n?w;Novw<br />

ftu s/ok ukuk ofjzd?. w?I T[; Bkb rZb ehsh ;h. i/ s{z gVQBk ukj/I, T[j y[Fh Bkb s/oh<br />

wZdd eo/rk.<br />

- BjhI, jkb/ w?I B"eoh BjhI SZvDh.<br />

S[ZNhnK w[ZehnK, tkB ikD tk;s/ fsnko j' frnk. wK B/ g[ZfSnk - T[;/ f;oBkt/I s/<br />

ys fbfynk eoK tkB<<br />

tkB B/ fejk - BjhI. w?I j[D EK pdbKrk.<br />

- mhe j? tkB. w? I T[; gfotko B{z ikDdh nK s/o/ wkbe wekB tkbhnK B{z. T[j<br />

b'e ;jh BjhI. T[BQK d/ G/s e'Jh BhI ikDdk. tkB T[j e[Vh ;jh BhI. s?B{z pVh tXhnk vZu<br />

e[Vh Bkb ftnkjKr/.<br />

tkB j?okB j[zdk rZvh uVQ frnk - wK B{z fJBQK rZbK dk fet/I gsk bZrk<<br />

bzvB ik e/ T[;B/ j'o ewok feokJ/ s/ b? fbnk i' T[o;[b d/ xo'I pj[s f}nkdk<br />

d{o BjhI ;h. T[; gk;/ ikD tk;s/ p/u?B ofjzdk. d[ekB T[go fdb Bk brdk. rkjeK Bkb<br />

mhe g/F Bk nkT[Idk. w?B/io B/ T[; dh fJe d' tko MkV Mzp th ehsh. tkB B/ fejk -<br />

w/ok ihn BhI eodk fe p/te{c b'eK dh ewkJh w?I b[ZN btK. d/y' sK ;jh fej' fij/ p/eko<br />

fuZsoK T[s/ w{zj wzrh oew d/D tk;s/ fsnko B/.<br />

-w?B/io B/ fejk w?I ezgBh wkbe B{z ejKrk s/oh pdbh eo d/D. fi; B{z i' uh}<br />

uzrh bZr/, T[j T[jh yohd/rk fe s/oh wo}h uZb/rh< jZd j' rJh j[D.<br />

;odhnK i'pB s/ ;B. tkB T[o;[b tkbh rbh ftu'I dh bzfxnk iKdk ;h, d/fynk<br />

gfotko feq;fw; wBkT[D dh fsnkoh ftu j?. B/V/ nkfJnk sK gsk bZrk gkoNh uZb ojh<br />

j?. g{ok o"bk oZgk, jk;k w}ke. s/}h Bkb xo frnk, F/t ehsh, ;{N gfjfBnK s/ T[o;[b<br />

d/ xo tZb s[o fgnk. xzNh tikJh. T[o;[b B/ p{jk y'fbQnk, jok rkT{B gk e/ y{p ;ih<br />

j'Jh.<br />

tkB B/ fejk- T[o;[b.<br />

- ubk ikj fJE'I. s[os. fJj efj e/ T[;B/ cNkZe p{jk pzd eo fdZsk.<br />

tkB B/ bzvB SZvD dk, B"eoh SZvD dk c?;bk ehsk s/ xo gos nkfJnk. nk e/<br />

fgsk B{z fejk - s[jkvh fJZSk nB[;ko Xkofwe ftZfdnk jk;b eoKrk fgsk ih. fgsk B/ y[F<br />

j' e/ n?w;Novw G/i fdsk fiE/ T[; B{z dkybk fwb frnk. ;ys gkmK B{z oZN/ bkT[Idk,<br />

uou dhnK ohsK o;wK f;ydk. fJe n?stko ;ko/ ezw fBGk e/ bzvB ikD tk;s/ rZvh cVh.<br />

T[o;[b dh rbh ik e/ d/fynk HHHHHHH o"DeK jh o"DeK. T[;B/ rtKYh B{z g[fSnk - T[Xo fe;<br />

rZb dk F'o Fokpk j?< dZf;nk<br />

38


- T[o;[b dk ftnkj j' foj?. fJj rZbK j' Jh ojhnK ;B fe T[o;[b nkgD/ gsh dk jZE<br />

cVh pZxh ftu ;tko j'D bJh p{fjUI pkjo nkJh. tkB u[g ukg d{i/ gk;/ fy;e frnk.<br />

tkB dk ukuk B/th nc;o foNkfJo j'fJnk ;h. pZu/ nkg' nkgD/ fNekfDnK s/<br />

o[}rko ftu bZr/ j'J/ ;B, tZv/ xo ftu nkokw Bkb fdB fpsk fojk ;h. fe;/ Fkw todh<br />

;ik b?Idk sK g{ok o'np j[zdk, fJe fdB wk;V ;NfoZeo nkfJnk efjD bZrk, s?B{z bkshBh<br />

s/ :{BkBh f;ykT[D tk;s/ w?I fpjsohB nfXnkge bZG fbn? tkB, ;'wtko B{z T[; e'b<br />

fbiktKrk. eZbQ n?stko d[gfjo dk ykDk ;kv/ tZb. s/oh wk;h s/ ;kvh r[Zvh e/ s?B{z :kd<br />

eodhnK ofjzdhnK B/. mhe<<br />

- wk;h B{z s/ ef}B e/ B{z w/ok ;bkw nkyDk nzeb, tkB B/ fejk.<br />

wk;V dk xo pVk tZvk s/ FkBdko ;h. xo d/ Bkb yfjzdh j'Jh Bfjo tr ojh<br />

;h, gNVh T[go whbK sZe o[ZyK dh esko. Bfjo ftu feFshnK s?o ojhnK ;B. wk;h pj[s<br />

fgnko Bkb fwbh. rZbK eofdnK ;[DZyh gsbh r'oh e[Vh nkJh s/ fejk - s{z w?B{z ikDdk<br />

BhI tkB, w?I s/oh e}B nK e/. d/y SZph ;kb dh j'e/ s?B{z fwbh, s/ s{zHHHHHHHHs{zHHHHHHHH< - w?I<br />

u"th ;kb dk jK. wk;h B/ w?B{z eJh tko ys fby e/ fejk ;h tkB fe s[jkB{z fwbD nktK.<br />

p;, nZi eZbQ s/ rZb g?Idh g?Idh fJE/ nk rJh. tkB B{z T[;dhnK rZbK uzrhnK bZrhnK.<br />

pVh ;bhe/ tkbh e[Vh bZrh.<br />

- oKpK s?B{z d/y b?Idk sK pVh tXhnk s;tho pDkT[Idk e/.<br />

- feZE/, T[j sK pd;{os iBkBhnK dhnK w{osK pDkT[Idk pDkT[Idk wo frnk.<br />

- BjhI e/, s?B{z T[;d/ j[Bo dk gsk BjhI, T[;dhnK ;kohnK g/IfNzr} ;[jDhnK n"osK<br />

dhnK B/ fiBQK d/ fujfonK T[go dod ns/ ;'r g;fonk j'fJn?. T[j nzdobk d[y pkjo<br />

fdykT[D d/ ;woZE ebkeko ;h.<br />

fJzB/ B{z fJe i[nkB B}dhe nkfJnk, e/ B/ dZf;nk - fJj w/ok gsh j? tk;, s/ tk;<br />

fJj w/ok e}B tkB j?. ;ko/ iD/ ykDk ykD bJh nkg' nkgDhnK e[o;hnK s/ ik p?m/.<br />

FkwhI tkg; g[Zi e/ gVQkJh F[o{ ehsh. ;koh gVQkJh n"yh ;h go tkB fdb SZvD<br />

tkbk BjhI ;h. nZXh nZXh oks sZe dhtk pbdk.<br />

e[M jcfsnK bJh uku/ B/ d{o ikDk ;h. fJe Fkw tkB nkgDh wk;h d/ xo ubk<br />

frnk. ;ko/ sgke Bkb fwb/, fejk - fizBk fuo s/ok ukuk tkg; BjhI nkT[Idk, Fkw dk<br />

ykDk fJE/ ;kv/ e'b ykfJnk eo s/ n?stko d/ fdB ;ko/ fJeZm/ fojk eoKr/. ykDk yk e/<br />

pkeh b'e skF y/vD bZr/. tkB B{z skF nkT[Idh BjhI ;h, T[j feskp b? e/ p?m frnk.<br />

fJe fdB ukuk T[; B{z j/mK rohp p;shnK tZb b? frnk - d/y tkB, fJj J/B/<br />

rohp B/ fe fpwko j' ikD, dtkJh tk;s/ g?;/ BjhI, fBeh fijh M"IgVh ftu ;ko/ fJeZm/, e'Jh<br />

gqkJht/;h BjhI. nZi ;ys w}d{oh eoBr/ sK eZbQ B{z o'Nh fwb/rh. oZp dh b'V fJBQK B{z<br />

pj[sh j?. ;kv/ tkb/ gk;/ d/ T[u/ b'eK tk;s/ sK oZp nwho p[ZYk j? fijVk nkokw Bkb<br />

gkJhg ghJh iKd? - d[BhnK dk fceo eoB tk;s/ T[; e'b ;wK BjhI.<br />

- :kBh fe nwho b'e petk;h j[zd/ B/, tkB B/ fejk .<br />

- w?I fJj rZb BjhI ejh tkB, uku/ B/ fejk.<br />

- w?I ejh j? nzeb. fJj rZb sK w?I nkyh j?.<br />

tkB B{z bzvB d/yhnK rohp p;shnK :kd nk rJhnK. fezBh ;ys f}zdrh. fJE/<br />

nwho uouK ftu gkdoh nwhoK B{z :Z;{ dhnK, oZp dhnK rZbK ;[DkT[Idk j?. fJj rZbK<br />

Xotk; fdzdhnK jB. go nwhoK B{z Xotk; dh b'V Jh Bh. fJj rZbK sK rohpK tk;s/<br />

fbyhnK ;B tv/fonK B/. nwhoK bJh pkJhpb F[rb dk ;wkB j?.<br />

fJe ;t/o uku/ B/ fejk - B"eo B/ dZf;nk tkB fe s{z ;koh ;koh oks BjhI ;"Idk.<br />

;t/o/ uko ti/ sZe s/oh bkbN?D irdh ofjzdh j?.<br />

- jK nzeb. gk; j'Dk gt/rk. - fezB/ xzN/ gVQdk j[zB?<<br />

- thj xzN/ n";sB. - go s/o/ wkfgnK B/ w?B{z fJj th sK fej? Bk fe s/ok fynkb oZyK. -<br />

go nzeb gk; j'D? Bk. BhId nkokw, jwdodh, y[Fh pr?o ezw uZb iKd?. oZp dh fJZSk<br />

nwb ftu fbnkT[D tk;s/ ;ysh eoBh gt/rh nzeb.<br />

39


ukuk fJj ;'udk ubk frnk - tkB rkr gfotko edh c/bQ BjhI j[zdk. tkB d/<br />

fdwkr ftu fJe fynkb fBozso x[zwdk ofjzdk - nbipo/ d/ ;tkb, iw?Noh dhnK fse'BK,<br />

bkshBh, :{BkBh dh rokwo nkdwh d/ d[y fet/I d{o eoBr/< ikjb, fpwko, T[dk;, fdFkjhD,<br />

rohp wB[Zysk B{z FkfJd w/oh b'V j't/. T[;B/ nkgD/ nfXnkgeK B{z fejk - w/ok fdb chbv<br />

toe eoB B{z eodk j?. fszB wjhfBnk pkd ghNo;B B/ fejk - s?B{z p?bihnw G/i e/<br />

d/yKr/ eh eod?I.<br />

pkeh pZu/ oZN/ wkod/. nfXnkge id'I nkydk - fJj uou j?, pZfuU, gqG{ d/ p'b<br />

;[DkU, gqtuB ej'. pZu/ cNkcN fpBk o[e/ gkm ;[Dk fdzd/. tkB e'b Fpd Bk j[zd/, o[e o[e<br />

p'bdk, fdb'I p'bdk, go fJE/ GktBk dh b'V BjhI, cNk cN tke p'bD dh iKu nkT[Dh<br />

ukjhdh j?. nfXnkge r[Z;/ ftu nkydk - tkB fJjh fsnkoh j? s/oh< s/ok eh pD/rk< pkeh<br />

pZfunK B{z gk; eoe/ ty ty EktK s/ uouK ftu G/i fdsk. tkB ni/ fJ; ekpb BjhI<br />

j'fJnk. T[; d/ fdb nzdo s{ckB T[mD bZrk sK T[;B/ fJj nky e/ o'fenk - :;{ s{ckBK<br />

ftu FKs ofjzdk ;h. w?I fJeZbk BjhI jK. w/o/ Bkb oZp j?.<br />

fJe fdB nfXnkge gkdoh ghNo;B B/ fejk - nZi w/o/ xo ykDk ykD nkJhI tkB.<br />

tkB B/ F[eokBk eofdnK jK fejk. ykDk yKfdnK gkdoh B/ fejk - p?bihnw d/ dZyD tb<br />

ykD w}d{oK dh p;sh j? tkB. pj[s rohp jB. ;ys fwjBs eoe/ th g{oh o'Nh i'r/ g?;/<br />

BjhI fwbd/. oZp dh pj[sh b'V T[BQK B{z j?. fJ; EK dk Bkw p'oB/i j?. i/ s{z T[E/ ubk<br />

ikJ/I<<br />

tkB B/ g[ZfSnk - go u'D ew/Nh B/ sk w?B{z n:'r eoko d/ fdZsk j?. gkdoh B/<br />

fejk - w?I gqpzX eoKrk. s{z ik e/ ezw F[o{ eo. w? I ew/Nh B{z wBk e/ s?B{z fB:[esh gZso<br />

fGitk fdnKrk. w?B{z :ehB n? tkB, s/o/ ;[Gkn s'I tkec jK, s{z ekw:kp j'J/Irk, u'D ew/Nh<br />

fJ<br />

e fdB gSskJ/rh fe s?B{z T[;B/ n:'r ;wM fbnk ;h. fiE/ w?I s?B{z G/i fojK, T[BQK b'eK B{z<br />

s/oh b'V j?. oZp y[F j'J/rk.<br />

tkB dZ;h rJh EK g[Zi frnk. o/b dh fyVeh ftu'I T[u/ T[u/ ekb/ gjkV d/y/. Bkb<br />

p?m/ pzd/ B{z g[ZfSnk - fJj ekb/ feT[I jB< T[;B/ dZf;nk - fJ; nkpkdh ftu e'b/ dhnK<br />

ykDk jB. p/eko e'bk, p/eko ;[nkj T[go sZe ;[ZNh iKd/ jB, nj[ d/y, fJe Nokbh ekbh<br />

e/oh Y/oh eoe/ j/mK tZb nk ojh j?. ;[nkj Y/o T[go ;[ZNh j?, rodr[pko dk ekbk pZdb<br />

T[fmnk j?. w?I gzikj ;kb s'I fJj gjkV T[u/ T[md/ d/y fojK.<br />

tkB fgzv ftu nk g[Zik. M"IgVh B[wk N[ZN/ GZi/ xo sK jB go J/Bh thokBrh feT[I<br />

j?< e'Jh pzdk fd;dk Jh Bh feXo/. e'Jh e'Jh n"os y[Fe j'm, T[dk; fujok, ykbh nZyK<br />

tkbh d/yh. fJe wekB e[M uzrk ;h. fJj p/eoh tkb/ v?fB; dk ;h. tkB fJ; xo frnk.<br />

v?fB; B/ dZf;nk fe s/o/ nfXnkge dk ys nk frnk ;h. o'Nh y[nkJh. fJe fBZek fijk<br />

ewok ofjD bJh fdZsk.<br />

fdB fSgD t/b/ yZvK ftu'I ehfVnK tKr ekb/ w}d{o pkjo fBebd/, xoK tZy gosd/<br />

d/y/. j"bh j"bh tkB B{z gsk bZrk fJj ykDk pj[s ysoBke jB. ezw eoB T[sod/, uVQd/,<br />

r?; okjhI, ft;c'N okjhI, gkDh ftu v[Zp e/, ezXK YfjD ekoB pV/ w}d{o wod/. nZm/ gfjo/<br />

T[uhnK fuwBhnK ekbk X{nK ybkodhnk. X{J/I ekoB doys ;[Ze rJ/. g{oB thokBrh dk<br />

nkbw. fJ; npkdh B{z ekbk fgzv th fejk iKdk ;h. ;kok fdB j/mK jB/o/ ftu ezw eoe/<br />

pkjo fBebd/ sK u"IXe brdh, nZyK ftu'I gkDh trh iKdk. ;Zs ;" whNo v{zx/ gskb ftu<br />

;kok fdB fgzv S[fgnk j'fJnk ezw eodk ofjzdk. g?Ish e[ ;kb dh T[wo sZe pzfdnK d/<br />

c/cV/ mhe ofjzd/ jB p; fco ezw swkw.<br />

Fkwh v?fB; B/ xo c'ow?B i?e ykD/ tk;s/ p[bk fbnk. T[;B/ dZf;nk - wK B/ uko<br />

nZyo gVQB fbyD d/ f;yk fdZs/ ;B fi; eoe/ ezgBh B// w?B{z jk}oh j{ioh bkT[D d/ ;"y/<br />

ezw s/ bk fdZsk. p; o'Nh fwbh iKdh j?. fJj efjzfdnK T[; B{z T[j yzx fSVh fe d/o<br />

sZe Bk o[eh.<br />

40


nrb/ fdB i?e nkfJnk s/ fejk - nk tkB nkpkdh d/yhJ/. fJe M"IgVh dk dotk}k<br />

yVekfJnk, ew}'o fijh n"os B/ p{jk y'fbQnk. fszB pZu/ ezpb ftu fbgN/ p?m/ ;B. wzi/<br />

j/m pZeoh p?mh ;h. fJe y{zi/ ftu yor'FK B/ yZv g[ZNh j'Jh ;h. eZuk coF, SZs T[go<br />

T[Zbh. fJe fBek ;N?Iv gzi ;Zs GKv/. SZph ;kb dh T[wo ftu jh phs uZbh ;h. p'bh -<br />

fezB/ fdBK pkd nkfJn?I i?e. s/ok s/ s/o/ d';s dk ;[nkrs. n"os dk gsh d/eo{ F/yh<br />

wkfonk eodk ;h - w?B{z BhI e[F j[zdk. w?I p[ZYk j' e/ nkokw Bkb wzih s/ Jh wo{zrk. d/y<br />

fbT[ p/Fe. ykD YfjD ekoB T[;d/ Bkb d/ 29 w}d{o dpe/ wo rJ/ ;B, gzi fdB pkd<br />

fJeZbk fiT[Idk fBefbnk. bZs N[ZN rJh ;h. sK th g{ok ezw eodk. T[;B/ fejk - d/y<br />

tkB rkr, n;hI r[bkw BjhI, n;hI sK ikBto jK. nZm B"I ;kb d/ pZu/ ezw s/ bZr iKd/<br />

B/. u"dK u"dK xzN/ ezw. d[gfjo/ o'Nh ykD tk;s/ 15 fwzN p;. sBykj ftu'I i/ nmZBh eZN<br />

b?D, n;hI G[Zy Bkb wo ikJhJ/. i/ wo rJ/ fco ezw fet/I uZb/rk< ;' woB sK BjhI d/<strong>Dr</strong>/,<br />

go ;kvk fiT[Dk d/y. fpwko j'D T[s/ dtkJh BjhI fwb/rh, pzd/ e[Zs/ dh w"s wod/ jB, T[BQK<br />

d/ pZu/ wzrs/ j' iKd/ B/. nZm ;kb dh T[wo ftu ezw F[o{, pZsh ;kb fBozso w[FZes eoB<br />

pkd n";sB ukbh ;kb dh T[wo/ w"s. f;oc n?stko tkb/ fdB ;{oi fd;d?.<br />

p/eoh d/ fgSb/ gk;/ dk EK ;kc eoe/ tkB B/ cZN/ oZy bJ/ s/ n?stko d/ gqtuB<br />

;[DB tk;s/ M"IgVhnK ftu ;[B/jk G/i fdZsk. e[M cZN/ p?mD tk;s/ oZy fdZs/. shj ukbh tZv/<br />

S'N/ nk p?m/. ;kfonK B/ mzv s'I puD bJh nkgDhnK w[ Zehnk eZSK ftu dZp oZyhnK ;B.<br />

tkB B/ pkJhpb y'bQh - gVQh - okshI gkb B/ fJe B}kok d/fynk, wed{BhnK dk fJe pzdk<br />

yb'sk T[;B{z efjD bZrk - ;kvh pKj cVB tk;s/ wed{BhnK nk gkb. fJ; p;sh d/<br />

w}d{oK tor/ jh ;B wed{BhnK d/ pkfFzd/. oZp rohpK T[go ofjw eodk j?. nZ:kF b'eK<br />

B{z ;}k fwb/rh. nkyoh fdB s[;hI ;G pyF/ ikUr/. ;[or dh je{ws fwb/rh.<br />

fdB tes T[j fpwkoK dh ypo b?Idk, gqkoEBk eodk. T[;B/ d/fynk fe mzY Bkb<br />

ezp oj/ jB, eZgV/ BjhI, w?I fJzB/ eZgV/ eh eoB/ B/< b'VtzdK ftu tzvh iKdk. T[;B/<br />

x[zwfdnk fJe fdB tZvk ;kok sp/bk ykbh d/fynk. e'Jh BjhI tosdk ;h. T[;B/ fJ;/ dk<br />

froik pDk fbnk. ;" nkdwh nkokw Bkb p?m ;ed/ ;B.<br />

fJe fdB T[; B{z ckdo ghNo;B dk ys fwfbnk. fbfynk ;h - fgnko/ tkB, gsk<br />

bZr/ s{z uzrk ezw eo foj?I. n;hI s?B{z S/ wjhfBnK tk;s/ oZy fbn? i{B sZe. jo wjhB/ s?B{z<br />

50 coKe fwbd/ ofj<strong>Dr</strong>/.<br />

tkB pj[s y[F j'fJnk. bT[ ih nkgDk youk sK fBeb/rk j[D nkokw Bkb. ;r'I<br />

fJ; ftu'I dtkJhnk th yohfdnk eoKrk woh}K tk;s/. w"iK bZr rJhnK. fgsk B{z pj[s<br />

fgnkok ys fby e/ fJj y[Fypoh dZ;h. Fkw B{z uko s'I nZm ;kb d/ pZfunK B{z gVQBk<br />

fbyDk f;ykD bZrk. froi/ ftu ebk; bZrh.<br />

n"osK dh fJe N'bh s[oh ik ojh ;h. o;s/ ftu tkB nk frnk, ;kohnK B/ ;bkw<br />

ehsk. tkB B/ g[ZfSnk - feE/ uZbhnK j'< dZf;nk - e'bk u[DB. p/eko nky e/ ;[ZN/ rJ/ e'b/<br />

ftu'I e[M fijVk ezw dk j[zdk j? T[j n;hI nkgD/ tk;s/ u[r fbnkT[IdhnK jK. ;kv/ Bkb nk<br />

ikj, s?B{z dZ;KrhnK fejVk pbD:'r j[zd?. s?B{z th sK nZr dh b'V gJ/rh. tkB T[BQK Bkb<br />

s[o fgnk. e[VhnK B/ tZy tZy F/v d/ e'fJb/ fdyk e/ dZf;nk - fJ; ozr tkbk mhe j?,<br />

pkeh p/eko. j[Dk cNk cN nkg' nkgDhnK N'eohnK Go'. E'V/ fdBK pkd tkB d/ fujo/ T[go<br />

ekbhnK behoK B}o nkT[D bZrhnK. nkpkdh ftu fe;/ d/ xo ;kpD BjhI ;h, Bk d[ekB<br />

ftu'I fwb ;edh ;h. tkB B{z fJ;dk fceo BjhI. T[j fJBQK b'eK ftu fJBQK tork pDe/<br />

ofjDk ukj[zdk ;h. i?e B/ fejk - s?B{z brd? s{z ;kB{z ikD frn?I< s{z Xosh d/ T[gobh<br />

f}zdrh d/yh j?. fe;/ fdB }whB j/m b? e/ iktKrk, c/o d/yhI.<br />

n?stko B{z froik g{ok Go frnk. tkB B/ T[gd/F fdZsk, GkJhU n;hI niBph sK jK<br />

go fJeZb/ BjhI jK. ;kvk fgsk ;kv/ Bkb j?. Xosh ;oK j?. j"bh j"bh nkgK ;oK SZv e/<br />

nkgD/ xo ;[or ftu iktKr/. y[FhnK dh wifb; s'I d{o oj'. fiBQK B/ :Z;{ T[go ftFtk;<br />

fbnKdk T[BQK B{z gsk j? jo/e d[y ftu T[whd t;dh j?. jBQ/o/ ftu'I ukBD sZe o;sk<br />

41


fwb/rk. n;hI nodk; eod/ jK fgsk, Bk d[y fwb/ Bk nZ:kFh. ykD i'rh o'Nh d/j p;.<br />

nkwhB. ekbw{zjhI ;zrs B/ d[jokfJnk - nkwhB.<br />

fJe ;t/o i?e B/ tkB B{z fejk - j/mK b? e/ iktKrk. jo/e ekw/ e'b nkgDh<br />

nkgDh ;/cNh bkbN?D j[zdh j?. fi;dk fJe Bzpo jz[d?. id'I d[oxNBk tkgodh j?, T[d'I rz[w<br />

bkbN?DK d/ BzpoK s'I gsk brd? fejVk fejVk ekwk wo frn?. uko iD/ fJe fgzio/ ftu<br />

r[ZSwr[ZSk j' e/ p?m rJ/. fgzio/ B/ g"Dk whb yZv dk ;co s? eoe/ j/mK ikDk ;h. fgziok<br />

nzXeko ftu j/mK T[soB bZrk sK tkB vo frnk. T[;B/ g[ZfSnk - s?B{z sK nkds g? rJh<br />

j? i?e, s?B{z sK vo BhI brdk< i?e B/ fejk - s/sh ;kb s'I T[sodk nk fojK jK sK th<br />

ohVQ dh jZvh vo ekoB ezp iKdh j?. e'Jh nkds BjhI gJh. j/mK ik e/ fgzio/ ftu'I pkjo<br />

fBeb/. T[go d/fynk sK n;wkB fJe fBeh fijh w'oh ftu'I sko/ tKr fd;dk ;h. nkb/<br />

d[nkb/ gkDh f;zw fojk ;h. r'fvnk Gko w}d{o e'fJbk g[ZN oj/ ;B, fBehnK fBehnK<br />

fojVhnK GohnK ik ojhnK ;B.<br />

tkB B/ g[fSnk - J/Bh ;ys fwjBs, ysoBke ezw, ezgBh J/Bh xZN sBykj feT[I<br />

fdzdh j?< i?e B/ fejk - wkbe p/tZ; jB. w[ekpbk ;ys j?. pkeh ezgBhnK e'b tXhnk<br />

wFhBoh j?. n;hI wkbeK B{z sBykj tXkT[D tk;s/ nkyd/ Jh Bh feT[Ife c/o c?eNoh pzd j'<br />

ikDh j?. tZX ezw eoe/ woBk mhe j? BjhI sK G[Zy/ wo iktKr/. fJE/ jVskb j' Jh BjhI<br />

;edh. wkbe pj[s/ nwho BjhI jB. fBehnK fBehnK bkbN?DK fJXo T[Xo fjbi[b ojhnK<br />

;B. edh r?; nZr cV b?Idh j?, Xwkek j[zdk j?, ;G d/ d[y ysw.<br />

tkB S/ xzN/ e[zGh Boe d/ydk fojk, fpBK ezw eoB s'I T[; B{z g;hBk S[Ndk fojk.<br />

w}d{o yzxd/, E[Zed/, ekbh E[Ze, ekbk X{znK, ekb/ b'e. i?e B/ d[yh tkB B{z d/y e/ fejk -<br />

fJj' ;kvk ihtB j?. jo ;t/o w"s d/ ipkV/ ftu tVBk. wbkj ikDd/ jB fJe fdB s{ckB<br />

x/o e/ wko/rk. c/o fejVk T[j feFshnK m/bD'I jN iKd/ jB<<br />

jcs/ wjhB/ phsd/ rJ/. fJe fdB i?e d/ xo frnk. w?vw ns/ pZu/ mzY Bkb Bhb/<br />

j'J/ p?m/ ;B. w?vw B/ fejk - fJe ezpb ftu bg/N fdzBh nK. p?m/ ofjzd/ B/. i/ s[oB<br />

fcoBr/ BjhI tX<strong>Dr</strong>/ fet/I< tkB nkgD/ ewo/ ftu frnk. nkgDk fJe' fJe pfunk ezpb<br />

T[BQK B{z d/ frnk. tkg; nk e/ ;'uD bZrk - Bkb dh M"IgVh ftu woh} }whB s/ b/fNnk<br />

sVg foj?. w?I wzik eh eoB?< wzik T[;B{z ukjhd?. i/ w?I wZeko BjhI, i/ w?I :ehBB gqG{ dk<br />

pzdk jK, c/o fJBQK uh}K d/ jZedko j'o b'e B/. T[;B? v?fB; dk ewok SZv e/ fJe fBek<br />

fijk ewok ;;sk feokJ/ s/ b? fbnk. fJe fdB fwf;i v?fB; nkJh, d/fynk, rd?b/ dh EK<br />

tkB B/ }whB s/ xkj c{; ftSk oZfynk j?. row eZgV/ rkfJp jB, p'bh, tkB j'F eo<br />

j'F. fJj :;{ w;hj dk }wkBk BjhI j[D. wo ikJ/Irk fJ; soQk sK. ;G B{z gs? s{z uzrk<br />

pzd?, B/e, jwdod n?I, s/o/ tork pzdk woBk BjhI ukjhdk. s{z ;kv/ bJh T[whd b? e/<br />

nkfJn?I.<br />

fJe fdB ezgBh dk wkbe nkfJnk, tkB T[;B{z fwfbnk, ekfwnk dh ;fEsh ;[XkoB<br />

bJh fejk. wkbe p'fbnk - g?;k ftnki s/ fwbd?. w[ekpb/ dk }wkBk j?. ;kvk e'bk<br />

tXhnk BjhI. c/o th t/uDk sK j? Jh. i/ ezw d/ xzN/ xNk d/JhJ/ sK fJjdk T[jh wsbp<br />

n? i' sBykj tXkT[D dk j?. n?e;hv?IN xZN eoB bJh you/ dh b'V j?. g?;k BjhI. edh<br />

edh sK w?I ezgBh pzd eoB pko/ ;'uD bZr ikBk. c/o eKpk fSV iKd?. ;?IeV/ xo G[y<br />

Bkb wo ik<strong>Dr</strong>/. w/oh rZb dk p[ok Bk wBkJhI tkB. w?I e?E'fbe jK. j[D w?I Bk;se j[zdk<br />

ikBk fdB pfdB. ;kvh fJj jkbs n? sK oZp eh eod? c/o< oZp dk n;hI eoBk eh n?<<br />

fJe fdB ;'uD bZrk - pZfunK B{z gVQkT[D ftu ;wK }kfJnk eodk jK. eh ezw<br />

nkJ/rh fJj gVQkJh< pZfunK Bkb obe/ M"IgVhnK ftu pkbD i'rk e'bk feT[I Bk fJeZmk<br />

efonk eohJ/< ekb/ b'eK ftu ezw eofdnK fdB pfdB T[;dh uwVh ekbh j[zdh rJh. mzY<br />

ekoB e'Jh nzr Bhbk j' iKdk e'Jh ekbk. fijVh sBykj fwbdh E'Vh e[ oZy e/ pkeh<br />

g?f;nK dk b'VhIdk ;wkB, dtkJhnK, wZbQw, gZNhnK, g/B feZbo nkfde fbnk e/ tzv fdzdk.<br />

woh}K B{z row gkDh Bkb B[jk fdzdk. y[d ykDk ghDk, gfjBDk G[Zb iKdk, Bshik ew}'oh,<br />

p[yko, nZyk nzdo X; rJhnK. v?eo{ d/ fszB pZfunK ftu'I fJe B{z NkJhckJhv j' frnk tkB<br />

42


nkgDk nkyoh ezpb T[; tk;s/ b? nkfJnk sK v?eo{ B/ fejk - fszB ftu'I fJe wo frnk,<br />

d' sK ofj ik<strong>Dr</strong>/. ;kvh ;koh p;sh ftu e/tb fJe gkdoh j?, ;z;ko ftu f;oc fJe<br />

fwjopkB pzdk, T[j j? tkB, tkB BjhI woBk ukjhdk.<br />

w?vw v?fB; Bz{ gsk bZrk, T[j s/} edwh nkJh, fejk - ;kv/ xo nk ikj tkB.<br />

p/eoh ftubh T[jh S'Nk ewok ykbh j?. e'Jh feokfJnk BjhI. n;hI yktKr/ s{z o'Nh yk fbnk<br />

eohI. s{z df;nk sK eodk j?I ;ko/ gqG{ d/ pZu/ Gok jB. tkB B/ fJBeko eo fdZsk. w?vw<br />

ipoB fJe ezpb ;[ZN rJh.<br />

ngq?b uVQ frnk, ;odh xNh. p[yko T[so frnk. n"osK e'bk u[rD gjkVhnK T[go<br />

uVQB bZrhnK, pZu/ y/vD tk;s/ rbhnK ftu nk rJ/. tkB B/ froi/ dh ;zrs B{z fejk -<br />

oZp B/ fJwfsjkB b? fbnk, gk; j' rJ/. d[y xN<strong>Dr</strong>/. ;{oi sg/rk, c;bK gZe<strong>Dr</strong>hnK. pZu/<br />

gzShnK fgZS/ d"VBr/. oZp fdnkb{ j?, fJB;kc g;zd j?. s[;hI Go';k oZfynk, T[;dk cb<br />

fwb/rk, Gb/ fdB nkT[<strong>Dr</strong>/.<br />

nrbh Fkw tkB B/ d/fynk, S'N/ tZv/ ;ko/ ykD tZb d"V oj/ ;B< eh j'fJnk< fJe<br />

w[ zv/ B/ dZf;nk - n?e;hv?IN. ykD ftu e'Jh n?e;hv?IN j[zdk j? sK fJT[I jh d"V GZi wudh<br />

j?. gsk bZrk, ;Zm iD/ dp rJ/ jB fiBQK ftu d; d; ;kb d/ w[ zv/ e[VhnK th ;B. E'e<br />

ftu w"sK. uko/ gk;/ ftobkg, jkjkeko. oZp B/ eh eo fdZsk fJj<<br />

pkoK fdB bkFK gqkgs eoB tk;s/ bZr rJ/, ftnoE. e'Jh BK bZGh. jko e/<br />

c'ow?B efjD bZr/, feT[I skes ftnoE bkJhJ/< pkjo eZY e/ th dcB eoB/ ;B. j' rJ/<br />

nkg/ dcB. ;po eo'. pkoK fdB ezw BjhI j'fJnk, pkoK fdBK dh sBykj BjhI fwb/rh.<br />

tkB ;Zm pzfdnK d/ ;;eko bJh gqkoEBk eoe/ nkgDh M"IgVh ftu gofsnk, g{ok N[ZfNnk<br />

j'fJnk, X[nKfynk j'fJnk. dotk}/ s/ d;se j'Jh. d' gkdoh nzdo nkJ/, o?tozv :K ns/<br />

o?tozv pfoze, tkB d/ fo}edks/, fiBQK B/ S/ wjhfBnK tk;s/ B"eoh fdZsh ;h. tkB dh jkbs<br />

d/y e/ fejk - nc;';! d[ydkfJe, ;dw/g{oB. tkB B/ ;wfMnk fJj E'e ftu wo/ w}d{oK dk<br />

d[Zy gqrN eo oj/ jB, ;' fejk - s[;hI th ftSVhnK o{jK bJh gqkoEBk eo' ckdo.<br />

**eh n;hI s?B{z izrbh ncohek ftu SZfvnk ;h tkB< fJE/ eh eo foj?I s{z fJBQK<br />

ikjb b'eK ftu< fJBQK B{z eh gsk Jh;kJhns eh j[zdh j?< T[wo Go BjhI ikDBr/. s{z fJj<br />

xkj c{; T[go fet/ b/fNnk j'fJnI?< s/o/ eZgV/, U rkv, fJj gkdoh j?< ;kvk fB:[es ehsk<br />

j'fJn?< sk jh s?B{z S/ wjhfBnK bJh bkfJnk ;h. j[D s/oh S[ZNh, p; pj[s j' frnk.<br />

gkrb pzdk uou dh f}zw/tkoh fet/I fBGk ;edk j?< uou dh jZse j'Jh j?. fJBQK e[fsnK<br />

ftu ojh frnk s{z< fJe gkdoh B/ nkgD/ ;kEh B{z fejk - feT[I ;wK yokp eoBk ckdo,<br />

fJE/ sK nkgD/ ofjD bJh uzrk j'Nb th BjhI. cNkcN tkg; s[o gJhJ/ sK fe oks sZe<br />

nkgD/ fNekD/ s/ g[Zi ;ehJ/.<br />

nrbh ;t/o w}d{o tkB e'b nkJ/, fejk - i?e toBh, ;kvk ;bkjeko jw/F bJh<br />

dp rJ/ w}d{oK Bkb oZp e'b ubk frnk. T[; fgZS'I j[D s{z j?I fi;dh rZb wzfBnk eoKr/.<br />

dZ; ezw s/ ub/ ikJhJ/ fe G[Zy Bkb wo ikJhJ/< tkB B/ fejk - ezw. w[V ezw s/ ikT[.<br />

tkB ;'uD bZrk, c?eNoh d/ wkbe d'Fh BjhI, oZp d'Fh j?. j[D pkJhpb d/ T[gd/F<br />

fJBQK dk eh ;ztkoBr/< oZp nzBQk ns/ p'bk j' frn?. i/ T[j w/oh, fJe gkdoh dh gqkoEBk<br />

BjhI ;[Ddk, c/o fJBQK ekfwnK dh rZb fet/ ;[D/rk< oZp dh rZb eoBh petk; j?. uzrk j'<br />

frnk w?B{z gkdoh dh f}zw/tkoh s'I w[es eo rJ/ s/ w?I cokv eoB'I jN frnk. co} eo'<br />

T[j nk e/ pjkb eo d/D, w?I fJj fvT{Nh BjhI eoKrk. feE/ j? oZp< vo/ j'J/, jko/ j'J/,<br />

jBQ/o/ ftu NZeoK wkod/, o'Id/, G[Zy/ b'e HHH d[y, o[dB, fpwkoh, }[bw d/ fFeko. tZvk d[y,<br />

ftnkge ;'r.<br />

T[; B{z ypo fwbh fe e/ d/ gsh dh nukBe w"s j' rJh ;h. tkB B{z fe;/ j'o<br />

rZb dk J/Bk d[y BjhI ;h fizBk oZp y[Z; ikD dk. Gok EhU th ys fbyD'I jN frnk ;h.<br />

;z;ko ftu T[j j[D fJeZbk ofj frnk. w}d{oK d/ xoK ftu ikD'I jN frnk, e'Jh nkT[Idk<br />

iKdk ;bkw eodk sK f;o fjbk fdzdk BjhI e'Jh BjhI. fJ; nkpkdh Bkb e'Jh fgnko g?<br />

frnk j't/, nfijh e'Jh rZb BjhI go j'o feXo ikt/<<br />

43


w[V ;odhnK nk rJhnK. feskpK gVQdk ofjzdk p;. tZv/ pzfdnK dhnK fiZsK jkoK<br />

gVQBhnK uzrhnK brdhnK. fgsk ysK ftu g[ZSdk - ihtB ftu eh eoB?, eh pDB? ;'fun?<<br />

T[j eh T[so fdzdk< T[;B{z eh gsk ;h eh pDB?< edh fgsk edh EhU, E'V/ pj[s g?;/ G/id/<br />

ofjzd/.<br />

fJe fdB T[;B/ d/fynk, }whB T[go gJ/ b'j/ d/ tZv/ gjhJ/ T[go fJe p[ZYk p?mk<br />

;h. tkB dh i/p ftu g?Bf;b ;h s/ fgsk dh fuZmh dk fJe gk;k ykbh. T[;B/ ykbh ekr}<br />

T[go p[ZY/ dk fuso tkj fdZsk. d{o fJe w}d{o yb'sk fdf;nk. ekb/ w}d{o d/ fgS/ ekb/<br />

gjkV ! d{ik ;e?u pD frnk. d/fynk. mhe pD/. v?fB; d/ xo pj[s e'o/ ekr} gJ/ ;B.<br />

;ko/ u[Ze fbnkfJnk. g?Bf;b s/ opV d't/I ezw bZrhnK ofjzdhnK. T[;d/ fujo/ s/ o"De<br />

gosD bZrh, FkfJd T[;B{z ezw fwb frnk. e'Jh }wkBk ;h id'I T[j s;thoK t/funk eodk<br />

;h. T[d'I T[j oKpoK, f;Zb/, i{b ns/ wkoh nkfde fusoekoK B{z fwfbnk eodk. T[;B{z bzvB<br />

ns/ n?w;Nvow dhnK g/IfNzr} :kd nkJhnK. e?Bt;K, poF, ozr :kd nkJ/ s/ fJBQK<br />

;'jDhnK :kdK Bkb BhId nkJh.<br />

;t/o ;ko ;[tys/ nZy y[ZbQh. Bjksk, ekr} g?Bf;b u[Zeh s/ eZbQ tkb/ b'j/ d/ gjhJ/<br />

s/ p?m e/ ykD ftu T[sod/ w}d{oK B{z d/y d/y ;e?u pDkT[D bZrk. g?db uZb e/ pkoQK<br />

whb d{o fJe e;p/ ftu'I ekr}, ozr s/ poF b?D uZb fgnk. fJe d[ekB g/IfNzr} Bkb<br />

Goh d/yh. nzdo bzx frnk. fJe fJe s;tho B{z d/o sZe d/fynk. nkfyo ikD bZfrnK<br />

d[ekBdko B/ fejk - g?;/, w/o/ e'b g?;/ j[zd,/ w?I e'Jh g/fNzr yohddk. d[ekBdko B/ fejk -<br />

g?;/ Bk j'D sK th nkfJnk eo' ;qhwkB. yohdD tkb/ th nk ik<strong>Dr</strong>/. gfjbK d/yD tkb/ sK<br />

nkT[D.<br />

nrb/ fdB e'fJbk u[rdhnK n"osK d/ ;e?u pDkJ/. FkwhI ykDk yk fbnk sK fejk -<br />

w?vw v?fB;, osk p?m/ oj'. E'Vh e[ d/o. T[j p?m rJh. fuso pDk fdZsk. fuso d/yfdnK<br />

y[F j'Jh w?vw p'bh - w?B{z gsk jh BjhI ;h tkB s{z fusoeko n?I. ewkb j?. tkB B/ fejk<br />

- feZE/, p; y[F j'Jh ikBk ykjwykj. fdb B{z Yko;. -go fJj mhe j?, fJj sK w?I Jh<br />

p?mh jK ekr} T[go. ;ko/ j; gJ/. jZE ftu pkJhpb cV e/ x[zwD Bkb'I rohp p;sh ftu<br />

ekr} g?Bf;b b? e/ nktkokrodh eoBh uzrh. y/vd/ pZfunK d/ ;e?u, ykDk fsnko eodhnK<br />

n"osK d/ fuso. w}d{o y[F j' iKd/, nkfyo tkB T[BQK dk j?, T[BQK e'b fco nkT[D bZr<br />

fgn?.<br />

EhU dk ys nkfJnK ;kb j' frnk ;h. tkB B/ fbfynk fgnko/ Gok, s/o/ e'b fwZb/<br />

d/ ;e?uK dk ;zrqfj fgnk j[zdk ;h. E'VQ/ ;w/I bJh T[Xko/ d/ d/. w?I g/IfNzr f;ZyD bZrk jK<br />

d/y/Irk sK s?B{z w/ok ezw fJzBk wkVk BjhI bZr/rk. s/ok Gok - tkB.<br />

;e?u ezX T[go fugek e/ d{o d/y e/ nkydk - e'Jh }kbw, p/dod nZy ukjhdh j?<br />

fJBQK B{z goyD tk;s/, p/rkBh nZy, eosk dh BjhI, d[FwD dh, fijVh fJB;kc eo/. nfijh<br />

nZy dk fJzs}kw eoBk gt/rk. eJhI eJhI fdB fdB g/N dh G[Zy ;fj u[Zek ;h, j[D w[oFd<br />

dh G[Zy j?, Gkb eoBh j't/rh. eJh wkoh iK w't tork T[;skd ukjhdk j?. ghNo;B dk<br />

fynkb nkfJnk, T[;B{z fwbD po;/b} tZb s[o fgnk. i/p ftu e/tb fszB eqkT{B, nZ;h whb<br />

dk o;sk, g?db uZb fgnk. oks B{z th s[odk ofjzdk. p{N cN rJ/. e'N T[go fwZNh dh<br />

sfj, tkb T[bM/ j'J/. G[Zyk, fsjkfJnk, EZfenk j'fJnk go y[F, fJe tZv/ fusoeko B{z<br />

fwbKrk.<br />

dotk}/ s/ g[Zi e/ xzNh tikJh. ghNo;B dh i[nkB Xh B/ dotk}k y'fbQnk sK tkB<br />

dh Feb, gfjoktk d/y e/ d"Vh nzdo rJh. fgsk dotk}/ s/ nkfJnk. gfjbK sK gSkfDnK<br />

Bk. fco j'mK s/ w[;ekB nkJh fejk - tkB rkrk< s{z< nk g[Zso, nzdo nk. d't/I p?m rJ/.<br />

ghNo;B B/ fejk - r[nKY ftu w/o/ d';s e'b fJe ykbh ewok j?. T[E/ ubd/ nK. s{z<br />

Bjk, X', nkokw eo, eZgV/ pdb.<br />

- jK, j[D w?B{z bZfrn? w?I EZfenk j'fJnK, tkB B/ fejk.<br />

- nZi nkokw eo. eZbQ fvBo ;kv/ e'b eohI. pVhnK rZbK eoKr/. ewo/ ftu g[Zi<br />

e/ G[Zyk ;"I frnk. nrbh ;t/o wkbe wekB T[;sok, ezxk, p[oF d/ frnk. Fkw B{z<br />

44


ghNo;B d/ xo p/FowK tKr Gkoh fwedko ftu ykDk ykXk. fco tkB B/ nkgD/ ;e?u<br />

fdykJ/. ghNo;B B/ fejk - ni/ B[e; jB. s?B{z vokfJzr d/ w[Yb/ n;{b f;ZyD/ g?<strong>Dr</strong>/. s?B{z<br />

iw?Noh dk gsk BjhI. d/y, w?I s?B{z dZ;dK eh rVpV j?. d/y fJ; n"os dk f;o d/y !<br />

opV d/j f;o dk fJe gk;k opV Bkb fwNk e/ d[pkok g?Bf;b tkjh sK n"os ;[jDh fd;D<br />

bZr gJh.tkB ;'uD bZrk - ;'jDh sK j' rJh, go fJj ykD w}d{o n"os Bk ojh. fJj<br />

sK nkw ;[jDh n"os j?. fJj sK w?I pDkJh jh BjhI.<br />

tkB B{z p/u?B d/y e/ ghNo;B ;wM frnk - T[j' tkB, j[D w?I s/oh rZb ;wfMnk.<br />

w?I goc?eFz} wro d"Vdk jK, s{z i' j?, T[j fdykT[D dk fJZS[e j?I. j? Bk< tkB B/ jK ftu<br />

f;o fjbkfJnk.<br />

u[ZbQ/ tZb M[eh n"os dk ;e?u d/y e/ ghNo;B B/ fejk - fJj pDh rZb. behoK<br />

;G e[M ;kc efj ojhnK B/. fujok mhe BjhI, fujok sK j? Jh Bh, go s{z i' dZ;Dk ;h<br />

mhe dZf;nk frnk. y{p j? fJj. nkgD/ wB' fijVh s/oh vokfJzr w?I mhe ehsh, T[j yokp<br />

eo fdZsh. fpBK w[Yb/ n;{b f;ZyD d/ th s{z ewkb j?I.<br />

e[M fdB pkd tkB B/ tkg; ykD tZb ikD dk c?;bk ehsk. ckdo ghNo;B B/<br />

nkgD/ g[okD/ p{N, g[okD/ eZgV/ ns/ o/b dk feokfJnk d/ e/ s'fonk. ;co d"okB tkB ;'udk<br />

frnk - fJ; B/ w?B{z gqukoe ti'I c/bQ j' ikD dk d'Fh BjhI wzfBnk, w/oh fJe vokfJzr<br />

nkgDh ezX T[go Nzr bJh. fJ; nkofN;N B{z w/oh w[Ybh feos uzrh bZrh, edh pkeh<br />

d[BhnK B{z th uzrh br ;edh j?. ;' ;NkoN eoB tkbh feZe tZi rJh j?.<br />

tkg; nkfJnk sK EhU B/ ;e?uK dk i' pzvb G/fink, T[j fwb frnk. Bkb e'ohnK<br />

FhNK th ;B. tkB B/ Beb eoe/ d; ;e?u fsnko ehs/. mhe pD/. jZE fNeD bZrk,<br />

fijVh vqkfJzr tXhe uzrh brdh, EhU e'b G/i fdzdk.<br />

xkj c{; d/ coF s/ nXb/fNnk p?mk ;h, dotk}k y'fbQnk, EhU nzdo nkfJnk. s/Jh<br />

;kb dk j' frnk ;h s/ nkoN dh gSkD j'D eoe/ uzrh sBykj b?Idk ;h. tkB dh jkbs<br />

d/y e/ vo frnk. - s{z nkgD/ nkg Bkb eh eo fbn? tkB< tkB B/ fejk - e[M BjhI.<br />

fpwko j' frnk ;h. j[D mhe nK. w}d{oK dk fdZsk ykDk yk b?Bk.<br />

- w?B{z fywk eohI tkB. w?B{z s/oh fJ; jkbs dk gsk BjhI ;h. fJE/ e'Jh d[ekB j?<<br />

w?I e[M yohd fbnktK.<br />

- jK j/mK E'Vh d{o j?. go p?m. eh ekjb j? d' ;kb pkd fwfbn?I. g?fo; fet/I<br />

j?<<br />

fe;/ rZb dk T[so fds/ fpBK EhU d[ekB s/ frnk. ykD ghD dk ;wkB yohfdnk.<br />

dtkJh yohdh. eZgV/ yohd/. nk e/ T[;B{z row gkDh Bkb B[jkfJnk. Bt/I eZgV/ gfjBkJ/.<br />

fco ykDk ykXk. EhU B/ fejk - w?I s?B{z nkgD/ Bkb wkfgnK e'b b? iktKrk. nkokw Bkb<br />

ofjD B{z EK sk j?. - BjhI EhU, fgsk w?B{z nktkokrod, fBezwk, w{oy ;wMdk j?. w?I BjhI<br />

T[E/ ikDk. - uzrk fJT[I eod/ jK tkB, w/oh sBykj j}ko eokT{B j' rJh j?. w?I fJzBh eh<br />

eoBh j?< g?fo;, poZ;b, j/r, fiZE/ wo}h ofj. w?I s?B{z g?;/ G/idk ojKrk, s{z w?B{z ;e?u,<br />

g/IfNzr} G/idk ojhI. s/ohnK uh}K edh fteD bZr<strong>Dr</strong>hnK sK w?I nkgD/ g?;/ t;{b eo<br />

btKrk.<br />

- U EhU, fJj ;"dk mhe n?. w?<br />

I gzi ;kb ftnoE r[}ko fdZs/. j[D i/bQ dk<br />

dotk}k y[bQ/rk, w?I y/sK, pkrK, npkdhnK ftu ik e/ fuZso pDktKrk.<br />

- jkb?Iv uZbKr/ tkB. Fkwh B"I ti/ dh rZvh cVKr/. fsnko j'. fsnko j'D dk eh<br />

wsbp< tkB T[fmnk s/ EhU Bkb ;N/FB tb s[o fgnk. e[M fdB EhU e'b fojk, fco<br />

;'funk wkfgnK B{z fwb nktK. xo frnk, fgsk j'o pZ[Yk j' frnk ;h go wK ni/ seVh<br />

;h. eJh fdB ;[nkdb/ ykD/ pDk pDk y[nkT[Idh ojh. E'V/ fdB pkd T[j fpbe[b mhe j'<br />

e/ ezw eoB i'rk j' frnk. T[;B/ c?;bk eo fbnk - i' wo}h j't/, T[wo Go g/IfNzr<br />

eoKrk, j'o e[M BjhI. ;t/o/ ;tys/ T[mdk, nkgDk g/IfNzr dk ;kwkB u[edk, fiE/ e'Jh ;hB<br />

;'jDk d/ydk T[E/ o[e e/ ezw eoB brdk. fJe fdB wK B/ fejk - tkB, w't nkgDk<br />

foFs/dko j?. T[j s;thoK pDk pDk nwho j' frn?. fezBk e[ ;wK brd? fJe s;tho<br />

45


pDkT[D B{z< - e[M xzfNnk ftu th pD ;edh j? wK, s/ ;kb th bZr ;ed/ B/. -eh fejk<<br />

;kb< fJe s;tho B{z ;kb< - jK wK fJj gsk BjhI brdk j[zdk. fgsk B/ g[ZfSnk - eh<br />

fJ; feZs/ Bkb s?B{z o'Nh fwbh ikt/rh tkB< tkB B/ fejk - ni/ ;wK bZr/rk. T[d'I sZe EhU<br />

g?;/ G/idk oj/rk. - mhe j? tkB, e'Jh c?;bk sK ehsk s{z nkyo. j[D sZe sK bzwh GNeD<br />

;h e/tb. j[D fNe e/ fJj' ezw eohI. - jK fgsk, j[D T[wo Go fJj' ezw eoKrk, j'o<br />

e'Jh BjhI.<br />

b'eK tk;s/ T[j fBezwk, nktkokrod w[ zvk ;h. ;kok fdB ozr Goh ikD/ eh ezw<br />

j'fJnk< e'Jh e'Jh fe;kB, w}d{o o[e e/ j?okBh Bkb d/ydk eh pD foj?< fJe fdB tkB B/<br />

fe;kB B{z g[ZfSnk - s?B{z w?I eh brdK< p/fMie fe;kB B/ fejk - w{oy. j'o eh< bkb<br />

w{oy. fgzv fJj' efjzd? s?B{z.<br />

fJe fdB fgsk B/ d/fynk, tkB B/ fJe' ;hB d; tkoh tkfjnk, g;zd Bk nkfJnk,<br />

d;/ tko gkV e/ fco pDkT[D bZrk. fgsk B/ fejk - tkB, s/o/ s'I eh rbsh j' iKdh j?<<br />

- fJe BjhI fgsk ih, nB/e rbshnK j' iKdhnK jB. - fco th s?B{z brdk j? fe s{z<br />

ebkeko j?I< ebkeko sK T[jh j[zd? fijVk rbsh Bk eo/. i/ s/o/ ftu g/IfNzr dk e[dosh<br />

r[D j[zdk c/o rbsh j'Dh Jh Bh ;h.<br />

- fgsk ih e[dos id'I d/ydh j? pzdk ;cb j' foj?, fJwfsjkB ti'I T[j o[ektNK<br />

yVQhnK eodh j?. ;G o'eK s'V e/ w?I ftiJh j'tKrk.<br />

- w?B{z sK fJj rZb ;jh BjhI brdh. p[okJh ftu'I B/eh BjhI fBebdh.<br />

- s[jkv/ Xow Fk;so nB[;ko s[;hI mhe j', ebk Fk;so nB[;ko w?I mhe jK.<br />

- go rbs fuso pDk pDk ihtB popkd eoBk mhe j?I< - rbs fuso<br />

pDkT[IfdnK nBzd nkT[Idk j't/ sK fpbe[b mhe j?.<br />

- go nkyo i/ ebkeko ;cb Bk j't/< c/o tkB< fJ; i{J/ ftu'I g?;k jk;b j'D dh<br />

e'Jh ;zGktBk edh j? th<<br />

- nkgK B{z nkoN d/ cb;c/ pko/ rZb eoBh ukjhdh j? fgsk ih, bkG jkBh dh<br />

BjhI.<br />

EhU g?;/ G/idk, v/Y ;" eokT{B gqsh wjhBk, ekr} G/idk, ikBtoK s/ wB[ ZyK d/ fgzioK d/<br />

;e?u G/i/, id'I sZe nzdobh pDso dk gsk BjhI, ;e?u mhe BjhI pD ;edk, nB/e soQK d/<br />

poF s/ ozr G/idk.<br />

tkB B/ fbfynk - ;cb j'tKrk fe BjhI, gotkj BjhI, tkndk j? fe jo o'} poZF<br />

ub/rk, fpBk Bkrk, fBoftxB, fBozso. edh edkJhI - nypkoK fo;kfbnK B{z fuZso G/idk.<br />

T[d'I sZe ezw eoh iKdk id'I sZe T[; B{z ftFtk; Bk j[zdk fe fuso ftu ikB g? rJh j?.<br />

fJe fdB fgsk B/ fejk - tkB, i/ fusoeko pDBk j? sK pj[s ;kok ;wK ;kfjs<br />

dhnK feskpK gVQB ftu feT[I }kfJnk eodk j?< ;kfjs j'o uh} j? g/IfNzr j'o. tkB B/<br />

fejk - w?I vokfJzr wk;No BjhI pDBk fgsk ih. ihtB g/IN eoBk j?. feskpK ftu'I ihtB<br />

d/ fbFeko/ fdykJh fdzd/ jB.<br />

- go tkB, w?I uou ftu uzrk gqtuB eoBk j't/ sK w?I pkJhpb gVQKrk, s/oh wK<br />

o;'Jh ftu eh ezw eo ojh ;h, fJj d/yD dk eh ckfJdk j'J/rk<<br />

- fgsk ih nBkNwh w?B{z fi;wkBh pDsko f;ykJ/rh, ;' nBkNwh dhnK feskpk<br />

gVQKrk. f;o ftu fe; fe;w d/ fynkb T[m oj/ jB, fJj ;kfjs dZ;/rk. ;kfjs dhnK<br />

o{jkBh GktBktK B{z fusoeko ozrK Bkb nwb ftu fbnkJ/rk.<br />

eZgV/ f;T[Idh n"os, nkb{ fSbdh n"os, MkV{ fdzdh n"os, ;'Nh T[go M[fenk uotkjk,<br />

p[ZYk ew}'o fe;kB u[ZbQ/ B/V/ e[o;h s/ p?mk, e{jDhnK r'fvnK T[go s/ wZEk jZEK T[go<br />

M[fenk. ejh ubkT[Id/, jb tkj[zd/, fpikJh eod/ fe;kB, n"osK, wod, fgzv dh jo/e t;s.<br />

e[dos nr/ j[D bkukorh Bkb BjhI, fti/sk d/ o{g ftu fdykJh d/D bZrk tkB. gfotko<br />

e[M BjhI nkydk ;h go fgzv nB[;ko T[j fBezwk w[ zvk ;h. fpikJh eod/ fe;kB dh g/IfNzr<br />

d/yfdnk wK B/ g[fSnk - }whB feE/ ysw j[zdh j?, fe;kB feE'I F[o{ j[zdk j? gsk sK brdk<br />

BjhI tkB. tkB B/ fejk - fwZNh ns/ wk; fJe' uh} d/ d' Bkw jB. fJBQK ftu'I fejVk feE'I<br />

46


F[o{ j' e/ feE/ ysw j't/, fJ;dk fBoDk BjhI j' ;edk wK. w/o/ fuso, fuZso jB, c?;b/<br />

BjhI, iiw?IN; BjhI.<br />

fJe fdB wK B/ ;'funk - i/ fJj ftnkfjnk j'fJnk j[zdk, fJjdh iBkBh fJjB{z o;s/<br />

s/ b? nkT[Idh. j[D w?I fJj ezw eoe/ d/ydh jK. T[;B/ tkB B{z fejk - nZi d' ti/ xo nk<br />

ikJhI tkB. tkB B/ ekoB g[ZfSnk. wK B/ fejk - w/oh cbkDh ;j/bh d/ xo ukj gkoNh j?.<br />

- wK w?I gkoNhnK s/ ;wK }kfJnk BjhI eoBk, T[E'I e[M BjhI fBebDk.<br />

- go tkB T[E/ fgzv dhnK ;kohnK F/qFN n"osK j'<strong>Dr</strong>hnK.<br />

- wK fe;/ n"os ftu e'Jh ftF/Fsk BjhI j't/rh . ;kohnK fJe' soQK dhnK j'<strong>Dr</strong>hnK.<br />

fJe' soQK d/ fbpk;, fJe' fFFNkuko. T[BQK ftu fe;kBK w}d{oK torh tzBrh BjhI.<br />

- fe;kBK w}d{oK dh tzBrh dk eh eo/Irk tkB, T[BQK e'b s/o/ fuso yohdD bJh<br />

id'I g?;/ Jh BjhI. fJBQK iBkBhnK dhnK ;[jDhnK s;thoK pDk, wfjzr/ Gkn y[Fh y[Fh yohd<br />

b?<strong>Dr</strong>hnK.<br />

tkB B/ jZ; e/ wK dh rZb Nkb fdZsh s/ nkgD/ ezw bZr frnk.<br />

fJe fdB wkbh B{z fejk - uZb s/oh s;tho pDktK. wkbh B/ fejk - pkd d[gfjo<br />

nktKrk. d[gfjo pkd Bjk X' e/ tXhnk e'N g?IN gk e/ T[j tkB nr/ e[o;h T[go p?m<br />

frnk. fco fejk - fJe fwzN, fJe fwzN, nkgD/ nZr/ w/} sK oZy btK.<br />

tkB B/ fejk - w?I fJ; soQK s/oh s;tho BjhI pDkT[Dh. T[jh ;t/o tkb/ eZgV/ gk<br />

e/ y[ogh jZE ftu cV e/ r'vh eoB bZr.<br />

wkbh B/ fejk - feT[I< w?I p/fJ}sh eokT[Dh n? T[; soQK d/ eZgfVnK Bkb s;tho<br />

pDtk e/<<br />

ubk frnk.<br />

EhU B/ g?fo; nkT[D dk ;Zdk fdZsk sK tkB B/ fejk - ni/ w?I g?fo; i'rk BjhI<br />

j'fJnk. ni/ j/r iktKrk. T[E/ uzr/ ebkekoK B{z fwbkrk. w't nkgDk foFs/dko j?, T[;B{z<br />

fwbKrk. EhU B/ o/b d/ feokJ/ bJh g?;/ G/i fds/. gfjbK bzvB frnk. T[jh r?bohnK<br />

d/yhnK fiE/ eboe j[zdk ;h. nZm ;kb ftu eh e[M pdb frnk. T[;/ r{gb ezgBh dhnK<br />

r?bohnK ftu frnk, ezgBh T[;d/ uku/ dh ;h. i/ fNe e/ ezw eodk sK wkbe j' iKdk<br />

feT[Ife uku/ dh e'Jh n"bkd BjhI ;h, T[j fejk eodk ;h, tkB w/ok tko; j't/rk. fJE/<br />

eboeK d/ eZgV/ FkBdko ;B s/ tkB d/ w?b/ e[u?b/, ntkok fij/. fe;/ eboe B/ fJj th<br />

g[SDk tkip Bk ;wfMnk fe eh ezw nkfJn?I. fJj sK fusoeko so;shr B/ gSkD fbnk s/<br />

rowi'Fh Bkb jZE fwbkfJnk fejk - fd;dhnK B/ r?bohnK< fJe s'I fJe uVQdh s;tho.<br />

so;shr B{z nkgDhnK e?Bt;K fdykJhnK, T[;B/ fejk - ni/ o;s/ T[go j?I. j'o fwjBs<br />

eo. okj ;jh j? s/ok, fonki ukjhdh j?.<br />

fco j/r ik e/ w't B{z fwfbnk. ;[jDk ;N{vhU ;h. pj[s ;kohnK g/IfNzr} g{ohnK,<br />

e[M nX{ohnK bNe ojhnK ;B. ozrK dh ;[rzXh ;h. fJXo T[Xo feskpK fybohnK gJhnK<br />

;B. gfotkfoe foFs/ Bks/, ;[y ;Kd dhnK rZbK ibdh ysw j' rJhnK. tkB B/ nkgDk<br />

ezw w't B{z fdykfJnk, w't B/ th T[j' fejk - ni/ j'o fwjBs eoBh gt/rh. tkB B/ fejk<br />

- w?B{z s{z ftfdnkoEh ti'I gqtkB eo b?. w? I j/r nk iktKrk. w't B/ fejk - d/y tkB,<br />

jo/e ebkeko ;tkoEh j[zdk j?. ukjhdk th j?. w?I s?B{z ;wK BjhI d/ ;eKrk. tkB B/ fejk<br />

- w?I ;wK ed'I wzrdk jK< p; fJE/ s/o/ B/V/ p?m yb' e/ w? I nkgDk ezw eodk ojKrk, s?B{z<br />

ezw eofdnK d/fynk eoKrk. edhI edkJhI w/o/ ezw tZb Mks wko e/ B[e; dZf;nK eohI.<br />

w't jZ; fgnk - s?B{z fJj ezw nk;kB brdk j?. fe;/ d/ ezw dh fBrokBh eoBh pj[s<br />

p'Mb f}zw/tkoh j? tkB. Bkb/ w/oh nkds ezw eoB dh j?, ezw pko/ rZbK eoB ;[DB dh<br />

BjhI. tkB B/ fejk - tkndk j? w?I p'M BjhI pDKrk. d/o sZe ;'uD pkd wkth B/ fejk -<br />

ub' mhe n?. d/yd/ nK. j/r nk ikj. xo tkg;h tes o/b ;co d"okB fizBk nZi y[F<br />

;h, tkB J/Bk y[F edh BjhI j'fJnk - w?B{z T[;skd fwb frnk nkyo. d[BhnK dk Bkwto<br />

ebkeko ! T[;B/ jK eo fdZsh. j[D d/yDk w?I eh eh BjhI eodk. xo d/ p{j/ EkDh nzdo<br />

bzfxnk sK d/fynk fe e/ nkJh j'Jh ;h.<br />

47


e/ d/ fujo/ T[go ftXtk dh T[dk;h g/IN j'Jh ;kc fd;h. gfjbK tkbh u[bp[bh<br />

;[jDh e/ feXo/ r[nku rJh ;h. ;kXthnK tork gqGktjhD fujok, ;'rwJh fJefjoh nktk}.<br />

- e/, uzrk bZrk s{z fJE/ nkJh, tkB B/ fejk.<br />

- F[eohnk tkB.<br />

- s/ok p/Nk ikB th nkfJn?<<br />

- jK pkr ftu y/v foj?.<br />

tkB B/ ;'funk, eh fJ; d/ gsh dh rZb eoe/ Xotk; d/Dk mhe oj/rk< fco nkg/ c?;bk<br />

ehsk - e'Jh ckfJdk BjhI. fJj rZb S/VBh mhe BjhI. s[oB fcoB pkr tZb s[o gJ/. tkB<br />

B/ fejk - w?I fJE/ fusoekoh efonk eodK e/. s{z fJE/ nk ikfJnk eohI. pZuk th y/vdk<br />

oj/rk. e/ B/ fejk - go fJT[I s/o/ ezw ftu ftxB gt/rk. - BjhI e/ BjhI, ;r'I w/ok ezw<br />

s/oh jk}oh ekoB tXhnk j't/rk. e/ B/ tkB dk jZE cV e/ fejk - nkgK d';s j'tKr/.<br />

tkB B/ fejk :ehBB.<br />

T[;B/ nkgDh e?Bt; fcZN eo bJh. e/ d/ p?mD bJh p?Iu fbnk fdZsk. ikB B{z<br />

fejk - o/s dk xo pDk. e/ B{z fwb e/ tkB J/Bk y[F, dZ;Dk G[Zb frnk fe T[; B{z wkth<br />

fiZvk tZvk ebkeko T[;skd ti'I fwb frnk j?. id'I Fkw d/ ykD/ wro'I ;G B{z ypo dZ;h<br />

sK wK B/ fejk - FkpkF. T[j nZi bZyK ftu y/vdk j?. T[; tork pD ikJ/Irk sK iBw<br />

;ztfonk ;wM.<br />

tkB g/IfNzr bJh pkjo chbv ftu iKdk sK e/ s/ ikB Bkb iKd/. tkB T[; dh<br />

jk}oh ftu tXhnk ozr T[skodk. d[gfjo dk ykDk BjhI yKdk j[zdk ;h go wK e[M Bk e[M<br />

g?e eo fdzdh. d[gfjo/ fszB/ iD/ ukdo ftSk yk gh b?Id/. e/ fdB' fdB j'o uzrh bZrD<br />

bZrh, T[j nksw ftFtk; Bkb nkgDhnK :'iBktK dZ;dk frnk, e/ B{z T[;dh rZb ftu<br />

fdbu;gh BjhI ;h go fJT[I p?mh ojh fit/I jo/e rZb ;wM ojh j't/. T[j nkgD/ gsh Bkb<br />

G{sekb ftu ofj ojh ;h. e[M o/yk fuso e/ d/ fujo/ d/ pDkJ/. T[;B{z e/ s/ ikB d't/I<br />

uzr/ brd/ go e/ ne;o nkgD/ fwqse gsh dh rZb S/V b?Idh sK tkB B{z pVh p[oh<br />

brdh. G{sekb B{z T[j fgnko dh pkoF Bkb X' ;edk ;h. T[o;[b fJjd/ w[ekpb/ eh ;h<<br />

BkdkB pkbVh. tkB fezBk w{oy ;h T[d'I. T[o;[b Bkb fpskJh f}zdrh e/ Bkb fpskJ/ fJe<br />

xzN/ d/ pokpo th BjhI. dck j'Jh uzrk j'fJnk. ;odhnK nk ojhnK jB, j/r ikD s'I<br />

gfjbK gfjbK e/ Bkb nkyoh rZb j' ikDh ukjhdh j?. ikB ;[Zsk fgnk ;h. nkgDh fJe<br />

g/IfNzr fdykT[D tk;s/ T[j e/ tZb M[fenk, g/IfNzr fvr gJh, e[M Fpd ej/ fijV/ ;gFN<br />

BjhI ;B, e/ B{z u[zwfdnK fejk - nkgK ;dk fJeZm/ ojKr/. s?B{z w[ Zdsk s'I fgnko eodk jK<br />

e/. j/r fJeZm/ uZbKr/. w?I s/o/ Bkb ftnkj eokT[D dk fJS[Ze jK e/HHHHHH<br />

e/ r[Z;/ Bkb T[mh s/ fejk - BjhI. edh BjhI. ;wfMnk< ;[Zs/ ikB B{z u[Ze e/ xo<br />

tb d"V gJh. - e/ HHHHH e/HHHHH eh j'fJnk< tkB dh e'Jh rZb Bk ;[Dh. tkB fgS/ fgS/<br />

d"fVnk sK o[eh HHHHHT[;dhnK fiBQK nZyk ftu E'Vk ;wK gfjbK vo ;h, T[BQK ftu Bcos Go<br />

rJh ;h. pZuk ikr e/ o'D bZr fgnk s/ e/ dh rodB B{z uzpV frnk.<br />

tkB B/ bzu dk fBek w'Nk ;wkB N'eoh ftu ;[ZfNnk, ekr} fJeZm/ ehs/, ;fji/ ;fji/<br />

xo tb s[o fgnk. xo nkfJnk sK wksk fgsk B{z sDkT[ ftu d/fynk. fgsk B/ fejk -<br />

fJj s{z eh ehsk. tkB e/ Bkb eh ehsk< tkB B/ fejk - eh ehsk< eh dZf;n? - T[;B/< -<br />

s{z T[; Bkb ipod;sh ehsh. T[; B{z nkgDhnK pkjtK ftu x[ZN fbnk.<br />

- jK, fJ; ftu eh rbs j'fJnk< w?I T[;B{z fejk w?I s?B{z fgnko eodK s/ s/o/ Bkb<br />

ftnkj eoB dk fJS[e jK. fJ; ftu eh rbs j'fJnk< - go fJj fet/I j' ;ed? tkB<<br />

fgsk B/ fejk - fJj BjhI j' ;edk. e/ s/oh c;N e}B j?. tkB rkr ykBdkB ftu<br />

nfijk gkg BjhI j' ;edk.<br />

wK B/ fejk - J/Bh ekjb feT[I eoBh ;h tkB. s?B{z gs? T[; d/ gsh dh w"s B{z<br />

ni/ ;kb g{ok BjhI j'fJnk. s/oh e'Jh nkwdB th BjhI ni/.<br />

d/o sZe tkB d/ ezBK ftu, BjhIHHHHHHedh BjhIHHHHHHdhnK nktk}K nkT[IdhnK ojhnK.<br />

;t/o j'Jh, d/fynk wk o;'Jh ftu ykDk fsnko eo ojh j?. g[ZfSnk e/ feE/ j?< - s/o/ fgsk<br />

48


T[;B{z rZvh uVQkT[D rJ/ jB. T[j nkgD/ xo ik ojh j?. j[D rZvh s[oB dk ;wK j'<br />

frn?. T[;dk fdb ehsk nrbh rZvh cV e/ T[j e/ d/ xo ik e/ T[;B{z wBkJ/, go T[;<br />

e'b feokJ/ i'r/ g?;/ BjhI. j[D wK s'I feokfJnk wzr/< T[;B{z nkgDh bkukoh T[go rZ[;k<br />

nkfJnk. nmkJh ;kb dh T[wo j' rJh, i/p ftu X/bk BjhI. uko ;kb S'Nk Gok j}ko<br />

eokT{B ewk foj?. bkjBs j?. j[D sK i/ e/ efj d/t/ fe g/IfNzr SZv e/ B"eoh eo, c/o w?I<br />

s/o/ Bkb ftnkj eotkbKrh, w?I sK th jK Bk eoK. p/te{c e[Vh. w/oh vokfJzr T[; Bkb'I<br />

tXhe FkBdko j?. fJj ;wM' fe d{ih tko w?I c/o izikb ftu c;D'I pu frnk. mhe<br />

j'fJnk. i' j[zd? mhe j[zd?.<br />

fgsk dk fynkb ;h i/ tkB ykBdkBh ;Ku/ ftu YbD bJh fsnko BjhI sK fJj<br />

T[;dk e;{o j? ;Ku/ dk BjhI. fJe fdB fgsk B/ fejk - s/ok BjhI tkB, fJj T[BQk feskpK<br />

dk e;{o j? fijVhnK s{z gVQdk j?I. co?Iu feskpK. tkB B/ g[fSnk - s[jkvk wsbp j?<br />

fteNo fjT{r' s/ fwSb/< - jK tkB T[j u'oK vke{nK pko/ fbyd/ jB. T[BQK dhnk feskpK<br />

rbs n;o gkT[IdhnK jB. - petk; ! fJBQK dhnK fbysK T[BhnK gftZso B/ fgsk fizBh<br />

pkJhpb. - petk; s{z eo foj?I tkB, s{z e[co pe foj?I. T[BQK dhnK fbysK d[oukoh jB.<br />

fJBQK ;dek s{z GNfenk j?I. tkB B/ fejk - i/ w?B{z ;bkj b?D dh b'V gJh sK w?I fwSb/<br />

e'b iktKrk. w?B{z s[jkvh jdkfJs BjhI ukjhdh. - fco s{z fJE/ fJ; xo ftu ofj jh feT[I<br />

foj?I i/ s/o/ nzdo fJ}s BjhI gfotko tk;s/<<br />

T[;B/ e/ d/ fgsk B{z ofi;Nov ys fbye/ e/ dk jZE wzfrnk ;h. gkdoh fgsk B/<br />

itkp G/fink - e/ fe;/ j'o B{z fgnko eodh j?. T[j w[ zvk ewkT{ j?, XBtkB j?. nr'I s'I<br />

nfijk ys Bk fbyDk. tkB d/ fdb ftu nkfJnk - ;ko/ gkdoh Bk;fse s/ gZEo fdb j[zd/<br />

jB, w/o/ fgsk ;w/s ;ko/ d/ ;ko/. d{ik ys EhU dk ;h, fbfynk - s/o/ ;e?u j"bh j"bh<br />

fte<strong>Dr</strong>/. thj eokT{B n?w;Novw ikD tk;s/ G/i fojK.<br />

rZvh cV e/ T[j Ffjo g[Zik, e/ d/ xo dk dotk}k yVekfJnk. B"eokDh B/ dotk}k<br />

y'fbQnk, tkB B{z gSkD e/ fejk - ckdo xo BjhI. tkB B/ T[;B{z goQ/ jNk fdZsk s/ nzdo<br />

ubk frnk fiE/ gfotko ykDk yk fojk ;h. T[;B{z d/y e/, e/ nzdo ubh rJh. w/} s/ d'<br />

w'wpZshnK pb ojhnK ;B. - w?I e/ Bkb rZb eoB nkfJnK nzeb. gkdoh B/ fejk - T[j<br />

s/o/ tor/ nktkokrod w[ zv/ Bkb rZb eoB bJh fsnko BjhI. - s[;hI M{m p'bd/ j' nzeb.<br />

gkdoh B{z r[Z;k nk frnk - s?B{z gsk BjhI s{z eh efj foj?I< w?I ckdo ;NfoZeo jK, ;[fDnK<<br />

- fJe tko e/ Bkb rZb eoB fdU nzeb, fJj nkyfdnK T[;B/ jZE dk fgSbk gk;k<br />

w'wpZsh dh bkN T[go eofdnK fejk - p; T[Bk e[ fuo rZb eoB fdT[ fizBk fuo w'wpZsh<br />

dh bkN T[go jZE j?. wk; gfjbK ekbk j'fJnk, fco y{B d/ s[ge/ sV sV eoe/ j/mK<br />

fvrD bZr/. wk; d/ ;VB dh d[orzX u[c/o/ c?bD bZrh. gkdoh B/ s/}h Bkb w'wpZsh u[Ze<br />

e/ go/ ;[ZN fdsh s/ fejk - gkrb. ewo/ ftu jBQ/ok g;o frnk. - dck j' ikj. w[V e/<br />

fJ; xo ftu edw Bk oZyhI. ;wfMnk<<br />

tkB pkjo ;Ve s/ nk frnk. yzG/ T[go ird/ dht/ dh o'FBh ftu d/fynk, jZE d/<br />

fgSb/ gk;/ N'nk g? frnk ;h. fizBk ;wK w'wpZsh dh bkN T[go jZE oZfynk, e/, T[BQK ;wK<br />

th rZb eoB bJh fsnko BjhI ! ewkb ! ;ko/ ijkB tk;s/ w?I ntkokrod s/ fBezwk jK<br />

p/Fe pkoK ;kb s'I fBozso fwjBs eo fojK. fenk fe;ws gkJh. E[Ze fdZsk go w{zj ftu'I<br />

eVtkjN ysw Bk j'Jh.<br />

w't d/ B}dhe u"dK coke wjhB/ dk uzrk ewok fwb frnk. fBZe ;[Ze yohd<br />

fbnKdk s/ g?;/ w[Ze rJ/. fJe sohe B/V/ j?, EhU gzikj coKe G/i/rk sK wzih yohd/rk,<br />

jkb/ j/mK ;"DK mhe j?. w't B{z fwfbnk sK T[;B/ fejk - mhe fco nk Jh frnk s{z g/INo<br />

pDB. mhe j?, i' f;yk ;fenk f;yktKrk. ofjD dk j' frn? pzd'p;s< tkB B/ jK ftu<br />

f;o fjbkfJnk. j[D fezB/ g?;/ B/ s/o/ e'b< - tkB B/ fejk, ysw j' rJ/. w't B/ ;" dk<br />

B'N cVkT[IfdnK fejk - fJ; B{z T[Xko ;wM. id'I j'<strong>Dr</strong>/ d/ d/JhI.<br />

- w/ok fdb g?;/ b?D B{z BjhI eodk Gok, s{z w/oh Nq/fBzr wB}{o eo bJh fJjh pj[s j?.<br />

49


- BjhI tkB. pzd/ d/ ihtB ftu T[sok uVQkn nkfJnk eod/ B/. fJe fdB s/o/ tk;s/ ;G<br />

e[M yohdDk nk;kB j' ikJ/rk. j[D g?Bf;b ;e?u dk ezw SZv. ;e?u BhI fted/. tkNo<br />

eZbo s'I F[o{ eoe/ nkfJb eZbo} sZe gj[zu. nj[ w/o/ ozr, poZF, e?Bt; gJh j?. fdyk<br />

iok fet/I ezw eodk j[zB?. fJE/ nkofN;NK dh fJe :{BhnB j?, s?B{z T[jdh w?IpofFg b?<br />

fdnKrk. fJeZm/ j' e/ ezw ibdh eo j[zd?.<br />

dp"e Bkb d';sh j' rJh. T[j uzrk ebkeko ;h go tkB tKr Gkte BjhI.<br />

fdbu;g nkdwh. so;shr okjhI fJ; dhnK feosK fte iKdhnK ;B. dp"e B/ nkgDhnK<br />

g/IfNzr} fdykJhnK, tkB B/ tkjtk sK nkyDk jh ;h go T[;B{z dofwnkB/ doi/ dk ezw<br />

bZfrnk. nkyo tkB B/ j";bk eoe/ nky jh fdZsk - s[jkv/ fuZsoK ftub/ fi;wK dk nB[gks<br />

;jh BjhI. dp"e B/ fejk - jK s{z mhe j?I, fJ;/ eoe/ w?I e[dos d/ B}ko/ tXhe fusodk<br />

jK. tkB B/ fejk - s{z fwZso j?I, w/oh rZb dk p[ok Bk wBkJhI, s/ok o[spk w/o/ s'I T[uk j?<br />

feT[Ife b'e s/o/ fuso yohd oj/ B/. s/ohnK ;hBohnK ftu th ikB BjhI, i}pk BjhI.<br />

- fe; fe;w dk i}pk tkB< - fi; soQK dh GktBk fdqF d/yD t/b/ doFe dh j[zdh j?,<br />

T[j fJ; ftu j'Dh ukjhdh j?. - go w/o/ fdb ftu fdqF d/yD t/b/ id'I e'Jh GktBk j[zdh<br />

jh BjhI c/o fJ; B{z e?Bt; T[go fet/I T[skoK<<br />

fJe fdB tkB d/ ewo/ ftu w't fwbD nk frnk sK T[; B{z ukn uVQ frnk.<br />

tkNo eZbo pko/ pVk e[M dZf;nk fi; dk tkB B{z gsk BjhI ;h. w't B/ fejk - xZN' xZN<br />

d; e?Bt;K yokp eoB fgS'I s/ok poF ;jh uZbD bZr/rk. fdyk iok eh pDkT[Idk fojk,<br />

tkB B/ g/IfNzr} fdykJhnK. w't B/ fJj BjhI fejk fe rbs B/, ;r'I d;dk - fJ; B{z fJ;<br />

soQK pDk e/ d/y, fJj gk;k }ok fJT[I fdyk. fijVk ;wK s{z g?Bf;b ;e?u pDkT[D T[go<br />

bkfJnk, T[j }kfJnk BjhI j'fJnk, j[D s/o/ ozrK ftu ;jkJh j't/rk. s/o/ ftubk r[D w?I d/y<br />

fbn?, s/o/ fuso fte<strong>Dr</strong>/.<br />

fJe sohe bzfxnK eJh fdB j' rJ/, EhU d/ g?;/ Bk nkJ/, fszB fdB G[Zyk fojk.<br />

edh G[Zy T[; wro'I bZE/rh fe BjhI< so;shr nkfJnk, gZuh eokT{B d/ frnk s/ fejk -<br />

fceo Bk eohI tkB - w?I s/ohnK feosK yohdKrk. fJj dkBh nkdwh f;yKdo{nK dh j";bk<br />

nc}kJh eoB tk;s/ wkVhnK g/IfNzr} th yohd b?Idk, nkg mhe m{e eoe/ xkNk g{ok eo<br />

b?Idk. s[os o'Nh ykD tk;s/ tkB pkjo fBefbnk. g/N Go ykDk ykD fgS'I p[yko ns/ EekB<br />

d't/I jN rJ/ go BtK oZcV fSV fgnk. j[D e/ :kd nkT[D bZrh.<br />

- fJjd/ Bkb'I sK G[Zyk woBk mhe ;h. G[Zy podkFs j' iKdh j? fJj :kd p[oh j?. ewo/<br />

ftu nk frnk. pkjo poc g? ojh ;h go T[;d/ wZE/ s/ g;hB/ dhnK p{zdK ;B. T[;B/ skeh<br />

y'bQ e/ f;o pkjo ehsk sK e[M mzY gJh.<br />

fJe fdB s;thoK dk tZvk tgkoh T[;dk nwho ukuk ekoBhbhn; tkB rkr T[;d/<br />

ewo/ ftu nk frnk, jkbukb g[ZfSnk dZf;nk. uku/ B/ fejk - EhU ewkT{ w[ zvk j?. s?B{z th<br />

j[D o'Nh i'rk j' ikDk ukjhd?. tkB B/ fejk - o'Nh i'rk< o'Nh i'rk sK jK w?I. fJj w/ok<br />

eh e;{o i/ w?B{z o'Nh BjhI fwbdh< w?I J/Bh fwjBs eodk jK fe o'Nh dk jZedko jK. w/ok<br />

jZe w?B{z ni/ BjhI fwfbnk sK eh j'fJnk, fwb ikJ/rk. uku/ B/ fejk - eh pDkT[Idk j[zB?<br />

fdyk. tkB B/ Ffjoh fJwkosK dhnK S'N/ nkeko dhnK g/IfNzr} fdykJhnK. ukuk y[F<br />

j'fJnk. fJe s;tho tZb fJFkok eoe/ fejk - fJ; dhnK pkoK ekghnK pDk d/j. eh<br />

bJ/ Irk< tkB B/ fj;kp bk e/ fejk - YkJh eokT[B s'I xZN gqsh ekgh sK BjhI j'Dh. ukuk<br />

jZ; fgnk - gzi gzi ekqT{B fdnKrk w[ zfvnk. tXhnk ezw eo. gfjbh tko T[;B{z nfijk<br />

nkovo fwfbnk, pj[s y[F j'fJnk.<br />

jcs/ e[ pkd w't d/ xo frnk. T[j e'Jh fuZso pDk fojk ;h, tkB B{z d/yD ;ko<br />

fuZso eZgV/ Bkb Ye fdZsk s/ fejk - w?I fszB oksK s'I ;[Zsk BjhI tkB. tkB B/ T[;dhnK<br />

bkb nZyK d/y e/ ;wM fbnk ;h T[j Efenk j'fJn?. tkB B/ fejk - uzrk ubdK, fco<br />

nktKrk. w't B/ fit/I rZb ;[Dh jh BjhI. fJe fdB fco frnk - fJ; fdB mhe sohe/<br />

fwfbnk s/ fejk - fbnk fdyk eh pDkfJn?. tkB B/ g/IfNzr} fdykJhnK, w't B/ jT[ek<br />

b?IfdnK fejk - s{z e[M BjhI f;Zy ;fenk tkB. s?B{z fJj ezw SZv d/Dk ukjhd?. nkgDh Feb<br />

50


d/yh j? s{z fej' fijh pDk oZyh j?< tkB B/ fejk - i/ bzdB dhnK pkoFK MZbhnK j[zdhnK,<br />

w}d{oK dhnK p;shnK ftu G[Zy d/yh j[zdh, s/oh Feb fJ; soQK dh j' ikDh ;h. w't B/<br />

fejk - nj[ gJh j? e?Bt;, Bt/I f;o/ s'I F[o{ eo. fJj efje/ T[j ;"I frnk. tkB ;koh<br />

oks ikrdk fojk s/ ;Zs fuso pDkJ/. w't B/ ;t/o/ T[m e/ d/y/ sK N[eV/ N[eV/ eo e/<br />

fejk - s?B[z T{Vk nkVk Bh nkT[Idk.<br />

thBpo[e B/ g[ZfSnk - s{z wkVk fbpk; gfjBd?I, wkV/ b'eK d/ fujo/ T[bhed?I, s?B{z<br />

uzrk fdykJh BhI fdzdk< - wkVk fbpk; gfjBKrk feT[Ife g?;/ BjhI. fJ; dk ckfJdk j?, nkw<br />

b'eK B{z wkvb pDkT[Dk sk T[j ;zrd BjhI. w?I th T[BQK tork Jh BK. ojh rZb w/oh F?bh<br />

dh. w?B{z d[Zy nBzs brd?. w't B/ id'I w/o/ fuZso N[eV/ N[eV/ eoe/ fybko fds/ w?B{z d[y<br />

BjhI j'fJnk feT[Ife fJ; s'I gfjbK e?Bt; T[go pDkJh T[; dh ouBk d/y e/ w?I ft;wkfds<br />

j' frnk ;K. o/jVk wZShnK Bkb Go frnk, wS/ok x'V/ i'V fojk j?. x'V/ T[wo Go Gko<br />

Y'j Y'j EZe/ j'J/, T[dk;, BhthnK gkJh o/jV/ nZr/ i[VB bJh fsnko jB. gsk BjhI fejVk<br />

x'Vk feE/ fvr e/ wo ikt/ s/ w'uh yZbQ T[skoB bZr gt/. sK eh< x'V/ fsnko jB. Gko<br />

Y'D bJh. yZbK T[sotkT[D bJh, fsnko po fsnko. fJ; B{z w?I T[jdk Fkjeko wzBdK. tZvk<br />

pzd? T[j. jcsk bZr frnk ;h fJj g/IfNzr pDkT[IfdnK s/ T[j Bhw gkrb j' frnk ;h.<br />

thB B/ fejk - rohph spkje[B j[zdh j?. ew}'o tk;s/ fJj fGnkBe j?. skesto<br />

pzdk pu/rk s/ pukJ/rk. fijV/ rohph jZE'I fwN rJ/, fwND/ ukjhd/ ;B. d[Zy, G[Zy fi; B{z<br />

wko dJ/ T[j ekjdk wod. id'I se pzdk fdb dh rZb g{oh BjhI eodk Bk oZp wko ;edk<br />

j? Bk F?skB. go e'Jh rZb j't/ sK eoB tkbh.<br />

tkB B/ fejk - w[ Zds s'I w?I G[ywoh dk fFeko jK. pkoF j'J/ iK poc, f;o T[go<br />

SZs BjhI. d[y B/ w?B{z ni/ e'Jh ;pe BjhI f;ykfJnk thB.<br />

thB - s?B{z gsk Jh Bh d[Zy eh j[zd?, s{z d[Zy B{z S[fjnk sZe BjhI. d[y nBzs j?<br />

tkB, e/tb d[Zy nBzs j? j'o e[M BjhI. poZF u[Ze, fuso tkj, oZd j'Jh uZb. fJe fdB<br />

nkJ/rk id'I ;z;ko e/tb tkB rkr B{z d/y/rk, pkeh ;G e[M b'g j' ikJ/rk.<br />

go s{z nkokw Bkb ofjzB?. s{z rohph s/ d[y ed d/fynk< c/o th d[yK ftu'I bzxD<br />

s'I fpBk d[y d/ ;[Gkn dk gs?. i/ gs? sK jh fJj w/ohnK feosK ftu T[sfonk. dp"e<br />

tor/ fuso pDkT[Idk pDkT[Idk i/ w?I eo'Vgsh j' iKdk, w?I fusoK ns/ g?f;nK d'tK B{z nZr<br />

bk e/ s/o/ torh f}zdrh ftu nk ikDk ;h. o'Nh Bkb oZi e/ th w?B{z G[Zy dk gsk j? fJ;<br />

eoe/ w?B{z G[Zyk woB dh b'V Bh. s?B{z ni/ j'o d[Zy d/yDk gt/rk. ezw eo.<br />

T[; B{z vo brdk n;cbskJhnK ekoB Gok EhU i/ ;" eokT{B G/iD/ pzd eo dJ/<br />

- fco T[j eh eo/rk< EhU dh fumh nkJh, fbfynk - w/oh gow'FB j' rJh j?, sBykj tX<br />

rJh j?, ;' nr/ s'I v/Y ;" G/fink eoKrk. j/r ftu T[;B{z fwbD nkfJnk, fuso d/y e/<br />

fejk - j[D nkfJb g/IfNzr F[o{ eo. - go ozr wfjzr/ pj[s B/, tkB B/ fejk - ;'B/ d/<br />

Gkn d/. EhU pj[s ;kohnK fNT{pK ns/ poZF yohd e/ d/ frnk. fgsk dk ys nkfJnk -<br />

e[M fdBK bJh fgzv nk ikj.<br />

fgsk dh pdbh B{Bh fgzv d/ uou ftu j' rJh ;h, xo d[nkb/ fBeh fijh prhuh<br />

;h. tXhe frDsh i[bkfjnK ns/ fe;kBK dh. oZp s'I voB tkb/ rohp b'eK dh p;sh fgsk<br />

g[oyh gozgoktK g[rkJh ik ojh ;h. froi/ tZb ;[Bfjoh feoBK d/ ozr ;[ZN e/ ;{oi ftdk<br />

j'D bZrk sK tkB B/ rj[ Bkb ftfGzB goSkftnK dh FBkys ehsh. e[M fdB e/tb ykXk,<br />

ghsk, ;[Zsk, nkokw ehsk. ;kfonK dk nkg; ftu fpBk rZb ehfsnK fJe ok}hBkwk fijk j'<br />

frnk ;h fe j[D bVBk MrVBk BjhI, i' wo}h e'Jh eo/. fJe fdB gkdoh fgsk B/ fejk -<br />

w?I r/N/ dk ckT{;N gVQBk F[o{ ehs?. feT[Ife g{iBhe ckdo e/N B/ nB[tkd ehsk j? fJ;<br />

bJh brd? fJ; feskp ftu b[Zug[Dk BjhI j'Dk. tkB B{z r[Z;k sK pE/ok nkfJnk go gh<br />

frnk. T[;B/ g/Iv{ ihtB T[go ezw eoB dk c?;bk ehsk.<br />

fJe fdB p?fmnK p?fmnK fgsk B/ g[ZfSnk - s[jkv/ e'b ojh iktK fgsk ih< e'Jh<br />

fJsok} BjhI<<br />

- w?B{z eh fJsok}< ;r'I d/y fojK s/oh ebk ftu fByko nk foj?.<br />

51


- fezBk fuo ojK<<br />

- fizBk fuo s/oh wo}h.<br />

- i/ nkg; ftu seoko j' frnk sK<<br />

- nkgK fJe d{i/ B{z ;wMD dk :sB eoKr/.<br />

- xo ftu sK ezw Bh eo ;edk. w?B{z ;N{vhU ukjhd?.<br />

- T[; e'B/ ftu T[j u"o; ewo?. eZuk coF ;bQkfpnk j'fJn?. nkgK nZr pkb e/ ;[ek<br />

fdnKr/, nkgDk ;kwkB fcN eo bJhI. nj[ pkoh S'Nh j?, s?B{z tXhe o"FBh ukjhdh j?. w/o/<br />

e'b fJB/ e[ g?;/ j?r/ fe w?I tZvh eotk fdnK.<br />

jo/e i[bkj/ d/ xo yZvh ;h, jcs/ ftu ;Zm r} eZgVk p[fDnK iKdk, jcs/ dh<br />

ewkJh uko gzi coKe j' iKdh. ykD w}d{oK Bkb'I fJBQK dh f}zdrh FKs ;h, tkB S/sh fJBQK<br />

ftu x[b fwb frnk. fJBQK dhnK s;thoK pDkT[D iKdk sk pZfunK bJh E'Vh fwmkJh b?<br />

iKdk iK p[ZY/ bJh osk swke{. y/s d/ydk, gZehnK c;bK ;'B ozrhnK j' iKdhnK. fe;kB<br />

wod n"osK d/ fi;w ;ys j[zd/, B?D BeF f;X gZXo/.<br />

y/sK ftu yb'fsnK g/IfNzr eofdnK T[;B{z wfj;{; j'fJnk fit/I e'Jh T[;dk fgZSk<br />

eodk j't/, e'Jh b[e S[g e/ d/ydk j't/. fJe fdB e?Bt; dk ;N?Iv fNek fojk ;h sK FZe<br />

;Zu ftu pdb frnk, fJe e[Vh T[;B{z ezw eod/ B{z d/y ojh ;h, id'I tkB dh B}o T[;<br />

T[s/ gJh, T[j s/}h Bkb nkgD/ xo tb ubh rJh, xo tkB d/ xo d/ B/V/ jh ;h. wK B{z<br />

T[; dotk}/ tb fJFkok eoe/ g[ZfSnk - T[j feBQK dk xo n?< - fJj p?IikfwB gfotko j?.<br />

- e"D B/ fJj< - pj[s gsk sK w?B{z th BjhI, gzi G?Dk s/ wK ofj oj/ jB. fgsk dh d/o<br />

gfjbK w"s j' rJh ;h. fe;/ Bkb x[bd/ fwbd/ BjhI. g?;k Nek uzr? fJBQK e'b.<br />

nrb/ fdB d[gfjo sZe g/IN eodk fojk. T[;B/ d/fynk, T[jh e[Vh ;fji/ ;fji/ T[;<br />

tZb s[oh nk ojh j?, fit/I fjgB'NkJh}v j'J/, fit/I BhId ftu s[oh nkT[Idh j't/, fit/I e'Jh<br />

Fesh T[;B{z Xedh fbnk ojh j't/. B/V/ nkJh sK fujo/ T[go vo d/ fBFkB th T[Go/. tkB<br />

B/ ;'funk - e'Jh rZb eo/rh. u[g ukg J/Bh B/V/ nk yb'sh fe T[;dk rkT{B tkB d/ e'N<br />

B{z S[j frnk. tkB B/ d/fynk, e[Vh B/ y[Fe p[ZbQK T[go ihG c/oh. p'bDk sK eh T[jB{z sK<br />

fit/I ;kj b?D ftu th n"y j' ojh ;h.<br />

- w?I tkB rkr jK. s/ok eh Bkw j?<<br />

- wkor' p?IikfwB. fJBk e[ p'b p'fbnk, tkB dhnK pkjK cV bJhnK s/ p/j'F j' e/<br />

}whB s/ Y/oh j' rJh. tkB B/ gkDh dh p'sb fbnKdh, o{z Bkb wZEk, fujok X'sk, e[Vh B/<br />

nZyK y'bQhnK. shj e[ ;kb dh ;[jDh e[Vh ;h, j'F nkT[D fgS'I T[mh, tkB B{z pkjK ftu e;<br />

fbnk s/ p[ZbQK s/ p[ZbQ fNek fds/. fi;w ezpD bZr fgnk. nrb/ fdB fwbD dk ;wK ns/<br />

EK fBFfus eoe/ ubh rJh. d{i/ fdB fwb/ sK e[Vh B/ g[fSnk - w/oh eZbQ dh joes p[oh<br />

sK BjhI bZrh tkB< ;j[z yKdh jK, gfjbh tko fe;/ wod B{z S[fjnk ;h w?I. s{z w?B{z uzrk<br />

bZrk. dZ;, s{z w?B{z p[oh e[Vh sK Bh ;wMdk<<br />

- fpbe[b BjhI.<br />

- p[ok Bk ;'uhI tkB, w?B{z s/o/ Bkb fgnko j' frn?.<br />

- fgnko j' ikDk pVk ;"yk ezw j? e[VhJ/, pdb/ ftu fgnko fwb/ fJj }o{oh BjhI<br />

.<br />

- n;hI gzi G?DK jK, g?;/ dh xkN BjhI, gzi/ nGkrhnK e[nkohnK jK. tkB B/ T[;B{z<br />

nkgD/ fgSb/ ihtB pko/ dZf;nk, dZf;nk fe T[;B/ feE/ feE/ fezB/ rbs ezw ehs/, jkoK<br />

ykXhnK. e[Vh B/ jZ; e/ fejk - okik e'Jh rbsh BjhI eodk, okik jko BjhI wzBdk. i'<br />

j'fJnk T[jh j'Dk ;h. w/oh wK B/ fJe fdB w?B{z fejk - tkB G?Vk w[zvk j?. fJ; dhnK<br />

nkdsK mhe BjhI, w?I T[;B{z efj fdZsk - tkB fpbe[b ;jh j?. b'e u[rby'o B/. d' ;kb<br />

s{z fe;/ G?Vh iBkBh Bkb fojk, fJj ;[D e/ w?B{z s/o/ ftu'I :;{ w;hj fdZf;nk tkB. w/o/<br />

fdb ftu fJe rZb nkJh ;h e/tb, T[jh d' ;kb s{z w/o/ Bkb fpskJ/ j[zd/ sK fezBk uzrk<br />

j[zdk.<br />

52


tkB B/ fejk - w?I d/fyn?, pVh fwjBs s'I pknd, pVh d/o pkd e'Jh ;cbsk<br />

fwbdh j?.<br />

wkor' p'bh - jK, J/B/ ;kbK dh T[vhe pkd s{z fwfbnk w?B{z. j[D ;koh T[wo fJeZm/<br />

ojKr/.<br />

d'tK xoK ftu fJ; ypo dk wkVk n;o j'fJnk. tkB d/ wkg/ fuzss j'J/ fe o'Nh<br />

ykD i'r/ g?;/ sK EhU fdzd?, fco fJj ftnkj dk gzrk feT[I b? foj?< e[Vh dh wK dh dbhb<br />

;h fe gziK ftu'I fJe dk ftnkj, wsbp pkeh ukoK dh p/fJ}sh! fszB fdB pkd id'I e[Vh<br />

nkJh, o' o' T[;dhnK nZyK ;[ZihnK gJhnK ;B. fejk - T[j ;kohnK s?B{z r[zvk, pdwkF,<br />

ntkokrod ;wMdhnK jB, s?B{z s/ w?B{z pj[s rkbK fdZshnK. tkB B/ fejk - fJj' j'Dk ;h.<br />

FkwhI w?I nkg nk e/ rZb eoKrk.<br />

tkB B/ xo d/ nzdo edw oZfynk, gsk BjhI fezB/ ;kb pkd e'Jh wod fJ;<br />

}BkBykB/ ftu frnk. ;kohnK B/ T[; d[nkb/ M[owN gk fbnk. wK p'bh - s/oh fJe iBkBh<br />

j/r ftu th ;h< tkB B/ rZb ;wMkJh. fco g[ZfSnk - s/oh T[wo< - fJeZsh ;kb. s?B{z<br />

wkor' dh T[wo dk gs?< - jK j[D ukbh dh j'Jh n?. - s/oh nkwdB< -v/Y ;" eokT{B. -<br />

go fJj sK s/ok Gok s/oh wdd eod?. - BjhI, fJj sBykj j?, fJjd/ pdb/ w?I T[jB{z<br />

s;thoK pDk e/ fdzBk. - go fJzB/ e[ g?f;nK Bkb d' ifDnK dk fBopkj BjhI j' ;edk.<br />

wkor' p'bh - eo btKr/. e[M g?;/ w/o/ e'b th sK jB. wK uheh - ypodko i/ s{z<br />

r[;skyh ehsh p'bD dh - . fi; g?;/ s/ s/oh B}o j? w?I s?B{z T[; ftu'I p/dyb eo<br />

fdnKrh. fJ; ntkokrod Bkb ftnkj dk e'Jh wsbp BjhI.<br />

tkB T[m e/ ;N{vhU ftu nk frnk. eJh fdB wkor' BjhI nkJh. T[; T[go ;ys<br />

gfjok bZrD bZrk. fJe Fkw T[j nZy puk e/ nk rJh, gfjb/ fdB dh w[bkeks tkbk<br />

;c?d rkT{B gfjfBnK j'fJnk ;h. fejk - w?I s?B{z fgnko ehsk tkB. fJe tko fco T[;/<br />

soQK u[zw fit/I gfjb/ fdB u[zfwnK ;h. tkB B/ pkjK ftu tb bJh. fco g[fSnk - fezBk e[<br />

ezw ofjzd? nZi pkeh< - p; gzi d; fwzN. T[j fgS/ jNh. tkB poZF ubkT[D bZrk. T[;B{z<br />

FhFh dk YZeD N[ZND dh ntk} ;[DkJh fdZsh. fgS/ w[V e/ d/fynk, wkor' B/ }fjo gh bJh<br />

;h. uhe wko e/ }whB s/ fvr gJh. tkB B/ o"bk gkfJnk, e[Vh dh wK d"Vh nkJh, rkbK<br />

pedh ojh - s{z eksb n? I w/oh Xh dk, d[FNk s{z. rZvh wzrtkJh, j;gskb b? rJ/. fJe<br />

j'o fJFe dk G'r g? frnk. ;koh p;sh tkB B{z Bcos eoB bZrh.<br />

EhU fgzv fwbD nkfJnk, dZf;nk - brd? ezgBh w?B{z j[D fe;/ pqKu dk w?B/io pDk<br />

e/ G/i dJ/rh. c/o w/oh wo}h uZb/rh, w?I fJzgo?FfB;NK dhnK g/IfNzr} t/funk eoKrk. tkB<br />

B/ g[ZfSnk - fJzgo?FB;N< fJj Fpd w?I gfjbK th ;[fDn? fes/. EhU B/ fejk - g?fo; d/<br />

Bt/I ebkeko fit/I wkBh, d/rk, oBtko, ebkd, w'B/, f;;b/, e{[thJ/, u'Ir?, ;/}kB, f;T{o/. tkB<br />

B/ g[ZfSnk - gqGkttkdh, fJ; Bkw dk eh wsbp< EhU B/ dZf;nk - 1874 ftu fJBQK Bt/I<br />

ebkekoK B/ B[wkfJF bkJh. w'B/ B/ nkgDh s;tho j/m fbfynk j'fJnk ;h - gqGkt.<br />

ebkgkoy{ b{Jh b/oh B/ nypkoK tkfbnk B{z fejk - fJj gqGkttkdhnK dh B[wkfJF j?. pZ;<br />

fJj' Bkw uZb fBefbnk.<br />

- T[j r{V//Q / ozr ozrd/ jB fe jbe/<<br />

- jbe/. T[j efjzd/ B/ r{VQ/ ozr phs/ dh rZb j' rJh j?.<br />

- go w?I fdB'I fdB jbe/ s'I r{VQk j[zdk ikBk.<br />

- id'I s{z g?fo; nkJ/Irk, T[BQK B{z d/y e/ s/o/ ftu pdbkT[ nkJ/rk.<br />

- T[BQK dhnK feosK ftedhnK jB<<br />

- fteD bZr<strong>Dr</strong>hnK. w?I ebk gkoy{ jK, w?B{z T[BQK dh skes dk gs?.<br />

- j[D r[}kok fet/I eod/ B/ T[j<<br />

- s/o/ tKr{z. e'Jh feXoI' wZdd b?Id/ e'Jh feXo'I. edh Bkb Bkb j'o ezw eod/ B/,<br />

o{;' tkfJbB f;ykT[D dhnK ebk;K bkT[d?I. w?I nkgDh ezgBh B{z ni/ wBk BjhI ;fenk fe<br />

fJe r?boh T[BQK dh th bk d/JhJ/. ezgBh sK d; c[N/ pK; Bkb T[BQK B{z S[jD bJh fsnko<br />

BjhI. s{z g?fo; uZb.<br />

53


;e/Irk.<br />

- go w?I ni/ j'o ezw eoB?. e[M g/IfNzr} eo btK c/o nkkT{Irk.<br />

- J/E/ fgzv ftu p?mk oj/Irk sK T[j s/o/ s'I J/B/ nZr/ bzx ik<strong>Dr</strong>/ fe s{z ob BjhI<br />

tkB dh B/Vsk ro{N gfotko Bkb j' rJh. wK, fgT{, gZ[so s/ d' XhnK dk fe;kB<br />

gfotko. T[BQK d/ ozr sK G{o/ ;B go B?D BeF w'N/ w'N/, Bhro'nK tor/. y[oke nkb{<br />

j[zdh. nkb{ phid/, g[ZNd/ s/ G[zB e/ yKd/. fJjh ihtB ;h. e[Vh ;NhB ;skoK ;kb dh ;h.<br />

tkB T[BQK d/ xo ne;o ubk iKdk ;G s'I tXhe ;NhB jZ;dh. id'I ;NhB dh s;tho<br />

pDkT[D bZrk sK fejk - d/fynk< e'Jh rZb j? Bk w/o/ ftu, sK jh s;tho pDkT[D bZfrn?<br />

w/oh. tkB B/ fejk - w?I ;ko/ gfotko dh s;tho th pDktKrk. T[;B/ fJ; gfotko dh nkb{<br />

yKfdnK dh g/IfNzr pDkJh fi; dk Bkw gN?N' JhNo} oZfynk. fJj g/IfNzr pkd ftu ;z;ko<br />

Go ftu gqf;ZX j'Jh, go tkB d/ j[zfdnK BjhI.<br />

fJe fdB y/s iKfdnK ;NhB B/ g[ZfSnk - T[; e[Vh B/ }fjo feT[I ghsk ;h. tkB B/<br />

fejk - T[j w?B{z fgnko eodh ;h, xofdnK B{z fJj wB}{o BjhI ;h, p; fJ; eoe/. T[j<br />

y{p jZ;h, fJ;/ eoe/ p;< s/o/ Bkb GZi iKdh< w?I sK Bk }fjo ghtK. w{oy f;o/ dh.<br />

fJe fdB tkB B{z ckdo gkt/b B/ ;Zfdnk. - j[ew eo' ckdo< gkdoh B/ fejk- ezw<br />

j? sK n"yk, go w?I eo ;edK. ;NhB e?E'fbe j?, s{z gq'N';N?IN, sK th e'Jh o;sk eZYKrk.<br />

ftnkj tk;s/ fsnko j' ikj.<br />

- eh fejk< ftnkj tk;s/< feT[I< eh wsbp ckdo<<br />

- pjkB/pk}h dh eh b'V. ;NhB roGtsh j? s/oh eos{s ekoB. ;' ftnkj sK<br />

eoBk gt/rk<<br />

- fJj w/ok ezw BjhI ckdo. s[jkv/ e'b e'Jh ;p{s j?< eh ;NhB B/ s[jkB{z dZf;n?<<br />

- BjhI, ;NhB efjzdh w?I Bh fJ;d/ fgsk dk Bkw dZ;Dk.<br />

- sK c/o fJj wkD ;BwkB w?B{z feT[I fdZsk ik foj?<<br />

- eh s[;hI fwbd/ BjhI oj/< s/o/ ;N{vhU ftu iKdh BjhI ;h T[j<<br />

- jK iKdh ;h. go fJ; dk fJj wsbp BjhI ;h i' s[;hI eZY fbnk.<br />

- eh s/oh rZb ;Zu wzB btK<<br />

- jK ckdo fJedw ;Zu.<br />

FkwhI id'I y/s dk ezw eoe/ tkg; nkJ/ sK tkB B/ fejk - ;NhB fJXo nk. s/oh<br />

s;tho pDkT[Dh j?. jZ; gJh, fejk - E'V/ ;w/I pkd fJe ihn j'o nk ikJ/rk, T[;dh<br />

s;tho th pDkJhI.<br />

- eh fJj ;Zu j? ;NhB<<br />

;NhB B/ tkB dk jZE nkgD/ tX/ g/N T[go fNek e/ fejk - nkg d/y b?. xpokJ/<br />

tkB B/ fejk - ckdo gkt/b B/ w?B{z dZf;n? fJj w/o?< jZ; gJh - w/ok ih eodk ;h s/ok<br />

j't/ go s{z fXnkB Jh Bh fdZsk w/o/ tZb. nZSk ckdo dk fynkb n? fJj s/o?< ewkb n?.<br />

- fco fJj ehjd? ;NhB<<br />

- fJj uou d/ gqpzXe dk j? tkB.<br />

- s/o/ wkfgnK B{z gs?<<br />

- jK gs?. go T[BQK B{z s/o/ T[go FZe BjhI.<br />

tkB j?okB j' frnk. fJ; gfotko dh Xh roGtsh j' rJh j?, T[BQK s/ e'Jh n;o BjhI.<br />

fit/I rK wZM nk; bZrh j't/. go g{ok fgzv tkB d/ fybkc j' frnk. tkB fto[ZX Bcos jh<br />

J/Bh ;h fe jo/e gkg dk d'Fh T[jh j' ;ed? j'o e'Jh BjhI. tkB ro{N gfotko e'b<br />

frnk. jZ; e/ ;tkrs ehsk. ;kfonK B/, e'Jh fFetk BjhI. fgzv d/ SZph ;" pfFzd/ bj{ d/<br />

fsjkJ/. wK B/ tkB B{z fejk - ckdo B/ fej?- fe fgzv SZv ikj tkB. - mhe j?, tkB B/<br />

fejk. ckdo B/ ro{N gfotko B{z fejk - i/ T[j s[jkB{z s;tho pDkT[D tk;s/ g?;/ fdzd?,<br />

pzd eo'. w/o/ s'I g?;/ b? bT[. ro{NK B/ fejk - tkB ;fseko:'r j?. Bk n;hI T[; s'I g?;/<br />

bJhJ/ Bk s[jkv/ s'I.<br />

54


ghNo;B B/ dZf;nk ;h - e[dos B{z ekr} s/ T[skoB bJh iZd' ifjd eoh ikU,<br />

e[dos wzBdh jh BjhI. fJe ;wK nkT[Id??, ;fji ;[Gkn ebkeko Bkb ;[o fwbk e/ e[dos<br />

ekr} T[go nk p?mdh j? s/ nkydh j? - d/y w?I nk rJh. gN?N' JhNo} fJ;/ soQK dk<br />

Fkjeko j?. T[j e[dos d/ ;Ku/ ftu YbD bJh djke/ s'I ;zxoF eo fojk ;h, e[dos B/<br />

fejk - w?I s/o/ ;Ku/ ftu YbKrh tkB. ;t/o ;ko tkB B/ fJj g/IfNzr w[V d/yh - w?b/<br />

eZgV/, X[nKyh ezX, y[odoh Fshoh s/ bNe ojh bkbN?D, ;NhB T[pb/ nkb{ tosk ojh j?,<br />

wK rbk;K ftu ekch gk ojh j?, Gok rbk; Bkb p[ZbQ bk foj?, ;kfonK d/ fujo/ FKs,<br />

e[dos d/ d?th ftXkB B{z ;theko eoe/ F[eokBk eod/ b'e. tkB s'I T[j j' frnk i' BjhI<br />

j' ;edk ;h. ro{N gfotko nwo j' frnk, ro{NK B{z e'Jh gsk BjhI.<br />

nkgDhnK ebk feosK ;zGkb e/ g?fo; B{z s[o fgnk. EhU B/ g[ZfSnk - w/ok nkyoh<br />

ys fwb frnk ;h< - BjhI, eh yk; ;h< -w/oh soZeh j' rJh. r?boh dk w?B/io j' frnk.<br />

- go s{z eZbQ Fkw dk j'o rZbK eoh frnk, fJj ypo feT[I BhI dZ;h< - s{z gN?N' JhNo}<br />

ns/ j'o s;thoK s'I n?Bk y[F ;?I fe j'o y[Fh dh b'V Bh ;h. nZi uZbKr/, s?B{z gqGkttkdhnK<br />

dh r?boh fdyktKrk, w'B/, d/rk, fg;ko', wkB/. d/yhI. s/o/ tor/ ;G. d/o dh fJZSk ;h s{z<br />

g?fo; nkt/I. i{B ftu nkT[Idk sK f}nkdk uzrk jz[dk, T[d'I w?B{z ezgBh tZb'I tZvk xo fwb/rk.<br />

j[D th mhe j?. EhU e'b fJe ewok, o;'Jh s/ e?fpB ;h. fejk - tkB w?I ;wkB fJXo<br />

T[Xo eoe/ s/oh e?Bt; tk;s/ EK pDk fdnKrk. uZb j[D ukj ysw eo. g?fo; dh jtk<br />

dh ;[rzXh ;t/o/ wkDB tkbh j[zdh j?. fi;B/ g?fo; BjhI d/fynk, eh d/fynk fco. ;{N p{N<br />

NkJh e; e/ cNkcN EhU fsnko j' frnk. g[okDk e'N w'fYnK s/ ;[ZN e/ tkB uZb fgnk. -<br />

fe;/ j'o Ffjo ftu s/o/ tor/ pzd/ B{z g[b; gkrbykB/ G/i fdzdh. fJj' fij/ fbpk; tkb/<br />

g?fo; ftu feT[Ife nkw fcod/ jB fJ; eoe/ s?B{z e'Jh e[M BjhI ej/rk. tkB jZ; fgnk.<br />

tkg; nk e/ EhU dh r?boh tZb s[o gJ/. r?boh d/ pkjo Sksh sZe fszB n"osK d/<br />

gbk;No d/ f;o oZy/ j'J/ d/y/, fJe j/m fbfynk ;h - fv}kJhB, d{i/ j/m fbfynk ;h<br />

p[ssqkFh s/ shi/ j/m - g/IfNzr. tkB B/ g[fSnk g/IfNzr tkbk p[Zs fJzBk pd;{os feT[I j?< EhU<br />

B/ fejk - nzdo ik e/ j'o d/y. d/yh uZb eh eh j' foj? fJE/. g?fo; d/yhI w/oh r?boh<br />

ftu'I dh.<br />

J/whb }'bk dZf;nk eod? tkB fe FfjBFkjhnK dk ykswk sK j' frn?. nrbk<br />

fJBebkp g{zihtkd B{z ysw eo/rk. w? I fJBQK ekwo/vK dk jwdod jK. w? I fJBQK tk;s/ r?boh<br />

bJh EK wB}{o eotkT[D tk;s/ ezgBh Bkb fizBk bfVnk, p; w?I Jh ikDdK, fJBQK d/ fynkb<br />

nB[;ko w?B{z tZX sBykj fwbdh n?, w?I th g{zihgsh jK. ;' w/ok th ;ckfJnk j'fJnk ;wM.<br />

y{p jZ;/.<br />

- s{z }'bk B{z ikDd?I EhU<<br />

- jo jcs/ ekch jkT{; ftu whfNzr j[zdh j? ;kvh ;kfonK dh. s?B{z fbiktKrk. d/yhI<br />

ikJhI irs swkFk. id'I EhU nkgD/ F' o{w ftu frnk sK ;ko/ eboeK ekfwnK B/ yVQ/ j'<br />

e/ M[e e/ ;bkw ehsk. tkB B{z :kd nkfJnk id'I T[j ;/b}w?B j[zdk ;h, T[j th wkbeK d/<br />

nkT[D t/b/ fJt/I eodk j[zdk ;h. - fJj g"Vhnk uVQ ik tkB. T[go Bt/I ebkekoK dh<br />

r?boh d/y e/ nk.<br />

tkB T[go frnk - fJj eh j?< w?I gkrbykB/ ftu sK BjhI tV frnk< o' Bk<br />

;fenk, ykbh e[o;hnK T[go Y/oh j' e/ nZyK g{zMhnK. j[D sZe T[;B/ f;Zfynk ;h - fJe ozr<br />

d{i/ ftu fwbdk j'fJnk fd;Dk BjhI ukjhdk, fe poF dh S[j fd;Dh BjhI ukjhdh, ozrK<br />

ns/ nekoK dk fJe fBFfus ;wM"sk j'fJnk eod?, T[j ekfJw oZyD?. fJj eh j?< fJj sK<br />

w/o/ s/ jZ; ojhnK jB< ;BksBh ebk dk g{oB w}ke ! i}pk, wk;{whns, rzGhosk ysw.<br />

fi; G{o/ ozr ftu :{og ozfrnk j'fJnk BjhI, ;wM' Bjksk j'fJnk ;h, T[j rkfJp. fJE/ sK<br />

;{oi dh Bzrh X[Zg j/m yo{d wfunk fgnk ;h. GVehb/ eZgV/ gfjBh BZudhnK e[VhnK, j/mK<br />

Bkw fbfynk ;h- d/rk. nrbk dfonk feBko/ dk ;hB ;h, Bkw fbfynk ;h - w'B/. w'B/ B/<br />

fijVk rkjV/ s'I rkjVk ozr tofsnk tkB d/ jbe/ s'I jbe/ ozr Bkb'I jbek ;h. g{oh<br />

p/Fowh Bkb poZF dZ; fojk ;h fe w?I fJE/ fJE/ uZfbnK jK. jo S[j gqsZy. nrbh s;tho<br />

55


ftu feFsh d[Vk fojk pzdk yb'sk ;h, g{o/ sDkU ftu, T[;dh iBkBh FKs p?mh ;h. Bkw<br />

fco w'B'! tkB j?okB j'fJnk, w'B/ dh fgSbh g/IfNzr dh F?bh fpbe[b tZyoh. d[pkok Bkw<br />

gVQ/. T[j', T[j w'B/ ;h, fJj wkB/ j?. T[j', fJj sK T[jh wkB/ j? fi;dhnK s;thoK gkVB<br />

tk;s/ b'eK B/ uke{nK Bkb jZbk p'b fdZsk ;h, g[b; B/ pukJhnK. g[b; s;thoK u[Ze e/ b?<br />

rJh sK b'e B[wkfJF tkbh EK T[go E[Ze-E[Ze e/ xoK B{z ub/ rJ/. tkB B{z :kd nkfJnk -<br />

fit/II }'bk fbydk j? fJj ebkeko T[; F?bh ftu fuZso pDkT[Id/ jB. prkts dhnK<br />

fBFkBhnK gqsZy. e[M th fBFfus BjhI. T[;B{z w't dk tke :kd nkfJnk - s{z fJe beho<br />

dh gfoGkFk BjhI d/ ;edk tkB. e'Jh th BjhI. e[M th fBFfus BjhI, fEo BjhI.<br />

ftfrnkBhnK B/ dZf;nk fe jtk fd;dh BjhI. fJBQk fuZsoK B/ jtk th fdyk oZyh j?. fJBQK<br />

ebkekoK B/ dZ; fdZsk j? fe T[j e?wokw?B BjhI jB. e[dos T[jh BjhI fijVh e?wok cVdk<br />

j?. e[dos T[jh j? fi;B{z nkdwh nkgD/ fj;kp Bkb d/yd?, fuVh dh nZy nkgD/ fj;kp<br />

Bkb. F/o ns/ yor'F B{z e[dos fJe' soQK BjhI fd;dh.<br />

bVyVKdk j'fJnk tkB r?boh ftu'I pkjo fBeb e/ fe;/ gk;/ s[oh frnk s/ G[Zb<br />

frnk feXo'I nkfJnk ;h. T[;B{z Gok dh r?boh dk Bkw :kd ;h. g[b; tkb/ B/ T[E/ tkg;<br />

gj[zukfJnk. tkg; nk e/ nkgDhnK s;thoK dk pzvb y'fbQnk - fJj sK j}koK ;kb<br />

g[okDhnK jB. EhU B/V/ nk e/ p?m frnk. tkB dhnK fBrkjK ykbh d/yhnK sK fejk -<br />

nkoN dh gftZsosk Gzr j' rJh j? tkB. tkB dhnK nZyK Bw j' rJhnK, fejk - w?I J/B/<br />

;kb }kfJnk eo fdZs/ EhU< s{z w?B{z gfjbK g?fo; feT[I BjhI b? e/ nkfJnk< w?I th e[M f;Zy<br />

iKdk. EhU jZf;nk - s?B{z gsk BjhI fe s{z ftB;?IN tkB rkr j?I. s/o/ tork j'o e'Jh BjhI<br />

ijkB ftu. fJj pZu/ eh eoBr/< s{z e[dos B{z w[ Zmh ftu cV fbnk, i/ gfjbK w?I s?B{z<br />

g?fo; ftu b? e/ nkT[Idk s?B{z g?fo; B/ nkgDh w[ Zmh ftu cV b?Dk ;h. d/y tkB, wkVk w'Nk<br />

e'Jh n;o ep{bD? s/oh wo}h go fes/ fJBQK tork Bk pD ikJhI. J/B/ gkrbK ftu fJe<br />

j'o gkrb dh b'V BjhI. id'I ykD w}d{o dh p;sh ftu Xow gquko SZv e/ s{z g?Bf;b<br />

Bkb ;e?u pDkJ/, T[d'I s{z fJBQK gqGkttkdhnK s'I nZr/ fBeb frnk ;h. :EkoE eh j?, fJ;<br />

dk s?B{z gs? feT[Ife s{z d/y u[Zfen?I. fJj fynkbh gbkT[ gek oj/ B/. s{z nkgDhnK s;thoK<br />

d/y. e'Jh s;tho fBFus ;[B/jk BjhI fdzdh. s/o/ pDkJ/ fujo/, doys, y/s, T[; soQK d/<br />

BjhI fit/I e[dos d/ pDkJ/ B/. s{z fe;/ dk n;o BjhI ep{fbnk. g[okD/ fB:w, gozgok s'I<br />

gko bzfxnk, wfjbK, gohnK, oki/ okDhnK s/o/ gkso BjhI, s{z nkw nkdwh B{z rohp w}d{o<br />

B{z e?Bt; T[go T[skfonk. s{z fJBQK ;kfonK dk fgU j?I. fJBQK B/ s/ok ezw d/fynk, s/o/ s'I<br />

gqGkfts B/.<br />

- w/o/ fuZso d/y/ B/ fJBQK B/ <<br />

- w?I g?fo; ftu j'o eh yke SkDh fJ; s'I fpBK< e"D tXhe fte foj?, fJj rZb<br />

SZv, s{z fJe Bt/I :[Zr dk iBwdksk j?I. fJj th mhe j? fe fJBQK s'I s{z th f;Zy/Irk, w;bB,<br />

rkjV/ ozrK s'I yfjVk S[vk. nZi ;G s'I tZv/ j'Nb ftu F?wg/B ghnKr/, ykDk yktKr/. g?fo;<br />

ns/ tkB rkr dk fwbkg j'fJnk. fJj e'Jh nkw xNBk E'Vh j?<<br />

tkB fJe fdB e'owk ;N{vhU ftu frnk, fijVk nkofN;N T[E/ fwfbnk T[;B{z fejk<br />

- w/ok Bkw ftB;/IN tkBrkr j?, s[jkvk< w/ok Bkw b'sqe.<br />

- s[;hI EhU tkBrkr d/ e[M brd/ j'I<<br />

- jK T[j w/ok S'Nk Gok j?.<br />

- T[j ewkb dk nkoN efofNe j?, Bkb/ :'Xk. ;kv/ jZeK bJh fit/I bVd?, p; T[jh<br />

bV ;ed/. n;hI Bt/I ebkeko T[;d/ nfj;kBK j/m dZp/ j'J/ jK.<br />

- w?I th T[;d/ nfj;kBK j/m jK.<br />

- w?I ntkok n"osK d/ fuZso pDkT[Idk jK b'sqe B/ fejk.<br />

- w?I ntkok n"os d' ;kb xo oZyh, fuZso pDkJ/. G[Zywoh s'_ szr nke/ nkg/ tkg;<br />

d"V rJh w/oh fJZSk d/ fybkc. w?_ sK T[;dk BkikfJia pZuk th gkbD tk;s/ fsnko ;K.<br />

fdyk sK nkgDhnK feosK?<br />

56


's?qe B/ fejk- T[; e'm/ ftu 27 e[VhnK ;B. w?_ jo/e Bkb ;[Zsk s/ 27 g/_fNzria<br />

ehshnK, nkoN efofNe; B/ d[oekofdnK fejk- iawkB/ dh pd;{osh. nk dko{ ghthJ/ tkB.<br />

g?Zr T[go T[m/, b'sq?e fejk- iawkB/ dh pd;{osh d/ Bkw.<br />

tkB B/ fejk- w?_ fe;kB fuso/ B/ iiap/ ofjs fe;kB. fJj n"osK th fe;kBh<br />

eodhnK B/, nkgD/ fi;w tkj[zdhnK B/. fwZNh s/ wk; ftu coe th eh j? ? fwNh d/ o{g B/<br />

d't/_. s/ok ezw mhe j? fwZso.<br />

tkB B/ g?fo; d/ ;ko/ Bt/_ g[okD/ nkofN;NK d/ ;N{vhU d/y/, EhU B{z fejk- w?B{z sK fJBQK<br />

d/ w[ekpb/ e[M Bjh_ nkT[_dk?<br />

- sK f;yDk ;a[o{ eo d/j.<br />

- djkek sK ftnoE r[nk u[Zek jK, j[D c/o eZuh iwks ftu dkyb j' iktK?<br />

- djkek ci{b Bjh_ ;h, j[D ezw nkJ/rk. i' i' ckbs{ brdk j? SKrdk ikj.<br />

- f;Zyh ikD dk e'Jh nzs Bjh_ EhU?<br />

- Bk. f;ZyDk nBzs j?. go n?seK dh f;ybkJh nkyoh j?. s{z f;o/ s/ g[ZiD tkbk j?_,<br />

j[D pj[sk fuo Bjh_ bZrDk. s{z d[BhnK dk fgT[ j'J/_rk nkoN ftu, fJj fwzNK ftu fet/_ j'<br />

;ed? ? ezw sK eoBk gJ/rk.fJe ejkDheko n? w'gk;K, rkJh vh w'gk;K, ia'bk dk w[ohd n?.<br />

T[j th s[nkv/ ;kfonK tork j?.<br />

tkB B/ r'r?_ B{z g[ZfSnk -s{z J/Bh tko e'm/ tkbhnK e'b feTI[ ikB?? T[E/ fgnko Bkw<br />

dh e'Jh uhia sK j[zdh Bh_.<br />

- Bk w?_ T[E/ ;[zdosk d/yD ikBk Bk fgnko eoB. :Z;{ B/ fejk ;h- wk;, wk; j?<br />

o{j, o{j. uzrh rZb j? fJj, E'V/ e[ g?;/ d/e/ w/ok wk; ;zs[;aN j' iKdk j?, o{j th ;aKs j'<br />

iKdh j?. w?_ e'm/ T[go iiapksh Bjh_ j[zdk. iiap/ w/oh g/_fNzr tk;s/ B/ e/tb. s?B{z w?_ Å[aaadkJh<br />

sK Bjh_ brdk tkB?<br />

tkB B/ fejk- w?B{z J/B/ tkoh nkgD/ tk;s/ tofsnk iKdk ;[DBk fgnk j? fe ;a[dkJh<br />

;apd ;r'_ w?B{z uzrk bZrD bZr fgn?.i/ w?_ f;nkDk j[zdk, fezBk pdfe;ws j[zdk.<br />

tkB B/ BthnK g/_fNzria fsnko ehshnK sK fJe fdB EhU nk e/ d/yD bZrk fejk-<br />

s/ok Bkw eh j? Ubv p'nkJ/?<br />

- ftB;?_N tkB rkr.<br />

- fco fJj eh ehs? s{z. s?B{z gek gs? Bk fe s{z f;U[o/ iK r'r?_ Bjh_. f;T[o/, f;T[o/ j? s/<br />

r'r?_,r'r?_. nfj g/_fNzr d/y, fJj b'sq?e j?. s{z fJ; soK fJBQK d/ n;o ep{b/_rk sK wo<br />

ikJ/_rk. Beb eoBh pzd eo.<br />

- w?_ n;o io{o ep{fbn?, Beb Bjh_ ehsh.<br />

- w?_ fJeZbh fJeZbh g/_fNzr pko/ dZ; ;edK fe fe; fdB s{ fe; Bkb fpskfJnk. ;kc<br />

fd;h iKd? ;kok e[M. s{z fezBk tZvk j? s?B{z gsk Bjh_, fdB' fdB fezBk S'Nk j' foj?_,<br />

Bjh ikDdk. Bth_ ebk B{z d/y s/ jiaw eo, fco tkB rkr fdZ;/, f;oc tkB, fJj<br />

nkgDh g/fNzr d/y, fJ; ftubh e[Vh b'sq?e dh j?, X[Zg dhnK feoBk fwS/b dhnK,<br />

ozr w'B/ d/, gZs/ fg;ko' d/, jtk f;T[o/ dh s/ e/_doh w{os wkB/ dh.<br />

fJe fdB r'r?_ nk e/ tkB dhnK feosk d/y e/ efjD bZrk- w?_ EhU e'b s/ohnK ;kohnK<br />

ouBktK d/yhnK B/. fJe rZb ;Zu' ;Zu dZ;. p[ok Bk wBkJh_. s?B{z fdwkrh d"o/ ne;o g?_d/<br />

B/?<br />

- feT[_? w?B{z fdwkrh d"o/ feT[_ g?D?<br />

- s/ohnK s;thoK s'_ brd?. fJT[_ brd? fit/_ fJj cN ik<strong>Dr</strong>hnK fJe Xwke/ Bkb.i/<br />

Bk cNhnK sK w/ok fdwkr cN ikt/rk. gfjbK fdwkr s/ c/o w/o/ g/N sZe n;o<br />

ubk iKd?. w/o/ g/N ftu rV rV j'D bZr iKdh n?. j? e'Jh Bk e'Jh rVpV.<br />

57


tkB jZ; fgnk- c/o sK n?_ eod/ nK, w/ohnK g/fNzria ftedhnK sK j?B Bh, nkgK fJBQK B{z<br />

fJe fJe eoe/ NkfJbN ftu bNek e/ fby fdzB/ nk pJh fi;B{z epia j?, g/_fNzr d/y bJ/.<br />

s[os g/N ;kc. ezw nk ;edhnK jB.<br />

- s{z o'Nh yk bJh ?<br />

- Bjh_.<br />

- w? th Bh_ ykXh, tkB B/ fejk.<br />

- g?;/ j?r/ ?<br />

d'tK e'b X/bk Bjh_. EhU nkJ/rk sK o'Nh ykD uZb<strong>Dr</strong>/ feXo/. T[d'_ sZe ;?o eohJ/. pkjo<br />

fBeb/ sK prhu/ d/ p?_u T[Xo ;hikB ;[Zsk fgnk ;h. r'r?_ B/ d/y e/ fejk- p{NK dk f;oQkDk<br />

feT[_ bkT[_d? fJj ? irk fbnk, T[m e/ dZ;D bZrk- w?B{z ;oQkD/ dh e'Jh b'V Bh_ j[zdh. f;o<br />

j/m d/ b?Bk fe u'oh Bk j' ikD. ;iakB B/ g[ZfSnk- o'Nh yk bJh ? T[;B/ fejk- Bjh_, s/<br />

s[;h_ ?<br />

-n;h_ sK yk nkJ/ jK.<br />

;iakB B/ fejk- ub' w/o/ Bkb ezgBh ;/e nk ikU. r'r?_ B/ fejk- ub' mhe j?. rokjh<br />

rokjh yk bKr/. ezgBh ;/e. fJjdk efjDk eh w'VBk.<br />

o'Nh ykfdnK ;iakB B/ g[fSnk- ia'bk B/ w/o/ pko/ eh eh petk; ehs?, feskp ftu<br />

gfVn? ? - jK. petk; fbfyn? fBok, s/oh fyZbh T[vkJh n?.;iakB B/ fejk- s/ nkg eh j?<br />

T[j? T[jdh fbys ftubhnK X'pDk n;bh X'pDk tkbh rzdh p'bh p'bdhnK B/.gq;zr ftu'_<br />

id'_ X'pDk pkjo j' iKdhnK jB, ia'bk G[Zb iKdk j? fe T[j j[D T[E/ Bjh_ ojhnK, T[;d/<br />

pkeh gkso th X'phnK tkbh p'bh p'bd/ ofjzd/ B/. fJj n? T[;dk fJBebkp.<br />

nrb/ fdB tkB, ekch jkT{; ftu ubk frnk. r'r?_ B/ d/fyn fJe e'B/ ftu ia'bk<br />

p?mk ;h. fJzNo'fvT{; eotkfJnk. i'abk B/ g[ZfSnk s/o/ Bkb ;iakB nk fojk ;h, w/o/ pko/ e[ZM<br />

efjzdk ;h?<br />

- jK s/oh feskp ekoB T[; d/ fdb B{z m/; g[Zih j?, tkB B/ fejk.<br />

- T[j j? Jh cokv, gzi ;kb d/ pZu/ fizBh neb Bh T[jB{z. s{z T[j feskp gVh? tkB B/<br />

fejk- Bjh_, gVQKrk, iowhBkb gV bJh j?.- fet/_ bZrh? -pkbiake s'_ pkd p; fJj' feskp<br />

j? fJe' fJe, g{oh ;akBdko. i'abk y[;a j' frnk- ;Zm jiako ekghnK fte rJhnK B/. w?_<br />

nwho j' frnK fJe' feskp ekoB. coK; dhnK e'bk ezgBhnK ftu uko tZvhnk jVskbK j'<br />

rJhnK fJ; ekoB. fJBebkp nkJ/rk, g{zihtkd B{z ejKr/- nbftdk, jw/;a bJh nbftdk.<br />

s{z eh g/_N eodk j[zB? tkB? w?_ s/ok Bkw ;[fDnk j? fes'_. tkB B/ fejk, w?_ EhU dk Gok jK<br />

Bk, ;' EhU B/ dZf;nk j'Dk. -Bjh_ fe;/ j'o s'_ ;[fDn?_ HHH iowhBkb, s{z e'fbnK dh ykD<br />

iowhBkb edh frnk ;?_ ?<br />

- jK p'ohBki, d' ;kb fpskJ/ T[E/ w?_ ykD wiad{oK e'b.<br />

- U oZpk. p'ohBki HHH T[j s{z ;?_ T[E/, fi; B{z wiad{o :;{ w;hj efjzd/ ;B. d{ik<br />

w;hjk.<br />

tkB ;aowk frnk- fJj bcia d{ik w;hjk feE'_ ;[fDnK s[{z?<br />

- w?_ gzi jcs/ T[E/ fpskJ/ p'ohBki ftu fiE/ s{z fojk. iowhBkb tk;s/ w;kbk fJeZmk<br />

eodk fcodk ;K. T[E/ wiad{oK s'_ s/ok Bkw ;[fDnK. T[BQK B/ dZf;nk s{z ykDk SZv<br />

fdsk, g?;/ eZgV/ ;G wiad{oK B{z d/ fds/, y[d w"s d/ dotki/ s/ ubk frnk s/ s?B{z<br />

fwfbnk eh? p/fJiash. p/fJias eoe/ B"eoh ftu'_ eZfYnk. s/o/ eoe/ T[BQK d/ ihtB<br />

ftu e[M ;[Xfonk ?<br />

- G'ok Bjh_. jkbs pd s'_ pdso j[zdh rJh.<br />

- w/oh fbys ekoB jkbs ;[Xo/rh. ;ko/ :'og ftu w/oh feskp B/ sfjbek wuk<br />

oZfyn?. prkts :ehBh j?. d/y, w?_ f;nkDk fojk Bk? s/o/ tKr G[yk Bjh_ wodk,<br />

58


feskp ekoB bZygsh j' frnk, s/ohnK w{osK B/ eh ;[Xkfonk? eZy Bjh_. w/oh feskp<br />

fJBebkp fbnkJ/rh. nkik c/o. dko{ ghJhJ/. tXhnk ft;eh. fJB/ B{z d' fszB j'o<br />

g/_No ia'bk e'b nk p?m/. p'sb nk rJh sK ;iakB B/ fejk- ia'bk dh dko{ ghUr/ sK<br />

xzfNnK pZXh Gk;aD ;[DBk gJ/rk.pVk p'o eo/rk fJBebkp fbnk fbnk e/.<br />

r'r?_ B/ dZf;nk- ia'bk, s/o/ fto[ZX nZi b/y Sfgn? bzwk, nypko ftu. fbfyn? fe s/oh fbys<br />

nB?fse j?, d[okukoh j?.<br />

tkB jZf;nk- w/ohnK s;thoK B/ ed/ ;dkuko dk gZbk Bjh_ Sfvnk. nkb'ueK B{z T[j th<br />

n;abhb, nB?fse brdhnK B/. gs? feT[_? w?_ nkw nkdwh dk d[y gqsZy fdyk fdzBk. T[gobk<br />

spek sqpe iKd? fe rohp b'e fJeZm/ Bk j' ikD. t?;/ th, yohd ;aesh T[gob/ spe/ e'b<br />

j?. T[; tk;s/ T[; dh g;zdhdk ;hBoh, y[;ah, nBzd T[; B{z fwb/rh Bjh_. ;' w?_ d[okukoh<br />

jK. w?B{z brd? i/ gkdoh ofj e/ w? _ T[BQK B{z nrb/ ihtB dk ;[or fdykT[_dk ofjzdk, c/o w?_<br />

d[okukoh j'Dk ;h. nrb/ iBw ftu Bjh_, fJ;/ iBw ftu T[BQK d/ d[y eZN/ ikD/ iao{oh jB.<br />

i'abk p'fbnk- eZbQ w?B{z ekT{_N?; fwbh, efjD bZrh- s/o/ ftu p/nzs skesto f;oiDk<br />

;aesh j? ia'bk, c/o gZEo T[bNk e/ T[; j/m b[e/ ehV/ ;kB{z feT[ fdykT[B? ? fgSb/ ;kb<br />

fteNo fjT{r' wo frnk. T[; d/ Bkb fJe ;fGnsk ysw j' rJh, ;fGnsk fi; ftu<br />

;{yw ;dkuko ;h, ;[jDhnK e[VhnK ;B, o'wK;, fgnko/ M{m, wk;{w pjkB/, fJj ;G j[D Bjh_<br />

uZb/rk. thjth_ ;dh j? Jh d[okuko dh ;dh.<br />

o{;' B/ fejk- nZi dh d[BhnK ftu tkB ;G s'_ tZvk ebkeko j?. i'Abk jZf;nk- :kBh<br />

fe ;G s'_ tZvk d[okukoh. feT[_ tkB? fwb frnk fJBkw? tkB jZ; fgnk- i/ d[okukoh j[zdk,<br />

w?_ pj[s ;[yh pzdk j[zdk.<br />

ia'bk B/ n?bkB ehsk- ;[D' GkJhU, ;Zu ;[jDk j?.fe;/ o{g ftu j't/ p/;ae. Bow<br />

p/JhwkBh Bkb'_ ;ys ;Zu uzrk j?. g?fo; d/ piakoK Bkb'_ fgzvK d/ y/s tZX ;[jD/. y[;ah dh<br />

T[wo E'VQh j?, d[y ;Zu j?, d[y dh T[wo bzwh j?.<br />

b'sq?e B/ T[uh ntkia ftu fejk- d[oukohU rbk; u[e'. gh_Ad/ feT[_ Bh? d[okuko d/<br />

Bkw ikw SbekT[. r'r?_ B/ f;roN p[ZbQK ftu oZyh, ikw T[mk e/ efj bZrk- d[BhnK ftu w?_<br />

fJeZbk pzdk jK, fJe' xZ[N ftu f;roN s/ ft;eh fJeZmhnK gh ;edK, nkj d/y'. T[;B/ fJj<br />

eokwks eoe/ fdykJh.<br />

nkgK B{z e'Jh ikDdk Bjh_, fJ;afsjkoK i'r/ g?;/ Bjh_. b'eK B{z nkgDh gqfsGk fet/_<br />

dZ;hJ/? ;kfonK ;kjwD/ fJe' w;bk ;h.<br />

tkB B/ fejk- e'Jh j'Nb bZG'. T[;d/ vkfJfBzr jkb ftu nkgDhnK s;thoK<br />

Nzr'. b'e nkJh ik<strong>Dr</strong>/, eh gsk e'Jh yohdko th nk ikJ/?<br />

- fJj rZb sK mhe n? go j'Nb nkgK B{z w[cs EK feT[_ dt/rk?<br />

- feT[_fe nkgK w[cs ftu j'Nb B{z ;iktKr/, tkB B/ fejk.<br />

- rZb sK mhe brdh n,? r'ohU dh fvT{Nh bkJh. ezw eo pJh, BkoftB j'Nb B/<br />

s;thoK fJ; ;aos s/ NzrD dh nkfrnk fdsh fe ebkeko fvBo fJ;/ j'Nb ftu<br />

eoBr/ B[wkfJ;a tkbh ;akw. mhe j?. ;G B/ fejk mhe j?.fe; dh g/fNzr feE/ bZr/,<br />

d[gfjo se fJj yZgykBk g?_dk fojk.nkyo ezw j' frnk. rkje ukj gkDh o'Nh ykD<br />

nkT[_d/ oj/, fe;/ fJe dk fXnkB th s;thoK tZb Bjh_ frnk. wfjzr/ Gkn dh o'Nh<br />

yke/ nkg' nkgDhnK uhiaK t;sK u[e e/ ebkeko xo' xoh s[o rJ/.<br />

nkyo EhU B/ efj fdsk- tkB, g?fo; s/o/ o;s/ ftu nfVZek j?. s{z f;tkfJ T[bMDk d/, fJE/<br />

j'o e[M Bjh_ d/y ;edk. s/o/ pr?o w/ok fdb Bjh_ bZrDk, fJj w?B{z gs?, fizBh S/sh fJ;<br />

GhV ftu'_ fBZeb ikt/_ uzrk oj/_rk. s{z e[dos dk, fgzv dk fus/ok jI,? g?fo; s?B{z fBrb<br />

ikJ/rk. g?fo; ;e{b j? fijVk ;koh T[wo pzd/ B{z ftfdnkoEh pDkJh oydk j?. fgzv ftu<br />

jo/e pzdk T[;skd j[zd?. fJj coe n? fgzv ns/ ;afjo dk. s{z T[;skd j?_, f;ykdo{ Bjh_.<br />

- s{z w/oh wdd eodk oj/_rk EhU?<br />

- w/o/ T[go fJspko eo, fJj nkyfdnK EhU dhnK nZyk fGZi rJhnK.<br />

59


- w?_ ;ys rowh d/ d/; ftu ezw eoBk ukj[Bk. g?fo; dh mzY w/o/ jZvK ftu iw<br />

rJh j?. ncohek dh X[Zg ftu w/o/ ozr fByoBr/ EhU.<br />

- Bjh_, ncohek d{o j?. nkob/, :[{BkB dh p;sh j?. fJE/ o'wBk B/ bzwk ;wK oki<br />

ehsk. fJE/ pVh X[Zg j?. b'e ;[jD/ th B/ ;fGne th. g[okDh ;fGnsk ni/ ekfJw<br />

j?. pj[sk wfjzrk th Bjh_. nkob/ mhe j?.<br />

EhU ezw s'_ tkg; nkfJnk sK fJe gZso fbfynk fgnk ;h- nkob/ ik fojK. e[M<br />

s;thoK s/ohnK ezXK T[go Nzr fdshnK jB sK fe w?B{z G[Zb Bk ikt/_. fdb ftu s/o/<br />

Bkb jZE fwbk fbnk- tkB.<br />

nkob/ dk ;{[oi fgxb/ j'J/ bkt/ dh r/_d tork ;h. nZyK uz[fXnk d/D tkbh X[Zg.<br />

;kd/ j'Nb ftu ;kdk fijk ewok b? fbnk fi; ftu e?Bt; ;N?_v fcN Bjh_ j' ;edk ;h,<br />

sK eh, T[j sK nkT[{Nv'o g/_fNzr eo/rk. ;afjo fJ; soK dk ;h fit/_ o'wB j[D/ SZv e/<br />

tkg; rJ/ j'D. gZEoK d/ T[u/ wekB, rbhnK szr, sK fe xZN s'_ xZN X[Zg nk ;e/. J/Bk<br />

r{VQk Bhbk nkek;a ihtB ftu gfjbh tko d/fynk. fJ;/ soK iawhB T[gobh jfonkbh sK<br />

fit/_ gkrb j' rJh j't/.i/ fJBQK ozrK B{z e?Bt; T[go T[skoB ftu ekw:kp j' frnk sK<br />

eh e'Jh wzB/rk fes/ fJ; soK d/ ozr w"i{d jB ? bkb Xosh, uKdh ozrk uwedk pZdb<br />

fit/_ uheK wkodk iKdk j't/, tZv/ ;{j/ r[bkp s[jkv/ tZb d/yD' Bjh_ jNd/. e[dos BZu ojh<br />

d/yh. pdkw d/ c[ Zb fyVB/ ;ao{ j' rJ/ ;B. J/Bh BhM Bkb d/yh frnk fe EZe e/ nZyK<br />

d[yD bZr gJhnK. g?fo; dh mzY iV'_Q eZNh rJh, ;koh ;[;sh, EektN s/ T[dk;h T[v rJh.<br />

o{j nBzd ftG'o j' rJh.<br />

r[bkph feBkfonK ftueko Bhbk dfonk tr fojk ;h. doys j/m n"osK eZgV/ X'<br />

ojhnK ;B. ;akwh x[zw fco e/ j'Nb d/ pko o{w ftu ik p?mk s/ g?r dk nkovo fdsk.<br />

fJe niBph B/V/ nk p?mk, nkgDk Bkw dZ; e/ fejk- w?_ gZsoeko jK. s[;h_?<br />

-w?_ nkofN;N.<br />

-fezBk fuo oj'r/?<br />

- bzwk ;wK, ;akfJd ;kb.<br />

- Bk oj' J/Bk ;wK, ;{oi dh X[Zg gkrb eo fdzdh j?. jB/ohnK g?o T[ykV fdzdhnK<br />

jB. fJE'_ d/ ;ko/ t;Bhe Bhw gkrb jB.<br />

tkB jZf;nk- s?B{z n?t/_ bZrk. w?_ fJE/ fNeKrk d/o se.<br />

fJE/ T[; dk fdb bZrk. jo o'ia fJe g/_fNzr w[ezwb j' iKdh. edh edh sK d' pD<br />

iKdhnK. T[; B/ nkgDhnK e?Bt;K T[go X[ZgK ns/ jB/ohnK fdykJhnK. fJe s;tho d/y e/<br />

nkgD/ nkg B{z fejk- fJj g/_fNzr d/ye/ b'e fejk eoBr/ ;aokph j' e/ pDkJh n?.<br />

b'e T[;B{z mhe br/. G{o/ tkb s/ bkb f;o ekoB b'eK B/ nkg/<br />

T[; dk Bkw c{o{ oZy fdZsk, c{ wkfJB c{b, o{ wkfJB/ o?Zv :kBh fe bkb gkrb. HHHc{o{ HHH.<br />

X[Zg/ yb'sk ;kok ;kok fdB g/_fNzr eodk. j[D T[; B{z gqtkj Bjh_ ;h wBia{o j'J/rk fe Bjh_,<br />

ouBk fte/rh fe Bjh_.T[; dh e'Jh fBZih fiazdrh Bjh_ ;h. Bk n"os, Bk pZu/, Bk oZp, Bk<br />

ykD ghD ftu fdbu;gh, p; fBozso g/_fNzr, g/fNzr T[; dk ihtB ;h, g/_fNzr eodk, j'o<br />

;G e[M G[Zb iKdk, p; fJjh T[; B{z ukjhdk ;h.<br />

fJe ;akw T[;B/ ;a'o ;aokpk ;[fDnk, T[; gk;/ s[o fgnk. fJj bkbpZsh fJbkek ;h,<br />

fe;/ ekoB pdwk;aK B/ d' f;gkjh wko fds/ s/ j[D Gkoh frDsh ftu g[b; Xo geV eo<br />

ojh ;h. uhe fubkjN s'_ pue/ T[j fJe jt/bh ftu tV frnk, wkbe B/ jZE fwbkfJnk,<br />

g[ZfSnk- e'Jh riap dh uhia fdyktK? fJe e[Vh n?. d/fyU iok. ;Zdk G/fink sK e[Vh Budh<br />

j'Jh ewo/ ftu nkJh s/ rkje B{z ;bkw fejk.<br />

- s{z ? s{z sK fBeh fijh pkbVh j?_ ? tkB B/ fejk.<br />

- Bjh_ HHH w?_ ;'bK ;kb dh j' rJh nK.<br />

- fJE/ ed'_ nkJh?<br />

60


- fJe ;kb gfjbK.<br />

BhbhnK nZyK tkbh e[Vh ;[jDh ;h. fsZyhnK SkshnK fJT[_ brdhnK ;B fit_/ bVfdnK j'fJnk<br />

e'Jh d't/_ T[ZrbK fto'Xh tZb ;/X/.<br />

tkB B/ fejk- s{z ;[jDh j_?. e[Vh y[;a j' rJh s/ fejk s{z th ;[jDk j_? c{ o{. s?B{z<br />

w/o/ Bkw dk fet/_ gs? ? -s{z ;kok fdB X[Zg/ yb'sk g/_N eodk j[zB?, b'e nkg; ftu rZbK<br />

eofdnK s?B{z c{o{ efjd/ ;[D/ w?. s{z N'g th Bjh_ gkT[_dk. d/y s/ohnK nZyK s/ f;o X[Zg<br />

ekoB fezB/ bkb B/. - w/ok Bkw tkB j?, s{z tkB Bh_ efj ;edh? e[Vh B/ fejk- Bk Bk.<br />

c{o{ tXhn?.w/ok Bkw oS?b n?.<br />

- ft;eh wzrtktK? e[Vh B/ g[ZfSnk.<br />

- Bk tkJhB mhe n?. w/o/ e'b pj[s/ g?;/ Bjh_.p'sb nk rJh sK oS?b B/ fejk- w/o/ ewo/<br />

ftu ubd/ nK. T[E/ ghth_. ewo/ ftu nk rJ/. tkB wzih s/ p?m frnk. ezB dh fwZmh b?e/<br />

oS?b B/ fejk- s/o/ fBe/ fBe/ ezB fezB/ ;[jD/ B/ c{o{. fJe wjhB/ pkd w/o/ e'b e'Jh rkje<br />

nkfJn?. s{z jo oks nkfJnk eo c{o{. tkB B/ fejk- feE/, w/o/ e'b J/B/ g?;/ feZE/ ? e[Vh B/<br />

d't/_ ezB jZEK ftu b?e/ fejk- w/oh ehws gzi coKe j? c{o{. fi; fdB s/o/ e'b gzi coKe<br />

Bk j'D fJe ezB d/ ikJh_. d't/_ y[{p jZ;/.<br />

tkB ikD bZrk, e[Vh B/ fejk- id'_ fdb eo/ w/o/ e'b nkfJnk eoh_ c{o{. j'o fe;/<br />

e[Vh e'b Bh ikDk. mhe?<br />

fBoftxB T[;dk ezw ufbnk, J/BhnK s;thoK j' rJhnK fe ewok Go frnk, T[;B/<br />

fJe ckbs{ ekB; s/ oZyDhnK ;a[o{ eo fdshnK sK j'Nb wkbe B/ fJ; dk tkX{ feokfJnk<br />

wzfrnk. tkB B/ nkgD/ nkg B{z fejk- i/ w/o/ e'b g?;/ j[zd/ w?_ nkgDhnK ;kohnK s;thoK<br />

wfjzr/ Gkn yohd b?_dk. g?;/ th s/ s;thoK th, d't/_ w/o/ e'b ofj iKdhnK. T[;B{z w'gk;K<br />

dk tke :kd nkfJnk, -ebkeko dk jo jZe j? T[j nkgDk BtK ;z;ko f;oi/ fijVk fd;d/<br />

;z;ko s'_ tXhe ;[jDk, tXhe ;kdk, Xotk; fdzdk j't/ s/ fd;d/ s'_ tXhe n;bh j't/_.<br />

- eh J/Bh tZvh frDsh ftu s;thoK pDkJh ikDk mhe j? ? T[;B/ nkgD/ nkg B{z<br />

g[ZfSnk, go fJ; ftu w/ok eh t;, s/iah Bkb fynkb nk oj/ B/, s/iah Bkb nkg/ poZ;a uZbh<br />

iKd?, j[D iiap/ wiap[{s B/, j'D fdT[ i' j[zd?, fJe fdB nkJ/rk id'_ iiafpnK s'_ w[es j'<br />

iktKrk, c/o p?m iktKrk u[gukg. jkb/ ezw pE/ok fgn? eoB tkbk.<br />

vkehnk o{b?_ nkgD/ w[zv/ Bkb feXo/ ik fojk ;h, o;s/ ftu tkB g/_N eodk d/fynk.<br />

vkehJ/ B/ fejk- w?_ nkoN tZb'_ e'oK jK ;qhwkB, i/ nkfrnk fdT[ sK d//y btK fJj eh<br />

efonk eod/ j'?<br />

- jK y[;ah Bkb o{b?I.<br />

- s/o/ fuso/ y/s fpbe[b n;bh brd/ B/ tkB. w?_ fiBQK y/sK ftu'_ dh bzx e/<br />

nkfJnK, T[jh sK jB fJj, fJE/ w/oh Sksh ftu e[M ezp foj? tkB, p/;ae jZE bke/<br />

d/y b?. y/s ftubh c;b eZNh ikt/rh tkB, y/s ;[zB/ j' ik<strong>Dr</strong>/, s/oh fJj c;b i[r'<br />

i[ Zr nNZb oj/rh. w?_ nBgVQ pzdk nkoN pko/ Bjh_ ikDdk, J/Bk ikD frnK fe s{z<br />

ewkb n? p;. id'_ w? _ S'Nk j[zdk ;K, T[d'_ w?B{z oZp wfj;{; j'fJnk eodk ;h, ;wK<br />

phsD Bkb T[;dh ;aeb X[zXbh g? rJh, nZi c/o s/o/ ekria T[go fdZ; frn?. w/oh<br />

sBykj xZN n? Bjh_ sK w?_ e'Jh s;tho yohd b?_dk.<br />

- w?_ fe;/ fdB s/oh s;tho pDk e/ s?B{z frcN d/ e/ iktKrk.<br />

- ;qhwkB fJj d;', fJ; ;z;ko s'_ fpBk th e'Jh j'o d[BhnK j? ?<br />

- fJj sK w?B{z pj[s gsk Bjh_ go brdk fJT[_ j? fit/_ pZ;K s/ o/bK, ;kB{z fJe s'_<br />

d{ih EK b? iKdhnk jB, fJ;/ soK NkJhckJhv, sgfde s/ gb/r ;kB{z fJe d[BhnK<br />

ftu'_ u[e e/ d{ih ftu b? iKdhnK jB.<br />

- s[;h_ w/oh s;tho Bjh_ pDkT[r/ ;qhwkB feT[_fe fij' fij/ pd;{os pzd/ s[jkB{z ukjhd/<br />

jB w?_ T[Bk pd;aeb Bjh_.<br />

tkB jZ; fgnk- s{z oZp tor?_. oZp d/ fJj' fijh dkjVh s/ w[ ZSK B/.<br />

61


- s[;h_ wiake Bk eo' ;qhwkB, eZbQ ;akwh ;kv/ xo ykDk ykD nkT[Dk. pj[s e[M sK Bjh_<br />

j'Dk, go i' th j?, nkT[Dk io{o.<br />

nrb/ fdB ykDk yKfdnK vkehJ/ B/ fejk- w?_ i[nkBh ftu fogpbheB j[zdk ;h. w?B{z brdk<br />

j[zdk n;h_ okfinK eoe/ rohp nK. b'eszso ftu ;ko/ pokpo j'<strong>Dr</strong>/. go e[M th Bjh_<br />

pdfbnk, T[jh e[M ;G. w? _ nBgVQ jK ;qhwkB, i/ w?_ gfVQnk j[zdk ;akfJd fJBQK rZbK pko/<br />

gsk bZr Jh iKdk. tkB jZf;nk- w?_ th nBgVQ nK. w?B{z th e'Jh gsk Bh brdk fJ; ;ko/<br />

ek;/ dk.<br />

;'uD bZrk- J/Bk ezw fet/_ eoh ikBk? w?B{z :ehB n? woB fgS'_ id'_ w/ok fi;w<br />

bZeV tKr nkeV ikt/rk, w/ohnK T[rbK T[d'_ th g/_N eoB tk;s/ Bow, Bkiae ofj<strong>Dr</strong>hnK.<br />

j'Nb dk ewok szr ;h s/ wfjzrk th. ;odhnK ftu T[j chbvtoe sK eo Bjh_<br />

;e/rk, fJ; bJh i/ e'Jh ;;sk fijk xo fwb ikt/. T[; B/ vkehJ/ dh wdd bJh. fJe<br />

xo bZG frnk.vkehJ/ B/ fejk- s[;h_ rZb Bk efoT[. s[jkB{z ;"d/pkiah Bh nkT[_dh. xo<br />

d/fynk sK tkB B/ fejk- J/Bk tZvk xo Bh w?_ b? ;edk, g?;/ Bjh_. feokJ/ dh rZb j'D<br />

bZrh. wkbe B/ g[ZfSnk- gfjbK fJj dZ;', fezBk fuo oj'r/? tkB B/ fejk- xZN' xZN S/<br />

wjhB,/ go tX th j' ;ed?. wkbe B/ fejk- nZSk? S/ wjhB/ ? gzdoK coKe finkdk sK<br />

Bjh__ ? ;"dk j' frnk, J/Bk ;;sk ? j'Nb d/ you dk shik fjZ;k.<br />

gkb r'r?_ dk ys nkfJnk- eoia/ ekoB i/bQ dh jtk yk e/ nkfJnK, b?fjD/dko B/<br />

w/ohnK s;thoK B{z izdok wko oZfyn?- g?;/ d/ ikJh_ s/ fJj euok b? ikJh_. w/oh jkbs wzrs/<br />

torh j' rJh j?_.<br />

gVQ e/ tkB o' fgnk. J/Bk ;akBdko ebkeko, T[j ebkeko fi; d/<br />

w'fYnK T[go Gfty d/ ;[cB/ ozrK ftu ozr/ j'J/ B/, T[;dk fJj jkb.iwkB/ s/ bZy bkjBs.<br />

T[; B{{z fJe rZb ;[ZMh. i/ r'r?_ fJE/ nk ikt/' ? v/Y ;" ftu d'tK dk r[iakok uZb ;ed?.<br />

T[; Bkb ofjDk fJT[_ j't/rk fit/_ ;[or ftu ojhJ/, T[;s'_ fezBk e[M f;ZyD B{z fwb/rk, s/<br />

v/Y ;'" feT[_? r'r?_ g/_fNzria G/idk oj/rk EhU B{z, T[;dhnK feosK sK fteD bZr rJhnK B/,<br />

EhU d' ;" th G/i ;ed?. d/yd/ nK.<br />

vkehnk nkfJnk. ykbh e?Bt; d/y e/ g[ZfSnk- eh pDkT[r/ ;qhwkB?<br />

tkB B/ fejk- gsMV. nkj, d/y, fJE/ fJ; gk;/ ;o{ d/ doysK dh esko j'J/rh, p'sbK<br />

tor/ ;o{ fJE/, u?;BN d/ ghb/ gZfsnK tkb/ doys, E'V/Q e[ fBzp{, MkVhnK dh tkV fJXo'_<br />

T[Xo ikJ/rh, n?E/ o/s, n?E/ xkj j'J/rk, nkj grvzvh ik ojh j?. T[go Bhbk ykbh<br />

nkek;a.<br />

- tkj ;qhwkB tkj. s[;h_ riap j'. ykbh ekria T[go s[;h_ g[{ok pkr fdyk fdsk, s[;h_<br />

nzB/Q B{z nZyK d/ ;ed/ j'. ewkb.<br />

EhU B/ r'r?_ d/ feokJ/ dk gqpzX eo fdsk. E'VQ/ e[ g?;/ tkB B{z tkX{ you/ bJh G/i/. ozr<br />

ns/ ekria G/i/. tkB B/ g{oh ikB bke/ T[;dk p?vo{w ;ikT[Dk ;a[o{ ehsk. y[d Gz[i/ ;"<br />

bt/rk, T[;skd dk ewok tXhnk j'Dk ukjhd?.<br />

rowh dh o[Zs nkJh, ;[oiw[yh fyV/, e?Bt;K s/ T[so/ s/ Bkb jh nk T[sfonk gkb<br />

r'r?_. wkbe wekB B/ ufjefdnK fejk- w?_ s[jkB{z d/fyn? ;qhwkB, gfjbK d/fyn?.<br />

- feE/? - s[;h_ tkB B{z nkgDh g/_fNzr G/ih ;h, w?_ d/yh ;h. s[;h_ ;akBdko g/_No j'<br />

;qhwkB.<br />

tkB ns/ r'r?_ ebk dh fET{oh T[go fJe d[{i/ s'_ T[bN j[zd/. fijV/ ebkeko ns/ fijVh<br />

;a?bh tkB dh wBg;zd, r'r?_ T[; d/ fybkc. fiBQK w;fbnK T[go T[j ;fjws j[zd/, T[BK dh<br />

;fjwsh d/ ekoB th fJe d{i/ d/ T[bN j[zd/.<br />

-s?B{z edh g/_fNzr eoBh Bjh_ nkT[_Dh tkB. s{z e[dos dh Beb feT_[ eod?_? e[dos<br />

B{z d/y. fco tkg; xo nke/ mzY/ fdwkr Bkb mzY/ y{B Bkb T[sko.<br />

62


- mzYk fdwkr? feT[_ ? w?_ fJE/ row y{B ns/ row fdwkr tk;s/ J/vh d{o<br />

nkfJnk. w?B{z rowh dh b'V j? mzY dh Bjh_. g?fo; Bjh_ ukjhdk.<br />

- d{ik gouko eoBk SZv d/. gouko eoB? sK uou ftu ikj. g/fNzr gqtuB Bjh_<br />

eodh, ejkDh Bjh ;[DkT[_dh, fd;dh j'Jh th nfdq;aN j?. fJ; dk nkgDk e"Jh<br />

cb;ck Bjh_ j[zdk, e/tb ;NkJhb j[zdk j?. y?o s/oh woiah. nZi s/ohnK e'm/ tkbhnK<br />

e'b ubKr/.<br />

- mhe n?. go oS?b w/oh j?. T[; tZb d/yDk th Bjh_. mhe?<br />

;akwh d't/_ jt/bh ftu rJ/. oS?b d"Vh nkJh s/ tkB dh r'd ftu p?m rJh. jt/bh d/<br />

wkbe b{Jh Bkb r'r?_ dh tkech eotkJh. b{Jh B/ fejk- ;qhwkB w?_ fgSb/ ;kb g?fo; s'_ d'<br />

s;thoK yohd fbnkfJnk ;k. iok d/y'r/? r'r?_, b{Jh Bkb ubk frnk s/ oS?b tkB B{z<br />

nkgD/ ewo/ ftu b? rJh. tkB B/ fejk- w?_ fJE/ S/ wjhfBnK s'_ nk fojK, w?B{z sK b{Jh B/<br />

s;thoK d/yD bJh edh fejk Bjh_. oS?b jZ;h -s?B{z g/_No e"D ;wMd? c{o{? s{z wjhfBnK<br />

pkd nkfJn?_. w/oh :kd Bh_ nkT[_dh?<br />

- Bjh_ fJj rZb Bjh_ oS?b. w/o/ e'b g?;/ Bjh_ j[zd/.<br />

T[;B/ d't/_ ezB nkgD/ jZEK ftu b?e/ tkoh tkoh u[zw/. fezB/ ;[jD/. i/ fes/ j' ;edk,<br />

fJE'_ eZN e/ fJj w?_ nkgD/ f;o T[go f;T[_ b?_dh.<br />

e'Jh jZf;nk ;h fe o'fJnk, gsk Bjh_. jkb ftu'_ uheD dh nktkia nkJh. tkB ns/ oS?b<br />

T[Xo s[o gJ/. r'r?_ co;a s/ fvfrnk fgnk o' fojk ;h. tkB B{z d/y d/ efjD bZrk- nkj<br />

d/y HHHH ezX T[gobhnK d' s;thoK d/y. b{Jh, r{gbia ezgBh s'_ yohd e/ fbnkfJn?. t/;tktK<br />

d/ e'm/ sZe sK gj[zu/ nkyo. j'o EktK s/ th g[ZiKr/. T[j dotkfiU pkjo GZiD bZrk sK<br />

tkB B/ g[ZfSnk- feZXo uZfbn? j[D?- vkeykB/. nkgD/ Gok B{z N?bhrqkw d/D.<br />

nrbh ;akw tkB dhnK s;thoK d/y e/ r'r?_ B/ fejk- ;koh T[wo Bjh_. ;koh<br />

T[wo s?B{z poZ; ubkT[Dk Bh nkT[dk. nkgD/ f;o ftu'_ vZu fdwkr eZY d/ tkB, d[BhnK<br />

ep{b eo bJ/rh,<br />

- fJj w/ok ;N{vhU j? ;qhwkB, w/ohnK s;thoK. w?_ wBia{o BkwBi{o B{z bZs Bh<br />

wkodk. fit/_ fdb eo/ s{z behoK wko, w?_ s?B{z ed/ N'fen? ?<br />

- s?B{z sK g';Nekov dh ;N?_g ft;wkfds eo fdzdh n? w{oy tkB, s?B{z eh gsk d/rk<br />

eh eh g/_N eo fdzd?.<br />

- d/rk eh uhia? fwSb/ dk ezw d/fyn? ?<br />

- fwSb/? iiapksh HHH gkrb HHH T[j eh eo ;ed? ?<br />

- fwSb/ w/ok o{jkBh T[;skd j?, w/ok fgsk, ;wfMnk?<br />

T[jB{z Bk s?B{z ozrK d/ w/b dk e'Jh gsk Bjh_. ozrK ftu ;[cB/ GoB/ j[zd/ B/,<br />

ozrK s'_ go/v Bjh_ eotkJhdh por/vhno. fJe rZb s?B{z j'o dZ;K tkB? fijV/ pzd/ w/o/ Bkb<br />

pfj; eod/ B/ T[BQK dk fdwkr fjZb iKd?.<br />

tkB jZf;nk- Xweh d/ foj?_ ?<br />

- Bk ;{uBk d/ fojK.<br />

p/gqtkj j'e/ X[Zg ftu yb'sk tkB XVk XVk g/_fNzr do g/_fNzr eo fojk ;h. edh edh fJe<br />

fdB ftu fszB, ;'udk- eh gsk ihtB fezBk e[ fuo T[gikT{ oj/rk, gZeh c;b ;KGDh mhe.<br />

;wK e?bzvoK dh EK w/ohnK s;thoK okjh_ fwfDnk ikJ/rk. d[BhnK B{z ed'I gsk bZr/rk<br />

d[Bhnk ikD/, tkB B{z ft;atk; j' frnk fe T[j wziab sZe g[Zi frnk j?, ;zg{oBsk sZe. fJj'<br />

ekch ;h.<br />

r'r?_ B/ g?_N eod/ tkB dk fuso pDkfJnk, d/y e/ tkB B/ fejk- jK, fJj jK sK<br />

w?_ jh go fJT[_ brd? fit/_ fe;/ gkrb tkB dh s;tho j't/.d't/_ iD/ j'Nb ftu ike/ ft;eh<br />

ghD bZr/. nukBe tkB B/ g?r tkbk rbk; r'r?_ d/ f;o ftu wkfonk, tZiD fgS'_ iawhB s/<br />

N'N/ N'N/ j'e/ fybo frnk.T[;B/ tkB B{z pkjK ftu u[e fbnk s/ wzi/ s/ fbNk fdsk. s[os<br />

63


;" frnk. nrbh ;t/o T[m e/ fejk- r'r?_ w?B{z wkVk e[ :kd j? fit/_ w?_ eZbQ s/oh p/fJiash<br />

ehsh j't/.<br />

-w?_ s?B{z p/gqtkj fdb Bkb wkc eo fdsk j?. s?B{z gs? w?_ s/o/ s'_<br />

seVk jK? i/ w?B{z r[Z;k uVQ iKdk c/o s/ok eh pDdk? fJe rZb w?_ eoKrk. s/o/ ftjko pko/<br />

EhU B{z dZ;Krk s/ ibdh g?fo; bJh otkBk j'tKrk.<br />

- Bk Bk r'r?_ fJj xo, fJ; xo dh jo/e uhia sK w?_ s/o/ bJh yohdh ;h. w?B{z<br />

SZv ikJ/_rk? tkB B/ wkchnK wzrhnK, jZE i'V/, p[o/ bcia ej/, fco Xweh fdsh, fco o'<br />

fgnk. ghb/ xo ftu iiafpnK dk s{ckB uZfbnk. r'r_? ;koh oks Bk ;"_dk, ;t/o ;ko ;"_<br />

iKdk. T[jB{z brdk, id'_ ;[Zsk j[zBk, tkB w/o/ f;okQD// yb'sk ofjd?, feT[_? fJe fdB<br />

g[ZfSnk- s?B{z j'fJnk eh n? tkB? tkB B/ e'Jh T[so Bk fdsk, fp;so/ s/ b/fNnk, ;_"<br />

frnk.<br />

nrbh oks tkB fco r"r?_ d/ f;okQD/ nk yb'sk, T[uh nktkia ftu T[; B/ fejk-<br />

ikj ;"_ ik tkB. ike/ ;"_ frnk.<br />

nrbh ;t/o tkB B/ ;{g pDke/ r'r?_ B{z eZg fdsk.x[ZN Go e/<br />

r'r?_ djkfVnk- s{z nZy puk e/ w/o/ ;{g ftu g/_N fwbk fds?. tkB jZ; fgnk. ;akwh d't/ e'm/<br />

tkbhnK e'b ub/ rJ/. oS?b nkJh, jZ; e/ efjD bZrh- w/o/ ewo/ ftu uZb c{o{. tkB B/<br />

ejk- Bjh_. w/o/ e'b gzi coKe Bjh_. sK eh c{o{? fJe ezB d/ dJh_. gzi gzi coKe d/ sK<br />

j?r/ fJj. mhe j?, tkB B/ fejk.<br />

xo nkJ/. tkB B/ T[;sok u[Zfenk r[;bykB/ d/ ;ah;a/ ;kjwD/ yb' e/ fJe j[Me/ Bkb<br />

;Zik ezB iV s'_ tZY fdsk.f;o d[nkb/ s"bhnk bg/fNnk, ezB B{z N{Nh j/m X'fJnk. fco ;kc<br />

ekria ftu tb/N fbnk. T[; dh jkbs d/y e/ r'r_? d"V e/ j'Nb ftu ik tfVnk.tkB B/<br />

e'm/ dh xzNhyVekJh. dotkik y[ZbQk, fejk- oS?b B{z G/i. oS?b nk rJh.<br />

- U c{o{. jK dZ; eh rZb n? ?<br />

- w?_ s/o/ bJh s[jck fbnkfJnK.<br />

ekria dh sfj y'bQh sK ezB d/y e/ uhe wkoh s/ p/j';a j'e/ fvr gJh.<br />

tkg; nkgD/ xo nke/ tkB ;__" frnk. nrbh ;t/oh r'r? nkfJnk, xo bkr/ b'eK dh GhV<br />

d/yh. vkehnk o{b?_ xpokjN ftu jZE wb fojk ;h.T[;B/ r'r?_ B{z g[ZfSnk- s{z eh eo fdsk<br />

nkgD/ d';s B{z?<br />

- eh eo fdsk w? ? r'r?_ B/ g[fSnk.<br />

T[j wo frn?. nkj bj{ d/y. co;a s/ g"VhnK ftu y{B jh y{B. r'r?_ ns/ o{b?_ g[b;<br />

nc;o Bkb nzdo rJ/. bj{ fGi/ fp;so/ T[go tkB b/fNnk j'fJnk ;h. r'r?_ B/ jZE<br />

bkfJnk, fi;w row ;h, d/fynk, fdb XVe fojk ;h. gkb B/ g[b; B{z fejk- w?_ ubdK,<br />

w/o/ ;kjwD/ fJ; dh jkbs yokp j' ikt/rh. j;gskb b? ikT[. i/ w/o/ pko/ g[ZS/ sK efjDk<br />

g?fo; ubk frn?. pZxh ftu fpmk e/ j;gskb ik oj/ ;B, vkehnk Bkb Bkb d"V fojk<br />

;h.<br />

vkeNo B/ iayw ;kc ehsk, dtkJh bkJh, gZNh ehsh, ewo/ ftu'_ jo/e uhia u[e bJh<br />

rJh. nkokw eo/, pkjo'_ skbk bk fdZsk. fdB Yb/ id'_ vkeNo Bpia d/y fojk ;h, ikr<br />

fgnk, g[ZfSnk- w?_ feE/ jK?<br />

- j;gskb ftu, vkeNo B/ fejk. T[j nkgDk jZE ;Zi/ ezB tb fbikD bZrk sK<br />

vkeNo B/ jZE cV fbnk.<br />

- T[j, :kd nkfJnk. ezB ;h fJE/.<br />

- iayw tZvk Bjh_. S/sh mhe j' ikJ/_rk.<br />

- w/ok d';s feE/ n? ?<br />

- g?fo; ubk frn?.<br />

- fJj ewok fpbe[b ykbh feT[_ j? vkeNo?<br />

- sK fe s{z pu ;e/_.<br />

64


- pu ;eK? fe;s'_ yso? w?B{z?<br />

- s/o/ s'_. y[{B finkdk tr frn?, e[M ewi'aoh oj/rh, pkeh mhe n?.<br />

- nZSk, mhe n?. ;wM frnk.<br />

nrbh ;t/o Bhd'_ ikfrnk sK f;okQD/ EhU p/?mk ;h, ghbk fujok bkb nZyK. tkB dh Biao<br />

EhU s/ gJh, r'fvnK Gko iawhB s/ p?m e/ EhU B/ tkB dk jZE cV e/ pko pko u[zfwnk,<br />

iako iako o'fJnk, T[uh T[uh, pZfunK tKr.<br />

- fJE/ ojh_ EhU, ikJh_ Bk. id'_ w/oh nZy y[bQ/, w/o/ ;kjwD/ s/ok<br />

fujok j'Dk ukjhd?. mhe? s?B[z fe; B/ dZf;nk?<br />

- r'r?_ B/. sko fwbh. T[dh_ No/B cV e/ fJE/ gj[zu frnk.vkeNo B/ dZf;nk fJj<br />

;B;No'e n?, Bzr/ f;o s{z X[Zg/ g/_N eodk fojk. fJE/ eJhnK B{z j' iKd?. s{z okih j'<br />

ik s?B{z y[;aypoh ;[DkT[_rk.vkeNo ubk frnk, sK tkB B/ fejk- ;[Dk j[D y[;aypoh.<br />

- w?_ fJe vZu e[Vh bZG bJh i'jzBk pzro. neb ;aeb nkgDh wK torh n?.<br />

gfjbK sK w?B{z fJeZbk ofjD dh nkds ;h go id'_ fJe ;kb s{z w/o/ e'b ofj e/ fJE/<br />

nk frnk fco w/ok fdb Bh bZrk.<br />

- EhU, d[y s'_ fpBk w? s?B{ eh fdsk?<br />

- s{z nk frnk sK w?B{z :kd nkT[_dk - fJE/ s/o/ iZ[s/ gJ/ j[zd/, fJE/ e?Bt;, fJE/ ozr<br />

s/ ozrK dh y[;ap{.<br />

o{b?I vkehnk jo ;akw r[bd;sk b?e/ jkiao j[zdk.<br />

g{oh j';a gos nkJh sK vkeNo B/ EhU B{z fejk- s{z ikj j[D. e'Jh ysok Bjh_.<br />

s/oh EK w?_ jK j[D fJE/, w?_ th fJ; dk Gok jK. EhU ubk frnk ewo/ ftu w/ia e[o;h,<br />

iZr rbk; fNek fds/. vkeNo B/ fejk- T[m tkB pkjo ubd/ nK skiah jtk ftu,<br />

;zGb e/, d/yhI bZsK Gko u[Ze ojhnK B/? ;G mhe j?. pkjo fBeb nkJ/.<br />

- ;Zu dZ; tkB, s{z nfijk feT[_ ehsk? vkeNo B/ g[ZfSnk.<br />

- gsk Bjh_ vkeNo.<br />

- s{z T[d'_ eh ;'u fojk ;h?<br />

- w?_ ? w?_ e[M ;'funk jh Bjh_ vkeNo.<br />

jcs/ e[ pkd tkB vkeNo ;kjwD/ p?mk rZbK eo fojk ;h sK w/ia T[s/ T[;sok fgnk<br />

d/fynk, uZ[e e/ y'bQ fbnk, fejk- vkeNo s/oh dkjVh tZXh j'Jh n?, ej/_ sK ;a/t eo<br />

fdnK?<br />

- j/mK oZy, fJ; B{z j/mK oZy, vkeNo B/ fejk.<br />

- w?_ pj[s tXhnk ;a/t eodK vkeNo, fdyktK?<br />

- s[os pzd eoe/ w/ia T[go oZy tkB. vkeNo fuZbkfJnk. tkB B/ T[;sok pzd eoe/<br />

w/ia s/ oZy fdsk.<br />

- w?_ g/_N eo fbnk eoK vkeNo? fJ; soK p?fmnK w/ok ;wk Bh bzxdk. vkeNo B/<br />

nkfrnk d/ fdsh, j";bk nciakJh tk;s/, Bkowb eoB tk;s/ vkeNo B/ fejk- w/oh<br />

s;tho pDk d/j tkB.<br />

tkB B/ y{p;{os g'oNo/N fuso fdsk, vkeNo B{z fdzfdnK fejk- fJj ep{b eo'<br />

vkeNo. w/o/ e'b j'o e[M d/D B{z Bjh_ j?. vkeNo B/ s;tho dh dkd fdsh, Åa[eokBk<br />

eofdnK fejk- ;z;ko d/ ;G s'_ tZv/ fusoeko B/ w/ok fuso pDkfJn?. fJ; s'_ tXhe ;akB<br />

eh j' ;edh j? ? tkB y[;a j' frnk. nkgDh e'mh ftu fbik e/ T[; EK s/ fuso Nzr fdsk<br />

fiE/ ezX ftu so/V nkJh j'Jh ;h. vkeNo s/ T[;dh phth fuZso d/y d/y d/o sZe jZ;h<br />

rJ/.<br />

tkB B{z fGnkBe nktkiaK ns/ vokT[D/ fdq;a fdZ;D bZr iKd/. ektK d/ Mz[v Bkb<br />

nkek;a ekbk j' iKdk s/ T[j tkB dk wk; B'uD bZr iKd/. vkeNo B;a/ dhnK r'bhnK d/<br />

fdzdk. vkehnk T[;B{z edh xo edh j'Nb ykD/ tk;s/ b? iKdk. tkB B/ fejk- o{b?_ fJj sK<br />

65


w?B{z gsk ;h fe bZs pKj N[ZN ikt/, c/o mhe j' iKdh n?, N[ZND s'_ pkd fdwkr th mhe j'<br />

;ed? fJj w?B{z gsk Bjh_.<br />

fJe fdB oS?b B{z fwbD frnk, fejk- wkc eoh_ e[VhJ/. w?_ s/ok fdb d[ykfJnk.<br />

e[Vh p'bh- s{z e'Jh gfjbk Bjh_ c{o{. s/o/ tor/ j'o th pj[s jB fdb d[ykD tkb/.<br />

Bkowb j'e/ fco g/_fNzr eoB bZrk. vkeNo e'b uZeo brdk.<br />

vkeNo B/ fejk- t?;/ sK ;ko/ Jh ebkeko n;kXkoB jZd se iiapksh j[zd/ jB, i/ T[j ;kv/<br />

tor/ j'D c/o ebkeko fet/_ j'D? go s?B{z pu pu e/ ofjDk gt/rk tkB. tZvh T[s/iBk wko{<br />

j[zdh j?. fJj pzd/ B{z b? p?mdh j?.<br />

-w?B{z gs? vkeNo. w?_ T[; o;s/ T[s/ uZb fojK s/iah Bkb fijVk w"s sZe g[Zidk j?.<br />

go ukok Bjh_, g/_N Bjh_ eodk sK th w"s j?. fJe nkofN;N g/_N Bk eo/ fco fiT[Dk fe;<br />

ezw? w?_ g/_N eoKrk.<br />

fpBk Bkrk T[;B/ fJ; ntXh ftu ;?_sh fuZso pDkJ/. EZe frnk. e[o;h s/ p?m frnk,<br />

;kok fdB p?mk fojk, ;akwh j'Nb tZb s[o fgnk, ;{g dk nkovo fdZsk. T[; B{z y"cBke<br />

nktkiaK fco ;[DkJh d/D bZrhnK. ;{g dk eN'ok co;a s/ gNek e/ djkfVnk- fJ; ;{g ftu<br />

iafjo feT[_ gkfJn? ? w/o/ esb dh :'iBk? ;[oZfynk eowukohnK B/ iZck wko e/ pZxh ftu<br />

;[ZN fbnk s/ j;gskb ftu SZv nkJ/. nZm gfjo pkd j';a gosD bZrh. rZbK eoB bZrk.<br />

fco s[oB fcoB bZrk. ;kok ;afjo T[; B{z ikD frnk ;h. pZu/ c{o{ c{o{ efje/ d"V iKd/,<br />

c{o{ d{ik ezB ;kB{z d/ d/? eZN/ ezB d/ NZg/ i'V i'V rkT[_d/-<br />

c{o{ B/ eZN fbnk ;Zik ezB.<br />

yZpk th ikJ/rk rZb w/oh wzB.<br />

o"bk gkU NZb yVekU<br />

Bk rZb ;[Ddk Bk NzB NzB..<br />

c{o{ c{o{, j' frnk efjo.<br />

c{{o{ d/ ;{g u g? frnk iafjo.<br />

tkB uhfenk- d'Vd/ j' fe Bjh_ ;a?skB'? p[oh wko wkoKrk i/ Bk jN/. GZi ikT[.fJj nkyfdnK<br />

T[;B/ nkgDhnK t;s{nK j/mK rbh ftu ;[ZNDhnK ;a[o{ eo fdshnK. pZu/ sK d"V rJ/ go<br />

T[; B/ e'Jh uhia Bjh_ SZvh. X/bk X/bk i'V e/ yohdhnK ;kohnK t;sK j/mK trkj wkohnK,<br />

;D/ e?Bt;K, ozrK s/ poZ;aK d/.<br />

BZp/ pzfdnK B/ ;afjo d/ w/no B{z noih fbyh, -n;h_ nkobh d/<br />

t;Bhe p/Bsh eod/ jK ;qhwkB fe ftB;?_N tkB rkr Bkw dk pzdk gkrb j' frn?. i/<br />

T[;B{z pzd Bk ehsk, d[oxNBk xN ;edh j?. g[b; nkJh, i/bQ ftu fJeZb/ B{z pzd eo<br />

fdZsk, pkjo gfjo/dko bk fdZsk. id'_ T[;B{z j';a nkJh sK fejk- vkeNo o/ B{z fwbk fdT[?<br />

f;gkjh B/ fejk- Bjh_. fco fejk- e[M ekria s/ fJe g?Bf;b d/ fdT[. w? nkgD/ Gok B{z<br />

ys fbyD?. f;gkjh B/ fejk- nkfrnk Bjh_.<br />

vkeNo o/ B{z gsk bZrk, y[d uZb nkfJnk, fejk- s/o/ bJh nfijk toskok mhe Bh<br />

tkB. fJe tko i/ i/bQ d/ vkeNo B/ fby fdsk fe s{z gkrb j?_ c/o ;koh T[wo tk;s/<br />

izdok tZfink ;wM. w?_ s?B{z ibdh S[vk e/ nkgD/ e'b b? iktKrk. tkndk.<br />

-EhU B{z ypo Bh eoBh vkeNo. T[;dk ftnkj B/V/ j?. ;G ;ZfsnkBk; j' ikJ/rk. w?_<br />

nkg fumh fbyKrk fe ezw ftu o[fMnk j'D eoe/ ftnkj ftu ;akwb Bjh_ j'tKrk, pkd ftu<br />

i;aB wBktKr/. vkeNo, s[;h_ w?B[z{ nkgD/ j;gskb ftu ed'_ fbikT[r/?<br />

- fJ; tkoh nkgD/ j;gskb ftu Bjh_. d[{i/ ftu fbiktKr/.<br />

- T[; gkrbK tkb/ ftu? go w?_ sK mhe nK? w?_ Bh T[E/ ikDk T[E/ sK w?_ gkrb j'<br />

iktKrk.<br />

66


- Bjh_ tkB, s{z fpbe[b mhe n?_. rZb fJj j?, fit/_ fi;wkBh fpwkohnK j[zdhnK B/ T[;/<br />

soK fdwkrh th jB. osk e[ e'Jh g/u fYZbk j' frn? s/ok, T[E/ pV/ f;nkD/ vkeNo<br />

B/, p; g/u e; d/<strong>Dr</strong>/.<br />

- w?B{z g/_N eoB d/<strong>Dr</strong>/?<br />

- feT[_ Bh? i' woiah eoh_. p; nkgD/ nkg B{z iaywh Bk eoh_ c/o ;G mhe.<br />

- go fJ; ;?Zb ftu'_ w?_ fet_/ fBebKrk, i/bQ ftu'_?<br />

- w?_ fbiktKrk. w?_ iwkBs Go fdsh j?. w/o/ Bkb s?B{z G/i d/<strong>Dr</strong>/.<br />

vkeNo tkB B{Pz fojk eotk fbnkfJnk, pZxh ftu fpmk e/ gkrbykB/ tZb uZb fgnk.T[uh<br />

gjkVh T[gZo fJe fJwkos ;h. vkeNo B/ dZf;nk- fJE/ gfjbK uzrh nkpkdh ;h edh tkB.<br />

dfonk ftu jVQ nkfJnk sK gkDh fJE/ sZe nk frnk fiE/ nkgK j[D yVQ/ jK. ;G y/v<br />

ysw, nj[ j;gskb Jh;kJh nk;aow j[zdk ;h. T[E/ vkeNo s/ Bo;K uzrhnK jB. b'j/ dk<br />

tZvk r/N y[ZfbQnk, d't/_ nzdo rJ/, nzdobk vkeNo B/V/ yb'sk ;h, d[nk ;bkw j'Jh, o/ B/<br />

fejk- fJj wohia Bjh_ vkeNo g/o'_, w/ok fwZso j?, ;akBdko g/_No. fJ; dk T[t/_ fynkb<br />

oZyDk fit/_ w?_ oydk ;h. fJj efje/ vkeNo o/ ubk frnk s/ gkrbykB/ dk b'j/ dk tZvk<br />

dotkiaK mkj pzd j' frnk.<br />

fi; tkov ftu tkB B{z oZfynk frnk T[j Eov ebk; o/bt/ t/fNzr o{w tork ;h.<br />

gkrb f;o s/ N'gh, jZE ftu ;'Nh cVh fJXo T[Xo x[zwd/ ofjzd/ fit/_ rZvh p; nkT[D jh<br />

tkbh j? s/ ;tko j'e/ T[j nkg' nkgD/ fNekfDnK s/ ub/ ik<strong>Dr</strong>/. tkB B/ d/fynk frnkoK<br />

pzd/ T[; u[ZbQ/ tZb jZE c?bk e/ nZr ;/e oj/ ;B fi; ftu nZr Bjh_ ;h. e'Jh BtK pzdk<br />

nkfJnk j?, fe;/ B/ Bjh_ d/fynk. nkg; ftu th e'Jh rZb Bjh_ eo fojk ;h. tkB tkov<br />

s'_ pkjo fBefbnk, T[; EK ftjV/ ftu ubk frnk fiE/ vkeNo g/o' e[o;h s/ p?mk ;h, tkB<br />

th B/V/ p?m frnk. vkeNo B/ fejk- gfjbK w?_ ;oho dk fJbki efonk eodk ;K j[D<br />

o{jK mhe eodk j[zBk. fJe' rZb n?.<br />

- s[;h_ wB'o'rhnK d/ vkeNo j'.w?_ nkgDk ezB feT[_ eZN fbnk ;h g/o'_?<br />

- fJj e'Jh yk; xNBk Bjh_. ezB d/ szs{ pj[s Bkiae j[zd/ B/. gkrb B{z nihp ntkiaK ;[Dh<br />

iKdhnK B/, T[jB{z bZrD brd? fe ezB eZND Bkb ntkiaK nkT[DhnK pzd j' ik<strong>Dr</strong>hnK.<br />

- s/ fJ; dk fJbki eh j? vkeNo?<br />

- fJbki? jcs/ ftu d' tko row gkDh Bkb fJ;aBkB.<br />

- j'o w_? eh efonk eoK vkeNo?<br />

- Bk gVQ, Bk p'b, Bk ;'u, Bk dbhbpkiah eo. ;aKs ofj. i/ s/ok<br />

pkJhpb gVB B[z fdb Bjh_ eodk, w?_ f;;No B{z efj fdnKrk s?B{z wip{o Bk eo/.;akw dk<br />

ykDk gzi ti/ fsnko j' iKd/?. xzNh tidh j[zdh n?. p; fJ; ihtB Bkb fJe-;[o j'ik, c/o<br />

ibdh okiah j' ikJ_/rk.<br />

oks gJh, ;ko/ iD/ nkg' nkgD/ fp;sfonK s/ ik b/N/. tkB d/o se ikrdk fojk, gsk Bjh_<br />

ed'_ Bh_d nkJh. ;t/o t/b/ T[; dh Bh_d fJe gkrb dhnK f;;ehnK ekoB y[ZbQh.<br />

o'Dk T[uh j[zdk frnk s/ uheK nkek;a sZe g[Zi rJhnK.fJe i[nkB oI'_dk oI'_dk T[fmnk,<br />

tkB B{z fejk- w?_ g?;/ y'jD bJh esb Bjh_ ehsk ;qhwkB. w/oh sbk;ah b? bT[. w?_ sK<br />

tehb nK. w?_ sjkv/ e/; bVB bJh th fsnko nK. g[bh; B/ M{m/ e/; ftu c;k fbnk.<br />

tkB B{z gsk Bk brk eh eo/. nkb/ d[nkb/ d/fynk. pkeh pzd/ r{VQh Bh_d ;[Zs/ gJ/<br />

;B. ;t/ok j'fJnk. fJe fJe eoe/ gkrb T[md/ rJ/ s/ p[M/ u[bQ/ d[nkb/ i[Vd/ rJ/. tkB<br />

;'uD bZrk- fJ; ;/IN gkb Bkw d/ nk;aow ftu gkrb jB, w?B{z fJE/ feT[_ SZfvnk frn??<br />

T[j vkeNo dh e'mh tZb ikD bZrk sK e[Zs/ d/ o'D dh nktkia ;[Dh, Bjh_ HHH pfxnkV dh<br />

nktkia ;hHHH j'o nr/ frnk sK d/fynk fJe gkrb n;wkB tZb w{zj eoh fJj nktkiaK eZY<br />

fojk ;h. p[M/ j'J/ u[bQ/ d[nkb/ nZr ;/ed/ pzfdnK T[s/ nktkiK dk e'Jh n;o Bk j'fJnk.<br />

fJe gkrb B/ uke{ dh B'e nkgDh Sksh T[go oZyh s/ uhfenk- w?_ ik fojK.<br />

ypodko. e'Jh Bk o'e/. Skb wko d/ fJe gkrb B/ uke{ y'j fbnk fejk- s?B{z gsk Bh<br />

67


nZi n?stko j?? n?stko tkb/ fdB Bh woBk j[zdk. nZi S[ZNh j?. nZi e[M Bjh_ eoBk. S[ZNh<br />

wBk. eZbQ B{z wo ikJh__.<br />

tkB B/ vkeNo B{z g[ZfSnk- fJj wohia J/B/ ykw';a feT[_ B/ vkeNo? id'_ d"ok g?_d/_,<br />

T[d'_ uhed/ B/ p;. vkeNo B/ dZf;nk- rZbK eoB dk wsbp j[zd? dbhbK d/Dk, fJ; Bkb<br />

T[s/iBk g?dk j' iKdh n?, T[s/iBk dk noE j? d"ok. fJBQK B{z siop/ B/ f;yk fds?- fJe u[Zg<br />

;" ;[y.<br />

- fJj feskpK th Bjh_ gVd/ vkeNo?<br />

- tkB, fJBK B{z, fJBQK d/ nkgD/ ijkB ftu'_ pkjo Bk eZY'. fJj<br />

fBebDk th Bjh_ ukj[zd/. s?B{z :kd j? vokfJvB B/ eh fejk ;h ? fejk- gkrbgB ftu<br />

nBzd j?, fJ; nBzd dh y{ph dk gkrbK s'_ fpBk fe;/ B{z gsk Bjh_. EhU B/ vke okjh_<br />

;a?e;ghno dk fouov d{ik, j?Boh u"Ek, j?Boh gzitK G/i/. Bkb jh ypo fwbh fe T[;B/<br />

ftnkj eotk fbnk, g?eN ftu ozr ns/ poZ;a ;B. vkeNo B/ e?Bt; s/ ;N?_v wzrtk<br />

fdsk. tkB v/Y wjhB/ pkd c/o e[dos d/ nkjw' ;kjwD/ i yb'sk. T[; B{z bZrk fit/_<br />

tkov ftubh w"s dh d[orzX u'_ pkjo nk frn?.pj[s bzwk s/ fgnkok ys fby e/ EhU B{z<br />

G/fink, fbfynk- id'_ S[ZNh fwbh T[d'_ g?fo; nk iktKrk. pE/oh X[Zg d/y bJh.<br />

gkrb, tkov ftu'_ pkjo nke/ u[gukg T[; B{z g/_N eo fdnK d/yd/, fJe dw ykw';a,<br />

;fseko Bkb. gkrbK dh ykw';ah ;[jDh j?.fJj' jB swhia tkb/ b'e don;b.<br />

fJe fdB tkB B/ vkeNo B{z fejk- pkjo w?dkBk ftu ike/ g/_N eo btK vkeNo?<br />

vkeNo B/ fejk- Bk tkB. ysok j?. i/ s?B{z pkjo d"ok g? frnk? fJE/ sK w?_ jK, ;' fceo<br />

Bjh_.<br />

- Bjh_ vkeNo. w?_ ;r'_ okiah j' iktKrk. fJ; pzdhykB/ ftu w?B{z d"ok g? ;ed?,<br />

pkjo ike/ fJe dw mhe mke j' iktKrk.<br />

fwjopkB vkeNo B/ dopkB B{z fJ;akok ehsk, nkgD/ ozrK, e?Bt; ns/ ;N?_v ;w/s tkB B{z<br />

pkjo ikD dh nkfrnk fwb rJh. pj[s y[;a. ;{oi w[yh d/ c[ Zb d/y/ HHH nZi e/tb ;{oi<br />

w[yh ekria T[go T[soBr/. jo o'ia ozr Godk, jo o'ia Bth_ skes jk;b j[zdh. szdo[;s<br />

j'D bZrk.<br />

vkehJ/ o{b?_ s/ vkeNo o/ B{z fwbD uZb fgnk, fco fynkb nkfJnk, gfjbK ghb/ xo<br />

ftu wkbe wekB d/ epia/ ftu'_ s;thoK sK b? nktK. T[; ;akw T[j nk;aow ftu tkg; Bk<br />

frnk. nrbh ;t/o N'J/ ftu w{zj Gko fvfrnk fgnk b'eK B/ n;aow ftu g[ukfJnk. fszB<br />

jcs/ p[yko Bk T[sfonk, p/j';ah ftu nkyh iKdk- ;fsnkBk;, p/Vk roe. Bo;K nkg; ftu<br />

rZbK eodhnK- fJj gkrb j'D eoe/ g/_N eoh iKd/ fe g/_N eoB ;dek gkrb j'fJn??<br />

T[;B{z v/bkeqhe; dk tke :kd nkfJnk- id' w/o/ w{zj ftu dzd Bjh_ ;B, id' w/o/<br />

c/cfVnK ftu ni/ jtk dh nktkikJh ;a[o{ Bjh_ j'Jh ;h, T[d'_ w?_ g/_fNzr bZG bJh ;h. tkB<br />

;'uD bZrk w/oh T[wo phs uZbh, w?B{z ed'_ bZG/rh? T[;B{z ;[B/jk fwfbnk- vkeNo g/o'_ B/<br />

;Zfdnk j?. ubk frnk. ofi;Nov yas nkfJnk ;h. y'fbQnk, EhU dk ;h, uko ;" coKe<br />

;B. J/Bh tZvh oew? ys gfVQnk- fgnko/ tkB, s/oh fJe s;tho uko ;" dh fte rJh,<br />

bkb prhuk, fijVh fgSbh p;zs ftu pDk e/ G/ih ;h. j[D s{z ;ko/ :'og ftu ikJ/_rk. i/<br />

vkeNo nkfrnk d/t/ sK fJBQK g?f;nK ftu'_ fNeN yohd d/ g?fo; nk ikj. s/ok- EhU.<br />

tkB B/ vkeNo ns/ T[;dh gsBh B{z ys gVkQfJnk. y[;a tkg; nk fojk ;h. gsBh<br />

B/ vkeNo B{z g[ZfSnk- eh fJj ;Zu j' ;ed? fe n?B/ g?f;nK dh s;tho fteh j't/? vkeNo<br />

jZ; fgnk- GbhJ/ b'e/ fJ jdk Gok uzr?, fJj B{z mhe eoB? Bk T[jB/. j";bk nciakJh<br />

;jh uhia j[zdh j?.<br />

nrb/ fdB' EhU dh sko nk rJh- y[;aypoh, i'jzBk B/ p/N/ B{z iBw fdsk j?, i' s/ok<br />

Bkw, T[jhQ oZfynk j? ftB;?_N. wK s/ ftB;?_N mhe jB- EhU[. y[;aypoh ;[D e/ g/fNzr<br />

eofdnK nkgD/ nkg B{z fejk- id'_ w/o/ w{zj ftu dzd Bk oj/ s/ c/cfVnK ftu'_ ;kj wZ[e<br />

frnk, w?B[z{ T[d'_ g/_fNzr bZG/rh.<br />

68


;kb pkd T[; B{z gsk bZr frnk fe T[; B{z jo fszB wjhfBnK<br />

pkd d"ok g?_dk j?. j[D id'_ T[; B{z bZSD fd;<strong>Dr</strong>/, nkg/ gbzx s/ b/N ikJ/rk. T[j d/ydk-<br />

Bo;K pko pko Sksh s/ eok; pDk ojhnK jB, wkbk c/odhnK ofjzdhnK, gzi gzi S/ S/<br />

tkoh gqkoEBk eodhnK, pkJhpb d/ toe/ co'bdhnK ofjzdhnK, gsk Bk brdk wohia gkrb<br />

B/ fe Bo;K.<br />

EhU B{z yas fby e/ dZf;nk fe cbkD/ fdB g?fo; g[Zi ikt/rk. rZvh nkT[D s'_ d'<br />

xzN/ gfjbK EhU ;N/;aB s/ g[i frnk. fgnko Bkb fwb/, xo nkJ/, i'jzBk d/ w'Y/ s/ jZE<br />

oZy e/ fejk- ;[jDh e[Vh bZGh s{z EhU. nzdo ike/ ;[Zsk fgnk pZuk d/y e/ tkB dhnK nZyK<br />

Go nkJhnK. i'jzBk ;wM rJh- tkB T[; wk; dk b'EVk j? fijVk nkgD/ ftu'_ fJe j'o<br />

b'EVk g?dk eoe/ Bjh_ ikJ/rk, fijVk T[; d/ woB fgS'_ fiT[_dk oj/. tkB dh w"s nBzs<br />

j't/rh. i'jzBk B/ ni/ ;Zik ezB Bjh_ d/fynk.pZuk ikr fgnk, tkB B/ u[e fbnk, EhU B/<br />

T[;s'_ tkg; b?_fdnK rodD j/m jZE oZy e/ cVfdnk fejk- fJT[__ cVhd? fBZek pZuk.<br />

tkB jZ; fgnk- poZ;a cVB s'_ fpBk w?B{z e[ZM th cVBk Bjh_ nkT[_dk nkgDk nkgDk<br />

sohek j[zd? fiT[D dk EhU. s{z fiT[_d/ wk; okjh_ ihJ/_rk w?_ ozrK dh i{B ftu fiT[_dk<br />

ojKrk.<br />

nrb/ fdB EhU s/ tkB d/ d';s fwbD nkT[D bZr gJ/.i'jZBk ukj ekch toskT[_dh<br />

ojh. doiDk ebkekoK B/ w/bk bk fdsk. ;G B/ tkB bJh e'Jh Bk e'Jh s[jck fbnKdk.<br />

EhU B/ fJe g?eN tkB d/ jZE cVkfJnk. y'bQ e/ d/fynk- fJj sK ;ko/ T[;/ d/ ys B/.<br />

fJe fJe bkJhB ;zGkbh j'Jh, thj ;kb s'_ b?e/ j[D sZe d/ 700 ys. fco nbwkoh y'_bQh<br />

HHH d; ;kb gfjbK ykD wiad{oK d/ o/yk fusoK s'_ b?e/ j[D se d/ nkyoh ozrhB fuZso<br />

sZe HHH jo yas, jo fuso vke{w?_Nv, sohyK fbyhnK j'JhnK.<br />

nrb/ fdB EhT, gsBh pZu/ ;w/s d[gfjo sZe ub/ rJ/, tkB<br />

fJeZbk ofj frnk. T[;B/ c?;bk ehsk, fJ; xo dhnK ;kohnK ezXK s/ s;thoK bNek<br />

fdnKHHH ekbeqw nB[;ko. T[;B/ xo dh e'Jh EK Bjh_ SZvh. d[gfjo id'_ fsZeVh tkg; nkJh<br />

sK tkB B/ fejk- nZyK pzd eo', s[jkB{z B[wkfJ;a fdykDh j?. nZyK pzd eo bJhnK. dotkik<br />

y'bQ e/ fejk- nZyK y'b'Q, nZyK y[ZbhnK sK tkB dk ijkB fb;ae fojk ;h. gsh gsBh B/<br />

skVhnK Bkb dkd fdsh sK tkB B/ fejk- EhU, gkgk fejk eod/ ;B, p[okJh ftu'I uzfrnkJh<br />

g?dk Bjh_ j' ;edh. w? _ T[so fdzdk- j'Dh io{oh j?. d/y' d; ;kb gfjbK fi; B{z s[oBk<br />

Bjh_ nkT[_dk ;h, j[D nkek;a ftu T[v foj?. B[wkfJ;a Bjh,_ nkofN;N dk ihtB d/yd/ d/yd/<br />

nr/ tZX/.<br />

i'jZBk B/ vZu ykDk fsnko ehsk, w[Zds pkd tkB B{z xo d/ ykD/ dk ;[nkd<br />

nkfJnk. EhU B/ fejk- fJE/ vkeNo rkS/ wB'ftfrnkBh j?, ezw ftu sK fBg[zB j? jh, T[;<br />

dh wjkos ebkekoK B{z mhe eoB dh j?, fit/_ T[j ejh ikt/ eoh ikJh_. T[j nkg th g/_No<br />

j?, jo ;kb B[wkfJ; bkT[_d?. tkB B/ g[ZfSnk- eh T[;B/ w/oh e'Jh s;tho d/yh? EhU jZ;<br />

fgnk- j'o s?B{z T[jB/ fJE/ g?fo; nkT[D bJh feT[_ fejk? s/oh ;{oiw[yh tkbh g/_fNzr d/yd/<br />

T[;B/ fejk ;h- fJ; s'_ gfjbK nfijk ;{oiw[yh ebk d/ fJfsjk; ftu Bjh_ pfDnK. fJ;<br />

fJeZbh g/_fNzr ;dek tkB nwo j?.<br />

rkS/ sgke Bkb fwfbnk, fejk- bT[, ewkb j' frnk, nkgDk ezw eoB dk ;kwkB<br />

Bkb jh b? nkfJnk tkB. w?_ ;'udk ;h fJE/ g/_fNzr eoB bJh nkyKrk w/o/ xo, gsk Bh<br />

wzB/rk fe BK. EhU B/ ikD dh nkfrnk wzrh s/ fejk- fynkb oZyh_ vkeNo. e'Jh w[;aeb<br />

g/;a nkJ/ sK w?B{z sko d/ d/Dh. w/ok sK nkgDk ih eodk j[zd? w? _ gkrb j' iktK. tkB,<br />

;[D- e'Jh ;akBdko o{j nfijh Bjh_ fi; ftu gkrbgD dk fw;aoD Bk j't/", gs? fe; B/<br />

eoh fJj rZb? no;s{ B/.<br />

- go vkeNo fJ; dh T[wo ni/ 37 ;kb j? e/tb, EhU B/ fejk, n;b ihtB sK Å[o{ j'Dk<br />

j?.<br />

69


- fJe wjhB/ ftu EhU, p; fJe wjhB/ ftu B" po B". ;G s'_ gfjbK w/ok g'oNo/N<br />

pDkJ/rk. tkB B/ fejk- Bjh_ j[D/ Bjh_. ni/ w?_ s[jkB{z ikDdk Bjh_. fuso T[j j[zd? fijVk<br />

;ay;a d/ r[D n"rD fdykt/, e/tb b?D Be;a Bjh_.<br />

e[M fdBk pkd vkeNo dk fuso pDB bZrk. g{ok fdB bZr frnk. ;akw B{z vkeNo<br />

B/ nkgDk fuZso d/fynk, fit/ ;a?dkJh j' frnk j't/ y[;ah Bkb. riap, ewkb, tkjtk, d/o sZe<br />

f;csK eoB fgS'_ fejk- fJj fuso w?B[z{ fwb ikJ/rk? tkB B/ jZ; e/ fejk- j'o fe; B{z<br />

fwb/rk? vkeNo dh y[;ah dk nzs Bjh_ ;h,<br />

-w/o/ e'b Skg/ dh w;ahB j? tkB. fizBhnK woiah s;thoK Skgh ikJh__. X/bk you<br />

Bjh_ j'D fdnKrk.<br />

shik wjhBk nk fojk ;h, tkB d/ d"o/ dk ;wK. fceowzd j' frnk fe T[; ekoB<br />

;ko/ gq/;akB j'<strong>Dr</strong>/. d{ih p[oh ypo fwbh fe EhU dk pZuk fpwko j' frnk, tkB T[; dh<br />

ypo tk;s/ frnk. pZu/ Bkb'_ EhU tXhe ewia'o bZfrnk.<br />

- s?B{z eh j' frnk EhU?<br />

- EhT B/ fejk- fJe sK pZu/ dk fceo, d{ik ezgBh B/ w?B[z{ fej? w/ok ezw ;jh Bjh_,<br />

xkN/ ftu ik foj?, w?B{z fe;/ fdB th B"eoh s' itkp fwb ;ed?. w? _ Bt/_ ebkekoK<br />

dhnK s;thoK yohdh frnk Bk, ezgBh dk B[e;kB j'fJnk, T[j ftedhnK Bjh_.<br />

- i/ B"eoh s'_ itkp fwb frnk, c/o nkgDh d[ekB y'b/_Qrk?<br />

- fet/_ fe; Bkb y'bQKrk, w/o/ e'b g?;/ feE/ B/?<br />

- s{z w/o/ T[s/ n?t/_ g?;/ o'VQ/ EhU.<br />

- fJj' fijhnK rZbK eoe/ w/ok fdb Bk d[yk tkB. j'o rZb eo.w?B{z gsBh ns/ pZu/<br />

dk fceo tXhe j?.<br />

e[M fdB Gok e'b ofj e/ tkg; vkeNo e'b ubk frnk, fuzsk rq;s, i/ EhU B{z itkp<br />

fwb frnk, c/o Ghy wzrKr/? GoikJh s/ pZuk? T[j j'Nb ftu ike/ p?m frnk. e[M ykD<br />

ghD bJh g?;/ Bjh_ ;B, EhU s'_ wzrD dh ;fEsh Bjh_ ;h, g/_N ns/ e?Bt; fet/_ yohd/rk?<br />

d"ok g?D ftu th fdB E'VQ/ jB. go ub', i' g/_N eoB bJh Bt? nfj;k; g?dk j'D/ th sK<br />

pzd j' rJ/ B/. e[dos ukj[zdh j? fJj ekoykBk j[D pzd j't/.<br />

i[bkJh d/ nZX ftu rowh j' rJh, pZuk ni/ fpwko ;h, EhU ;zeN rq;s, sK th<br />

gzikj coKe G/i fds/. ;akfJd nkyoh gzikj j't/, tkB B/ ;'funk. Bdh d/ feBko/ feBko/ jo/<br />

xkj T[go s[ofdnK y/sK tZb ubk frnk, fco tkg; nke/ vkeNo r?;a/ e'b ykDk ykXk,<br />

ykXk sK oZi e/ go ;[nkd fej' fijk ;h, gsk Bk bZrk. vkeNo, tkB dhnK feosK dh<br />

f;cas eoB' jfNnk Bk sK tkB B/ fejk- fJj fe;/ j'o d/ jZE ;B, w/o/ s'_ sK d;ys mhe<br />

Bjh_ eo j[zd/. ;'uD bZrk, coia eo' EhU jh dh B"eoh ekfJw oj/, coi eo' w?B{z v/Y ;"<br />

wjhBk fwbdk oj/, fco w?_ ihth iktK? j[D eoB tkbk ezw Bjh_ fojk sK gkrbykB/ ftu<br />

nZvhnK orVh ikD dk eh wsbp? fJj th wzB bT[ w?_ fpbe[b mhe j' iktK, sK th w/ok<br />

j[D EhIU d/ g?;/ s/ eh jZe? T[; dh ewkJh j[D fBZe/ ftB;?_N tk;s/ j? w/o/ bJh Bjh_. j[D<br />

w?_ j';a ftu jK, e'Jh c?;bk b?D d/ ;woZE, coia eo' d"ok g?D pkd fdwkr fpbe[b Bekok<br />

j' frnk, fco EhU eh eo/rk? j[D w?_ nkgD/ nkg B{z r'bh wkoB d/ ;woZE jK, nN?e pkd<br />

fdwkr Bekok j' frnk fco sK fJj ezw th jZE'I fBeb frnk ;wM'. j'o sK fe;/ B/ fJj<br />

ezw eoBk Bjh_.<br />

;kwkB b?e/ g/_fNzr bJh y/s tZb fBeb frnk, ni/ poZ;a u[Zfenk<br />

jh ;h fe ektK dh vko fJod frod uZeo bkT[D bZrh, fit/_ fi;w B'u B?<strong>Dr</strong>/ HHH T[;B/<br />

cNk cN fJj' eK g/_N eo fdZs/, j/mK fby fdZsk- gZeh c;b T[go eK . nkyoh g/fNzr.<br />

ihtB ftu fwb/ ;ko/ pzd/ fJe fJe eoe/ :kd nkJ/ HHH j[D ;kfonK B{z nbftdk eohJ/ HHH<br />

jK ftdk sK j'Jhdk j[zd?, ftdkfJrh g/_N Bjh_ ehsh iKdh, fotkbto dh Bkbh tZyh s/ oZy e/<br />

x"Vk dZp fdsk, fvr fgnk. e[M d/o pkd ;zGfbnk, T[m yb'sk, ;fji/ ;fji/, fiE/ mfjfonk<br />

j'fJnk ;h, T[; j'Nb sZe g[Zi frnk, bj{ b[jkD. j'Nb tkfbnK s[os fp;so/ s/ fbNk e/<br />

70


vkeNo rk;a/ B{z p[bk fbnKdk. ekjbh ekjbh fBohyD eoe/ vkeNo p?m frnk.g[ZfSnk- dod<br />

fezBk e[ j? ? - e'Jh dod Bjh_, tkB B/ fejk- f;rko ;[brk e/ d/ d/j. vkeNo B/ fejktkB<br />

nZi ezgBh dk dcso pzd j?, EhU d/ xo dk n?vo?; fbyk.<br />

- Bjh_, nZi T[jB{z S[ZNh wBkT[D d/j. S/ fdB ikB wko e/ ezw eoB tkb/ B{z fJe<br />

fdB th u?B Bk fwb/? nZi Bh dZ;Dk.<br />

nrb/ fdB dcso ftu EhU B{z sko fwbh, rZvh ufVQnk s/ g[Zi frnk.<br />

- nk frnk EhU? tkB B/ fejk. EhU B/ pZu/ tKr tkB B{z iZch ftu x[ZN fbnk. p'b<br />

Bk ;fenk. vkeNo nkfJnk sK EhU T[; B{z pkjo b? frnk, BKj ftu f;o fjbKfdnK<br />

fejk- r'bh nzdo gJh j?. J/Bk y{B tr u[e? fe nkgq/;aB Bjh_ j' ;edk. p; ezw ysw.<br />

J/Bk tvk iayw, fJj s[o e/ fJE/ fet/_ gj[zu frnk HHH fit/_ c"bkd dk pfDnk j't/. ;kok<br />

fdB EhU wzi/ bkr/ p?mk fojk.<br />

tkB B/ fejk- fgzv dk xokN :kd j? EhU? nkgK T[E/ y/fvnk<br />

eod/. T[uhnK bzwhnK c;bK gko eoB t/b/ s{z w/oh pKj cV e/ s[odk, fes/ r[nku Jh Bk<br />

iktK. j;gskb ftu pugB ns/ fgzv :kd nkT[_dk fojk. o;'Jh fgSb/ prhu/ ftu y/fvnk<br />

eod/ nkgK.<br />

- pj[s d/o j' rJh T[BQK rZbK B{z tkB. j?Bk ?<br />

- jK HH bzwk ihtB gzX. nkgDk fynkb oZyh_. i' ns/ fBeV/ dk<br />

fynkb oZyh_. fgzv ftu fojkfJ;a eo, T[E/ pZuk mhe tX/ c[ Zb/rk. r{gb ezgBh dk yfjVk<br />

SZv, eh fdZsk T[BQK s?B{z, eh SZfvn? T[BQK s/o/ ftu?<br />

- tkB w?_ j[D nkgDh r?boh ;Ekgs eoKrk. gfjbh r?boh s/o/ fuZsoK dh j'J/rh.<br />

p?Bo bktKrk L ftB;?_N tkB rkr dh ;zg{oB ;wZroh.<br />

- mhe j?, EhU ihtB nkoN d/ b/y/ bZrk, w/ok wB'oE g{ok j'fJnk.<br />

nrbh ;t/o gk;k b?_fdnK fejk j[D w?_ ikDk j? EhU. nZyK pzd eo bJhnK. id'_<br />

nkyoh ;kj fbnk T[d'_ EhU B/ T[;dk jZE cfVnk j'fJnk ;h.o{;', r'ohU sKrh, nkoh, J/whb<br />

g?fo; s'_ fJE/ j'Nb ftu g[Zi rJ/. j'Nb fJe fdB bJh pzd eo fdZsk. ekb/ ozr dh pZxh<br />

nZr/ d' ekb/ x'V/ i[V/ j'J/. jkiao ebkeko nkg; ftu BiaoK Bk fwbk ;e/. gkdoh B{z<br />

p[bkT[Dk G[Zb rJ/. e'utkB dotki/ nzdo nkfJnk, fejk- ub' ih j[D. skp{s u[eD t/b/<br />

vkeNo s'_ fJbktk e'Jh Bk p'b ;fenk. vkeNo B/ fejk- tkB fes/ Bjh_ frnk. T[dk; Bk<br />

j't', T[j jw/;a oj/rk fJE/. T[; dk fgnko, T[; dh f;oiDk, T[; dh ;[zdosk jw/;a ijkB<br />

B{z ;o;ako eodh oj/rh. T[j ft;akb gops ;h. nkoN dk wjkB ;ajhd.<br />

EhU B/ ;a[eokB/ ti'_ p'bDk ukfjnk HHH w?_ HHHHw?_HHHH, p'b Bk fBeb/.<br />

pe; u[e e/ rZvh ftu ;fji/ fNek fdsk. fgzv d/ epo;skB ftu g[Zi rJ/. S/ ifDnK B/<br />

noEh u[Zeh, EhU fgS/ fgS/ s[fonk. noEh j/mK T[sko e/ fwZNh gkJh. tkg;h tes EhU B/<br />

fco e[M efjDk ukfjnk, go Bjh_.<br />

e[M fdBk pkd vkeNo rkS/ epo d/ nkb/ d[nkb/ ;{oiw[yh d/ ph phi nkfJnk.<br />

EhU ykw';a ofjzdk. S/ wjhfBnK pkd EhU dh w"s j' rJh. g?fo; d/ epfo;skB ftu<br />

fbikD dhnK fsnkohnK j' ojhnK ;B. Xotk; tk;s/ i'jzBk B/ pkJhpb y'bQh, ;?w[nb dh<br />

gzesh gVQh, fbfynk ;h- w"s th T[BQK B{z fBy/V Bk ;eh. gVQ e/ fejk- g?fo; ftu Bjh_,<br />

tkB dh epo bkr/. d't/_ Gok fJeZm/ ;"D.<br />

Ut/o fgzv dh iawhB T[go id'_ X[Zg SKN/ wkodh j?, T[d'_ EhU, tkB Gok d/<br />

;{oiw[yhnK dh SK j/m nkokw eodk j?.<br />

71


3 - ekcek dh gsBh d'ok<br />

(i' ;zGt j?, tkgoe/ oj/rk :ehBB,<br />

i' tkgfonk, T[jh ;zGt ;h- ekcek)<br />

fszB i{B 1924 nZXh oks, ekcek, ;?B/N'ohnw ftu ;[Zsk fgnk ;h. d'ok bkr/ p?mh<br />

T[;B{z d/y ojh ;h, fsZyk BZe, v{zxhnK nZyK, bzwk eZd, fit/I r'o/ ozr dk e'Jh fjzd[;skBh<br />

j't/. gfjbh tko d/yD tes d'ok B{z T[j fjzd[;skBh jh bZfrnk ;h. ;kjwD/ fyVeh y[ZbQh<br />

;h fi; ftu'I sk}h jtk nzdo nk ojh ;h, Sksh j"bh j"bh j/m T[go T[m p?m ojh ;h.<br />

j[D T[j fBozso w"s tZb tX fojk ;h go d'ok pf}d ;h fe T[j T[;B{z w"s d/ gzi/ ftu'I<br />

S[vk bJ/rh. fJ; :j{dh e[Vh B/ pugB ftu fJzihb dhnK ;kyhnK ;[DhnK s/ gVQhnK ;B<br />

fiBQK ftZu eokwksK jh eokwksK ;B. fJE/ th eokwks j'J/rh s/ ekcek szdo[;s j' e/ xo<br />

ikJ/rk. fBeh fijh x[ZN nzdo bzxkfdnK pj[s dod j[zdk ;h, sK th ekcek dh fJZSk ;h<br />

fiT{Idk ojK. T[; B{z ;kj n"yk n"D bZrk sK d'ok B/ T[;d/ wZE/ s/ jZE oZy e/ fejk, **i/ s{z<br />

Bk pfunk w?I y[de[Fh eo btKrh coK}.** wk;{w pb?ew/b. ekcek wo frnk. d'ok d/o sZe<br />

fiT{Idh ojh. frnkoK wjhB/ gfjbK id'I T[j ekcek B{z fwbh, T[;/ fdB T[; nzdo fJe ;[cB/<br />

B/ iBw fbnk ;h fe fJeZm/ cb;shB iktKr/.<br />

13 i[bkJh 1923 B{z rowhnK dhnK S[ZNhnK fpskT[D tk;s/ pkbfNZe ;kro feBko/ e?Ig<br />

dh o;'Jh ftu wZShnK ;kc eo ojh ;h. fdB ftu gsb/ bzw/ eZd dk fJe pzdk T[;B/ d'<br />

pZfunK Bkb y/vdk d/fynk ;h. y[d fJj e[Vh dofwnkB/ eZd s/ dofwnkBh fdZy tkbh ;h.<br />

v{zxhnK ekbhnK nZyK, id'I w[;eqkT[Idh, w'Bkfb}k torh T[dk;h T[d'I th T[;d/ fujo/ T[go<br />

fNeh j[zdh. nkgDh fJj Feb T[;B{z y[d th uzrh bZrdh ;h feT[Ife pj[shnK c'N'nK ftu<br />

fJj' T[dk; w[;eDh j?. fJj :shw ofcT{ih pZfunK dk e?Ig ;h fijV/ d{ih ;z;ko izr ftu<br />

T[iV rJ/ ;B. n?stko dk fdB j'D eoe/ tZvk ykDk fsnko eoBk ;h. T[j ygo/ Bkb<br />

wZShnK d/ f;o XV s'I tZy eoB bZrh. fgS'eV g'b?Iv dk ;h go d;thI gk; fJ; e[Vh B/<br />

fJFfsjko gVQ/ fiBQK okjhI nBkE :j{dh pZfunK dh d/y Gkb tk;s/ tkbzNhnoK dh wzr ehsh<br />

;h. fJj e[Vh y[d ftseo/ ns/ Bcos dk }kfJek uZy u[Zeh ;h fJ; eoe/ fpBK gfotko B{z<br />

dZf;nK gZ[fSnK, e?Ig ftu nk rJh. pZu/ fJjB{z J/; eoe/ fgnko eod/ ;B feT[Ife fJ;<br />

fizBhnK ejkDhnK fe;/ B{z BjhI nkT[IdhnK ;B.<br />

g[okDh pkJhpb dhnK ;kyhnK ;[DkT[Idh ;[DkT[Idh T[j :?o'Fbw gj[zu iKdh, fejk<br />

eodh- r?bhbh d/ y/s, e?BkB d/;, tv/fonK dh gftso Xosh. ;[fDn? o/fr;skB j?, sK eh,<br />

n;hI pkr bktKr/, ;kv/ pZu/, fco pZfunK d/ pZu/ T[E/ p/y"c y/fvnk eoBr/.<br />

G?D GoktK ftu'I tZvh d'ok ;h, wK dh w"s j'Jh sK pZfunK dh gfotoF dk Gko d'ok<br />

B/ Y'fJnk. efmB ezw sK ;h go fJ; Bkb T[; nzdo wwsk d/ nzF pbtkB j' rJ/, T[;B{z<br />

f}zw/tkoh ;zGkbDh pugB ftu nk rJh. :j{dh fgsk jm-Xowh ;h. e[VhnK dh gVQkJh d/<br />

fybkc, Xow rqzEK dk gkm sK fpbe[b<br />

BjhI. fejk eodk- g?rzpoK dhnK rZbK dk fBnkfDnK Bkb eh tk;sk< gfjbh gsBh dh w"s<br />

s'II d; ;kb pkd T[;B/ d{ik ftnkj eotk fbnk sd d'ok i[nkB j' u[eh ;h. fgsk B/<br />

nkfrnk BjhI d/Dh ;h, fpBK dZ;/ fJ; e?Ig ftu nk rJh. E'Vk e[ fuo fEJ/No ftu th ezw<br />

ehsk. T[;B/ gozgok s'I jN e/ BtK :'oghnB ihtB pshs eoB dk c?;bk ehsk, y[d<br />

ewkJ/rh, ykJ/rh, nkgD/ c?;b/ nkg eo/rh. g'b?Iv SZv e/ iowBh nk rJh, fejk eodh ;h<br />

- d';s't;eh d/ Bktb dk e'Jh nkw fijk gkso nZyK ftu ;[cB/ ;zi'n e/ fit/I jBQ/o/ o;s/<br />

tZb s[o g?Idk j?, w?I fJ; soQK s[oh nBikD okjK T[go. fgsk B/ w'VB dk :sB ehsk,<br />

ftnoE. fgsk nB[;ko ebze bk rJh.<br />

wZShnK d/ N[eV/ eofdnK fco T[;dk fynkb ;kro ezY/ pZfunK Bkb y/vd/ bzw<br />

;bzw/ i[nkB tZb ubk frnk. e?Ig ftu n?bkB j'fJnk ;h fe nZi gokr dk vkH ekcek Bkw<br />

dk b/ye nkJ/rk. ewo/ ftu p{j/ EkDh nkT[Idh o"FBh wZXw gJh sK T[;B/ d/fynk dotk}/<br />

72


T[go T[jh bzwk pzdk yb'sk ;h, f;o osk e[ N/Yk. eZbQ Bkb'I osk e[ tXhe bzwk, S/ c[ZN s'I<br />

tXhe. T[;B/ o;'Jh nzdo edw oZfynk sK d'ok d/ fdb nzdo e[M xpokjN j'Jh. T[;dh<br />

B}o fe;/ ikd{ro torh ;h. pzd/ B/ fejk - Bk}[e jZEK B[z fejk y{Bh ezw eoBk g? frnk.<br />

f;o Bhtk eoe/ nkgD/ N'g B{z jZE Bkb S[j e/ ;bkw ehsk. fco ubk frnk.<br />

Fkw d/ ykD/ t/b/ ;ko/ pZu/ p?IuK s/ ykw'F p?m/ ;B sK d'ok B/ d/fynk T[jh niBph<br />

e[M rZbK eoB nkfJnk j?. fJj j? gokr s'I vkH ekcek. B}dhe j'Nb ftu ofjzdk j?.<br />

e?Ig d/ o;s/ dk gsk BjhI ;h fJ; bJh Nfjbdk Nfjbdk o;'Jh tZb bzx frnk ;h. eZbQ<br />

id'I d'ok B/ fJ; B{z d/fynk ;h sK fJe w[ zvk fJe e[Vh fJ; Bkb y/v oj/ ;B s/ fJe<br />

n"os bkr/ yb'sh ;h. d'ok B/ ;wfMnk fJj fJ; dk gfotko j?. go nZi fJj fJeZbk feT[I<br />

nkfJnk j? jkb ftu< pkd ftu gsk bZrk fe j'Nb ftu T[j nkgDh G?D ns/ GkDih Bkb<br />

ofj fojk j?, ni/ ftnkfjnk j'fJnk BjhI. fJj ypo ;[D e/ d'ok B{z y[Fh j'Jh. gqkoEBk, eh<br />

gsk ;[Dh ikt/. fJj sK gfjb/ fdB wZShnK tkbh fNZgDh s'I ikD rJh fe T[j wk;kjkoh<br />

BjhI, T[; B{z gsk bZrdk frnk ekcek B/ tekbs ftu vkeNo/N dh fvroh b? e/ phwk<br />

ezgBh ftu nc;o dh B"eoh F[o{ eo fdZsh j? s/ b/ye ti'I nkgDh ;ky pDk u[Zek j?.<br />

jkb ftu dkyb j'fJnk sK ;ko/ pZu/ T[s;[esk Bkb T[; tZb d/yD bZr/. gzi ;kb<br />

dk fJe pZuk yb' e/ e[M efjD jh bZrk ;h fe bZsK ezphnK, fvZr fgnk, ;kok jkb jZ;D<br />

bZrk. wz[v/ dh fyZbh T[Zv rJh. ekcek T[; d/ B/V/ frnk. fgnko Bkb rZbQK Eg-EgKfdnK<br />

fejk - :ko s{z fezB/ nokw Bkb fvfrnk s/ fezBh FkB Bkb nkg/ fco yVk j' frnk, ewkb<br />

n?I s{z. ;kfonK B/ skVhnK ns/ febekohnK Bkb pZu/ B{z dkd fdZsh sK T[j th jZ';D bZr<br />

frnk. d'ok fJ; xNBk B{z edh BjhI G[Zbh. ekcek dh w"s d/ gZuh ;kb pkd T[;B/ fJj<br />

xNBk d[jokT[IfdnK fejk ;h - ekcek fJzBk FeshFkbh ;h fe T[; ;dek ;z;ko pu ;e/,<br />

nkg T[;B/ BjhI puDk ;h.<br />

pZfunK d/ ;?FB s'I pkd d'ok T[; Bkb rZbhI bZr rJh. T[j y[F j'Jh fe ekcek B{z<br />

fjpo{ BjhI nkT[Idh, f;ZyD dk fJS[Ze j?. d'ok B{z fjpo{ nkT[Idh ;h, ekcek B/ fejk - gVQ<br />

e/ ;[Dk. d'ok ;[DkJh rJh. Bkb/ dZf;nk fe fgsk ih GoKtK B{z fjpo{ gVQkfJnk eod/ ;B,<br />

w?I XZe/ Bkb p?m iKdh, fgsk dh vKN cNeko dh gotkj BjhI. fgsk fejk eodk ;h -<br />

rztkoK, p}koK s/ pZfunK tk;s/ fJj p'bh BjhI pDh, e[VhnK dk fJ; Bkb eh wsbp<<br />

:j{dhnK dh g[Bo ikroD bfjo fiT{fB}w, f;zx ;Gk torh ;h i' e[VhnK B{z fjpo{ f;ZyD<br />

bJh T[sFkfjs eod/ ;B. fgsk fJ;/ ekoB ;dek f}UfB;NK B{z g;zd BjhI eodk ;h. d'ok<br />

B/ prkts eoe/ fjpo{ ;e{b ftu dkybk fbnk s/ fJj ;BksBh }pkB f;Zyh. e?Ig jkb d/<br />

fJe e'B/ ftu p?m e/ d'ok B/ g?rzpo Jh;kJhnkj dh g'Eh y'bQh s/ gVQBh F[o{ eo fdZsh.<br />

ekcek dhnK nZyK ftu fbFe, j'mK T[go w[;ekB BZuh. c/o d'ok B/ feskp pzd eoe/ fejk<br />

- feskp sK w?I n?t/I y'bQ bJh ;h, fJj ;ko/ p'b sK w?B{z :kd B/, fJj efje/ T[;B/ feskp<br />

pzd eo fdZsh s/ gVQ/ j'J/ gqtuB }pkBh ;[Dk fdZs/. ekcek B/ Gog{o dkd fdZsh, fejk -<br />

bZfrnk fJj p'b fe;/ j'o d[BhnK ftu'I nkJ/ s/ ;[D/.<br />

ekcek B/ fJE'I nkgD/ fJe ys ftu fbfynk, **doZysK ftu'I gob/ gko fBZe/ pZu/<br />

y/vd/ fd; oj/ jB. y[F, f;jswzd, T[sFkfjs g{oph :{og d/ fJBQK :j{dh :shw pZfunK B{z<br />

gZSwh :{og d/ :j{dh, pofbB dh wko s'I pukT[Dk ukj[zd/ B/. ;kok fdB s/ nZXh oks sZe,<br />

fJBQK d/ jkf;nK ns/ rhsK Bkb r{zidk ofjzdk j? izrb ns/ ;w[zdo dk feBkok. fJj<br />

dkntk sK w?I BjhI eodk fe w?I y[F jK. brdk j? w?I y[Fh dh dfjbh} T[s/ g[Zi frnk jK.<br />

nZi ihtB ftu gfjbh tko nkgDh wBwo}h Bkb, y[Fh Bkb, w?I tZvk gftZso fdB ;?pE<br />

wBktKrk.** fJ; e?Ig ftu ;jkfJsk eoB tk;s/ T[; B/ eJhnK B{z ys fby/ fejk- fJBQK<br />

pZfunK dk Gbk pkd ftu j't/rk, s[jkvk Gbk s[ozs j' ikJ/rk.** g{oh sBd/jh Bkb e?Ig dh<br />

;/tk ftu wrB d'ok uzrh bZrh.<br />

ekcek B/ fjpo{ f;ZyD dk eJh tko :sB ehsk go ;cb Bk j'fJnk. d'ok fJj<br />

p'bh fJT[I p'bdh fit/I T[;dh wks GkFk j't/. T[j gqtuB ;[DkT[Idh, ;kyhnK ;[DkT[Idh fJT[I<br />

bZrdh fit/I e'Jh J/FhnB ;kX{ sg'pD ftu j}ko ;kb g[okD/ :[ Zr ftu b? frnk j't/. d'ok<br />

73


ftu'I :j{dh dkdhnK BkBhnK fdykJh fdzdhnK. ndG[s o;wJh wkj"b dh f;oiDk j[zdh. T[j<br />

;'udk ofjzdk - w/o/ Bkb'I nZXh T[wo S'Nh fJj e[Vh fezBh n;kBh Bkb wkBf;e s/ Gkt[e<br />

;zrb s'V fdzdh j?, fJj T[j ezw eo ojh j? i' w/o/ s'I Bk j'J/, Bk j'<strong>Dr</strong>/. nokw Bkb<br />

fJ; e[Vh B/ fgsk fto[ZX prkts eo fdZsh, w/o/ nzdo nfijk j";bk edh BjhI pD ;fenk.<br />

T[;B/ fejk, **d'ok, pugB ftu fgsk B/ w/o/ fybkc :[ ZX eoe/ w?B[z jok fdZsk. w?I oDG{wh<br />

ftu'I j[D sZe pkjo BjhI fBefbnk. fBozso jkodk nk fojk jK.** jo o'} E'Vk pj[s ;wK<br />

fJeZfmnK fpskT[Id/. T[wo d/ nyho ftu d'ok B/ vkfJoh ftu fbfynk, **w/o/ Bkb nkb{ fSZb<br />

fojk j?, u[ZbQ/ d/ bkr/ p?mk j?, izrb d/ p?Iu T[go w/o/ bkr/ rZbK eo fojk T[j fdZ;dk<br />

ofjzdk j?**. ekcek B/ nkgD/ fJe ys ftu fbfynk, **d'ok w/o/ Bkb ;h. n;hI E'Vh d/o<br />

fjpo{ gVQh. d/o pkd fJZe fBZxh Fkw fpskJh. d/o sZe fJ; dk fBZx w?B{z ;[y fdzdk oj/rk.<br />

god/; ftu fJT[I ofj ojh j? fit/I T[;dk g[Fs?Bh xo j't/. ;kv/ d'jK ftu tZvk coe j?.<br />

T[j fEo j? w?I n;fEo.<br />

d'ok dZ;dh j?- xzfNnK pZXh n;hI fJeZm/ p?m/ rZbK eod/. T[j pj[s ;tkb g[ZSdk.<br />

T[;B{z g[ZSD dk sohek nkT[Idk ;h. T[j pZfunK tKr ;tkb eoh iKdk. w?I T[so d/Jh iKdh.<br />

T[bN j'Dk ukjhdk ;h. T[;d/ w[ekpb/ w?I nBgVQ e[Vh. ukjhdk sK fJj ;h, w?I ;tkb<br />

g[ZSdh. T[j d'tk ezBK Bkb T[zso ;[fDnk eodk ;h s/ w/o/ tZb'I fds/ itkp T[;B{z FkfJd<br />

mhe bZrd/ j'<strong>Dr</strong>/. g[oksB fJzihb dhnK ejkDhnK sK T[j pko pko ;[Dh iKdk. :j{dh b'eejkDhnK<br />

;[DkT[Idh sK T[;B{z ;fizd gkso ;kjwD/ fdykJh d/D bZrd/.<br />

ekcek B{z T[;dh szdo[;s ;yFhns, fJe dw d/;h, f;ZXh ;gkN, pr?o tb ftzr d/,<br />

e'Jh fdyktk BjhI pDktN BjhI, gqkuhB e[dos fit/I e[Vh d/ fbpk; ftu y/vD nk ikJ/. d'ok<br />

dk gqGkt fJj ;h, **ekcek xfVnk sokfFnk j'fJnk, gkfbF ehsk j'fJnk pohe ;[Gkn tkbk<br />

pzdk ;h, j;w[y, E'Vk e[ Fowkeb, s[jkE'I ;G e[M g[ZSh ikJ/rk, nkgD/ pko/ w{zj BjhI y'bQdk.<br />

ikDB dh T[; torh fgnk; fe;/ ftu BjhI d/yh. T[; s'I T[; pko/ e[M g[ZS' sK fJZXo T[Xo<br />

d/yD bZr iKd?, fit/I vo frnk j't/, rZb j'o g[ZSh ;h itkp e'Jh j'o fwb frnk. T[;<br />

Bkb rZbK eoB tkbk pzdk ;fji/ ;fji/ rZb eoB tk;s/ y[d wip{o j' iKdk, ekcek<br />

fejVk fe;/ B{z e'Jh jdkfJs fdzdk ;h. yVke Bk j't/, fit/I e'Jh gZpK Gko s[odk s[odk<br />

bzx/, fit/I whbK sZe wywb dk ekbhB ftfSnk j't/, j"bh j"bh Bzr/ g?ohI s[ohJ/.<br />

d'ok fJ; eoe/ iowBh ftu rJh ;h feT[Ife T[;B{z gqGkt fwfbnk ;h fe iowB<br />

b'e w}p{s fJokd/, fEo Fy;hns tkb/ pzd/ jB go ibd T[;B{z gsk bZr frnk fJj T[;dk<br />

Gow ;h. T[j }o{oh uh} fi; ;dek nkdwh B{z nkdwh fejk iKdk j?, r?ojk}o ;h. T[;B/<br />

d/fynk, **ekcek ftu pj[s e[M ehwsh ;h go T[j fJ; B{z B}onzdk} eoe/ nfpBkFh dh<br />

sbkF ftu x[zw fojk ;h. id'I T[j s[jkB{z ;[D fojk j[zd?, wZs ;'u' T[;B{z fJ;dk gfjbK gsk<br />

BjhI ;h, T[; dk noE fJj ;h fe id'I T[j fe;/ dh rZb ;[Ddk j?, T[d'I T[j pkjob/ irs<br />

Bkb jZE fwbkT[Idk j?, T[d'I T[;B{z brdk j? fe T[j th fiT[Idk j?, w?I T[;B{z uzrh bZrdh ;K<br />

feT[Ife T[; B{z wfj;{; j[zdk ;h fit/I T[;B{z rkok fwb frnk j't/ s/ T[j T[; ftu'I wBukjh<br />

w{os xV/rk. T[j ;zg{oB ;h, w?I }ho'.<br />

d'ok B/ fbfynk- gZSwh :'og d/ b'e ;kB{z g{ophnK B{z ikjb ;wMd/ B/. w?I th fJ;/<br />

fynkb Bkb rJh ;h fe w?B{z neb nk ikJ/rh. w?I d/fynk T[j sK EZe/ N[ZN/ nX/ nX{o/<br />

bkuko pzd/ B/, id'I tZvh w[;hps ftu fxo iKd/ B/, fit/I ;z;ko izr ftu, T[d'I T[BQK B{z<br />

brd? fe g{op T[BQK B{z puk bJ/rk. w?I gZSw ftu o"FBh dh sbkF ftu rJh ;K, T[E/ d/<br />

jB/Qo yks/ ftu'I w?B{z e[M BjhI fdf;nk, ;r'I w?B{z nfj;k; j'fJnk, fJBQK bkuko b'eK B{z d/D<br />

tk;s/ w/o/ e'b pj[s e[M j?. gZSw ftu fbyD p'bD dh g{oB nk}kdh j? go T[BQK e'b<br />

efjD tk;s/ e[M j't/ sK ;jh. n;hI g{oph b'e xZN p'bd/ jK go ;kB{z eosko ns/ T[;dh<br />

ouBk ftu Go';k j?, fJ; Go';/ ;dek ;z;ko ;[jDk brdk j?. w/o/ ;kjwD/ gZSw dk<br />

fpjsohB fdwkr ekcek j?, fJj th wzrs/ tKr w/o/ nZr/ fGZfynk gkso eo fdzdk j?, w?I<br />

fJ; ftu g?rzpoK dh pkDh, fJzihb dh ;kyh gk fdzdh jK, w/o/ e'b j'o eh j? fJ; B{z d/D<br />

tk;s/< fJj ;zs[FN j' iKdk j?.<br />

74


gzi ;kb s'I T[j sgfde s'I ghfVs ;h. pkbfNe ;kro ezY/ T[j okih j'D tk;s/<br />

BjhI, fJj goy eoB tk;s/ nkfJnk ;h fe T[j cb;shB sZe dh :ksok eoB d/ ekpb j?<br />

fe BjhI. fJe ;kb s'I sk T[j wzi/ s/ fgnk ;h. fjT[r' porwkB, fjpo{ :{Bhtof;Nh<br />

:/o'Fbw ftu gq'c?;o ;h, T[;dh gsBh B/ ekcek B{z ys okjhI ;ZdfdnK fejk ;h fe ;kv/<br />

xo ftu ojhI, fJE'I d/ wko{Eb dh row jtk y[Fe j?, T[j s/o/ fJbki bJh ;jkJh j't/rh.<br />

T[j wzB frnk, T[; B{z bZrk T[j ok}h j' ikJ/rk, fco :j{dh Xow ftu nkgDhnK iVK<br />

bZG/rk, T[BQK b'eK ftu Fkwb j't/rk fijV/ cb;shB ftu :j{dh e"w dk xo T[;koBr/.<br />

T[;B/ fby fdZsk fe nes{po 1923 ftu nktKrk. d'ok Bkb cb;shB ikD dk gq'rokw s?n<br />

j't/rk.<br />

S[ZNhnK w[ Ze rJhnK, T[j tkg; gokr BjhI ;h ikDk ukj[zdk. T[j sK d; ;kb<br />

gfjbK, shj ;kb dh T[wo ftu iowBh ftu t;D dk fJS[Ze ;h, fpwko j'D eoe/<br />

fJeZfbnK ikD dh fjzws BjhI ;h, d';sK B{z wBkfJnk, e'Jh Bk wzfBnK sK nkyo e[M fdBK<br />

tk;s/ nkgDh G?D B{z Bkb b? e/ nk frnk. j[D d'ok fwb rJh. d'ok B/ nekdwh nkc<br />

fjpo{ ;NZvh} ftu dkybk b? fbnk ;h. ekcek dh fJZSk j'Jh fe T[j th dkyb j't/rk.<br />

d'ok B/ dZ; fdZsk ;h fe w[cs cb?N dk pzd'p;s T[j eo dJ/rh. fco sK mhe j' frnk<br />

;G. T[j fJeZbk BjhI j'J/rk. id'I fJj nfj;k; j'fJnk fe N[Ndh iKdh ;kjK dh v'o fco<br />

rzYh ik ;edh j? sK fJBeko fe; tk;s/< fJe d{i/ B{z ikDB d/ fszB jcs/ phs rJ/.<br />

c?;bk j' frnk fe j[D pofbB fojk eoKr/. gfjbK d'ok fe;/ wod Bkb edh BjhI ojh<br />

;h. T[;B{z nuzGk brdk ;h, fpBk ftnkj d/ wod n"os fJeZm/ ojh iKd/, e'Jh fJsok} Bk<br />

eodk. i/ fes/ d'ok d/ Bro ftu fJ; rZb dk gsk bZr iKdk, T[;d/ wkfgnK dh fJZ}s<br />

y/j j' ikDh ;h.<br />

ekcek dh fJZSk ;h ftnkj eo/, fgsk pD/ go S/ ;kb gfjbK sgfde dk gsk bZr<br />

frnk ;h, bkfJbki, ;}kfJ w"s, e"D nkgDh Xh B{z itkB ftXtk j'D dh nkfrnk d/t/rk<<br />

fbydk j?, **id'I ypo ;[Dh fe GkDih dk iBw j'fJnk j?, w?B{z r[Z;k nk frnk, Jhoyk j'Jh,<br />

rZb e'Jh BjhI j'o, p; fJe nksw frbkBh fe w?I nkgD/ pZu/ dk w{zj BjhI d/y ;eKrk.**<br />

d'ok, f;jswzd, fdqVQftFtk;h s/ fgnkoh e[Vh B{z d/ye/ T[; nzdo fJe tko fco nkswftFtk;<br />

ikfrnk. fwb/Bk B{z ys ftu fbfynk, **nkgDh tZvh G?D Bkb gokr s'I pkbfNe<br />

frnk. pzd ewo/ s'I yfjVk S[fNnk. T[E/ ;pZp fJT[I pfDnk fe nes{po ftu cb;shB<br />

iktKrk. w?I wzik BjhI SZv ;edk go fijVk woh} wzi/ dk w[Eki j? T[; T[go fJj gkpzdh<br />

sK BjhI bZrDh ukjhdh fe cb;shB ikD dk ;[cBk th Bk bt/. d'ok cb;shB ikD dh<br />

fJS[e j?, efjzdh j? ok}h j' ikj ibdh. T[j szdo[;s j?. szdo[;sK B{z jh jZe j? ;[cB/<br />

b?D.**<br />

jkoB nko"B dkfJwzs fgsk ns/ cohdk dkfJwzs wK d/ xo d'oik dkfJwzs dk iBw<br />

4 wkou 1898 BPz j'fJnk. d'oik Fpd B{z p'bD t/b/ d'ok fejk frnk s/ fJjh Bkw gqufbs<br />

j'fJnk. g'b?Iv dk fJj bc} dkfJwzs, fijVk T[BQK dk ykBdkBh Bkw j? nzro/}h ftu<br />

vkfJwzv (jhok) j?. id'I T[j gfjbh tkoh ekcek B{z fwbh T[d'I T[;dh T[wo 25 ;kb ;h.<br />

;oho dh pDso nfijh ;h fe T[j S'Nh bZrdh ;h, rbsh yk e/ b/ye po'd B/ T[;B{z<br />

T[Bh ;kb dh fby fdZsk. d'ok fJj rbsh feT[I do[;s eodh< T[;B{z fJj' mhe bZrk. d'ok<br />

d/ tZv/ Gok dk Bkw dkT{d ;h s/ S'fNnK dk Bkw :ke{p, fJpokjhw s/ noi. noi dk<br />

iBw 1905 ftu j'fJnk s/ T[;d/ iBw tes wK dh w"s j'Jh jkbKfe T[;dh w"s dk<br />

foekov fes/ BjhI fwbdk. fi; epfo;skB ftu dcB j'Jh T[;B{z :j{dhnK fto[ZX dzfrnK<br />

d"okB BFN eo fdZsk frnk ;h.<br />

fgsk B{z g'fbF, iowB, f:ZfdF ns/ fjpo{ }pkBK nkT[IdhnK ;B. nzfwqs t/b/ uko<br />

ti/ T[m e/ w{ zj ftu p[oeh gkT[D s'I gfjbK gkm eodk. b'e T[;dh ;bkj b?D nkT[Id/,<br />

T[;B{z :j{dh wzdo dk w[yh u[D fbnk frnk, dkBh b'e g?;/ iwQK eokT[Id/. T[;d/ xo ukjgkDh<br />

dk bzro uZbdk jh ofjzdk fiE/ skbw{d rqzE dhnK ;kyhnK dh ftnkfynk j[zdh, ftuko<br />

tNKdo/ j[zd/. pzd/ dh goy T[;dhnK o[uhnK, ftdtsk iK gfjokt/ s'I BjhI, T[;d/ fJybke s'I<br />

75


ehsh iKdh ;h. gftZso fdB (;?pE) ;kok fdB wK ykD uh}K pDk pDk pZfunK d/ jZE<br />

N'eohnK cVk e/ rohp p;shnK ftu tzvD bJh G/idh - oZp fe;/ pZu/ B{z G[Zyk Bk oZy/,<br />

nodk; eoh iKdh. fJj gZek Xowh ykBdkB fJZBk jmh ;h fe BthI gozgok dh nkfrnk BjhI<br />

fdzdk ;h. ‘<br />

go nukBe g[Bo-ikroD dhnK bfjoK B/ :'oghB :j{dhnK B{z Mzi'V fdZsk, 1820<br />

ftu :j{dhnK B{z pokpoh d/ nfXeko fwb/ sK T[BQK B{z BtK ijkB fwfbnk. f;nk;s,<br />

cb;ck, T[d:'r, fts, nkoN, ftfrnkB ns/ seBkb'ih ftu :j{dhnK B/ edw oZy/ sK fJBQK<br />

tofis y/soK ftu fJBQK B/ neb dk b'jk wBtkfJnk. pofbB, thnkBk, gokr, p[vkg?;N<br />

ns/ tko;k ftu :j{dh tgko ns/ ;fGnkuko SkbK wkodk nZr/ tfXnk. :j{dh p}[or Bt/I<br />

;e{b, Bt/I fbpk;, Bt/I ;kfjs d/ gZe/ fto'Xh ;B go T[j p/p; j' rJ/. BtK ;fGnkuko<br />

o[eD dk Bkw BjhI b?Idk ;h. fJ; pzd wkj"b ftu d'ok }tkB j'Jh. T[;B/ g[ikohnK s'I<br />

;[fDnK j'fJnk ;h fe oZp dh gqkgsh tk;s/ ftdtkB j'Dk }o{oh BjhI. tos oZyD/, ;fBnk;h<br />

j'Dk }o{oh BjhI, oZp jo tes s[jkv/ Bkb j?. yKdh ghIdh, jZ;dh y/vdh, BZudh rkT[Idh, T[j<br />

oZp d/ Bkb Bkb fojk eodh.<br />

prkts eoe/ d'ok id'I ;?e[bo ;e{b ftu dkyb j' rJh, fgsk d[yh j'fJnk, go<br />

BjhI o[eh sK nZe e/ fejk - ub' mhe j? fco. Boe ftu ikD dk c?;bk eodh j? eo/.<br />

;wK popkd eodh j? eo/, xZN' xZN w[ zv/ efjD/ ftu jB, F[eo j?, skbw{d rqzE dk gkm<br />

eod/ jB.<br />

fJzB/ ftu jzr/ohnB ;bsBs d/ okie[wko coK} covhBzv dk esb j' frnk.<br />

iowBh ns/ o{; ftueko :[ZX dk w?dkB g'b?Iv, e"D wzB/rk fe gfjb/ fJe' wjhB/ d"okB d'tK<br />

gkf;nK d/ gzi gzi bZy pzd/ esb j'J/<<br />

1896 ftu :j{dh dkoFfBe fEUv'o jo}b B/ :j{dh ;N/N Bkw dk g?IcfbN fbfynk<br />

fi; ftu fJ; rZb dh tekbs ehsh rJh fe cb;shB fty/ :j{dhnK dk d/; j't/. jo}b<br />

s'I gfjbK th nfijhnK rZbK j[zdhnK ojhnK ;B go fJ; b/y dhnK dbhbK ns/ ftT[IsK B/<br />

jbub wuk fdZsh. nkgDhnK nodk;K ftu gfjbK th :/o'Fbw :j{dhnK B{z ftZ;fonk BjhI<br />

;h. T[BQk dh fJzihb ftu T[; t/b/ dh gqkoEBk doi j? id'I o'wBk B/ :/o'Fbw dk wzdo<br />

Ykj e/ :j{dhnK B{z d/; fBekbk d/ fdsk ;h, fbfynk j?, **U :/o'Fbw, i/ w?I s?B{z G[bk<br />

fdnK sK w/o/ ;Zi/ jZE B/ i' ftZfdnk f;Zyh j?, T[j G[Zb ikJ/.** jo nodk; ftu tkenrbk<br />

;kb :/o'Fbw ftu.** ihUfB;N bfjo ftu Bt/I g[okD/ jo ozr d/ :j{dh sK Fkwb<br />

j'J/ jh, :j{dh ekwo/v th fjpo{ f;yD bJh dkyb j' rJ/. bfjo J/Bh s/} j' rJh fe d'<br />

Btzpo B{z poskBhnK d/ ftd/F ;eZso nkoEo i/w} B/ n?bkB eo fdZsk fe ;oeko gfjbh<br />

;z;ko izr ysw j'D ;ko :j{dhnK B{z cb;shB d/ dJ/rh. fJ; n?bkB B/ b'eK dk ftFtk;<br />

fEUv'o jo}b d/ n?bkBBkw/ ftu gZek eo fdZsk.<br />

fco th, cb;shB ni/ d{o ;h. jo}b B/ fejk ;h, **nukBe fJe' tes d[BhnK<br />

Go d/ :j{dh BjhI ik<strong>Dr</strong>/. ;G s'I gfjbK G[Zyh Bzrh nkpkdh ikJ/rh, ;VeK pDkJ/rh,<br />

dfonktk d/ tfjD dk o[y pdb/rh, wko{ }whB ftu y/sh j'D bZr/rh. g[b pDBr/, o/bt/<br />

bkJhBK ftS<strong>Dr</strong>hnK wko{Eb ftu. T[; fgS'I wZX tor s/ nyho ftu nwho nk e/ tZ;<strong>Dr</strong>/.<br />

d'ok, eoke't :j{dh ;e{b ftu dkyb j'Jh sK gsk bZrk fe fiBQK :j{dhnK B/ g'b?Iv dh<br />

nk}kdh d/ jZe ftu :[ZX bfVnk ;h, nk}kd j'D fgS'I g'b?Iv d/ c"ihnK B/ T[j G/vK tKr<br />

tZY ;[N/. fJj d'ok dh f}zdrh d/ w'V dk nfjw B[esk ;h.<br />

:j{dhnK B/ iowBh B{z jo b'VhIdk ;woEB fdZsk ;h sK th Bcos dk fFeko ;B.<br />

;kb 1297 ftu ;oeko B/ i[bkfjnK B{z j[ew d/ fdZsk fe T[j :j{dhnK dh o{z ik ;{s Bk<br />

yohdD. jo nkcs dk ekoB :j{dh ;wM/ iKd/. u"XthI ;dh d/ nZX ftueko gb/r g? rJh<br />

sK fJ; d/ e;{otko :j{dh ;wM/ rJ/ s/ d/; fBekbk fdsk frnk, 1671 ftu yk; fwjopkB<br />

j' e/ ;oeko B/ 50 :j{dh gfotkoK B{z ofjD dh nkfrnk fdZsh, ;kb 1800 sZe :j{dhnK<br />

dh frDsh s/sh ;" j' rJh. id'I d'ok pofbB rJh, T[d'I :j{dh fJe bZy ;Zso j}ko j'<br />

rJ/ ;B s/ fJj frDsh 5 gqshFs j' rJh. jo ndko/ ftu T[BQK bkitkp fwjBs ehsh,<br />

76


p?IeK, ;e{bK, ;N'oK ns/ tgko e/IdoK d/ wkbe j' rJ/. iowBh d/ d' ;G s'I tZv/ nypko<br />

T[b;NhB ns/ w';/ d/ wkbe :j{dh ;B. fJj ;wM' fe 1920 dk iowB ebuo, :j{dh<br />

ebuo ;h.<br />

d'ok B/ nkgDh gVQkJh ns/ e?Ig dhnK f}zw/tkohnK ikoh oZyhnK s/ ekcek pofbB j'<br />

e/ tkg; gokr ubk frnk feT[Ife f;js fBozso itkp d/ ojh ;h. ekcek dh G?D nkgD/<br />

Gok B{z fwbD gokr nkJh sK wzi/ s/ fgnk S/ c[ZNk fgzio d/fynk, T[;B{z dfjb g? frnk.<br />

fpBk fe;/ Bkb rZb ehfsnK T[j T[;B{z nkgD/ fgzv b? rJh. fJj ekcek s'I B"I ;kb S'Nh,<br />

nksw ftFtk;h, n}kd, d{onzd/F, r}p d/ wkBf;e stk}B tkbh e[Vh ;h fi;B/ fgU dk<br />

ekB{zB tkbk vzvk trkj e/ wo}h Bkb, Jh;kJh Bkb ftnkj ehsk. ekcek fejk eodk ;h -<br />

phph s/o/ Bkb Jhoyk j? w?B{z. w/o/ ftu s/o/ fizBk j";bk edh BjhI g?dk j'fJnk. UNbk y/sh<br />

ftfrnkB gVQe/ :/o'Fbw ftu t;Dk ukj[zdh ;h, ekcek B/ fejk- fgsk Bkb rZb Bk eohI,<br />

s/oh gVQkJh dk youk w/o/ f}zw/. gfotko d/ ;ko/ pkeh ihn fejk eod/ ;B fe fJj G?D<br />

Gok id'I fwbd/ jB ;kv/ fybkc ;k}F oud/ jB. ekcek B/ UNbk B{z fejk- i/ E'VQ/ e[<br />

fdB s/o/ xo w?I fJeZbk ofj btK< e[Vh B/ wekB feokJ/ s/ b? fbnk, gfotko ;w/s ubh<br />

rJh s/ ekcek T[;d/ xo ftu e[M fdB BjhI, 1916-17 dhnK ;odhnK d/ S/ wjhB/ fojk.<br />

fJ; ;w/I d"okB fJj xo sg'pD (jofwN/i) j' frnk ;h fiE/ T[;B/ rzGho ouBk ehsh.<br />

ekcek s'I pkd T[;d/ d' Gok izw/ i' wo rJ/ ;B. wK fgU dh ykw'Fh, T[dk;h<br />

d/ydk d/ydk, fJT[I ;'udk fit/I fJBQK d' S'fNnK dk eksb T[jh j?, T[;B{z nkgD/ nkg Bkb<br />

Bcos pugB ftu jh j' rJh ;h.<br />

nr;s wjhB/ d'ok B/ pofbB ftu ;[jDk cb?N ekcek tk;s/ feokJ/ s/ bZG fbnk,<br />

jtkdko, nkb/ d[nkb/ prhuk, tZvk ewok, o;'Jh, r[;bykBk, fJe gk;/ fgnkB' fgnk ;h<br />

fijVk u[g d/ pkti{d ;zrhs tzvdk brdk. T[;B/ ekcek B{z ;Zdk G/i fdsk s/ T[vheD<br />

bZrh. ekcek dh f;js mhe BjhI ;h. w?e;po'd B{z g';N ekov T[go fbfynk, **brksko<br />

nktk}K nk ojhnK jB, e'Jh dotk}/ s/ d;se d/ foj?.** ;kb 1919 dh iBtoh th bzx<br />

rJh, T[j Bk ik ;fenk. Btzpo ftu po'd B{z Bkb b? e/ F/bNB nkgDh G?D d/ xo Ffjo<br />

ubk frnk, fJj f;js bJh mhe EK ;h. T[;B{z d'ok d/ ys fwbd/ oj/ go pofbB Bk ik<br />

;fenk. ;szpo 20, 1921 :j{dhnK dk d; fdB dk Xkofwe fsT[jko F[o{ j[zdk ;h. Xow<br />

rqzE ftu oZp B/ fbfynk j'fJnk ;h, nrb/ ;kb e"D oj/rk, e"'D wo/rk. g[ikoh tos oZydk<br />

;h, gqkoEBk eodk ;h. d'ok dk wzBDk ;h fe oZp w/o/ ns/ ekcek dk Bkw fiT{D tkb/<br />

pzfdnK dh fb;N ftu fby/rk. d'ok B{z ekcek dh sko fwbh fe w?I nk fojk jK. ;N/FB s/<br />

b?D ikJ/rh. F/b;B s'I gokr s/ gokr s'I pofbB. ekcek B/ fbfynk - eZbQ B{z w?I pofbB<br />

g[Zi iktKrk pFofs jB/Qoh MkVh fgS'I w"s B/ xks bk e/ jwbk Bk ehsk. fgsk B/ pofbB<br />

ftu F[o{ j'J/ esfbnkw dhnK ypoK ;[Dk e/ ikD s'I wBQK ehsk go ftnoE. s[oB s'I<br />

gfjbK ekcek B/ nkgD/ fwZso nk;eo pkw B{z fbfynk, **:ksok UBh jh ysoBke j? fizBk<br />

B?g'bhnB tb'I o{; T[go c"iK dh uVQkJh }'yw Goh w[fjzw ;h.**<br />

fpwko j'D s/ pkti{d jkovh dk gkso i{v fJe oks wfjp{pk ;{ B{z fwbD tk;s/<br />

o/b rZvh ufVQnk, T[;B{z d{o'I d/ye/ tkg; nk frnk. s/} p[yko. r[;?bh gsBh n?okp/bk B/<br />

fejk- feT[I frnk ;h T[; jokw}kdh e'b< FKs i{v B/ fejk - d' ezw eoB/ }o{oh ;B,<br />

gfjbK ;{ B{z d/yDk, c/o wo ikDk. fJe c/oh Bkb d't/I ezw j' rJ/. i{v dh w"s j'Jh.<br />

G?D UNbk B{z fbfynk - **s[oB bZrk jK go brdk j? fJ; tko fij' fijh<br />

ysoBke c"i Bkb w[ekpbk j't/rk, gfjbK BjhI j'fJnk ;h. fgsk w/o/ ikD fto[ZX MrVdk<br />

fojk, wK jw/F tKr T[dk; d/ydh ojh, s[o fgnk j?. T[;B{z fwbD tk;s/ w?e;po'd th<br />

pofbB dh rZvh ;tko j' frnk. pofbB ftu po'd dh fJe ;j/bh n?wh ofjzdh ;h, T[; B{z<br />

th fwb/rk. ekcek B/ po'd B[z ;ys bc}K ftu fJ; o'wK; d/ B[e;kB ;wMkJ/. ekcek B/<br />

fJ; e[Vh T[go feskp fbyh, goh Bkb fpskJh f}zdrh . ekcek dhnK dbhbK dk po'd<br />

T[go n;o j'fJnk, fbydk j? - **T[;dh dbhb B{z e'Jh BjhI eZN ;edk, w?I sk uh} jh eh<br />

jK. nkokw Bkb T[j d[BhnK B[z f;ZX/ okj s/ gk fdzdk j? go y[d T[; dk o;sk ftzr<br />

77


sfVzrk fojk. po'd ns/ ekcek dh d';sh B{z ;kfjs d/ fJfsjk; ftu p/fw;kb gqFz;k fwbh<br />

j? fit/I ikB;B ns/ p';t?b dh d';sh B{z. ekcek T[go fijVk w?I Fpd fuso fbfynk ;h<br />

T[; ftu T[BQK d'tK dh gfjbh w[bkeks dk t/otk fdbeF j?, po'd 18 ;kb dk ;h s/<br />

ekcek 19 ;kb dk. po'd B/ iowB ftfdnkoEhnK ;kjwD/ BhsF/ T[go fbfynk g/go<br />

gVQfdnK pkeh sby fNgDhnK s'I fJbktk fJj th fejk ;h, **ntkokrod, f;tkfJ }BkBhpk}<br />

d/ j'o e[M BjhI T[j.** BhsF/ T[go fNZgDhnK eofdnK ekcek B/ po'd d/ g/go dh T[j<br />

s{Vh T[vkJh fe po'd ;dk bJh ekcek dk w[ohd j' frnk. jw/F FKs ofjD tkbk ekcek<br />

T[; fdB g{ok s{ckB j' frnk ;h. g?Ish ;kb pkd id'I po'd B/ T[;dh ihtBh fbyh T[;<br />

ftu fJ; xNBk B{z :kd eofdnK fejk, **w/o/ ftuko X[zXb/ ns/ T[bM/ j'J/ ;B, w/o/ ftu<br />

purkBk jzeko, GfoFN Jhoyk ns/ pDkT[Nh f;nkDg ;h, ekcek d/ s{ckB s'I pkd n;wkB<br />

fBowb j' frnk. fJ; fgS'I w?I gVQB dh neb jk;b ehsh. e[dos fit/I j"bh d/Dh p{fNnK<br />

d/ ezB ftu e[M nkydh j? sK c[Zb fyV iKd/ jB, ekcek d/ p'b fJ; soQK d/ ;B, fJj'<br />

fij/ p'b T[j ;[DB/ ukj[zdk j[zdk. T[;B/ fe; fe; EK eh eh rZb ehsh, w?B{z ;kc fd;h<br />

iKdh j?. T[; dh jk}oh ftu fe;/ Bkb p/fJB;kch j't/, n;zGt.**<br />

feskpK pko/ ekcek fejk eodk, **w/o/ febQ/ d/ ewo/ w?IE'I BjhI y[ZbQ/, feskpK T[BQK<br />

dhnK ukphnK jB.**<br />

NkJhb s/ ;pkJhB d' ;j/bhnK ekcek B{z e?Ig ftu nkT[IfdnK iKfdnK d/ydhnK, T[BQK<br />

B{z brdk j[zdk, fJj fJ; eoe/ nBkEK d/ e?Ig ftu nk iKd? sK fe e?Ig ;BwkB:'r pD<br />

ikt/. o/;soK ftu nkJh;eohw yk ojhnK ;B, bkb osBk Bkb wfVQnk nkJh;eohw dk FhF/<br />

dk eZg r}p dk ;[jDk ;h. ;'bK ;kbK dh NkJhb B/ jT[ek b? e/ nkgDh ;j/bh B{z fejk -<br />

fJj eZg jk;b eoB bJh w?I ;G e[M d/D B{z fsnko jK. ;pkJhb B/ jZ; e/ g[ZfSnk - s/o/<br />

e'b j? eh d/D bJh< fco d'tK B/ d/fynk, go/ ekcek yb'sk ;h. fJj ;'u e/ fe fes/<br />

ekcek T[BQK dhnK rZbK ;[D Bk fojk j't/, MZN pkjo fy;e rJhnK. wjhB/ e[ wro'I NkJhb<br />

ypo b?D T[;d/ cb?N ftu rJh. dotk}k y'bQ e/ ekcek B/ fejk - osk mfjo. T[j o[e<br />

rJh. ekcek nzdo frnk, fJe g?eN NkJhb B{z cVkfJnk, y'bQ e/ d/fynk, r}p, T[jh bkb<br />

iVkT{ nkJh;-eohw eZg. y[F j'Jh NkJhb B{z ekcek B/ fejk - nkgDh g[okDh ejkts j?<br />

Bk, ftnkj tkb/ fdB fJ; B{z u{o u{o eo d/JhI.<br />

fJe fdB T[;B/ d'ok B{z fejk - pofbB nk e/ tZ;D dk w/ok ;[cBk g{ok j' frnk.<br />

gokr d/ gzfinK ftu'I edh fBeb ;eKrk, T[whd BjhI ;h, pofbB w/oh gqkgsh j?, fJ; B{z<br />

gqkgs eoB s'I fpBK w?I woBk BjhI. d'ok B/ dZf;nk, **T[;dhnK ;kohnK fbysk fJe gk;/,<br />

T[; Bkb fpskfJnk fJe fdB, d{i/ gk;/, d{ik gk;k t}Bdko j?. fe;/ b/ye B{z fwbD BjhI,<br />

fJe FkBdko wod B{z fwbD rJh ;K w?I.<br />

ekcek d'ok d/ fgSb/ ihtB pkps ;tkb s/ ;tkb g[ZSdk ofjzdk, d'ok dZ;dh j?,<br />

**g{o/ fXnkB Bkb ;[Ddk, w/ok ;XkoB fijk tke ;[D e/ edh edkJhI ;[zB j' iKdk. T[jB{z<br />

g{op dhnK d/;h rZbK dh G[Zy ;h, fit/I T[; nzdob/ dZp/ j'J/ yikfBnK Bkb fwbdk i[bdk<br />

j't/ g{opHHH nBzs G/d, nBzs ow}K. T[j rZbK eoB dk F[ehB ;h, rZbK eofdnK nZyK ftu<br />

fbFe ns/ j'mK s/ w[;ekB d't/A BZudhnK ofjzdhnK. edh edkJhI fJT[I th w[;eokT[dk fit/I<br />

nkgD/ tkeK ftu T[IrbK okjhI ozr GoB bZrk j?. id'I T[;B{z :ehB j' iKdk ;o'sk T[j<br />

ow} ;wM frnk j? i' T[j ;wMkT[Dk ukj[zdk, pj[s ;zs[FN j[zdk. p'bK ftu ;zrhs ;h,<br />

wZXw fijhnK ;[oK. w"s n?B ;kjwD/, o'w o'w ftu dod, nkgDk d[y Bk dZ;e/ fwbD tkb/<br />

B{z ;[ydkJh rZbK ;[DkT[Idk ekcek w?I j[D th d/y ojh jK. T[; ftu e[M nfpBkFh ;h fi;<br />

eoe/ T[; pko/ eEB eoBk n"yk ezw j?. ;wK phsD Bkb B?D BeF s/ rZbK X[zdbhnK j'<br />

ikfJnk eodhnK jB, T[;dh Fy;hns fdB pfdB fBZyo fBZyo ;kjwD/ nk ojh j?.<br />

id'I fbyD brdk, d'ok nkgD/ nkg T[;B{z fJeKs ftu SZv e/ pkjo ubh iKdh,<br />

ekcek B/ edh T[;B[z fejk BjhI ;h. T[j ikD iKdh. d'ok B/ g[ZfSnk, **c/fb; B{z fgnko<br />

ehsk, T[; ftu eh B[eF ;h, s[;hI ftnko s'I fJBeko ehsk< ekcek B/ fejk, **T[j uzrh ;h<br />

go g{oh d[BhnKdko, i'V xNk ftu gqphB, T[; B{z ftnkj[D dk noE j'Dk ;h g{ok :'og<br />

78


nkgD/ xo ftu b? nkT[Dk, :'og, fi;dk wkfJBk j? MPm s/ co/p. T[;B{z ;[jDk xo, uzrh<br />

nkwdB s/ ;w/I dk gkpzd gsh ukjhdk ;h. w?I nkgDh xVh v/Y xzNk nZr/ oZydk jK. id'I<br />

T[jdk dkn bZrdk, xVh mhe eo fdzdh, w/ok ;kok g'qrokw rbs j' iKdk. iK w?I rbs<br />

;h iK T[j, fJj gZeh rZb j? fe ;kv/ d'tK ftu'I fJe ;jh BjhI ;h.**<br />

d'ok B/ fbfynk, **id'I w?I d/ydh T[j fbyD'I jN frn?, T[;d/ ewo/ ftu ubh iKdh.<br />

i' fbfynk, gVQ e/ ;[DkT[Idk. nyho ftu nkydk, gsk Bh fet/I fbyh frnk w?I, G{s nkb/<br />

d[nkb/ x[zwd/ oj/, pu frnk, fJj rZb eoB t/b/ T[;d/ j'mK s/ pZu/ torh w[;ekB j[zdh,<br />

pZuk fJT[I rZb efonk eod? fit/I T[jB{z G{sK gq/sK, ;G dk g{ok gsk j?, tZv/ e[M BjhI<br />

ikDd/. wfjzr/ doih s'I eZgV/ f;bkT[Idk, tXhnk ;{N, p{N ns/ NkJh, BjhI sK pkjo BjhI<br />

fBeb/rk. fJe fdB efjD bZrk **d'ok, w/o/ s'I edh edkJhI uzrh uh} fbyh iKdh n?, fit/I<br />

nzBQ/ u{u/ B[z dkDk bZG ikJ/.**<br />

d'ok B/ dZf;nk, **pofbB dhnK ;VeK T[go nwhoK d/ tZv/, Go//-Ge[zB/ ;N'oK d/ pkjo<br />

nzrjhD wzrs/, G[Zy/ pZu/, p/;jko/ p[ZY/ ftbed/, o'Nh wzrd/ d/ydk ofjzdk, wfjzrkJh ;dek o'Nh<br />

jo o'} j'o fBZeh j' iKdh, f;sko dh fJe sko S[j', pkeh ;kohnK y[d p y[d ezpD bZr<br />

iKdhnK B/. fJBQk ;VeK dk d"ok eoe/ ekcek xo nkT[Idk, jkbs fJ; soQK j[zdh fit/I izr<br />

d/ w?dkB ftu'I j}ko tko wo e/ w[fVnk j't/, ozr Bhbk j' iKdk ;h. :;{ w;hj w'Y/ T[go<br />

nkgDk eoKZ; nkg u[Ze gjkVh T[go ufVQnk ;h, fJ; rZb ftu e'Jh nfseEBh sK BjhI<br />

Bk.**<br />

ekcek j'o ;ko/ w;fbnK ftu T[bM iKdk ;h, ;kfjs ouBk t/b/ T[j g{oB gkodoFh<br />

j[zdk, p/fbjk}, fdqVQ fJokd/ tkbk, ;kfjs T[; tk;s/ Xow ;h, fejk eodk ;h **fJj fijVk<br />

e[M fbfynk ik foj? d'ok, fJj ;kfjs BjhI j?, fJj sK toswkB d/ fBe/ fBe/ goSkt/I wkso<br />

jB.** ;kfjs ouBk t/b/ T[j nBzs ngj[zu j[zdk.<br />

d'ok B/ vkfJoh ftu fbfynk, **nyhob/ fdBK ftu T[;B/ w?B{z efj fdZsk ;h fe j[D<br />

w?I fJeZbk BjhI ofj ;edk, ;' id'I w?I fbydk j'tK T[d'I w/o/ e'b fojk eo. w?I fBe/ w'N/ ezw<br />

eodh ofjzdh, feskp gVQdh ofjzdh. T[j fby fojk ;h, fJe oks w?I gVQdh gVQdh ;'c/ T[go<br />

;"I rJh. id'I nZy y[ZbQh, T[j nkgDk ezw w[ek e/ w/o/ bkr/ p?mk d/fynk. T[; dk n;kXkoB<br />

fujok fbFe fojk ;h, fpbe[b T[; soQK fit/I s;thoK ftu ceho dk ft;wkd fdykfJnk<br />

j[zdk j?, ekcek BjhI, fJj e'Jh j'o ;h. ekcek B/ fJe fdB fejk, **NZeoK wko wko id'I<br />

wZEk bj{ b{jkD j' ikt/ T[d'I w?B{z s;Zbh jz[dh j?. d'ok fJj ;p{s j[zdk j? fJ; rZb dk fe<br />

fi; uNkB Bkb NeokfJnk, T[j ;ys ;h.**<br />

w?e; po'd ekcek ns/ d'ok B{z fwbD pofbB frnk, fbydk j?, **d'ok Bkb fpskJ/<br />

T[;d/ fdB ;G s'I tXhe ;[ydkJh gb ;B, w?B{z nkgDhnK sk}hnK ouBktk gVQ e/ ;[DkJhnK.<br />

w?I T[; dhnK fbysK j[D gVQdk jK sK T[; d/ p'b, nzdk} ;kjwD/ nk iKdk j?. tke ;fizd<br />

j' iKd/, uc/o ;zrhs g;o iKdk. T[j SgD bJh fsnko Bk j[zdk sK edh w?I wzrs/ tKr<br />

Ghy wzrdk, edh u'oh eodk, edh XZe/ Bkb y'j fbnkT[Idk, T[j ejh iKdk- fJj mhe BjhI,<br />

rbshnK B/.<br />

gqekFe e[oN t'c tob/r B/ ekcek B{z ys fbfynk, **s[jkvhnK feskpK fte BjhI<br />

ojhnK. d/o pkd s[jkv/ gkme g?dk j'<strong>Dr</strong>/. ;kB{z fJBQK ftub/ tkeK dh ehws dk gsk j?.<br />

;kB{z cyo j? n;hI s[jkv/ gqekFe jK.**<br />

po'd B/ ys fby e/ f;js pkps g[ZfSnk sK T[so fdZsk, **pkeh nzrK dk ezw sK<br />

swkw j?, f;o pfunk j? ni/, f;o fJ; soQK dk fit/I F/o B/ b'j-N'g gfjB fbnk j't/.<br />

jB/Qo yks/ ftu ne;o v[Zp ikBk, d/o pkd c/o ukBD fdykJh d/D bZr iKd?.<br />

G?D UNbk d'jK B{z fwb e/ g/e/ rJh sK wkfgnK B{z d[Zy j'fJnk fe fe; c}{b e[Vh<br />

B[z xo oZy fbn?. UNbk B/ f;csK ehshnK, go wkfgnK B[z fJspko BjhI nkfJnk, d[yh j'J/.<br />

1924 d/ Bt/I ;kb G?DK ns/ wkfgnK tb'II J/B/ s[jc/, J/BhnK ykD uh}K nkJhnK fe<br />

g?eN y'bQdh y'bQdh d'ok o' gJh. ekcek dh GkDih d;dh j? fe BkBk BkBh B{z fJj g{opDh<br />

79


g;zd BjhI ;h. fejk eod/ ;B - fJj mhe BjhI y[nkT[Idh fgbkT[Idh, wko dJ/rh ;kv/ g[Zso<br />

B{z.<br />

iBtoh d/ d{i/ jcs/ p[yko s/} j' frnk. d'ok B/ ;G s'I tZvk vkeNo i' gq'c?;o th<br />

;h, ;Zfdnk. nkg sK T[j nkfJnk BjhI, nkgDk shj ;kb dk ;jkfJe G/i fdZsk. ;kok e[M<br />

u?Ze eoB s'I pkd ;jkfJe B/ fejk, p[yko s'I fpBK j'o e'Jh sebhc BjhI. eZY' 160 u?e<br />

eqkT{B. ekcek B/ fejk - d'ok, uzrk j'fJnk tZvk vkeNo BjhI nkfJnk, wKi d/Dk ;h nkgK<br />

B{z i/ y[d nk iKdk. w?B{z wfjzrkjh dk fJe ckfJdk th j?. ;;sk, c}{b ykDk ;[nkd bZrD<br />

bZr iKd?.<br />

jo FBhtko dh Fkw nodk; ftu phsdh. pZuk fJe ejkDh fit/I pko pko ;[Dh<br />

iKdk j?, T[j d'ok s'I nodk; ;[Dh iKdk, - fjpo{ GkFk d/ gow/Fo, fJ}okJhb d/ :j{dhnK<br />

B[z s/oh wZdd dh b'V j?, nkT[D tkb/ ;Zs/ fdB GkrK Go/ j'D, s/oh gftsosk ;kvh<br />

d[BhnKdkoh B{z f;zidh oj/, nkgd/ w[ohdK dh w[okd g{oh eo fgsk. f;js fwb/, ihtb fwb/,<br />

;G B{z nzB d/j, XB d/j, FkBK pyF. i/o{;bw d/ dotki/ y'bQd/, jw/FK y[ZbQ/ oZyhI.**<br />

fco y[d nodk; eoB bZr iKdk, **i/o{;bw d/ do y[ZbQ<strong>Dr</strong>/, n;hI iktKr/. ;rb<br />

;z;koK d/ fgsk, e/tb s{z ;kvk okyk j?I. e"Vh i[dkJh fwZm/ fwbkgK ftu pdb/rh, nrbk<br />

jcsk, nrbk wjhBk, nrbk ;kb, ;[ydkJh j't/.** d'ok B/ fJe fdB fejk- d/fynk nodk;<br />

Bkb fezBk ;[y, fezBh FKsh fwbdh j?. s{z ;koh T[wo nodk; BjhI ehsh, ;zrs ftu BjhI<br />

frnk, j[D bZrk Bk gsk fJ; dh fwmk; dk< i/ F[o{ s'I oZp B{z :kd oZfynk j[zdk sK ekjB{z<br />

eFN nkT[Id/.<br />

ekcek B/ po'd B{z fbfynk, **wfjzrkJh eoe/ fJjh ;[jDk cb?N 1 cotoh 1924 B{z<br />

SZvDk gt/rk. szrh J/Bh j? fe ;kvh wkbe wekB B/ nkgDk fJe' fJe p?v-o{w th feokJ/ s/<br />

d/ fdZsk. pko pko cb?N pdbD Bkb w?I ;kok pofbB Ffjo d/y bT{Irk. gokr ftu Bh<br />

w?I ikDk j[D ed/.**<br />

po'd B/ ;[nkdb/ ykD/ dk tZvk g?eN G/fink, XzBtkd eofdnK ekcek B/ fejk, **n;hI<br />

fJeZfbnK BjhI ykXk. nkgD/ i'rk oZy e/ d'ok pkeh ;kok :shwykB/ b? rJh. dZ;dh ;h,<br />

T[dk; pZu/ fyV rJ/ ;B. gfjbK th fJe fdB 20 eokT{B d/ e/ nkJh ;h. gzi fdB pkd<br />

wekB ykbh eoBk j? go ni/ BtK bZGk BjhI. uzr/ wekB s/} edwhI ;kv/ e'b'I dh bzx<br />

iKd/ jB, wkV/ ftu ofjD B{z fdb Bh eodk. w/ok ih B"eoh eoB B{z eodk j?, go T[fmnk<br />

BjhI iKdk. wzih s/ gJ/ pzd/ B{z E'Vk B"eoh dJ/rk e'Jh.**<br />

T[[;B{z eth jkos g;zd ;h i' r}p d/ nzdk} ftu g[okDhnK B}wK ;N/i s/ g/F<br />

eodk, fBok ikd{ro. ihBhn;. jkos B/ ;Zdk gZso G/fink fe pofbB ftu F'n d/yD<br />

nkU. XzBtkd eofdnK ekcek B/ fbfynk, **nk Bh ;edk. d'ok dkfJwzs nkJ/rh. T[; Bkb<br />

w/o/ xo nk ikj. s?B{z fwfbnK w[ Zds j' rJh.**<br />

d'ok T[;dk F'n d/yD rJh, nk e/ j{pj{, T[j ;kok e[M ekcek nZr/ d[jok fdsk i'<br />

jkos B/ ehsk s/ fejk. d'ok B/ ;'funk, n?efNzr d[nkok o'Nh ewkJh ik ;edh j?.<br />

e?Z;o ftdtkB th ;h, gqekFe th. T[;B/ fbfynk, **ekcek fiZvk eZdkto b/ye nZi<br />

e'Jh BjhI, T[;d/ tkeK ftu nbzeko BjhI, ftT[Ispzdh BjhI, fpBK fe;/ e'fFF d/ T[j nDxV/<br />

;'B/ d/ Y/o bk foj?. w?I T[; B{z 1924 dhnK ;odhnK ftu fwfbnk. fpwko ;h. ew}'o.<br />

fBok pZuk bZr fojk ;h. pZu/ tKr y[F ;h. w?B{z fJT[I bZrD bZrk fit/I fJj fpwkoh B{z th<br />

fgnko eoB bZr fgn?. T[;B/ w?B{z fejk - nkdwh ;[zdosk d/yD d/ ;woZE oj/, sK p[ZYk<br />

BjhI j[zdk.**<br />

gqf;ZX b/ye tocb T[;B{z fwbD nkfJnk. d/o sZe d't/I nzdo p?m/ oj/, fco nukBe<br />

cNkZe dotkik y[ZfbQnk s/ tocb o'Idk o'Idk pkjo fBeb frnk. d'ok B/ g[ZfSnk, fejk -<br />

**ekcek B{z w/oh o'Jh ouBk g;zd BjhI. BjhI sK BK ;jh, w/oh yZb sK BjhI T[skoBh ukjhdh<br />

;h. d'ok B/ fejk - T[j j? Jh fJ; soQK dk. T[j sK nkgDh yZb nkg T[skodk ofjzd?.<br />

nkgDh fbys B{z nZr bk fdzd?. SgD bJh BjhI G/idk, efjzdk ofjzd? - fJj petk; j?. s{z<br />

T[jdh rZb dk p[ok Bk wBk. T[j mhe BjhI Bk. T[jB/ sK w/o/ jZE'I nkgDhnK vkfJohnK B{z<br />

80


nZr b[tk fdZsh ;h. ;[nkj d/y e/ FKs j' frnk s/ fejk - fbys nkdwh d/ nB[Gt dh<br />

;[nkj j[zdh j?.<br />

1919 ftu d'ok vkH B?beB B{z fwbh ;h. d't/I fJe d{i/ B{z uzr/ bZr/. d'ok B{z<br />

T[;dk c'B Bzpo bZG frnk. c'B ehsk, **d'ok jK, gSkfDnK< w/ok d';s coKi pj[s fpwko<br />

j?. d/yD nkJ/AIrk< ;kv/ e'b ch; d/D tk;s/ g?;/ BjhI. nk ikJ/AIrk


nkJ/, pj[s wfjzr/, go feT[Ife po'd B/ fejk ;h, ;' wzB rJ/. fdB oks ;/tk ftu bZrh<br />

fJj e[Vh ekcek d/ wkfgnK B{z uzrh bZrD bZrh. fuZmhnK ftu n;h;K d/D bZr/. d'ok B/<br />

fbfynk, **s[jkvhnK n;h;K w?B{z fezBh y[Fh fdzdhnK jB, w/o/ p/ozr/ nZyo dZ; BjhI ;ed/.**<br />

BDd UNbk B{z fbfynk, **w?I ukj[zdh jK ekcek ok}h j't/ sK fe s[jkB{z d[Zy Bk g[Zi/,<br />

p; fJjh ;'udh ofjzdh jK. j'o w/o/ fdwkr ftu e'Jh rZb BjhI nkT[Idh. w?B{z gZek gs? fJj<br />

ibdh ok}h j't/rk.**<br />

ekcek B/ d'ok B{z fejk - nkgK B{z ftnkj eotk b?Dk ukjhd?. d'ok B/ fejk - ;kb<br />

s'I fJeZm/ jK, o;wK ohsK T[go'I w/ok fJspko T[m frnk. fgsk wzB/rk BjhI. fJt/I mhe jK.<br />

ekcek BjhI wzfBnK, d'ok d/ fgsk B{z fbfynk, **;BwkB:'r fgsk, w?I s[jkv/ gfotko d/ ihnK<br />

tKr gZek :j{dh sK BjhI - go w?I gqkoEBk eodk j[zBk. fe;/ fdB s[jkv/ tork th j'<br />

iktKrk. w?B{z T[whd j? d'ok B{z w/o/ Bkb ftnkj dh nkfrnk d/ e/ s[;hI w?B{z nkgD/ gfotko<br />

ftu gqtkB eo bt'r/.** fJzB/ ;fseko Bkb fby/ tke gVQ e/ fJe tko sK d'ok B{z bZfrnk<br />

fe nkfrnk fwb ikJ/rh. nkgD/ g[so d/ jZE gftZso gkdoh B/ ys dk itkp G/fink. Gok<br />

th fgsk fizBk Xowh pzdk ;h, G?D Bkb e'Jh rZb BjhI ehsh, T[;dh M'bh ftu itkp ;[ZN<br />

frnk, d'ok B/ ekr} y'bQ e/ gfVQnk. e/tb fJe bc} fbfynk j'fJnk ;h - **BjhI**.<br />

vkeNo j'cw?B B/ fejk, **ekcek dh w"s pj[s B/V/ nk rJh j? d'ok. gkdoh nk<br />

frn?. s{z ftnkj dh o;w bJh jK eo. w?I s/ w/oh gsBh rtkjK ti'I d;sys eoKr/.**<br />

d'ok B/ fejk, **s[jkvh fJj rZb jwdodh Goh brdh j? vkeNo, go w/o/ JhwkB nB[;ko<br />

wod/ nkdwh B{z nkokw Bkb woB d/Dk tZvk g[zB j?. w/oh ns/ T[;dh o{j B{z eFN Bk<br />

fdT[.**<br />

ekcek B/ vkH okpoN B{z fejk, **j[D nkyoh Nhek bk vkeNo. w?B{z s;hj/ Bk d/j**.<br />

vkeNo B/ d'ok B{z vkeykB/ ik e/ wkfgnK B{z ypo d/D bJh fejk. T[j ikDk BjhI ukj[zdh<br />

;h go vkeNo dk j[ew ;h. fszB i{B, wkochB dk tZvk Nhek bkfJnk frnk.<br />

id'I d'ok r[bd;sk b? e/ tkg; nkJh, g{ok p/j'F j' u[Zek ;h. d'ok B/ c[ Zb T[;d/<br />

fujo/ B/V/ eo fds/. ekcek B/ nZyK y'bQhnK, d'ok B/ fejk - d/y ekcek, fezBh ;[jDh y[Fp{<br />

j?, ;[zx e/ d/y. p/j'F pzd/ B/ nkgDk f;o c[ ZbK dh ;[rzXh tk;s/ T[go u[Zfenk. c[ Zb ;[zx/.<br />

p'bD dh ;woZEk BjhI ojh ;h, jZEK nZyK ns/ f;o ftu ni/ ikB ;h. d'ok B/ fdb s/ jZE<br />

oZy fdsk. XVeD j"bh j' ojh ;h. fco ekcek dh Sksh T[go nkgdk ezB fNek fdZsk.<br />

nkyoh ;kj s/ nkyoh XVeD ;[D e/ d'ok B/ fejk - s/o/ d[y ysw ekcek, w/o/ F[o{.<br />

d'ok id'I y[d w"s dk ;kjwDk eo ojh ;h, B/ fbfynk, **coK} dh w"s w/oh w"s<br />

;h. ;G ysw. w/oh bJh jBQ/ok ;h u[c/o/. j[D d{ih tko c/o woBk gt/rk. Bo; B/ id'I<br />

ekcek dhnK gbeK pzd ehshnK, w?I d/fynk, T[;d/ f;o d/ tkb T[bM/ j'J/ ;B. ekcek B{z<br />

fJ; soQK ofjDk g;zd BjhI ;h, w?I doki ftu'I s[os poF eZY e/ T[; d/ tkb tkj fdZs/.<br />

fgsk B/ gokr fbik e/ ekcek B{z dcB ehsk. nypkoK ftu T[;dh w"s dh ;{uBk fbyh, go<br />

Bkb fJj th fbfynk, **w/o/ xo nc;'; eoB Bk nkT[Dk ih.**<br />

skp{s Xosh nzdo T[sko fdsk sK d'ok B/ uhe wkoh, }whB s/ fvr gJh, :j{dh<br />

gqkoEBktK ftu T[;dhnK f;;ehnK r[zw j' rJhnK. gq'H T[o}hfdb, i' fJE/ w"i{d ;h fbydk<br />

j?, **w?I w"s pko/ gfVQnk ;h, w"s T[go eftsktK fbyhnK ;B, fJj j[zdh eh j?, ekcek dh<br />

w"s fgS'I gsk bZrk. jcs/ pkd FoXKibh fdzfdnK w?e;po'd B/ fejk, **w{;k B{z MkVh dhnK<br />

bkNK ftu'I i' fdf;nk, ;kB{z ekcek ftu'I fdf;nk. ekcek ysw j' frn?, ekcek dk d"o j[D<br />

F[o{ j't/rk.**<br />

ekcek d/ wkfgnK e'b d' wjhB/ gokr ftu fpskT[D pkd d'ok pofbB rJh. T[;<br />

dh fJZSk ;h fEJ/No f;y/rh.<br />

fwfbe o/ftu B/ ekcek dh ikD gSkD ns/ fJe ejkDh dk nB[tkd w?r}hB ftu<br />

SgtkfJnk. fbydk j?, **nB[tkd tXhnk BjhI ;h fJ; eoe/ w?I c?;bk ehsk nkgDk Bkw Bk<br />

SgtktK. Sgh fbys gVQ e/ j'o th fBok;sk j'Jh, ekjB{z SgtkT[Dk ;h, go ub' j[D<br />

ekcek fejVk fiT[Idk j?, w?I e[M okjs wfj;{; ehsh. o{;h pkovo d/ bkr/ :j{dh g'fbF<br />

82


nkpkdh ftu w/ok o{po{ j'Dk ;h. gq'rokw F[o{ j'D ftu e[M ;wK ;h, fJe i[nkB e[Vh w/o/<br />

B/V/ nkJh, T[;dk fujok jkt Gkt s'I fJedw ykbh, ghbk, T[;B/ fJT[I rZb F[o{ ehsh fit/I<br />

d{o'I ybkn ftu'I nktk} nkJ/, p/ozr nktk}. T[;B/ fejk - w?I ekcek pko/ s[jkvh fbys gVQh<br />

j?. w? I Fofwzdk j' frnk, fJ; B{z feE'I gsk bZr frnk fJj w/oh fbys ;h< w?I fJ; pko/<br />

rZb eoB dk fJS[Ze BjhI ;K. nkyo w?I g[ZfSnk - s{z ekcek B{z fezBk e[ gfVQnk j?< T[j<br />

Fowk rJh, F[ZX iowB }pkB ftu p'bh - w?I ekcek dh gsBh d'ok jK.<br />

**;N/i T[go w/o/ s'I ekcek pko/ wkD eoB :'r e'Jh rZb Bk j'Jh, pkowpko fJe<br />

tke w/o/ ezB ftu nk r{zidk - w?I ekcek dh gsBh jK. U oZpk fiZE/ ;o'fsnK ftu d'ok<br />

dkfJwzs p?mh j't/, T[E/ w?I eh ejK. b?euo fgS'I fe;/ B/ ;tkb BjhI g[ZS/. w?I pkjo<br />

fBefbnk, fJZSk ;h fJe tko fco fwbK, T[j nkg/ nk rJh, T[jh e[Vh fijVh ekcek B{z<br />

f:ZfdF ns/ fjpo{ f;ykfJnk eodh ;h, g[okDh fJzihb dhnK ;kyhnK ;[DkfJnk eodh ;h.<br />

d'ok B/ dZf;nk - T[;d/ wkg/ w?B{z g;zd BjhI eod/ ;B go w"s fgS'I Xotk; d/D tk;s/ w?I<br />

T[BQK d/ xo bzwk ;wK fpskfJnk. p/FZe T[bfMnk j'fJnk nkdwh ;h go ;h sK T[BQK dk<br />

fgnkok FkBkwZsk g[Zso. fco T[j ubh rJh. nfb}p/E p?Nh, d'ok s'I uko ;kb S'Nh T[;dh<br />

;j/bh ;h, 1995 ftu p?Nh B/ dZf;nk - T[j fdqVQ nkswftFtk; tkbh e[Vh ;h, ekcek dhnK<br />

rZbK w[ZeD Bk fdzdh - T[;d/ jZE fezB/ ;[jD/ ;BHHH T[;dhnK nZyK fezBhnK ;[jDhnKHHH. e[M<br />

b'e nkw ;'ud/, fJj F/yh wko ojh j?. wkw{bh gVQh, rohp :j{dh xo ftu f:fdF p'bdh<br />

e[Vh B{z ekcek tork ihBhn; fet/I g;zd eo ;edk j?< p?Nh dZ;dh j? - T[wo phsD Bkb<br />

:kdK X[zdbhnK g? iKdhnK jB, d'ok dhnK dZ;hnK rZbK FhF/ tKr ;kc jB ni/.<br />

nmkJh ;kb dh T[wo ftu pofbB d/ fJe fEJ/No ftu ezw eoB bZr gJh.<br />

fEJ/No T[;dh ;j/bh dk ;h, ;' ofjD ;fjD ykD ghD w[cs dk ;h s/ i/p youk ubkT[D<br />

tk;s/ fszB ;kb d/ fJe pZu/ dh fyvkth ti'I th ezw eodh. f;js ne;o ftrV iKdh.<br />

ghn?uHvh tk;s/ ezw eo fojk ebkg;NkZe d'ok B{z eJh tko fwfbnk. ekcek dh G?D UNbk<br />

B{z T[;B/ fJe ys ftu fbfynk, **d'ok j;w[y j?, o"Deh j?, nkbk d[nkbk wfjek fdzdh j?,<br />

go fJ; ;ko/ T[go T[dk;h dh ukdo ftSh ofjzdh j?. ftu'I dh eJh wjhB/ fpwko ojh go<br />

j[D T[zBh ;[jDh j' rJh j? fizBh ekcek t/b/ j[zdh ;h. s/o/ tKr ;[nkd ykD/ pDkT[Idh j?.<br />

e?;b dh gfjbh n?vhFB 1500 ekghnK SghnK s/ ehws oZyh rJh 350 vkbo, d'ok<br />

B{z 150 wkoe wjhB/ dh okfJbNh fwbD bZr rJh. fJj pzd'p;s ekg;Nke ns/ ftZbhjk;<br />

B/ eotkfJnk ;h. T[j y[F j' rJh, fijV/ 30 tXhnk ebkeko fEJ/No ezgBh B/ ezw bJh<br />

u[D/ T[BQK ftu d'ok th ;h. fJ; fEJ/No ezgBh B/ thj ;kb :'og ftu ebkf;e BkNe y/v/.<br />

fJp;B d/ BkNeK B/ soEZbh wuk fdZsh ;h.<br />

1927 ftu fJ;/ fEJ/No ezgBh ftu poNk bk;e Bkw dh 45 ;kbk n"os nkJh ;h<br />

i' BkNe fbydh. gfjbh ;z;ko izr ftu T[;dk Gok J/fwb bk;e, fi;B/ fcbk;ch ftu<br />

ghn?uHvhH jhvbpor :{Bhtof;Nh s'I ehsh ;h }ko dhnK c"iK fto[ZX izr bVdk wkfonk<br />

frnk ;h. d' ;kb pkd d{ik Gok jK;, g{oph cozN s/ bVdk wfonk. poNk, :[ ZX d/ fybkc<br />

eftsktK ns/ BkNe fbydh fbydh gZeh ;'Ffb;N j' rJh. fJj' n"os pkd ftu d'ok dh<br />

;Z; pDh. poNk dk fJfsjk;e BkNe fbT[Bk-21 fJe F' s'I pkd g[bh; B/ pzd eotk fdZsk<br />

feT[Ife fJ; ftu w}d{oK dh sok;dh d/ fdqF prkts eotk ;ed/ ;B. fJj BkNe d{ih<br />

tko tJhwko B?FBb fEJ/No ftu, id'I poNk 78 ;kb dh j' rJh ;h, fco y/fvnk frnk ;h<br />

.<br />

d'ok B/ fFZbo, r/N/, jhB, fJp;B ns/ F/e;ghno d/ BkNe y/v/. Bkb Bkb nkgDh<br />

gVQkJh ikoh oZyh. fJ;/ fEJ/No ftu ezw eodh T[; s'I 12 ;kb S'Nh b{;h, id'I 92 ;kb dh<br />

;h, B/ 2002 ftu dZf;nk **w?I T[; B{z d'oh fejk eodh. T[; torh skesto Fy;hns w?I<br />

BjhI d/yh e'Jh, ;zg{oB, ;zs[FN, nksw-;BwkfBs, T[j ;G e[M ;h p;.**<br />

BkNe ftu ro?}{J/FB w[ezwb eoe/ d'ok B/ e[b?efNt fEJ/No ezgBh ftu 1928 ftu<br />

B"eoh b? bJh. fJe ;kb ftu 36 fEJ/NoK ftu BkNe ehs/. e[M BkNeK ftu vpb o'b th<br />

ehs/. T[;dk f;Zek uZb fgnk, n"y/ s'I n"y/ o'b ;cb fBGkJ/. T[j T[;dh uVQs dk ;kb ;h.<br />

83


30 ngq?b 1929 B{z ezgBh dk ezNo?eN ysw j'fJnk sK T[j pofbB fJe ;[jD/ cb?N<br />

ftu ofjD bZrh. nkofEe wzdk uZb fojk ;h. jVskbK s/ gqdoFBK dh Gowko ;h. g[b;<br />

uhc ekob f}okpb, fi;B/ poNk bk;e dk BkNe fbT{Bk-21 pzd eotk fdZsk ;h n?bkB<br />

eo fojk ;h - w?I jVskbhnK B{z ;pe f;yk fdnKrk. jo o'} rbhnK w[jZfbnK ftu<br />

ckfJfozr j[zdh.<br />

d'ok eJh EkJhI rJh, fEJ/No ftu ezw Bk fwfbnk. fEJ/No pdb u[Zek ;h, pos'b<br />

po?ys Sk fojk ;h, d'ok dk ebk;heb fEJ/No g[okDk j' uZ[ek ;h. efwT{fB;N, fEJ/No<br />

okjhI fJBebkp fbnkT[D d/ :sB eo oj/ ;B s/ b'e brksko T[BQK tb M[e oj/ ;B, wX<br />

tor tk;s/ fJj' nk; dh feoB ;h. r'pb} B/ BthI gkoNh yVQh eo fdZsh s/ B}opzd<br />

fjNbo fojk j' e/ ;orow j' frnk. T[;dh gfjbh fjN-fb;N s/ ekwo/v ;B. p/o[}rko<br />

d'ok B{z ekwo/vK dhnK rZbK s/ :'iBktK ;jh bZrD bZr gJhnK. T[j wzMXko ftu c;h j'Jh<br />

;h. nypkoK ftu ekcek pko/ fJzNoftT{} SgdhnK, GkFD, ftu T[j ekcek B{z }wkB/ dk<br />

;[gowkJhIv wzBdh, go ekcek efwT{fB;NK d/ fybkc ;h.<br />

iowB ftu iBtoh 1930 ftu fGnkBe wzdk nkfJnk, ftnkge p/o[}rkoh, wfjzrkJh,<br />

c?eNohnK, ezgBhnK pzd, bZyK dh frDsh ftu w}d{o ;VeK T[go. bkb MzfvnK dh frDsh<br />

tXD bZrh. d'ok dh o'Nh okfJbNh ekoB uZbdh ;h. d'ok B/ efwT{fB;N gkoNh dh<br />

w?IpofFg dk ekov b? fbnk, T[;dk r[gs Bkw wkohnk oZfynk frnk. wk;e' gkoNh j?v<br />

nkfc; B/ d'ok pko/ ;{uBk wzrh, fJj ;{uBk G/ih rJhL<br />

ekwo/v wkohnk B{z w?I 1930 s'I ikDdk jK. v/Y ;kb s'I T[j gkoNh d/ ezwK ftu<br />

;orow j?. T[;dhnK j'o rshftXhnK dk w?B{z gsk BjhI. fJj w?I fBih s"o s/<br />

ikDdk jK fe T[j nkgD/ gfjb/ gsh ekcek dh ikfJdkd ns/ okfJbNh ftu'I fjZ;k<br />

b?Idh ojh j? s/ f}T[fB;N :j{dh w?e;po'd T[;dk jwdod j?.<br />

ekwo/vK B{z T[;dh wzu :'rsk dk fJbw ;h, T[BQK B/ B[ZeV BkNeK okjhI gkoNh dk gquko<br />

eoBk ;h, T[;B{z wzu nfXnkgek oZy fbnk. o{; d/ fJBebkp tk;s/ wzu dk jfEnko<br />

ekw:kp j'fJnk ;h, Bk}hnK dh wZdd d/;h ftd/;h XBtkB eo oj/ ;B, efwT{fB;N T[BQK d/<br />

gqkg/rzv/ dk w[ekpbk gq?;, o/vhU okjhI BjhI eo ;ed/ ;B, B[ZeV BkNe ekoro j' ;edk ;h,<br />

g[b; B/ ;N/N B[z ;{uBk G/ih,<br />

**fJj B"NzehJ/ fdB' fdB GothnK GhVK fyZu oj/ B/. fJBQK d/ BkNe GkFDK Bkb'I<br />

tXhe X{j gkT[Id/ jB. fJBQK fto[ZX ;oeko B{z e[M eoBk gt/rk BjhI sK HHH.**<br />

cb;o{g B[ZeV BkNeK fto[ZX n?eN gk; j' frnk frnk. gkoNh tk;s/ d'ok jo fdZsh<br />

f}zw/tkoh fBGk ojh ;h go fJe ekwo/v B/ fNZgDh fdZsh, **fdb'I BjhI fJj ;kv/ Bkb.**<br />

noE Fk;soh b[Z} bk;e, d'ok d/ ewo/ ftu Bt/I ekwo/v ozro{NK B{z gVQkT[D<br />

nkfJnk eodk ;h. fJj Bk;se :j{dh d'ok s'I gzi ;kb S'Nk ;h. uzrk gVQ e/ th B"eoh<br />

Bk fwbh sK wK dh gq/oBk ;dek efwT{fB;NK tk;s/ ezw eoB bZr fgnk. T[j ;[jDk<br />

f;jstzd i[nkB ;h. T[;dk ;[Gkn FKs, d{odoFh, podkFs eoB tkbk ;h, d'ok s'I fGzB.<br />

d'ok s'I fes/ tXhe gfVQnk fbfynk. co?Iu ns/ nzro/}h ;w/s fJj iowB w[ zvk :{BkBh s/<br />

bkshBh GkFktK gVQ b?Idk ;h. gfjbK gzi ;kb T[;B/ ekB{zB gfVQnk go 1925 ftu dk;<br />

e?ghNk gVQe/ noE Fk;so ftu dkybk b? fbnk, ;kb 1930 ftu T[;B/ pokwdK dk N?e;<br />

feskp SgtkJh, y[Fjkb gfotko dk w[ zvk ;h fJj. fgsk vkeNo ;h s/ :j{dh wK poNk<br />

bk;e ftdtkB, ebkeko, FkfJo, gZeh efwT{fB;N. d' p//N/ d' p/NhnK dh wK. d'ok fJ;/ xo<br />

ftu ;kwkB b? nkJh s/ bZ[} Bkb wkoe;h ;kfjs tzvDk F[o{ eo fdZsk. b[Z} dk iBw 1903<br />

ftu j'fJnk. d'ok fJeZbsk wfj;{; eoB bZrh ;h. fJj tZvk xo pZu/ pZuhnK Bkb Gfonk<br />

o"DeK tkbk ;h.<br />

iowBh p/o[}rkoh s/ rohph Bkb x[b fojk ;h, nzdk}/ ;B fe fveN/NofFg bkr{ j'<br />

;edh j?, ft;c'N j' ;ed/ jB, f;tb-tko bZr ;edh j?, go nfijk e[M BjhI j'fJnk.<br />

u'DK j'JhnK, ;'Fb v?w'eo?N jko rJ/, Bk}hnK jZE gkobhw?IN nk rJh. ;kwh b'e fjNbo s'I<br />

84


G?Ghs ;B. :j{dhnK ftu p/u?Bh ;h. nwohek dh :{Bhtof;Nh s'I nfXnkge ti'I B"eoh dk<br />

gZso gqkgs eoe/ nkJhB;NhB B/ nkgDh gsBh B{z w[;eoKfdnK fejk, **fJe tkoh fXnkB Bkb<br />

d/y b? nkgDk fJj iowBh tkbk xo.** gsBh B/ g[ZfSnk - feT[I< nkJhB;NhB B/ T[so<br />

fdZsk - FkfJd edh c/o d/y Jh Bk ;ehJ/.<br />

d'ok fBFfuzs ojh. jo/e :j{dh B{z ns/ efwT{fB;N B{z wk;e uzdk d/Dk g?Idk ;h.<br />

d'ok B/ :j{dhnK B{z uzdk d/Dk pzd eo fdZsk, T[j d' Gko BjhI T[mk ;edh ;h. fpBK<br />

Xkofwe o;wK d/ T[;B/ b[Z} Bkb ftnkj eotk fbnk. ofi;Noko B/ fbfynk - **noE-<br />

Fk;soh b[Z} ns/ ozr-eowh d'ok dk ftnkj doi j'fJnk, 30 i{B 1932 **<br />

28 cotoh 1933 B{z iowB gkobhw?_N dh fJwkos ftu Xwkek j'fJnk s/ nZr dhnK<br />

bgNK T[mhnK. BkiahnK B/ ekwo/vK fto[ZX d';aa E'g fdsk - T[BQK dh eos{s j?. fjNbo B/<br />

g[bh; c'o; d/ w[yh B{z FFehfonk- j[D n;h_ dZ;Kr/ n;h_ eh jK. fijVk ;kv/ okj ftu<br />

nkJ/ tZY fdT[. efwT{fB;NK B{z ckj/ bk fdT[ s/ fJBQK d/ jwdodK B{z i/bQk ftu ;[ZN'.<br />

g[fb; ca’''o; dk Bkw r?;Nkg' oZy fdZsk. n?woi?_;h bkr{ j' rJh. d'ok oks' oks ngokXD j'<br />

rJh. frqcskohnK, w[ Zedfwnk dh e''Jh b'V Bjh_, g[b; B{z fi;s/ ;aZe j't/, cV/ s/ r'bh<br />

wko/. Gkoh frDsh ftu cV cV b'e wko/ ikD bZr/. GhVK fJeZmhnK j[zdhnK, gfjbh ;z;ko<br />

izr ftu wkfonk ikD tkbk rhs fco n;wkB tZb T[mD bZrk- ";kvk fdqV ft;atk;.<br />

jko/rk coK;. "<br />

jiakoK efwT{fB;N, ebkeko, b/ye, f;tb nc;o, f;nk;h B/sk ns/ :j{dh, iowBh SZv e/<br />

GZiD bZr/, ni/ pkovo ;hb Bjh j'fJnk ;h. pj[s ;ko/ dV tND bZr/, ;akfJd fJj MZyV<br />

pzd j' Jh ikt/. b[ia ns/ d'ok B/ c?;bk ehsk- fJE/ ojKr/ s/ bVKr/. wkou 23, 1933 B{z<br />

b[ia cV fbnk frnk. fJbiakw ;h- efwT{fB;N ;kfjs tzvdk j?. uko fdB T[; B{z s;hj/<br />

fds/ rJ/ fe j'o pzfdnK d/ Bkw b?. T[;B/ p[ZbQ Bk y'b/Q. xo dh sbk;ah d""okB g[fb; B/<br />

ysoBke rZdko ;wZroh cVh. S'Nk Gok th cV fbnk. e[M jcfsnK pkd id'I d/fynk fe<br />

rzGho ngokX sK j? Bjh_, fojkn eo fds/. fojkJh pkd fJBQK B/ o{; ftu ikD dk c?;bk<br />

ehsk. 55 ;kb dh poNk B{z fJe wjhBk mkD/ ftu oZye/ SZv fdsk.d'jK B{z fi; rZb dk<br />

vo ;h T[j' j'Jh, ekcek dhnK vkfJohnK ns/ ouBktK g[b; b? rJh. d'ok B{z gkrbgD<br />

d/ d"o/ g?_d/ . fJj ;kfjs T[;B/ b[ek e/ oZfynk ;h, w?e; po'd B{z th Bjh_ dZf;nk ;h, dZ;<br />

fdzdh, pu iKdk, po'd B/ T[; s'' wzfrnk th, T[j M{m p'bh rJh fe w/o/ e'b e[M Bjh_.<br />

j[D d' o;s/ pu/, fJe sK ;dk bJh u[g eo ikt/. fe;/ B{z gsk Bk bZr/ fe d'ok e'b e[M<br />

j? ;h.go fco fJj ;kfjs ;dk bJh B;aN j' ikt/rk. d{ik fJj fe dZ; d/t/, fco puD<br />

dh ;zGktBk j?. fJ; B/ d{ik okj u[fDnK. po'd B[z r[gs yas ftu fbfynk- w?_ M{m p'bh<br />

rJh, ekcek ;kfjs j? ;h w/o/ e'b, g[b; b? rJh, puk ;ed?I sK puk b?.<br />

po''d s[os ;akfJo j'cw?B e'b frnk i' pofbB ftu gokr tb'_ okid{s ;h. T[;B/<br />

r?;Nkg' Bkb ;zgoe eoe/ ekcek dhnK fbysK wzrhnK. r?;Nkg' s'I itkp fwfbnk- ;?_eV/<br />

wD ekria cV/ jB. Y/o bkJh iKd/ jK. e"D bZG/rk fJ; gjkV ftu'I ekcek B{z < uko<br />

;kb pkd iowB nypko ftu po'd B/ bzw/ b/y okjh_ ekcek ;kfjs GkbD dh nghb ehsh.<br />

T[;B/ fJ; b/y ftu d'ok dk e'Jh fiaeo Bjh_ ehsk. d[yh n"os B{z ;aofwzdrh Bjh_ d/Dh<br />

ukj[zdk ;h.<br />

;N/N B/ n?bkB eo fdsk- :j{dhnK dhnK d[ekBk ftu' ;kwkB Bjh yohdDk, :j{dh<br />

nca;oK, iZiK, i/b ;[govzNK nkfde ;ko/ w[bkiaawk s' n;shca/ b? bJ/. :j{dh pZu/ ;e{bK ftu'<br />

eZY fds/. fiBQK B/ ghn?u avh y'i ekoi eo bJ/, c?;bk j'fJnk T[BQK B{z fvrohnK Bjh_<br />

d/DhnK. ;kb 1925 d/ ngq?b wjhB/ GhV xNkT{ n?eN gk; j'D T[gozs fJj' e[M<br />

j'fJnk.d; wJh B{z r'pbia (fjNbo dk gqkg/orzvk wzsoh) B/ n?bkB eo fdsk- efwT{fB;NK,<br />

85


:j{dhnK, r?o nkohnK ns/ ftd/;ahnK d/ rzd s' puk e/ iowB B{z gftso eoBk j?.<br />

T[s;akjh Bkiah ;?fBe fubk oj/ ;B- wkoe; B{z ;kV', cokfJv B{z ;kV'. bkfJpo/ohnK ftu'<br />

nkJhB;NhB, i?e bzvB, j?bB e?bo, wkorq/N ;zro ns/ n?u aih a t?bia dhnK feskpK dh<br />

b'jVh d[nkb/ Bku ehsk. ekcek ;kfjs pu frnk feT[_fe fJBQK B{z T[; pko/ gsk Bjh_ ;h<br />

e"D j?. j?Bfoe jhB B{z ekcek pj[s g;zd eodk ;h, T/[; B/ fbfynk ;h- feskpK c{eD<br />

tkb/ E'VQh d/o pkd pzfdnK B{z c{eD bZr iKd/ jB. jhB dhnK feskpK ;kV fdshnK<br />

rJhnK. d'ok fJBQK fdBk ftu roGtsh ;h. d'ok ns/ b[ia xo pdb pdb e/ S[gd/ S[gKd/<br />

fdBeNh eo oj/ ;B. fJe :j{dh s/ Bkb fco efwT{fB;N, puD dh eh ;zGktBk < nr;s<br />

8 dh oks o/v j'fJnk, b[Zia B{z b? rJ/. eZgfVnK dk fBZek nN?uh Bkb fbikD fdsk. E[M<br />

fdBk pkd nX-ifbnk nN?uh d/ rJ/. fJ; ftu y{B Bkb fbpVh fBZeo fwbh, wko fdsk <<br />

FkfJd.<br />

1 wkou 1934 B{z d'ok B/ f;jstzd s/ ;[DZyh Xh B{z iBw fdZsk. edh edh ;[B/jk<br />

fwbdk, b[Zia fiT[_dk j?. T[;B/ g[b; uhc B{z gZso fbfynk, fJ; iiapksh gZso ftu nghb<br />

ehsh rJh ;h fe fBod';a b[ia T[go efjo Ykj[D/ mhe Bjh_. nZm wjhfBnK pkd T[j xo<br />

gos nkfJnk, eokwks s' xZN Bjh_ ;h. T[;B/ nkgD/ ;kEh r'bh dk f;aeko j[zd/ nZyh_I d/y/<br />

;B. T[;B/ dZf;nk- w?B{z i/b ;[govzN B/ p[bk e/ fejk- s/oh iaBkBh d/ fJ; yas eoe/ s/o/<br />

T[go so; nk frnk toBkHHH.<br />

gfotko B/ ;bkj ehsh fe wiad{oK d/ ;[or, o{; ftu ikfJnk ikt/. ;G s'<br />

gfjbK poNk wK g[Zih. jkbK fe djkfenK s' T[j efwT{fB;N bhvo ojh ;h, wk;e' B/<br />

T[;d/ fgS''eV pko/ ikDekoh bJh s/ ofjD dh nkfrnk fwbD ftu ;kb bZrk. uko<br />

wjhfBnK pkd b[Zia B{z o{; nkAT[D dh nkfrnk fwb rJh. T[j 28 cotoh 1935 d/ fdB o{;<br />

g[Zi frnk. wK B{z bkfJpo/oh ;jkfJe dh s/ b[Zia B{z wkoe;-J/_ibia-b?fBB ftfdnkb/ ftu<br />

i{Bhno nekdfwe ;jkfJe oZy fbnk. d'ok B/ th noiah gk fdsh. ;'funk eodh - o{;<br />

ftu ike/ fco ozrwzu s/ ezw eoKrh. T[E/ :j{dh vokwk ni/ th jowB fgnkok ;h.<br />

;wkitkd, ;KM/ bzro, ;KMh iawhB, pokpoh d/ jZe, w[cs fJbki, w[cs ftZfdnk,<br />

tXhnk sBykjK, d{o'' d{o'' pV/ ;[jktD/ fdq;a ;B. fJBQK wk;{wk B{z eh gsk ;h fe 1934 d/<br />

nyho ftu ;NkfbB o{; ftu T[jh e[M eo/rk i' fjNbo iowBh ftu eo fojk ;h.<br />

fjNbo B/ nkgD/ Bkiah ;kEh s/ d';s gkoNh B{z gftso eoB tk;s/ r'bhnK Bkb G[zB fds/<br />

;B. fJt/_ ;NkfbB iowBh B{z esbK okjh_ gftso eo fojk ;h. fjNbo B/ 60 bZy :j[{dh<br />

wko/. o{;h ;o iawhB B{z jo soK d/ ebfgs f;nk;h pkrhnK B{z T[Bh jh p/ofjwh Bkb<br />

fjNbo s'_ tXhe frDsh ftu ;NkfbB B/ wkfonk. fJ; B{z gkoNh dh ;ckfJnk w[fjzw<br />

(purges) fejk frnk.<br />

d'ok, w/ohnkBh Xh Bkb ;zs[;aN ;h. ;szpo 15 B{z :j[{dhnK fto[ZX fJe j'o ekB{B<br />

gk; j'fJnk, T[BQK s'_ Bkrfoesk y'j bJh, fJj iowBk Bkb ftnkj Bjh_ eotkT[<strong>Dr</strong>/, j'o<br />

;wkie ;pzX Bjh_ ofj<strong>Dr</strong>/. i/ e''Jh :j{dh Xow pdb e/ Jh;kJh j'Dk ukj/, nkfrnk Bjh_.<br />

fJ; xZb{xko/ d/ fJfsjk;eko b{;h dkd'ftu B/ fbfynk- fijVk :j[{dh j?, T[j :j{dh j?,<br />

:j{dh j?, :j{dh j?, wko'. BkiahnK dk fJj'_ fJe Bknok ;h.<br />

d'ok d/ ;j[o/ vk a i?ep;B bk;e B{z o{;'I ;Zdk nk frnk s/ gZso ftu fbfynk<br />

;h fe d'ok ns/ T[;dh Xh th T[; Bkb nk ;ed/ jB. o;wh gqtkBrhnK c/o fwb<br />

ik<strong>Dr</strong>hnK. d'ok B/ nN?uh e/; ftu ;kwkB gk fbnk. ekcek dhnK feskpK ns/ tkb tkj[D<br />

tkbk ;[Bfjoh p[o;a. ekcek dh fBZih fB;akBh p; fJj' puh ;h fJe. s[oB s' gfjbK uzr/<br />

j'Nb ftu d';sK Bkb y[;a y[;a ykDk ykXk, ;[yh ;co tk;s/ :j{dh gqkoEBk ehsh, f:fd;a<br />

p'bh ftu o;wh :j{dh rhs rkJ/, Boe, ;[or pD frnk, E'VQh d/o bJh.<br />

eth ;N?Bf;b nrb/ fdB o/bt/ ;N/;aB s/ fJBQK B{z ftdk eoB frnk. Xh d' ;kb<br />

dh j' rJh ;h. d'ok dh w[ Zmh ftu fizB/ uKdh d/ f;Ze/ nkJ/, ;N?Bf;b B{z fdzfdnK fejk-<br />

86


S'fNnK B{z fdnk jh eod/ B/ tZv/. r?;Nkg' w[bkiawk B/ T[BQK B{z iKfdnK d/fynk, EkD/ ftu<br />

fog'oN doi eotkJh- nZi 11-2-1936 B{z bk;e gfotko wk;e' bJh otkBk j'fJnk. iowB<br />

SZv e/ ;'thns p'b;afteK dh B"eoh eoBh rZdkoh j?.<br />

d' fdB d' oks ;co w[ek e/ ekotK wk;e' g[Zik. Ii[nkBh ftu vk, bk;e J/Bk<br />

o[fMnk ofjzdk ;h fe pZfunK tb fXnkB Bk fdzdk. BkiahnK B/ T[; B{z fJzBK ftjbk eo<br />

fdsk fe g'sh Bkb y/vdk ofjzdk. g'sh B{z nkgD/ fgsk dk e[ZM gsk Bjh_ ;h.<br />

d'ok B{z wk;e' ;[cfBnK dk ;afjo bZfrnk, s[oh iKdh B/ fjpo{ nZyoK ftu fb;aedk<br />

gfVQnk- :j{dh ekfwnK dk fEJ/No, gfjbh tko nkgD/ :j{dh j'D T[go wkD j'fJnk, j? fJe<br />

EK fiE/ :j{dh th ;fseko :'r jB. wk;e' ftu BthBsk nk ojh ;h, w?No' o/b uZb gJh<br />

;h, BthnK eb'BhnK nkpkd j' ojh_nK ;B. d'ok d/ d';s nkJ/ s/ :j{dh o{;h n?eNo<br />

vkfJo?eNo ;[b/wkB fwykJhb B{z fezr bhno dk o'b eodhnK fdykT[D tk;s/ ;N/N :j{dh<br />

fEJ/No b? rJ/. fJj oks T[;B{z edh Bk G[Zbh. ;[b/wkB dh ndkekoh sK ;h jh f;yobh,<br />

pkeh ;kok e[M th ;akBdko ;h.<br />

eJh ;kb pkd ;N/B;b d/ f:Zdh o;kb/ tk;s/ T[;B/ fbfynk- ghb/, fpwko, ngokXh<br />

iowB ftu'I fBeb e/ fJ; fEJ/No d/ b'e fej' fij/ bZr/, dZ; Bjh_ j[zdk, fjpo{ nZyo d/y<br />

d/y w?_ oZidh BK, d[nk eodh, o{; ;[yh tZ;/. bzwhnK eskoK ftu ty ty p'bhnK, ty ty<br />

B;bK d/ b'e fNeN yohdD bJh yb's/, mzY s'' puD bJh edh edh ;fji/ ;fji/ e[dD<br />

brd/, fezr bhno dk :j{dh BkfJe d/yD bJh ssgo.nZi fijVk fJ; dk BkfJe j?, T[;/<br />

;[b/wkB B/ 1920 ftu fJ; fEJ/No dh T[;koh ehsh ;h. s[jkvh ebgDk fizBh woiah tZvh j?,<br />

s[;h fJ; dh ;[zdosk sZe fynkbK fynkbK ftu Bjh_ g[Zi ;ed/. vokwk fej' fijk bZrk,<br />

Bjh fbyKrh, d[BhnK Go d/ nkoN efofNe fby sK u[e/ jB. ysw j'D s/ b'e ;[b/wkB<br />

d/ d[nkb/ fJTA[ uZeo eZND bZr/ fit/_ x[ZrhnK r/V/ eZYdhnK j'D. ;[b/wkB B{z fgnko eoB'<br />

jfNnk Jh Bh_' iKdk.<br />

o{;h Bkrfoesk b?D tk;s/ T[;B/ ckow Gfonk, jo sZE ;jh. fbfynk fe S/ ;kb s'I<br />

iowB ftu ekwo/vK dh bhvo ojh jK. nfXekohnK B/ fejk- iowB ofjzd/ T[BQK ekwo/vK d/<br />

Bkw dZ;' fijV/ s[jkv/ sZEkI d/ ;jh j'D dh g[FNh eoB. d'ok B/ fejk- ekwo/v o';ahbv, go<br />

T[j j[D i/bQ ftu j?.<br />

Xh w/ohnkBk B{z s/ia p[yko j' frnk, fJe tko sK puD dh nk; Bjh_ ;h ojh.<br />

j;gskb dkyb eotkJh.dtkJhnK Bjh_ ;B. w??bhnK ukdoK s/ rzd/ ezpb, ukdoK jcs/ ftu<br />

fJe tko X'DhnK, ezpb edh th Bjh_.;[eh T[bNh y[ou e/ T[sko fdzd/ B/.ihB bhnkB B/<br />

fbfynk ;h- ;wkitkd ftu feT[fe ;ko/ pokpo jB, s[;h_ ;kc ukdo, ;kc ezpb xo'_<br />

j;gskb Bjh_ fbnk ;ed/. Gkoh wFhBoh yohdh ik ojh_ j?, tvh frDsh ftu f;nk;h esb<br />

j' oj/ jB, j;gskbK tb fXnkB d/D dh c[o;s fe;B{z j?, g?;/ feE/ jB?<br />

y[chnk g[b; nc;o B/ g[ZfSnk- T[bk Bkw dh n"os B{z ikDdh j?I ? d'ok B/ ;kps<br />

eoBk ;h fe o{; dh gftso Xosh T[go e'Jh sZE Bjh_ S[gkJ/rh, fejk- jK, T[j w/o/ Bkb<br />

fEJ/No eodh ojh j?. nc;o B/ dZf;nk- s[jkB{z gs? T[j vpb fvT{Nh eodh ojh? fJXo<br />

o{; ftu gBkj b? bJh s/ ezw BkiahnK e'b w[ypoh dk eodh ojh, T[; dk w[ zvk s/oh Xh<br />

fivk e[ j?. T[;d/ gsh p?eo B{z fJE/ rZdkoh d/ d';a nXhB d; ;kb dh ;iak fwbh j?.<br />

30 i{B 1935, d'ok d/ fdT[o noB?;N dh bk;a wk;e' j;gskb d/ fJe w/i T[go<br />

gJh fwbh, ;ko/ gfotko ftu ;G s'_ db/o i[nkB ;h fJj. fJ; dh w"s d/ ekoB dk fe;/<br />

B{z gsk Bk bZrk, wK poNk d[y s'_ okjs gkT[D tk;s/ fbyD bZr gJh.<br />

wk;e' ftu gpfbe w[eZdfwnK dhnK ypoK row ;B, fet/_ g[okD/ fJBebkph jho',<br />

iahB'tht s/ ekwhBht s'_ rZdkoh eoB d/ fJepkbhnk fpnkB eotkJ/ rJ/ s/ fco r'bhnK<br />

dkrhnK rJhnK, T[BQK fgS'_ 60 ioB?bK s/ gkoNh bhvoK B{z ;ao/nkw fJ;/ soK wkfonk frnk.<br />

ekwo/v fBe'bkJh p[ykoB, b?fBB ns/ sk;eh s'_ pkd gkoNh dk ;G s'_ S'Nh T[wo dk fuzse<br />

;h. b?fBB T[;B{z gkoNh dk e'fjB{o fejk eodk ;h. ;kb 1938 ftu ;NkfbB d[nkok u"E/<br />

87


ns/ nkyoh pdBkw wk;e' w[eZdw/ ftu fit/_ iabhb eoe/ wkfonk, gV e/ eKpk fSV iKdk<br />

j?. fJe o{;h d{i/ Bkb rZb eoe/ ;fjwdk ;h, eh gsk e"D e/ihph dk J/izN j't/?<br />

;iak eZN oj/ p?eZo B{z r'bh Bkb c[ zv fdsk frnk. d'ok, p?eo ns/ fJ; dh gsBh<br />

B{z ikDdh ;h, fJj' seVk ngokX pDdk ;h.<br />

iowB ;oeko B/ fpwko :j{dh fdwkr dhnK feoskI nky e/ ekcek d/ ;kfjs<br />

T[go gkpzdh bk fdsh, wk;e' ftu fJNkbhnB ekwo/v fbBkoh ofjzdk ;h fijVk ekcek dk<br />

gkme ;h, w;'bhBh d/ s;hjk e/_do ftu T[;dhnK d't/_ bZskI ns/ fJe jZE eZN fdsk frnk<br />

;h. d'ok B/ T[; B{z g[ZfSnk- eh o{;hnK tk;s/ ekcek d/ nB[tkd tXhnk ofj<strong>Dr</strong>/ ? fbBkoh<br />

B/ jK ftu f;o fjbkfJnk- :ehBB, T[j pj[s tZvk pzdk ;h.<br />

d'ok dh xpokjN tZX ojh ;h, e[M ;w/_ pkd T[; dh ikD gSkD dk pzdk iK<br />

frqcsko eo fbnk iKdk iK wo/ dh ypo ;[Ddh. ftd/;h ekwo/vK T[go eoVh fBrkj ;h.<br />

1 wkou B{z w/ohnkBk dk shik iBw fdB wBkfJnk frnk. d'ok B/ fXnkB Bkb<br />

d/fynk, w/ohnkBk ekcek torh pDdh ik ojh_ ;h, T[t/_ v[{zxhnK rZbQkI, T[j' fijhnK nZyK.<br />

gsbk fi;w feT[_ j?, N?;N eotkJ/ rJ/ sK sgfde d/ bZSD fBeb/ . f;o d/ tkb MVB<br />

bZr/. vkeNo BkIj ftu f;o fjbkD bZr/ HHH o{; ftu fJbki Bjh_. o{; ftu'_ pkjo fbik e/<br />

fJbki eotkT[D dh nkfrnk Bjh_ fwb/rh, d'ok ikDdh ;h, skI th T[; B/ ;ftNiaob?_v ikD<br />

tk;s/ noiah gk fdsh, d'ok B{z :ehB j' frnk, nkfrnk fwb/rh, Xh pu/rh. fJe w[;aeb<br />

j'o, i/ o{; B/ ikD dh nkfrnk d/ fdsh sK ;ft; thiak fet/ fwb/rk ? d'ok B/ fJe<br />

ubkeh y/vh j'Jh ;h, o{;h gk;g'oN b?e/ iowB gk;g'oN iwQk eotkT[Dk j[zdk j?. T[;B/ Bjh<br />

eotkfJnk ;h, fJ; dh ;ik r'bh j?. j't/ r'bh dh ;iak. sK eh.<br />

d'ok dh T[j noiah oZd j' rJh fijVh T[;B/ efwT{fB;N gkoNh nkc o;ahnk dh<br />

w?_pof;ag bJh gkJh ;h- fJ; dk fgS'eV ;aZeh j?. fpBk gkoNh w?_pof;ag ftd/;ah pzd/ bJh<br />

ihDk n"yk ezw ;h. d'ok dh T[; noiah dk e'Jh itkp Bjh_ nkfJnk i' T[;B/ o{; SZvD dh<br />

nkfrnk bJh G/ih ;h.<br />

gsh bZ[ia B{z frqcsko eo fbnk frnk, fe;/ rbs pzd/ Bkb ;pzXK dk gsk bZrk<br />

;h, d'ok B/ fbBkoh B{z ekcek dhnK feskpK fdshnK ;B, T[; B{z th frqcsko eoe/ nDdZ;h<br />

EK b? rJ/. d'ok d/ jZe ftu sK fe;/ B/ eh rZb eoBh ;h, d'ok dh rZb e'Jh ;[DB bJh<br />

fsnko Bjh_ ;h. e[M ;kfjs Bkiah b? rJ/, pkeh pudk o{;h. c?;bk ;h sK ysoBke go<br />

d'ok c?;b/ b? ;edh ;h. T[;B/ rqfj wzsokb/ B{z gZso fbfynk- iowBh ftu ekcek ;kfjs<br />

T[s/ gkpzdh j?. w?_ fbBkoh B{z T[j feskpK d/ fdshnK fijVhnK ni/ SghnK Bjh_. ;kok ;z;ko<br />

ikDdk j? fJj fbysK nDw'b jB, fbBkoh e'b'_ i' feskpK s[;h iaps ehshnK, w?B{z tkg;<br />

eo fdT[ sK s[jkvh e/tb w?_ Bjh_ d[BhnK Fa[eor[ikao j't/rh. d'ok B{z Bk ys dk itkp<br />

fwfbnk Bk feskpK. w/ohnkBk nk; s'_ T[bN u"Ek iBw fdB wBkD sZe ihth rJh, tkb w[V<br />

T[rD/ ;a[o{ j' rJ/. 26 wJh B{Pz o;wh s"o s/ b[Zia T[go i;{;h eoB dk d';a bZr frnk,<br />

wjhfBnK sZe T[; dh wK poNk B{z th gsk Bk bZrk feE/ b? rJ/. b[Zia ;'udk fojk fe<br />

ndkbs ftu ik e/ nkgD/ fBod';a j'D d/ ;p{s fdnKrk sK fojkJh j' ikt/rh. ndkbs<br />

;kjwD/ g/;ah Bjh_ j'Jh, g[b; wfjew/ B/ gzi ;kb pkw[;aed e?d dh ;iak ;[Dk fdsh, g{oph<br />

;kfJp/ohnk G/i fdsk frnk. d'ok B/ w[V T[;dh ;aeb edh Bjh_ d/yh.<br />

1938 ftu Xh ;w/s d'ok o{; ftu'_ GZi fBebD ftu fet/_ ekw:kp j'Jh, fJ; G/d<br />

dk fe;/ B{z gsk Bjh_. p; J/Bk iao{o j?, T[; B/ T[j eo fdsk i' j' Bjh_ ;edk, gktb<br />

fbydk j? " pZuh B{z okiah eo b?Dk uwseko j?, fJ;s'_ th tZvk uwseko j? g'fb;a e[Vh,<br />

e?dh dh gsBh dk ;NkfbB dh b'j-ezX NZg e/ fBeb ikDk, fJBQK B[{z sk;eh d/ w[ohd<br />

nkye/ r'bh dkrDh ;h s/ p; ezw cfsj. i' d'ok B/ ehsk T[j d'ok jh eo;edh ;h.<br />

;NkfbBh nksze d/ f;aeko ftd/;ahnK T[go o/Bo pkoE tZvh nEkoNh j?, T[j<br />

nzdkiak bkT[_dk j? fe fijV/ ftd/;ah o{; ftu'_ tkg; d/; ikDk ukj[zd/, ;oeko fJj tkndk b?<br />

e/, fe T[E/ ik e/ o{; tk;s/ i;{;h eo'r/, G/i fds/ iKd/ ;B, feT[_fe ftd/;ak ftu J/izNK dh<br />

xkN ;h. fJ; B{z i;{;h eoBk Bjh_, gkoNh d/ yk; ezw eoBk fejk iKdk ;h, nkgDh Xh<br />

88


B{z pukT[D tk;s/ T[j nfijk eo ;edh ;h. fiBQK d/ gsh e?d j' iKd/ ;B, T[BK dhnK<br />

gsBhnK ns/ pZu/ ik sK G[Zy Bkb wo iKd/ ;B iK ;NkfbB dh ;oeko iowB r?;Nkg' B{z<br />

;"Ig fdzdh, T[j wko fdzd/. go d'ok d/ e/; ftu fJj ;G nzdkia/ jB, gek gsk fe;/ B{z<br />

Bjh_ eh j'fJnk.<br />

;Nhwo okjh_ ekbk ;kro gko eoe/ fJ;szp{b g[Zih. fco o/b okjh_ p[brkohnk,<br />

:{r';bkthnk s'_ fJNbh j[zdh j'Jh ;ft; pkovo b[rkB' s/ g[Zih, ;ftNiaob?_v B/ T[; B{z<br />

pkovo gko eoB dh nkfrnk Bk fdZsh. fJE'_ T[;B/ jkb?_v ikD dk c?;bk ehsk fiE/ BDd<br />

BDd'Jhnk ofjzd/ ;B. fJ; ;co dk youk feE'_ nkfJnk, e'Jh Bjh_ ikDdk. o{E bk;e<br />

nkgDh GoikJh ns/ Gshih B{z d/ye/ p/nzs y[;a j'Jh. Gshih sK gfjbh tko d/yh, T[;d/<br />

iBw s'_ gfjb'_ fJj iowBh SZv u[Zeh ;h, d'ok B/ S'N/ Gok d/ esb ns/ gsh B{z e?d dhnK<br />

T[dk; ypoK fdshnK, o{E B/ fejk- w?Bz{ sK brdk ;h w?_ j[D fe;/ B{z edh Bjh_ d/y ;eKrh<br />

go d/y sz{ nk rJh. Gshih nk rJh.<br />

d'ok B/ fejk- i/ Xh dk fJE/ fJbki Bk j'fJnk c/o w?_ fJjB{z fJzrb?_v b? iktkIrh.<br />

d[BhnK d/ ;G s'_ tXhnk vkeNo T[E/ B/. o{E B/ fejk- jK, bzvB d/ g{op ftu :j{dh<br />

p;shnK B/, T[E/ T[iV/ b'eK tk;s/ okjs e?_g th B/.iowB XwehnK d/ fojk ;h, d'ok ;'uD<br />

bZrh i/ fJzrb?_v fto[ZX iowBh B/ :[ZX S/V fdZsk, fco pkovo ;hb j' ikt/rk, fco w?_ fet/_<br />

ik ;eKrh ? fco sK fJE/ c; iktKrh. e[ZM fdB nkokw eoe/ d'ok Xh ;w/s bzdB tZb<br />

otkBk j' rJh. uko xzfNnK dk ;wz[doh ;co w[eke/ pkovo g[Zih sK dkyb/ s'_ fJBeko .<br />

fJzrb?_v fJe iowB B{z feT[_ tVB d/t/? tkg; BDd d/ xo gos nkJh.<br />

id'_ u?e';btkehnk T[go iowBh B/ jwbk eo fdsk, w?e;po'd sb-ntht B{z ikD<br />

tkb/ ;w[zdoh ijki ftu p?m frnk. T[;d/ jZE ftu fJe nN?uh e/; ;h fi; ftu ekcek<br />

dhnK nDSghnK fbyskI ;B. u?e';btkehnk pkovo s'I s[oB tkbk fJj nkyoh ijkia ;h.<br />

;kb 1937 ftu po'd B/ ekcek dh ihtBh SgtkJh ;h i' d'ok B/ Bjh_ gVQh ;h. j[D :'og<br />

nke/ gVQh. fJe nfXnkJ/ sK j? jh d'ok T[go. T[j sK po'd B{z ;wM jh Bjh_ ;eh. bV<br />

g?_dh ;h, M{m p'be/ ekcek dhnK fbysK ikfJnk eohnK, w?e; B{z d/ fdzdh. po'd tk;s/<br />

ekcek ns/ d'ok fJe' uhia d/ d' Bkw jB. fJe tke- ;?B/N'ohnw ftu'_ thnkBk fJbki tk;s/<br />

fpwko ekcek bJh fijVh N?e;h fwbh T[; dh SZs Bjh_ ;h, wh_j g? fojk ;h, MZyV V[Zb<br />

fojk ;h, fes/ mzY Bk bZr ikt/, y[ZbQh ihg ftu nkg d'ok yVh j' rJh, nkgD/ fgS/ ekcek<br />

B{z fpmk fdsk, e[M e[ jtk sk o[e/. gVQe/ o' gJh.<br />

po'd B/ fby fdsk ;h fe id'_ T[j ekcek B{z gfjbh tko fwbh, 19 ;kb dh ;h,<br />

don;b T[j T[d'_ 25 ;kb dh ;h, po'd B/ 6 ;kb eZN fds/. d'ok B/ th nkgDh T[wo<br />

ftu'_ 6 ;kb eZN fds/. ;koh d[BhnK B/ po'd dh rZb ;jh_ wzB bJh.<br />

gzi tko fJzrb?_v dh jZd s'_ fBok; tkg; gosh, fco T[;B/ nkyoh noih nkgDh<br />

Xh dk tk;sk gk e/ fJj ehsh fe T[; dk fJe fo;as/dko j/r ftu ofjzdk j?. c'B eoe/<br />

p[bk bT[. w?B{z Bk ikD feT[, w/oh fpwko Xh B{z sK fJbki tk;s/ b? ikt/. nc;o wzB<br />

frnk. w/ohnkBk ubh rJh s/ d'ok tkg; gos nkJh, fszB j'o e'f;a;aK ehshnK, shih e'f;a;a<br />

tes nkfrnk fwb rJh. d' wjhB/ dh nkoiah wBia{oh, wBia{oh j'o tXkT[D tk;s/ i[N rJh,<br />

S/ wjhB/ j'o fwb/.<br />

Xh ni/ ;co i'rh Bjh_ ;h, ewia'o ;h, go ypoK dZ; ojhnK ;B fe iowB, g'b?_v<br />

T[go jwbk eoB tkbk j?. fit/_ th j't/, ibdh fBebhJ/. fpwko Xh ;w/s fJzrb?_v nzdo<br />

bzx nkJh, fJe jcs/ pkd g'b?_v s/ jZbk j' frnk, ;z;ko :[ ZX ;a[o{, d[BhnK Go d/ pkovo<br />

;hb, d'ok d/ fgsk jo;ab dkfJwzs dh 1938 ftu w"s j' rJh ;h, ;' gfotko d/ ;zeNK s'_<br />

p/ypo y[;afe;ws fojk. gfjbk x/ok iowBk B/ d'ok d/ g/e/ p?dfiaB ;afjo B{z gkfJnk, tZvh<br />

frDsh ftu :j{dh nkgD/ wzdo (f;B/rkr) ftu gqkoEBk eoB tk;s/ ub/ rJ/. ;szpo 9,<br />

nZXh oks g?No'b d/ ghg/ gke/ nZr bk fdsh. ;G ;V e/ ;[nkj, nkb/ d[nkb/ d/ 50 xo<br />

Bkb dh Bkb spkj, 27 jiako :j{dh fJ; ;afjo ftu t;d/ ;B. fJeZm/ eoe/ fJe e";b<br />

pDk fdsh fi; d/ w[yh :j{dh pDkJ/, fejk frnk fe fe;/ dk B[e;kB Bjh_ eoKr/. ;G B{z<br />

89


tkoh f;o ezw fdnKr/. p/;ae ezw iowB s;hjk e/_doK dh ;/tk eoB dk j't/rk go sBykj<br />

fwb/rh s/ ikB pu/rh. eskoK ftu ybko e/ gfjb'_ i[nkB ;[DZy/ f;jswzd w[ zv/ e[VhnK B{z<br />

u[fDnK iKdk s/ ezw s/ b? iKd/. d'ok dh 17 ;kbk G?D ;kok u[Dh rJh, ;kok dk w[V e/<br />

gsk Bjh_ bZrk feXo rJh.<br />

fJzrb?_v ftu ofjzd/ god/;hnK dhnK fb;Nk pDhnK, J/,aph,;h ebk;K ftu tzv/ rJ/,<br />

J/ ebk; ysoBke d[;awD, Biaopzd eo', ph ebk; T[BQK d/ jwdod xZN ysoBke, g[b; B{z<br />

dZ;/ pr?o fojkfJ;a s'_ gzi whb s'_ d{o Bk ikD, e?wok, d{ophB, Be;ak oZyD dh wBkjh, s/<br />

;h ebk; b'e BkiahnK s'_ ghVs ;oDkoEh jB, B[e;kBdkfJe Bjh_, ofjD fdT[. iBtoh<br />

1940 B{z d'ok B{z ph ebk; fwbh. d'ok dh BDd B/ 15 ng?b B{z nwohek ftu gBkj bJh.<br />

iowB B/ fi; fdB jkb?_v s/ jZbk p'fbnk, gqXkB-wzsoh uwob/B B/ n;shck d/<br />

fdsk, uoub B/ ewkB ;zGkb bJh, gkobhw?_N ftu ;tkb T[fmnk fe 70 jiako iowB<br />

nk;NohnB oc{ihnK dk eh eohJ/? c?;bk j'fJnk fe 16 s'_ 60 ;kb d/ ph ebk; wod<br />

oc{ihnK B{z ezfvnkbh sko nzdo oZy'. fJe ;K;d B/ fejk- n"osK B{z feT[_ Bjh_? n"osK<br />

wodK s'_ tXhe ysoBke i;{; j[zdhnK jB. mhe j?, n"osK th Biaopzd, d'ok fJBQK ftu'_<br />

fJe. nke;c'ov torh dfonk fdb :{Bhtof;Nh dk fpnkB Sfgnk, ;ko/ ftd/;ah w[;hps dh<br />

iV jB, Biaopzd ehs/ ikD.<br />

g[b; B/ d'ok dk dotkik yVekfJnk s/ uZbD dk fJ;akok ehsk. d'ok B/ cNkcN<br />

Xh d/ eZgV/ nN?uh ftu s[zB/ s/ ekcek dk poZ;a go; ftu gke/ g[b; Bkb uZb gJh, T[soh<br />

bzdB dh j'bt/ i/b ftu pzd eo fdshnK.<br />

gfjb/ fdB ykD tk;s/ p; ukj ns/ fp;e[N fwb/. d'ok B/ Xh d/ r[od/ c/bQ j'D<br />

dk vo dZ; e/ skiak gkDh ns/ ;piah wzrh, e'Jh n;o Bjh_. fjNbo ns/ ;NkfbB d/ efjo<br />

s'_ pu e/ fJzrb?_v rJh d'ok Bkb fJj phsh. d' fdBk pkd pZ;K ftu bZd e/ e?dhnK B{z<br />

fbtog{b fbikfJnk frnk, okj ftu yb's/ do;ae fJBQK B{z rkbK fdzd/, nzv/ ;[ZN e/<br />

ngwkfBs eod/, d'ok ns/ Xh B{z ;hN Bjh_ fwbh, yb'shnK ;B fe fJe go/ p?mh n"os B/<br />

ewi'o e[Vh B{z p[bkT[D dk fJ;akok ehsk, w/ohnkBk wK tZb Mkeh, wK B/ nkfrnk fdsh sK<br />

p?mh n"os B/ r'd ftu fpmk bJh. fJ; phph dk Bkw i'jZBk ;h. d'ok fJ; B{z j?ZBh efj<br />

e/ p[bkT[_dh. fJ; wkw{bh xNBk ;dek d'ok Bkb T[wo Go dh d';sh dk w[ ZY pZC frnk.<br />

24 ;kbk j?Bh, rkT[_dh ;h, d' wjhB/ gfjbK :j{dh ;zrhseko gkb Bkb ftnkj j'fJnk ;h,<br />

fbtog{b s'_ ijkia ftu ukVQ e/ fJBQK fszB jiko n"osK s/ pZfunK B{z nkJhb nkc w?B<br />

Bkw d/ Nkg{ T[go T[sko fdZsk, fJzrb?_v, ;ekNb?_v ns/ nkfJob?_v ftueko 33r[Dk 12 tor<br />

whb dk fJj Nkg{ nB/e ejkDhnK ftu fxfonk j'fJnk j?. edh fJj uzrh ;?orkj j[zdh<br />

;h, nZi fJj i/bQ j?. j?Bh fJE/ B/V/ Biaopzd ;h, ne;o fwbD nkT[_dh. d'ok dh S/ ;kbk<br />

Xh pko/ vkfJoh ftu fbfynk- w/ohnkBk iwkdo{ ebkeko j?. rzGhosk ns/ jk;o; T[; d/<br />

j'mK s/ fwb/ i[b/ Eoed/ ofjzd/ jB, g{oh w"fbe ndkeko.<br />

p?bihnw, Bkot/ ns/ coK; B/ iowBk nr/ jko wzB bJh. g?fo; dh b[ZN dk<br />

ikfJek b?D bJh w;'bhBh dhnK fJNkbhnB c"iK nk tVhnK. g?fo; Xz{J/I dk gjkV brdk<br />

;h, j?Bh ns/ d'ok ;t/o ;akw :j{dh gqkoEBktK eodhnK, fco fJe d{ih B{z g[SdhnK- i/<br />

fJzrb?_v th jko frnk, c/o nkgDk eh pD{ ? poskBhnK dhnK e?dDk poskBhnK dh y?o<br />

wzrdhnK. fJzrb?_v dh jko dk noE s;hjk e/_doHHH s;hjk e/_do dk noE r?; u?_poK ftu<br />

ftnkge w"s.<br />

j?Bh B/ ;wK bzxkT[D tk;s/ vkfJoh fbyDh ;a[o{ eo fdsh, fbfynk, d'ok ekcek j? HHH<br />

sK ;G e[M j?.<br />

d'ok dk c?;bk ;h fe o{; ns/ fJzrb?_v ftu fpskJh nT[X pko/ e[M Bjh_ dZ;/rh, e[M<br />

Bjh_ fby/rh. j?Bh fbydh j?- ekcek B{z wfonK 16 ;kb j' rJ/ B/, fJj T[jdhnK rZbK<br />

fJT[ eodh j? fit/_ T[j fiT[_dk j?, fit/_ T[j ;'udk ;h pzdk nfijk j'Dk ukjhdk j?, fJj<br />

T[j' fijh pDBk ukj[zdh j?, i' ;jh j?, i' gftso j?, i' o{jkBh j?, T[; B{z fgnko eo,<br />

fgnko ns/ w"s fJe' uhia d/ d' Bkw jB.<br />

90


fJ; Nkg{ T[go nkbh;akB j'Nb ;B. fijV/ e?dhnK e'b g?;k ;h, T[jBk B{z ;G e[M<br />

fwbdk, d'ok B/ fJe j'Nb ftu e[Ze ti'_ B"eoh eo bJh fi; Bkb uko g?;/ fwb iKd/,<br />

Bkb/ Xh tk;s/ ;pih s/ cb b? nkT[_dh. Xh ni/ ewia'o ;h. fJe fdB T[BQK B{z fcbw<br />

fdykJh rJh d ftiakov nkc Uia . ;G B{z uzrh bZrh. w/ohnkBk B/ fejk - BkfJek J/Bh<br />

;[jDh j?, gohnK torh fe T[;d/ ehs/ rbs ezw th rbs Bjh_ brd/. fJe fdB j?Bh ns/<br />

w/ohnkBk B/ fJ; fcbw ftubhnK e[VhnK d/ ;ztkd ezm eoe/ n?efNzr ehsh, ;G B{z<br />

j;kfJnk, w/ohnkBk B/ fejk- j?Bh nKNh, fJ; fcbw ftubh u[V/b dh w"s w?B[z uzrh Bjh_<br />

brdh, nkgK fJT[_ eod/ nK, nkgK fJjdk ;[Gkn pdb fdzB/ nK, fJj B/eh eoB bZr ikt/<br />

sK pu ikt/rh, d'tK B/ u[V/b dk ;[Gkn pdb e/ T[; B{z pukfJnk. w/ohnkBk B/ u[V/b dk<br />

o'b ehsk, B/eh eodh fBZeh u[V/b T[s/ e?dDk B/ c[bK dh pko;a eo fdsh. S/ ;kb dh<br />

e[Vh dh ;zt/dBk d/y e/ j?Bh j?okB j' rJh.<br />

e?dDk i/bQ d/ gqpzX dh nkb'uBk eodhnK sK d'ok nkydh- s[jkB{z gsk Bjh_ d[y eh<br />

j[zd?. ;kohnK e?dDk :j{dh Bjh_ ;B, ekch iowB n"osK BkihanK dhnK jwdod ;B, BkiahnK<br />

dh fiZs dh ypo ;[De/ y[;ah wBkT[_dhnK. d'ok B{z nkgD/ gsh, ;Z;, ;j[o/ dh e'Jh ypo Bjh_<br />

;h, ekcek dhnK G?Dk fet/I jB, feE/ jB, gsk Bjh_, ;j[ok 77 ;kb dh T[wo/ s[o frnk<br />

go fJ; dh ypo d'ok B{z nZi/ Bjh_ fwbh.<br />

poskBhnK B{z bZrk fJj e?dh pVk tZvk Gko jB. e?B/vk B/ fejk- n;h_ pkok jiako<br />

e?dh b?D tk;s/ fsnko jK. fJe d[oxNBk B/ ;G d/ dfjb gk fdsk. ijkia 600 e?dhnK<br />

B[z e?B/vk bJh ik fojk ;h fe iowB skoghv' B/ c[zv fdsk, ;ko/ v[Zp rJ/.<br />

d'ok B/ e?dDk ftu'_ ebkeko bZG bJ/. y[d BkNe dk fBod/;aB s/ n?efNzr eodh.<br />

j?Bh dh ;[ohbh nktkia r[zidh. jo ;akw e'Jh Bk e'Jh wB'oziB nkJhNw y/vh iKdh. j?Bh B/<br />

fbfynk- j[D w?_ ;kj b?D bZr gJh jK, j[D w/ok w[V s'_ fdb XVeD bZrk j?. fszB i[bkJh<br />

ekcek dk iBw fdB ;h. d'ok B/ fejk- nZi fiT[_dk j[zdk sK 57 ;kb dk j' ikDk ;h.<br />

nkT[ nZi nkgK T[; dk iBw fdB T[;/ soK wBkJhJ/ fit/_ T[j wBkfJnk eodk ;h, BkNe<br />

y/vhJ/, eftsktK ;[DkJhJ//. Fa[p/no dk bkfJbe NkJhw fsnko eotkfJnk, d'ok B/ ;hrZb dk<br />

rhs rkfJnk, w/ohnkBk B/ iowB rhs ;[DkfJnk fijVk wK s'_ ftSVh e[Vh rkT[_dh j?. ;o's/<br />

n;a n;a eo T[m/. jo/e dhnK nZyk SbehnK. j?Bh fbydh j?- id' f:Zfd;a :j{dh rhs<br />

rkT[_dh j?, ;ztkd p'bdh j?, T[d'I d'ok p/nzs ;[jDh brdh j?, T[j tk;st ftu d; ojh<br />

j[zdh j? fe :j{dh ebuo ykw';a Bjh_ j'fJnk, :j{dh wo/ Bjh_. T[j ;kB{ pbtkB eo fdzdh.<br />

T[;B{z r/N/ dk rhs uoyk esdh ro?uB :kd ;h, w?B{z coKia F[p/no dk ;[opX ehsk fJj<br />

rhs rk e/ ;[DkfJnk, fco w?B{ fejk- gfjbk fby, fco gVQ, fJ; s'_ pkd rk, w? fJt/_ jh<br />

ehsk sK gsk bZrk i[nkB e[Vh d/ fdb ftub/ Gkt fet/_ gqrN j[zd/ jB. fJj' d'ok B/<br />

dZ;Dk ;h.<br />

nZ;h fdBK ftu gzi d/; jko rJ/. nwohek u[g p?mk ;h, bVkJh ftu'_ go/ ofjD<br />

dk c?;bk ;h, go j[D fJzrb?_v dh tkoh nk rJh. i{B ftu ok;aNogsh o{iat/bN dk fpnkB<br />

nkfJnk- b'V gJ/ sK fJzrb?_v B{z T[Xko/ jfXnko d/ fdnKrk.<br />

fJzrb?_v T[go i[bkJh d/ nZX ftu jtkJh jZb/ Fa[o{ j'J/. nr;s ftu Xwke/ d/;a d/<br />

nzdo g[Zi rJ/. jo o'i 1500 pzpo s/ ckJhNo ekbh xNk tKr Sk iKd/. fJj T[j fdB<br />

;B id'_ bzvB tork nkX[fBe ;fGnsk tkbk wjKBro T[ikV epfo;skB pD frnk ;h.<br />

fJzrb?_v d/ ;ko/ tv/ ;afjoK dh spkjh j'Jh. nkw nctkj ;h fe iowB c"i fJ; Nkg{ ftu<br />

nkJh fe nkJh. j?Bh ns/ w/ohnkBk ewia'o j' rJhnK, fJe wjhB/ ftu fJe fbckck fwbdk,<br />

uko bkJhBK dh fuZmh G/ih ik ;edh ;h, d'ok dk e'Jh Bjh_ ;h ;' T[j nkgDk fbckck j?Bh<br />

B{z d/ fdzdh sK fe d' ys fby ;e/. iBtoh 1941 B{z j?Bh dh fojkJh nk rJh. fJe ew/Nh<br />

pDh fijVh e?dDk s'_ g[Sdh ;h- T[j :Z[X ftu eh ;/tk eo ;edhnK jB, i' ezw dh j[zdh,<br />

fojkn eoe/ T[; s'_ ezw fbnk iKdk, ph ebk; tkb/ ;h ftu spdhb eo fds/ iKd/.<br />

cotoh ftu e[b d; jiako oc{ih fojkn eo fds/, j?Bh dk gsh gkb th. wkou ftu j?Bh<br />

91


B/ d'ok B{z yas fbfynk, ;[rksK G/ihnK, d'ok ;h ebk; ftu j' rJh go ni/ fojkJh dk<br />

j[ew Bjh nkfJnk. id'_ fojkJh j'Jh, feE/ ikt/rh gsk Bjh_.<br />

fojkJh j'Jh, v'oEh BK dh e[Vh i' tkJhNj?Zv dh fBrokBh ftu ghn?u avh eo ojh<br />

;h B{z d'ok pko/ gsk bZfrnk. T[;B/ T[j bZG bJh. nkgD/ ewo/ ftu b? nkJh, fJe<br />

ewok, fJe S'Nh o;'Jh. fJe b'j/ dk w/ia. id'I jtkJh jwb/ dk ;kfJoB tidk, fszB/<br />

iDhnK w/ia j/m tV iKdhnK. pukT[ tk;s/ fJj' sohek dZf;nk frnk ;h. v'oEh fbydh j?w/ohnkBh<br />

jw/Fk voh ofjzdh, id'_ e'Jh nkT[_dk, wK d/ fgS/ S[gh, fJe gkf;T[_ nkT[D tkb/ B{z<br />

t/ydh.<br />

fJe fdb v'oEh, w/ohnkBh B{z bzwh ;?o tk;s/ b? rJh. iKd/ iKd/ pZuh B/ fejknZi<br />

w/o/ gfjb/ gkgk dk iBw fdB j?_. v'oEh ;wM rJh. d'tK B/ izrbh c[ Zb u[D/, fJe EK<br />

r'b dkfJo/ ftu oZy e/ wZEk N/fenk, fJT[_ ekcek dk iBw fdB wBkfJnk.<br />

d'ok bzvB ftu ;N?B;b B{z fwbh, T[jh_ eth fijVk T[;B{z o{; tkbh rZvh s/ ftdk<br />

eoB nkfJnk ;h, T[j fJe nypko eZY fojk ;h. T[;B/ d'ok B{z dfZ;nk- w/o/ tk;s/ e/tb<br />

d' pzd/ jB ;kfjs ftu, ekcek ns/ cbkp/no. w? Bh j'o fe;/ B{z ikDdk. w/o/ tk;s/ fJe'<br />

p'bh fiT[_dh ikrdh j?, T[j j? f:fd;a. ;aBhtko B{z :j{dh wzdo ftu fJeZm/ j[zd/ . d'ok e[M<br />

Bk e[M jw/;ak ;[DkT[_dh, ;o's/ T[; dh nktkia, T[; dk fJe fJe nZyo, noE, ghD tk;s/<br />

gZEo tKr yb's/ j[zd/.<br />

d'ok B/ eJh ezw ehs/. T[;B/ doih dh d[ekB y'bQ e/ T[; T[go ekw/ oZy/. d[ekB<br />

y{p uZbh. g?;k ewk e/ j'Nb y'fbQnk, y[{p uZfbnk, T[j th fe;/ B{z t/u fdsk, ekoB g[fSnk<br />

sK jZ; gJh- J/B/ g?;/ w? feE/ ;zGkbdh fcodh, nkg bzvB ftu ofjzdh, ezw eodh, Xh d{o<br />

;e{b ftu dkyb eotk fdsh fiE/ jtkJh jwfbnK dk ysok Bjh_ ;h. 8 wJh 1945 B{z :[ ZX<br />

ysw j'fJnk sK d'ok B/ ;ko/ ;e/ ;pzXhnK B{z ys fby e/ g[ZfSnk, mhe j'? e"D e"D pfunk<br />

? fe;/ dk itkp Bjh_ nkfJnk, T[j vo rJh, w?e; po'd B{z sb-ntht sko gkJh, sko dk<br />

itkp nk frnk, Fa[eo j?.<br />

d'ok B{z ;Zdk fwfbnk fe f:Zfd;a p'bK ftu :j{dh vokwk d/yD nk. rJh. T[; B{z<br />

ohthT[ fbyD tk;s/ fejk, BKj eo fdsh- fJE/ fe;/ B{z fJj fgnkoh ipkB Bjh_ nkT[_dh,<br />

fwjBs eoe/ ;ztkd :kd ehs/ j'J/ jB. :j{dh o{j rkfJp j?. w? dZ;Krh f:fd;a fEJ/No eh<br />

j[zdk ;h. 1946 ftu vkfJBk j?bgoB B/ bzvB ftu f:fd;a vokw/ y/v/ sK d'ok B/ fejk- fJj<br />

j? ;jh j[Bo, ;jh o{j, fJj fiT[_dh oj/rh. skiah jtk dh wfje nkJh. HHH ;a/e;ghno dk<br />

wou?_N nkc thfB; y/fvnk iKdk d/fynk. y{B ghDk :j{dh ;akJhbke d/fynk. w?B{z bZfrnk w/o/<br />

eZgfVnK B{z fe;/ B/ nZr bk fdsh.fit/_ w? mZrh rJh, ngwkfBs j' rJh. ;a/e;ghno tork<br />

;akfJo ;kvh tZyh ftu J/vh ;ys w[ Zeh wko frnk fe gZ;bhnK N[ZN rJhnK. fJ; ftu'_ nBzd<br />

b? oj/ r?o:j{dhnK Bkb w?B{z Jhoyk j'Jh. S[ok, iayw, petk;, p/fJiashHHHH ;kok e[M :j{dhnK<br />

fybkc, fJj j? ebk ebk bJh, p/;ae ;kB{z :'oghnB ej' ik ej' fe n;h :'og ftu x[b<br />

fwb rJ/ jK go ;kvk fJj fJybke BjhI. :j{dh nkswk B{z f;ziD tkbh y[oke fJybke j?,<br />

ebk Bjh_. fijVh ebk e[dosh fB:wK d/ fybkc j?, fizB/ woiah ozr Go', T[j j[Bo Bjh_<br />

j[zdh. pj[s tXhe wzr Bjh_ w/oh, w? efjzdh jK, nkdwh, nkdwh sK pD/ xN' xZN. ;kvk<br />

:jPdhnK dk r[;?bk Jhoykb{ oZp fJ; soK dk ebkeko Bjh_. w? nDfrDs tko ;N/i T[go<br />

;akJhbke d/y u[eh jK, fizBh woiah ebkekoh dh T[gwk eoh ikT[ , n;h ps"o :j{dh fJ;<br />

BkNe B{z oZd eod/ jK feT[_fe fJ; d/ eosk ns/ ftnkfynkekoK B/ n?Bh Bcos, ve?sh s/<br />

fjz;k dh ;akB fdyke/ j[Bo B{z ngftZso, dkrh ehsk j?.<br />

whiab B/ fJ; BkNe dk f:fd;a ftu soiwk eoe/ y/fvnk, d'ok B{z fdykfJnk s/ fNgZDh<br />

fbyD bJh fejk, d'ok B/ fbfynk- w/o/ e'b sK fJzihb dk tke j?- ni/ n;h_ fBok; Bjh j'J/.<br />

fJe gk;/ ;a/e;ghno j?, T[; dk ;akJhbke j?, d{i/ gk;/ fJj j? ;kvk f:Zfd;a fEJ/No, w/ok fdb<br />

y[;ah Bkb M{w T[fmnk, BZuD bZrk. fJj j? Bk ;kvh p'bh, ;kvk ebuo, f;yo dh ebk. whiab<br />

d';s, s/oh T[gwk tk;s/ w/o/ e'b bcia Bjh_. T[jh ;a/e;ghno HHH T[jh ;akfJbke HHH. ;akpk;a s?B{z<br />

whiab, ;akpk;a. s/oh iapkB, s/oh ebk, v/ok f:fd;a fEJ/No ekfJw ofj<strong>Dr</strong>/. w/oh fJZSk j? fe<br />

92


fiE/ wou?_N nkc thfB; y/fvnk ikJ/, ;akJhbke dk o'b T[j pzdk eo/ fijVk iwKdo{ :j{dh j't/.<br />

fco fJB;kc j't/rk, fco nekdko ftiJh j't/rk, go ;kv/ Bt/_ fBe/ ebkeko id'_ fb;aed/ jB,<br />

T[d'_ T[BQK B{z fcbw yohd b?_dh j?, T[d'_ T[j nwohek ub/ iKd/ jB. ;kv/ pZu/ ;kv/ s'_ y[Z;a oj/<br />

jB. swkok ;'b'w't ubk frnk, c/bk, ;ab'w', e'fjB, ;G rJ/. j[D :j{dh ozrwzr T[s/ fezB/ e[<br />

;ab'w', fezB/ e[ e'fjB jB ?"<br />

d'ok B/ iBtoh 1947 ftu nkgD/ d' Gok s/ fJe G?D bZG bJh, ;Z; fwb rJh. Fa[eo<br />

j? fwb rJ/. T[;d/ frnkoK G?D GoktK ftu'_ fszB pu/, pkeh wko/ rJ/. gzikj ;kb dh T[wo d/<br />

Gok dkT[d dkfJwzs dk ;G e[M popkd j' u[ek ;hHHHoZp thHHH fJ; dk oZp s'_ fJspko T[m<br />

frnk ;h. BkiahnK B/ ;G y'j fbnk. u"th ;kb dh S'Nh G?D ;kok fiT[_dh ;h feT[_fe T[;B/ oZp<br />

ni/ cV oZfynk ;h. id'_ :[ZX w[ ZeD dk n?bkB j'fJnk, w[;aZes e?_g ftu 80 bZy b'e p/xo/,<br />

p/tsB/ ;B. fJBQK B{z nkpkd eoBk ;h. ;kok, o{;h e?_g ftu'_ fojkn j'e/ nkgD/ xo g'b?_v<br />

gosDk ukj[zdh ;h. fojkJh t/b/ o{;h c"ih X{ e/ T[;B{z fJe gk;/ b? frnk, fejk- w? s?B{z<br />

nkiakdh fdsh j?, fJ; pdb/ s{z th w?B{z frcN d/j, e[Vh B/ uhe wkoh, fco c"ih d/ w{zj s/<br />

x;[zB wkfonk. c"ih B/ T[; B{z m[v/ sK wko/ go fco S/fVnk Bjh_. p?dfiaB g[Zi e/ ;kok B/<br />

nkgD/ xo dk p{jk yVekfJnk, nihp ntkiK ;[Dhnk, fJE/ sK g'b?_v d/ pzd/ ofj oj/ ;B, T[BKQ<br />

;kok B{z nzdo nkT[d dh fJikias BK fdsh, T[;dhnK nZyK ;kjwD/ id'_ sVke eoe/ p{jk pzd<br />

j'fJnk, p/j';a j'e/ Y/oh j' rJh. S/ ;kb s;hjk e/_doK ftu T[j fJ; nk; Bkb fiT[_dh ojh ;h<br />

fe xo/_ ikJ/rh, gfotko B{z fwb/rh. J/BhnK w[;hpsK ftu th T[jB/ G?Dk, GkDfinK, GkDihnK<br />

dhnK c'N'nK ;zGkbh oZyhnK ;B, fJBQK ftu d'ok ns/ w/ohnkBk th ;h. T[j fgzv dh jEkJh tZb<br />

s[o gJh, fJ; B{z dZf;nk frnk fe fijV/ pzd/ fiT[_d/ pu/ jB, T[BK dh fb;N T[E/ ezX T[go<br />

fugekJh j'Jh j?_. T[;B/ fb;N gVh. fb;N T[go T[;dk nkgDk Bkw ;h, e/tb ;kok, pkeh ;G<br />

ysw. T[j sK Fa[eo ;wM' fe ;kok pu rJh. e?_gK ftu' fiT{_d/ pu/ fijV/ :j{dh, nkgD/ xoK<br />

B{z gos/, epiakekoh g'fb;aK B/ wko/. Bkiah ub/ rJ/, :j{dhnK fybkc Bcos Bjh_I rJh. YkJh<br />

bZy :j{dh oc{ih e?_gK ftu ofjD bJh wip{o j'J/.<br />

nwoheD ok;aNogsh B/ g?Bf;bt/Bhnk :{Bhtof;Nh d/ ekB{zB gVkT[_d/ gq'c?;o j?oh;B B{z<br />

e?_gK dh ;fEsh ikDBH tk;s/ G/fink. T[;B/ dZf;nk- BkiahnK d/ e?_gk Bkb'_ fJe coe j?, j[D<br />

pzdhnK BP{z r'bh Bjh_ wkoh iKdh. pkeh ;G T[tI/ j?. :j{dh efjzd/ jB ;kB{z cb;shB G/i'.<br />

woBk j? sK g[ofynK d/ d/; ftu sK wohJ/. fJe bZy gofwN s[os ukjhd/ jB. T[ikV<br />

o/fr;skB ftu t;D d/ fJS[e jB.<br />

;koh d[BhnK :j{dhnK dh d[;awD. ehVhnk tKr T[j sb-ntht tZb ;oeD bZr/. wZX<br />

;kro feBko/, wko{pb ftu fJe ;afjo T[;oB bZrk. nzro/iaK dk fynkb ;h w[;bwkB fJBQK B{z<br />

d[oekoBr/ Bjh_ feT[fe fJe' ;kwh fgS'eV j?.<br />

cb;shB d/ w[;bwkBk B/ fJBQK B{z d[;awD Bzpo fJe ti'_ ikfDnk.cb;shB d/ g{op<br />

tZb ikovB dfonk feBko/ fJBQK B{z tZy t;k e/ nkpkdh dk Bkw NoK;-ikovB oZfynk. ftiJh<br />

poskBhnk nr/ fJBQK B/ sob/ gkJ/ fe fJj ;kvk g[;as/?Bh EK j?, ;kB{z fJE/ sK tZ;D dh nkfrnk<br />

fwb/. poskBhnK B/ tkJhN g/go ikoh ehsk fi; ftu tkndk ehsk frnk fe gzi ;kb d/ ;w/<br />

nzdo 75 jiako :j{dhnK b{z fJiokJhb ftu ikD dh nkfrnk fwb/rh. :j{dhnK d/ i[nkB B/sk<br />

dkT{d fpB r[ohnK B/ gfjb/ ;z;ko :[ZX ftu :j{dhnK B{z s[oeK fybkc nzro/iaK dh wZdd bJh<br />

wBkfJnk ;h. dkT{d B/ n?bkB ehsk- id'_ n;h fjNbo fybkc bV/ wo/, T[d'_ ;kv/ e'b nzro/iK<br />

dk fbfynk fJj tkJhN g/go Bjh_ ;h. j[D fjNbo Bjh_, j[D n;h_ fJ; tkJhN g/go fybkc<br />

bVKr/ s/ woKr/. n;h_ ;dhnK s'_ T[iV/ fcod/ jK, wod/ fcod/ jK. ;Zm bZy w"sK dh frDsh<br />

ekch j?. ;z;ko B/ n?bkB eo fdsk j? fe :[ ZX pzd j' frnk j?. n;h_I pu/ j'J/ :j{dh, fsq;eko/<br />

pzd/, d[BhnK fybkc bVKr/. n;h_ :[ZX pzdh dk n?bkB Bjh_ ehsk.<br />

1947 s'_ cb;shB, w[;bwkBk ns/ :j{dhnK dk :[ ZX y/so pDdk fojk, nzro/iK B/<br />

nopK B{z o'eD bJh e[M Bjh_ ehsk. :j{dhnK B/ nkgD/ nkg B{z pukT[D bJh nkg/ fJe c"i<br />

yVQh eo bJh. :j{dhnK B/ nopK e'b'_ pzio iwhB yohdDh ;a[o{ eo fdsh. fJ; dk th nzro/iaK<br />

B/ fto'X ehsk.<br />

93


d'ok B{z id'_ gsk bZrk ;kok fiT[_dh j?, T[;d/ gsh dk Bkw npokjw j? s/ T[BQK d/<br />

xo pZuh izwh j?, T[;B/ b';a/B nypko ftu fJ;afsjko SgtkfJnk - tXkJh w/oh G?D ;kok,<br />

Bth_ fiazdrh, Bth_ o';aBh. s/oh tckdko s/ fgnkoh G?D d'ok tb'_ uzr/ Gfty dh wzrbekwBk.<br />

Xh w/ohnkBh tKr wK d'ok B{z th r[od/ dh sebhc B/ x/o fbnk. fujok ns/ bZsK<br />

;[Zi rJhnK, wzi/ s'_ T[fmnk Bk iKdk. sK th eZgV/ f;T[_ e/ r[ikok eodh. T[;B/ ypo gVQh<br />

fe fJzrb?_v, :j{dhnK d/ cb;shBh t;/p/ d/ fybkc j?, thj jiako s'_ tXhe :j{dh fJe ;kb<br />

ftu Bjh_ ik<strong>Dr</strong>/. nwohek B/ fJe bZy :j{dhnK B{z FoD d/ fdsh, :shwK B{z gfjb fdsh<br />

rJh. ;kok B{z cb;shB ikD tk;s/ d' ;kb T[vheDk fgnk.<br />

d'ok e[M ;[Xoh, Xh dh f;js ftrV rJh. jo jcs/ o/b o;s/ fbT{NB ike/ Nhe/<br />

b[nkT[D/ g?_d/. djke/ pkd po'd B/ ekcek ihtBh dh Bth_ n?vh;aB Skgh, BtK nfXnkfJ<br />

fbfynk- ekcek pko/ J/Bk e[M fbfynk frnk j? fe ;kok gfVQnk Bjh_ ik ;edk, GqKshnK s/<br />

nkgk fto'XK Bkb GohnK fbysK jB, e'Jh ekcek B{z Bjh_ ikD ;fenk, nkb/ d[nkb/<br />

gfoeowk eo oj/ jB, w? fijVk T[; dk d';s jK, w?_ th T[; B{z fJzBk e[ ikDdk jK fe<br />

T[j nkdwh B{z ;tZS, ;zg{oB d/yD dk ;[cBk b?_dk j?.<br />

ekcek pko/ T{b-ib{b tXhe Sg fojk ;h. d'ok dk fdb ehsk T[j nkgDh ykw';ah<br />

s'V/. j'fdB T[;d/ xo fJzNoftT{ b?D frnk. d'ok nzro/ih uzrh soK p'bdh, go T[;dk<br />

c?;bk ;h fe fJzNoftT{ iowB Gk;ak ftu j't/rh, T[j Gk;ak fi; ftu ekcek fbydk ;h.<br />

d'ok dk fynkb ;h e/tb iowB ikDB tkbk pzdk T[;d/ Biadhe g[Zi ;edk j?. j'fdB<br />

fbydk j?- d'ok B/ gfjbh w[bkeks ftu efj fdsk ;h- w? fBogZy Bjh jK, j' Jh Bjh_<br />

;edh, T[;dh w"s j'fJnK thj ;kb phs rJ/ jB. ;apd, sZE eh eoBr/, wjZstg{oB j?<br />

T[j wkj"b, fijVk ekcek B/ f;ofink. w/o/ nzdobk ekcek ;Zu j?, w[jZps T[;d/ toDB<br />

ftu x[bh j'Jh j't/rh jh.<br />

T[;B/ gfjbh w[bkeks s'_ b?e/ nyho sZe dhnK rZbK dZ;hnK, :kdK d/ MoB/ tr<br />

gJ/, fit/_ eZbQ dhnK rZbK j'D.<br />

w?_ wZShnK eZN ojh ;K. T[;B/ fejk- fJj e'wb jZEHHH fJj ezw. T[j ntkia ni/<br />

sZe w?B{z ;[DkJh fdzdh j?. jw/;a y[;fwikia. fJ; soK dhnK nZyK, fit/_ efjzdk j't/- i' w?B{z<br />

gsk j? T[;dk s[jkB{z eh gsk. pZfunK torhnK fBehnK fBehnK ;aokosK. T[j ;{bh s'_ puD<br />

dk fJS[e ;h, T[;B{z fJj th gsk ;h fe ;{bh s'_ pr?o ihtB, ihtB Bjh_ j[zdk, T[; B{z gsk<br />

;h pqfjwzv dh ;[gohw e'oN ftu'_ e'Jh poh Bjh_ j[zdk. w/o/ T[go T[;dk n;o feT{I j'fJnk<br />

gsk Bjh_. b'e efjzd/ ;B- g{op ;aKs j?.ykw';a j?, g{op :[ ZX Bjh_ ukj[zdk. w?B{z g{opDh B{z<br />

fJT{_ bZrk fit/_ o"FBh j? Jh gZSw ftu. fJj w?B[z{z fJE/ nke/ gsk bZrk fe gZSw p/u?B j?.<br />

fJE/ e[M rVpV j?. g{op d/ b'e tXhe Bjh_ p'bd/. ekcek ftu'_ w?B{z g{ok gZSw fwfbnk.<br />

w?B{z e[M f;ykD dh Ek T[j w/o/ s'_ f;ZyD bZr frnk, T[; B{z bZfrnk, d'ok ;zg{oB g{op j?.<br />

T[;B/ w/o/ s'_ Xow f;Zfynk. fJe T[whd tKr T[; B{z w? fwbh. jo/e fbys ;G s'_ gfjbK<br />

w?_B{z jh ;[DkT[_dk. edh efj fdzdk- w/ohnK fbysK gq/s B/. w? _ fJBQK s'_ puDk ukj[zBk. nZr<br />

bk d/j d'ok, w?B{z w[es eo. w[es j'e/ T[;B/ fej' fijk fbyDk ;h, eh gsk, T[j w[es<br />

j'fJnk jh Bjh_. T[; B{z jo/e t;s{ ;aZeh brdh, f;tkfJ ;kfjs ouBk d/. pqfjwzv d/ N[eV/<br />

i'VB dk fJS[e ;h, fe;/ fJZe B{z d/yD tk;s/, T[;B{z gsk ;h g{op pqfjwzv dh J/esk B{z<br />

gSkDdk j?. fiT[D tk;s/ o{jkBh skes ukjhdh j?, pr?o fe;/ okiahBkt/_ d/. gZSw fJ; s'_<br />

tzfus j?.<br />

j'fdB B[z fJzNoftT{ tk;s/ ;tkb Bjh_ g[ZSD/ gJ/. s[o g?_dh sK o[edh jh Bjh_ ;h,<br />

cNkcN xzN/ phsh iKd/. d'ok B/ j'fdB B{z T[j ejkDh ;[DkJh fijVh ekcek s'_ ;[Dh ;hykD<br />

wiad{o nkgDh wkFa{ek Bkb ykD tZb frnk, g?o fc;fbnk, v{zx/ jB/fonK ftu ubk<br />

frnk edh Bk gofsnk, e[Vh T[;dh :kd ftu p[ZYh j' rJh go ftnkj Bk eotkfJnk,<br />

T[vhedh ojh, nkJ/rk. fJe fdB T[; gk; bk;a g[Zih, ykD dhnK r?;K ekoB bk;a T[t/_ so'<br />

skiak ;h fit/_ ftSVB tkb/ fdB. ftnkj ns/ ;aw;akB-xkN fJZe j' rJ/.<br />

94


id'_ w?_ T[;dh feskp gVQdh jK, w?B{z T[; dh T[jh nktkia ;[DkJh fdzdh j? id'_ T[j w?B{z<br />

;[DkfJnk eodk, ;a[o{ ;ao{ ftu w?B{z iowB xZN nkT[Adh ;h, fJj e[M fiankdk jh BthB Gk;ak<br />

;h. ekcek B{z y{p nkT[_dh ;h, go T[j g[oksB Gk;ak dh sbk;a eodk fojk, T[; nzdo<br />

g[oksBsk S[gh p?mh ;h. T[j fe;/ yk; :[Zr dh gqshfBXsk Bjh_ eodk, wB[ Zy dh j'Dh dk<br />

gqshfBZX j?. T[;dk :EkoE o'iawZok dhnK xNBktK Bjh_, iw/ j'J/ T[; nBzs gb dk<br />

gqfsfBX j? fijVk E'VQh d/o tk;s/ geV ftu nkfJnk s/ phs frnk.<br />

1948 ftu ekcek dh GkDih nkgD/ gsh ;w/s d'ok B{z fwbD nkJh. ;ko/ gfotkoK<br />

ftu'_ p; fJj' puh ;h fJe. UNbk pu ;edh ;h feT[_fe T[; dk gsh nkohnk ;h. Bkiah,<br />

nkohnK B[z SZv fdnk eod/ jB p/;ae T[jBk d/ gsh gsBhnK :j{dh j'D. woB tk;s/<br />

UNbk B/ gsh s'_ sbke fbnk, fco y[d BkihanK e'b ike/ fejk- w? :j{dh jK. w?B{z wko'.<br />

pkehnK ;D/ T[;B{z r?; u?_po ftu wkfonk frnk. ekcek dh G?D ekcek d/ ;[cB/ tKr<br />

fiT[D ns/ woB dh fJS[e ojh. bZyK :j{dh wo oj/ j'D s/ w? fJ; eoe/ pu iktK fe<br />

w/ok gsh nkohnk j?. fJ; ftnkj ns/ fJ; ihtB T[s/ bkjDs. T[j fgsk d/ fybkc,<br />

ekcek d/ jZe ftu j'fJnk eodh. ekcek fejk eodk- s{z pVh db/o e[Vh jI?. w?_ vo ikBk,<br />

s{z Bh vodh, UNbk B/ nkgDh pjkdoh dh bki oZyh.<br />

ekcek dh GkDih w/ohnkBk ;NhBo B/ gfjbh tko 1990 ftu d'ok pko/ iapkB y'bQh,<br />

fejk- eth w{o B/ w?B{z dZf;nk d'ok bzdB ftu ofjzdh j?. fpwko j?, szrh s[o;ah ftu j?.<br />

T[; dh fJe Xh j?, T[; dk Bkw th w/ohnkBk j?. ;kb 1948 ftu fJj e[Vh bzdB nzro/iah<br />

d/ gqek;ae ;?eZo n?_v tkopo B{z fwbh, fejk- w?B{z gs? fJzrb?_v ftu b/yeK B{z okfJbNh<br />

fwbdh j? go fJE/ d'ok Bkw dh fJe n"os rohph G'r ojh j?. s[jkB{z T[; dk f;oBktK<br />

gs?? gqek;ae dk ys E'V/Q fdBk pkd d'ok dk f;oBktK b?e/ nk frnk. nkgD/ tkec fJe<br />

gqkgoNh vhbo e'b w?_ wekB b?D tk;s/ fiXo ikDk ;h, T[;/ gk;/ dk ;h fJj f;oBktK.<br />

fJe ;j/bh B{z Bkb b?e/ w?_ vhbo tZb uZb gJh, n;h_ ni/ p?mhnK Jh ;K fe fJe n"os<br />

nkT[_dh fd;h. w?_ nkgDh ;j/bh B{z fejk- nj[ d'ok nk ojh_ j?. T[j j;e/ efjD bZrh- id'_<br />

dk s?B{z fJj ekov fwfbnk, jo/e iBkBh s?B{z d'ok fd;dh j?.<br />

d'ok vhbo e'b nkJh, fejk- w?B{z fJe ewok feokJ/ s/ ukjhd?. T[d'_ w?_ frnkoK<br />

;kb dh ;K id' 1924 ftu d'ok B{z d/fynk ;h. ni/ w? vhbo s'_ ekov s/ fby/ f;oBkt/_<br />

pko/ g[SDk ;h fe d'ok nkg/ nk rJh. Xosh ns/ nek;a ftueko pj[s e[M r?ph j?, w/ok<br />

ft;atk; j?. fJ; soK d/ w"ek w/b w/o/ Bkb pVh tko tkgo/. fJj w/b w?B{z fgnko/ brd/<br />

jB. fJBQK w/bK B{z w?_ th sK g;zd jK, fJ;/ eoe/ nkT[_d/ jB.w?_ g[ZfSnk- s[;h_ d'ok j' ?<br />

T[;B/ fejk- jK. w?_ fejk, w? w/ohnkBk jK. T[;B{z ;wM BK bZrh. fco w? fejk- tZbh dh<br />

Xh jK. T[;B{z fco th gsk BK bZrk. fco w?_ fejk- ekcek dh GkDih, T[; dh G?D tZbh<br />

dh Xh. T[j ;wM rJh. ezpD bZrh. fco jzM{ trD br gJ/. ewo/ ftueko, gzi S/<br />

pzfdnK dh w"i{drh ftu id'_ n;h_ fwbhnk, ;kB{z :ehB Bk nkfJnk, ;kB{z bZrk fit/I ;[cBk<br />

fdZf;n? e'Jh.<br />

15 wJh 1948 d/ gftZso fdB BtK Mzvk nkek;a ftu bfjokfJnk, ;c?d ozr, dkT{d<br />

dk Bhbk skok n?B ftueko. d'ok ;w/s bZyK :j{dhnK B{z y[;ah fwbh. fJiokJhb fwb<br />

frnk. bZyK nop T[dk; j'J/- Bt/_ :[ ZX dh ;a[o{nks. :{Hn?BHU B/ wsk gk; eoe/ cb;shB<br />

d/ d' N'N/ eo fds/. fJe nop ;N/N d{ih :j{dh ;N/N. ikovB dfonk B/ d't/_ d/;K B{z tZy<br />

ehsk. :/o{Fbw B{z ;op ;KMh Ek pDkfJnk frnk, fit/_ o'w.<br />

nopK B/ fJj tzv gqtkB Bk ehsh. fw;o, b?pBkB, Jhoke, ikovB ns/ ;hohnk B/<br />

fJeZfmnK jwbk eo fdsk, sb-ntht tkb/ gkf;T{_ fw;o B/, rbhbh T[go ;hohnk B/, BiakoE<br />

T[go b?pBkB B/ s/ ikovB B/ :/o{;abw T[go Xktk ehsk. iBw B?D ;ko Btizfwnk pZuk<br />

u[c/foT[_ fxo frnk. :j{dh wod/ oj/ s/ woB tk;s/ pkjo'_ T[E/ g[id/ th oj/. ;kok nkgD/<br />

gsh s/ Xh ;D/ ntht g[Zi rJh. d'ok B{z fJj ypoK fwbdhnK ojhnK. T[; dk wB pVh<br />

tko T[E/ ikD B{z ehsk. nkiakd d/; pD/ B{z ;kb phs frnk ;h, gfotko d/ ihn th T[E/<br />

ofj oj/ ;B, j[D ;co tk;s/ g?;/ Bjh_. Xh d/ fJbki T[go ;kok g?;k bZr iKdk.<br />

95


1947 ftu o{; s'_ ;[b/wkB fw;a'b bzvB nkfJnk, T[jh ;[b/wkB, fi; B{z d'ok B/<br />

o{; ftu fezr bhno dk o'b eofdnk d/fynk ;h, T[;B/ id'_ dZf;nk fe iowB B/ o{; dk<br />

fijVk g{oph :'og y'fjnk, T[E/ Bkiah, g[okDh fJzihb d/ toe/ Xosh s/ ;[ZN e/ T[BQK T[go<br />

BZfunk eod/ ;B. fJj rZb dZ;fdnK p["ZYk n?eNo ezpD bZr fgnk. d'ok B/ fejk- pkJhpb<br />

dk tke j?- Gb/ py;a/ ikD. d{ik tke j?- p[o/ Bk py;a/ ikD. ;[b/wkB, gfjbk tke oZp B/<br />

s/o/ tk;s/ G/fink j?. s{z nkgDh e"w B{z J/Bk fgnko eod?_. w/o/ tk;s/ s{z e[dos d/ ekB{B<br />

dh s;tho j?I. rowhnK ftu doys NkjDhnK B{z gZs/, c[ Zb s/ cb fdzd/?. ;odhnK ftu nZr<br />

bZr/ sK nkg th puD dk fJS[e Bjh_ j[zdk. s/o/ Bkb X'yk Bjh_ j't/rk feT[fe s{z ijkB B{z<br />

X'yk Bjh_ fdsk.<br />

iBtoh 1948 ftu ypo Sgh- ;[b/wkB fw;a'b eko d[oxNBk ftu wkfonk frnk.<br />

;NkfbB B/ T[; dk esb eotkfJnk. :j{dhnK B{z wkoBk ;NkfBB d/ J/izv/ ftu nk frnk<br />

;h. d'ok B/ ;aoXKibh fby e/ nypkoK B{z G/ih, NkJhNb ;h- ;[b/wkB fw;'b- fJe :j{dh.<br />

y[d s'_ g[Sdh- w?_ :j{dh jK fe Bjh_ ? fes/ :'og B/ w?B{z y'o sK Bjh_ fbnk? i/ y[oB s'<br />

puh j'Jh jK fco fJiaokJhb feT[ Bh iKdh?<br />

ekcek dh GkDih nkgDh eko ftu jo jcs/ d'ok B{z j;gskb T[;dh Xh Bkb fwbk<br />

fbnkT[_dh. fp;so/ T[go gJh 15 ;kb dh j' rJh. i[nkBh nkJh go ykw';a, fpBk nktkia<br />

fdfsnK bzxdh rJh.<br />

:j{dhnK B/ n?bkB eo fdsk- fJiaokJhb ftu ;ko/ :j{dh, fjpo{ p'fbnk eoBr/,<br />

g?rzpoK dh iapkB. d'ok B/ jT[ek b?_fdnk fejk- go f:fd;a? fJ; B{z rztkoK dh p'bh fejk<br />

ikt/rk? ;kvk ebuo fet/ pu/rk? id'_ tkj brdh, :j{dhnK d/ fJeZm ftu f:fd;a Gk;ak d/<br />

rhs rkT[_dh, ;N/i s/ n?efNzr eodh. fejk eodh- fjpo{ g{ok ;Zu j?, w? wzBdh jK, f:fd;a<br />

fBek fijk ;Zu, ;Zu dk fBek fjZ;k th feT{_ wo/ ?<br />

ekcek dh GkDih fJe fdB g?;/ d/D nkJh, fejk- fJj ekcek dh ikfJdkd ftu'_<br />

B/. d'ok B/ BKj Bk ehsh. fJe sK w/ohnkBh tk;s/ b'V ;h, d{i/ fJiaokJhb ikD dh fJS[e<br />

;h, d'ok dk fJiaokJhb ftu tf;nk Gok dkT{d th wdd eoBk ukjz[dk ;h. fJiaokJhb s'_<br />

o{; dk okid{s Bwho, dkT{d dk d';s ;h.<br />

dkT[d B/ Bwho B{z wBk fbnk fe d'ok B{z ;oekoh ;Zdk d/ e/ ekcek T[go Gk;aD<br />

eotkT[. T[d'_ sZe ekcek ;kfjs fjpo{ ftu nB[tkd j'e/ b'eK sZe g[Zi u[ek ;h. nes{po<br />

ftu ike/ d;zpo tkg;h dk gb?B pfDnk.<br />

d'ok fJiaokfJb rJh. gfjbh tko nfj;k; j'fJnk fiT[_dh jK ns/ w?e;po'd B/ tZv/<br />

fEJ/No ftu T[; d/ Gk;D dk gqpzX ehsk j'fJnk ;h. T[;B{z ;[DB tk;s/ d{o'_I d{o'I b'e g[Zi/.<br />

:'og B/ ekcek B{z tXhe g;zd Bjh_ ehsk. fJiaokJhb B/ ehsk, :j{dhnK B/ fejk- T[j ;kvk<br />

tv/ok ;h. ;kB{z irkT[D tk;s/ nkfJnk ;h.<br />

Gok dkT{d fgnko Bkb fwfbnk, efjD bZrk- fgsk B/ s/o/ Bkb uzrk fBjh_ ehsk,<br />

n;h th fgsk wro bZr/. G?D ;kok fJE/ sb-ntht ftu j?, s?B{z gs/? < ibdh fwbktKrk.<br />

d't/I G?Dk fwbhnK. d'ok B/ dZf;nk- i/bQ e?_g ftu th w/o/ e'b s/oh S'Nh j[zdh<br />

dhnK s;thoK j[zdhnK, fJ; sohe/ s{z w/o/ tk;s/ fiT[_dh ojh. d/y j[D nkgK fwb rJhnK.<br />

j[D Bh ftSVBk. pj[s j' frnk.<br />

1999 ftu ;kok id'_ 77 ;kb dh ;h, B/ dZf;nk- G?D fJj nky e/ rJh ;h fe<br />

w/ohnkBh B{z b?e/ tkg; gosKrh. dZf;nk eodh ;h fe ekcek dh fJZSk T[; okjh_ ;z;ko B{z<br />

fJe pZuk d/D dh ;h. ;[rks BK d/ ;fenk.<br />

Gok dkT[d dk eko'pko tXhnk uZfbnk. T[; B/ dZf;nk- d'ok, ;ko/ fJjh ejh iKd/<br />

;B w?B{z fe w?_ xo feT{_ Bh yohddk. w?_ fejk- gfjbK eko'pko yohdKrk. xo dhnK ezXk<br />

yke/ E'Vk oZfink ik ;ed/?? nkj d/y, j[D fevk tZvk xo yohfdn?. fJe Bkiah nc;o dk<br />

xo ;h fJj.<br />

d'ok d/ Gshi/ ia/fbr B/ dZf;nk- gkgk B/ fBe/ j[zd/ B{z w?B{z nekovhnB tikT[Dh<br />

f;ykJh, fejk eodk ;h- fJj e[VhnK cVB d/ ezw nkJ/rh.<br />

96


Gok dkT[d d/ xo eJh fdB ofjD wro'_ ;kok e'b ubh rJh. GkDih d;dh j?-<br />

id'_ wk;h nkJh ;kB{z bZrk :shwK B{z NZpo fwb rJ/. wro'_ id' 1999 ftu wk;h dh epo<br />

s/ nkJh sK pVhnK rZbK dZ;hnKHHH fe fezBhnK ;[jDhnK b'ohnK, x'VhnK rkJhnK HHH fezBhnK<br />

ejkDhnK :kd ;B T[;B{z HHH n;h_I Bkb jh fuge/ ofjzd/. d't/_ G/?Dk jZE ftu jE cVh<br />

w?e;po'd d/ xo iKdhnK dh s;tho ;kc fd; ojh_ j?. d'ok B/ po'd B{z dZf;nk fe<br />

nodk; tes, ;kok, xZb{xko/ ftu wo/ gfotko d/ ;ko/ ihnK dk Bkw b?_dh j?. ;kok e'b<br />

wjhBk ojh. c/o ty ty EktK s'_ ;Zd/ nkT[_d/ ofjzd/, iKdh ofjzdh.<br />

tkg;h dk ;wk nk frnk, d' ;{Ne/; ns/ ekcek dk p[o;a G?D d/ xo Sv rJh-<br />

w/ohnkBk B{z b?e/ nktKrh, nkyoh ;kjK se fJE/ ojKrh.<br />

tkg; bzdB ike/ j;gskb ftu fpwko Xh B{z fwbh. fJ; e[Vh B{z d[BhnK dk e'Jh<br />

gsk Bjh_ ;hHHHH xo iK j;gskb, j'o e[M Bjh_ d/fynk. fJe fdB Xh B{z g[ZfSnk- d; ;kb<br />

s'_ s/o/ gkgk dk e[M gsk Bjh_ bZrk. nkgK T[;B{z wfonk n?bkB eo d/JhJ/? " Bk wkwk HHH<br />

eh gsk fiT[_dk j't/." d't/_ fJ; rZb s/ ;fjws j' rJhnK. Xh dk nkgo/;aB j'fJnk, mhe<br />

j' frnk. j[D eh gsk okiah j' ikt/.<br />

Xh B{z okiah eodh eodh y[d fpwko j' rJh. wktK XhnK nkjw' ;kjwD/. vkeNo B/<br />

ypo fdsh fe s/oh BDd o{E bk;e, nwohek s'_ fwbD nk ojh j?. fuzsk ftu fxo<br />

rJh. pkoK ;kb fgS'__ fwbD dh y[;ah j'Dh ukjhdh ;h, go T[; B{z pzdorkj s'_ e"D<br />

fbnkJ/rk? j;gskb ftu fwbKr/? fevh ;ys j'Dh j?. j?Bh dk ;jkok fbnk. E'VhnK mhe<br />

j'JhnK. xo nkJhnK. G{nk B{z fwb e/ w/ohnkBk y[;a fdZ;h. G{nk B{z th o{; ftu rJ/<br />

gfotko dk e'Jh gsk Bjh_ ;h.<br />

gsk bZrk fe iowBh ftu ekcek ;kfjs w[V SgD bZrk j?.d'ok y[;a j'Jh. BDd B{z<br />

fejk- j[D iowBh pu ikJ/rk. ekcek B/ wB[ysk B{z N/pb s/ fbNk e/ ngq/;aB ehs/ ;B.<br />

T[j ukj[zdk ;h nkdwh pu/. ;kok e[M ckbs{, fpwko, eZN eZN ;[Ndk fojk. wkoEh, w/o/ bJh<br />

J/Bk wZyD Bk G/fink eo, w?_ fejVk fxT[ dh d[ekB eoBh j?. yk w?_ ;edh Bjh_. ;' j[D<br />

p;. s/o/ bJh ;{N ;hnKrh. fJe rowhnk bJh fJe ;odhnK tk;s/.<br />

wkou 1952, d'ok B/ nkgDk 54 tK iBw fdB wBkfJnk. nkyoh iBw fdB j?,<br />

ikDdh ;h, fJ; eoe/ t;hns fbyD p?mh. fbfynk- w/oh epo gokr ftu ekcek dh epo<br />

bkr/ j't/. fbckc/ T[go fbfynk- w"s s'_ pkd y'bQDk. gZso w?e; po'd dk f;oBktK b?e/<br />

ubk frnk. nr;s 15 B{z w"s j'Jh, w?vw ;Nhwo B/ dZf;nk- Xh wzi/ e'b p?mh ;h. w?_<br />

d'ok B[z fejk- p/ fceo j'e/ ftdk j'. Xh dk fynkb w? oZykrh. " d'ok B/ fejk- i' th<br />

eo ;e/I eoh. fJj T[; dk nkyoh tke ;h.<br />

dcB eoB tes gzi pzd/ ;B. fsZyh pockBh jtk tr ojh ;h. eDhnK r'bhnk<br />

tKr nkT[_dhnK. nukBe gZsoeko nk g[Zi/. T[BQK B{z nkg/ gsk bZr frnk, ypo d/D tkbk<br />

e'Jh j? Jh Bjh_ ;h. e[M g[SD dh EK nypkoK d/ B[wkfJzd/ y{p o'J/. fejk eodh ;h- w/oh<br />

w"s Bkb f:fd;a iapkB Bjh_ woBh ukjhdh.<br />

pV/ d';sK B/ w/ohnkBh B{z fejk- ;kv/ xo ofj. T[j Bjh_ wzBh. wkwk tkb/ ewo/<br />

ftu ojKrh. e[ZM g?;/ fJeZm/ eoe/ T[;d/ p?_e yks/ ftu iwQK eotk fds/. fJe noih fbyh<br />

fe poskBhnK dh Bkrfoesk fwb/. fJe wjhB/ pkd Bkrfoesk dk yas fwb frnk. ;ko/<br />

fJjh efjzd/ ;B- p/;ae ekcek dh Xh Bjh_, fpbe[b T[; torh j?. ;[Gkn, ;aeb th. wK B/<br />

fejk ;h, nkgK fJeZmhnK B/ fJiaokJhb ikDk ;h, j[D s{z fJeZbh ubh ikJhI.<br />

b[Zia dh ;iak gzi ;kb g{oh j' rJh fco th Bjh_ SZfvnk, fejk- izr w[eD s/<br />

SZvKr/. ;kb 1946 ftu fojk sK j'fJnk go nzrjhD j' e/. ;Zih nZy dh o';aBh 1943 ftu<br />

ubh rJh ;h s/ yZph nZy 30% pkeh puh . n?Be bke/ e[M fd;dk ;h. fojk sK j'<br />

frnk go ikJ/ feE/? iowBh? fumhnK gkT[_dk fojk e'Jh itkp Bjh_. wK poNk bk;e B/<br />

ng?qb 1946 s'_ i{B 1948 sZe T[; pko/ fumhnK fbyhnK, fe;/ dk itkp Bjh_. T[wo 67<br />

;kb j' rJh ;h, fpwko ofjzdh. wzsoh B{z fbfynk- w?_ 24 ;kb gkoNh dh ;/tk ehsh, yZp/<br />

gZyh ;kfjs ofunk. edh rbs ezw Bjh_ ehsk. w?_ T[; B{z fwbD ;kfJp/ohnk Bjh_ ik<br />

97


;edh, v/Y wjhB/ ;odh ftu ;co w?B{z wko dt/rk. feogk eoe/ T[; B{z w/o/ e'b G/i<br />

fdT[. n;h_ d't/I iowBh ub/ iktKr/. wK B{z iowBh ikD dh nkfrnk fwb rJh. b[Zia B{z<br />

Bjh_.<br />

;NkfbB dh w"s fgS'_ 1953 ftu T[; dh fojkJh j'Jh. nkyo g{op iowB (GDR) ftu<br />

wK g[Zs B{z ikD dh nkfrnk fwb rJh. ;aos ;h fe iowB s'_ pkjo Bjh_ ikDk. b[Zia B/<br />

noiahnK gkJhnK fe w/oh gsBh s/ Xh fJzrb?_v ftu jB, w/?_ T[BQK B{z bZGDk j?, nkfrnk<br />

fdT[, nkfrnk Bjh_ fwbh. J/B/ s;hj/ MZbD fgS'_ th wK g[Zs dk efwT{fBiaw ns/ gkoNh ftu'_<br />

ft;atk; Bjh_ N[ZNk. fJ; nip fto'XkGk; B{z ikDB bJh o{; d/ fJfsjk;eko fJ;jke<br />

fvT{;ao dhnK ouBktK gV'Q. T[;B/, oZp fijVk jko frnk ( God that Failed) dk i'<br />

ohthT{ ;kpe efwT{fB;NK dh iawho d/ BK j/m fbfynk T[j gVQB:'r j?.<br />

fJe g[okD/ nypko ftu d'ok dh ;aoXKibh Sgh. gVQ e/ b[Zia B{z gsk bZrk, wo<br />

u[eh j?, Xh bzvB ftu j?. nes{Ppo 1953 ftu g[b;hJ/ B/ w/ohnkBk dk dotkik yVekfJnk,<br />

T[; d/ fgsk dk ys. fJe dw :shw w/ohnkBk B{z fgsk fwb frnk, dkdh th j?. ukuk<br />

jowB, ukuh n?fb;, Gok noB;N, ;ko/ jB.<br />

;Nhwo dh fBrokBh j/m w/ohnkBk okiah j'D bZrh. wK dhnK ;j/bhnK T[; dhnK<br />

;j/bhnK j' rJhnK. feskpK gVdh ofjzdh, thj ;kb dh ibktsBh wro'I iowBh ftu<br />

nkgD/ popkd j' u[e/ iBw ;EkB s/ g[Zih. fBeh j[zdh dhnK c'N'nK xo ftu gJhnK ;B.<br />

fgsk wkD Bkb fBeh w/ohnkBk tZb d/y fojk j?, wK d/y ojh j?. 87 ;kb dh poNk, gkoNh<br />

;kfjs fby ojh ;h, T[;B{z ;BwkB fwb oj/ ;B s/ Bkb Bkb T[j pkb ;kfjs ou ojh<br />

;h.<br />

G{nk o{E B/ w/ohnkBk B{z nwohek nkT[D dk ;Zdk fdsk, 28 ;kb dh e[Vh B/ ikD<br />

dk c?;bk eo fbnk. ;w[zdoh ijkia dk ;co w[ek e/ e?bhc'oBhnK g[Zih. G{nk ns/ c[ZcV<br />

xo b? rJ/. d' wjhfBnk tk;s/ rJh ;h, uko y[;a wjhB/ fpsk e/ tkg; bzvB gosh.<br />

1973 ftu id' b[Zia 70 ;kb dk j' frnk sK fes/ T[; B{z bzvB ik e/ nkgDh Xh<br />

B{z fwbD dh nkfrnk fwbh. nwohek tkbh G{nk o{E B{z gsk bZrk fe Gok bzvB ik fojk<br />

j?, T[;/ fdB T[;B/ th g[ZiD dk c?;bk eo fbnk. ;kfonK B/ y[;a fdB fpskJ/ s/ tkg;<br />

gos rJ/. tkg; ike/ e[M fdBk pkd b[Zia dh w"s j' rJh.<br />

6 i{B 1977, w/ohnkBk 43 ;kb dh ;h, t;hns fby fdsh. wkI dh epo T[go gZEo<br />

Bjh_ oytk ;eh ;h. fbfynk, eoia/ T[skoB fgS'_ i/ oew pu/ T[; Bkb wK dh epo pDk<br />

d/Dh. T[; B{z brdk ;h BkiahnK tb'_ y'j/ ekcek d/ ys bZG ;ed/ jB. ;kok wk;h dh Xh<br />

s'tk ngD/ gsh w'sh Bkb T[; B{z fJiokJhb s'_ fwbD nkJ/. ;Zdk fdsk fe fJiaokJhb<br />

nkJh_I. ;co you d/ g?;/ d/ e/ rJ/. w/ohnkBk B/ ftnkj Bjh_ eotkfJnk. 1980 ftu<br />

wkBf;e fpwkoh dk f;aeko j'D bZrh, T[;B{z nihp ntkiaK ;[DkJh d/Jh iKdhnK, j'o fe;/ B{z<br />

Bjh_ ;[DdhnK ;B, g[b; e'b th f;aekfJs fbytkJh. j;gskb dkyb ojh. fco fJeKstk;h<br />

j' rJh, Bk fe;/ e'b iKdh Bk nkT[D fdzdh, dotkik BK y'bQdh, dtkJhnK ykD s'_ fJBeko<br />

eofdnK fejk- w? Bjh_ okiah j'Dk. w?_ woBk ukj[zdh jK, w?_ 50 ;kb dh T[wo j'D sZe wo<br />

ikDk j?.<br />

j?Bh ngD/ gsh gkb Bkb T[;d/ cb?N ftu rJh, xzNh yVekJh, d/o pkd nzdobk<br />

fJe dotkik y[ZbQk, d{ik ikbh tkbk pzd fojk. fgS/ jN e/ efjD bZrh- w?_ Bh fe;/ B{z<br />

nzdo nkT[D d/Dk. j?Bh B/ fejk- s{z ;kv/ gfotko dh e[Vh j?_ w/ohnkBh, d/y s/o/ tk;s/<br />

fezBhnk wfmnkJhnK s/ cb fbnkJ/ jK. w/oh B/ fejk- w/ok e'Jh gfotko Bjh_, w? e[M Bjh_<br />

b?_dh. ikT. o'_dh o'_dh j?Bh g?eNK ;w/s gsh dh eko ftu ik p/?mh.<br />

j?Bh B/ e[M fdBk pkd pj[s fgnkok yas g';N ehsk. fpBk fbckck y'fbQnK tkg;<br />

G/i fdsk, fbckc/ s/ fbfynk ;h- w?Bz[ ys Bk fbfynk eo', Bk jN/ sK w?_ g[b; e'b<br />

f;aekfJs eo fdnKrh.<br />

98


ezw Bjh eo ;edh ;h, g?;/ w[<br />

Ze rJ/ ;B. wekB d/ feokJ/ ;w/s ;ko/ eoia/ 1000<br />

g"Iv s'_ tZX ;B. w/ohnkBk e'b e'Jh g?;k Bjh_ ;h. wkbe wekB B/ ekB{zBh B'fN; d/ fdsk.<br />

fpibh eZNh ik u[eh ;h. rtKYhnK B/ g[b; B{z ;{fus ehsk fe eJh fdBk s'_ dotkik Bjh_<br />

y[ZbQk. g[b; B/ dotkik s'fVnk, co;a T[go rbh ;Vh bk;a gJh ;h.<br />

epo;skB ftu pkoK n"osK wod dcB eoB tes ;B. gkdoh B/ nodk; ehsh.<br />

j?Bh B/ vkfJoh ftu fbfynk- 48 ;kb dh w/ohnkBk ;?_eV/ ;kbK tkbh f;nkDg Bkb Goh<br />

j'Jh ;h, ;fBnk;h, fJeKstk;h. id'_ T[j co;a T[go fvrh ns/ woh, T[;B/ fe; B{z nktkia<br />

wkoh j't/rh? T[woK S'NhnK. d[y tZv/.<br />

ekcek s/ d'ok d/ r[zw ekriK dh sbk;a pzd Bjh_ j'Jh. :'og ftu EK EK ;ou<br />

ew/NhnK pDhnK, iowB ftu'_ gkpzdh Fa[dk iaps ;kfjs co'bD dh nkfrnk fjs noiahnK ub<br />

gJhnK. ;kB vhr' :{Bhtof;Nh nwohek B/ th fJ; pkps y'i ftGkr ekfJw eoe/ iowB<br />

gk; gNh;aB dkfJo eo fdsh. fijVh fbys r[ow[yh nZyoK ftu s[;h_ j[D gVQ oj/ j', T[j<br />

;kB vhr' :{Bhtof;Nh dh gq'c?;o e?Eh dkfJwzs dh y'i ftu'_ bJ/ B'N; T[go nkXkos j?.<br />

d'ok d/ tv/ Gok dkT{d dk g[Zso iath 1947 ftu izfwnk, d' ;kb dk ;h id'_ 1949<br />

ftu wkg/ fJiaokJhb ub/ rJ/, ;kb 1960 ftu id'_ fgsk dh w"s j'Jh, 13 ;kb dk ;h.<br />

fgsk s'_ fJ; B/ G{nk d'ok dh e'Jh rZb Bjh_ ;[Dh ;h. 1996 d/ ;kb fJe fdB nypko<br />

ftu d'ok ns/ ekcek dh gq/w-eEk Sgh j'Jh gVhQ. d'ok d/ Bkw Bkb dkfJwzs bZrk j'fJnk<br />

;h. iath ;'uD bZrk, w?_ th dkfJwzs jK, eh gsk d'ok Bkw dh e[Vh Bkb w/ok e'Jh fo;ask<br />

j't/? eh T[j xZb{xko/ ftu'_ pu rJh ;h? fco feZE/ rJh? ftnkj eotkfJnk? T[;d/ pZu/<br />

j'J/? feE'I bZGK?<br />

T[;B/ fJzNoB?ZN s/ ekcek dh t?Zp;kJhN y'bQh.ekcek d/ y'ih Bhb p'y't dh w/b<br />

nkJhvh fwbh, T[; B{z ys fbye/ ;tkb g[ZS/, ngD/ pko/ dZf;nk. Bhb B/ uko gzfBnK dh<br />

ikDekoh G/ih sK gsk bZrk fe b[Zia bk;e Bkw d/ pzd/ Bkb d'ok B/ 1926-1936 ftueko<br />

edh ftnkj ehsk ;h s/ fJe Xh izwh fi; dk Bkw w/ohnkBk ;h. fJj th ikfDnK fe 15<br />

nr;s 1952, d'ok dh w"s j'Jh, epo bzvB ftu j?. T[j epo d/yDh ukj[zdk ;h go vZu<br />

y'ih Bhb B{z epo dh EK gsk Bjh_ ;h. iath B/ c?;bk ehsk, G{nk dh epo bZGKrk.<br />

nwoheD y'ih e[Vh e?Eh dkfJwzs dk gZsk bZrk, iath B/ T[;B{z ys fbfynk. e?Eh B/ dZf;nk-<br />

w?_ pkoK ;kb s'_ d'ok s/ ezw eo ojh jK, w?B{z epo dk gsk j? ni/ sZe gZEo Bjh_ oZfynk,<br />

e?Eh B/ Xh dh w"s dh ypo th dZ;h. d'tK B/ c?;bk ehsk, 15 nr;s 1999 B{z epfo;skB<br />

ike/ gZEo fNekD dh o;w eoKr/, fi; sohe B{z d'ok dcBkJh ;h. bk;e gfotko pko/ gsk<br />

bZrk. iath ijkia s/ ufVQnk, pofbB g[Zik. bk;e gfotko d/ pu/ w?_po T[; B{z d/y e/, fwb<br />

e/ p/nzs y[;a j'J/. iath B/ nkgDk gfotko bZG b?D dh ;kyh fJiaokJhb d/ ;G s'_ tv/<br />

nypko :/dh nyo'B' ftu 20 wJh 1999 B{z SgtkJh. T[;/ fdB iath B{z s'tk dk c'B<br />

nkfJnk, w?_ s/oh G[{nk ;kok dh Xh jK. w/oh wK ni/ fiT[_dh j?, sb ntht ftu j?. fijVk<br />

f;oBktK fbykfJnk, T[j xo iath d/ xo'_ d; fwzN dh d{oh s/ ;h. eokwks, fJe dw G{nk<br />

ns/ wk;h d/ gfotko fwb rJ/.<br />

pofbB s'_ bk;e gfotko bzvB g[Zik, noB;N dh ftXtk dkfJBk, G{nk o{E, g'sh, ;G.<br />

d'ok dk g/ek gfotko, iath, T[;dh gsBh ;a';ah s/ uko pZu/, ;kok, ;kok dh Xh s'tk. ;kok<br />

77 ;kb dh ;h s/ d'ok dh fJj 46th_ po;h ;h. d'ok, ekcek, fwb/Bk d/ fo;as/dkoK s'_<br />

fJbktk fJBQK d/ gq;az;e, y'ih, gkme, nkb'ue, ;G fJeZm/ j'J/. iowBh ns/ fJiaokJhb s'<br />

fJbktk jkb?_v ns/ nwohek s'_ nkJ/. j?w;N?Zv fty/, fezria ekbi d/ jkb ftu d'ok dk<br />

;aoXKibh ;wkrw oukfJnk frnk. u[okBt/_ ;kb dh T[wo dk w/io p'dK;eh wzu T[s/<br />

nkfJnk, fejk- f:fd;a b/ye g/o/ia dh fijVh ejkDh d'ok B{z ;G s'_ tXhe g;zd ;h, T[;B{z<br />

;N/i T[go nfGB? okjh_ g/;a eoKrk. T[d'_ w?_ i[nkB ;K id'_ d'ok tb'_ vokw/ dh g/;aekoh d/yh<br />

;h. w"i{d ;o'fsnk ftu'_ E'V/Q ;B fijV/ f:fd;a }pkB ikDd/ ;B, ndkekoh J/vh riap dh<br />

fe jkt Gkt jo/e rZb ;wMk oj/ ;B. jkb ft;wkdh ;[[zB ftu r[zw j' frnk.<br />

99


epfo;skB ike/ iath B/ f:fd;a ftu'_ ns/ ;kok B/ s'okj ftu'_ gqkoEBktK gVQhnK. ;kok<br />

B/ T[j gb ;KM/ ehs/ id'_ d'ok bzwh i[dkJh pkd fJiaokJhb nke/ fwbh ;h- w/oh fJe' fJe<br />

fiT[_dh G?D, w? fezBh y[;a j'Jh ;K s?B{z fwbe/ T[d'_. s[{z sK efjdh j{zdh ;?_ fJiaokJhb ftu<br />

woKrhnK, edh Bjh_ ftSVBk, fco s{z J/Bh ekjbh feT[_ ehsh? e/tb s{z ;?_ T[j fBowb,<br />

fBoSb gftso o{j fijVh T[BQK B{z wkc eo ;eh fiBQK s/o/ T[go }[bw YkJ/. s?B[z ;aKsh<br />

fwb/, ;[or dhnK gftso o{jK ftu s/ok tk;k j't/.<br />

d'ok dh ;[zdo ;c?d ;zrwowoh ;b?p T[go w/ohnkBk dk Bkw th fbfynk frnk.<br />

ekcek dh w"s T[gozs okpoN ebkg;NkZe B/ fijVh ;aoXKibh SgtkJh ;h T[; ftu d'ok B{z<br />

th :kd ehsk ;h. T[; ;aoXKibh ftu d'ok pko/ fijVh gzesh fbyh T[j fJj ;h L<br />

fi; B/ d'ok B{z ikfDnk,<br />

T[;B/ fgnko B{z ikfDnk.<br />

epo dh ;b?p T[go fJj' nZyo fby/ rJ/. ;bkw eoe/ w[;kco nkg' nkgD/ tsBh<br />

s[o/.<br />

(ekcek ikDdk ;h ezw fet/_ eoBk j?. i' T[;B/ fbfynk iK ehsk, T[j ;zg{oB j?.<br />

fiE/ fes/ s[;h_ ;op'sw d/y', ;/q;aN fbys d/y', T[E/ s[jkB{z ekcek fd; iKd?. cbkp/no ns/<br />

cokfJv ftu fdZ; iKdk j? -w?e;po'd)<br />

100


4 - Jhdh<br />

9 i[bkJh 1992 B{z oktbfgzvh ik ojh w[;kco o/b rZvh x'Neh ;N/;aB s/ yb'sh<br />

wkbrZvh Bkb ik NeokJh. wkbrZvh ftu ck;c/N bZfdnk j'fJnk ;h. ;?_eV/ iaywh j'J/, ;?_eV/<br />

wko/ rJ/. fJ; d[oxNBk ftu wZdd eoB tk;s/ Jhdh B{z j?bhekgNo b?D nk frnk. ;Nkc<br />

;w/s T[j j?bhekgNo tZb s[o fgnk. f;o ftu e'Jh fynkb Bjh_, bZsK ftu ikB Bjh_, ;G<br />

e[ZM ;[zB w;[zB ;h. T[;B{z bZrk- e'Jh w[odk BthnK ghVK b? e/ epo ftu'_ T[m e/ s[o fgnk<br />

j't/. gkfJbN ;[B/j/ b? fojk ;h, ;[B/j/ d/ fojk ;h. s[oB s'_ gfjbK Bo;K, vkeNo,<br />

dtkJhnK, n?__p{b?_;K ns/ eZcD b? e// rZvhnK dk ekotK ;Ve okjh_ s'o fdsk ;h.<br />

d' xzfNnK dh T[vkD pkd gkfJbN B/ Jhdh B{z g[ZfSnk- s[jkvk e'Jh d'jsk j;gskb<br />

ftu j? w"bkBk ? Jhdh ezp frnk- jK j?, feT[_ ? df;nk- T[j ubk frn?. jtkJh ;Nkc B/<br />

Jhdh Bkb ob e/ d[nk eoB bJh n;wkB tZb jZE c?bkJ/.gkfJbN B/ g[ZfSnk- tkg;<br />

uZbhJ/? Jhdh B/ fejk- Bjh_, gfjbK jh b/N jK. ezw pj[s fiankdk j?. w/oh phth fpbeh;<br />

B{z efj fdT[ fe dcB eo d/t/, w?B{z T[vhe/ Bk. ftnkj s'_ gfjbK T[;B/ nkgDh phth B{z<br />

efj fdsk ;h, w? ;ko/ dk ;kok s/o/ tk;s/ jK, go e'Jh tZvk d[y d/yKrk sK ;ko/ dk ;kok<br />

ti{d s/o/ s'_ tkg; b? fbnk eoKrk. mhe j? ? p'bh- mhe j?.<br />

Xh B/ fpbkb B{z iBw fdsk sK Jhdh B{z bZrk- d'jsk w/o/ bJh ijkB ftu nkfJnk<br />

j?. d/y' fezBk ezw j?. w/o/ Bkb jZE tNkJ/rk. fit/_ d/o s'_ fJe d{i/ B{z bG oj/ j'JhJ/ s/<br />

fwb ikJhJ/. fJeZm/ po/eck;N eod/. BkBk nkgDh pk;h o'Nh ftu'_ fJe p[oeh fdzdk sK<br />

d'jsk g[Sdk- BkBk eh s[;h_ tkeJh rohp j'? Jhdh jZ; g?_dk - rohp BjhI jK g[Zso, pk;h<br />

o'Nh fJ; bJh yKBk sK fe w?B{z rohph :kd oj/.<br />

Jhd d/ fdB o"DeK j[zdhnK. fpbkb tk;s/ fyv"D/ s/ eZgV/ nkT[_d/. y[;a j' j' g?eN<br />

y'bQdk. fJj nZi yktKrk, fJj eZbQ fJj go;'_. BkBk nkydk- fpbkb s?B{z gs? e[ZM pZfunK<br />

e'b eZgV/ j[zd/ Jh Bh? fpbkb j;dk j'fJnk pkjK S[Vk e/ eZgfVnK dh nbwkoh e'b ik e/<br />

nkydk-<br />

go w/o/ e'b sK j?r/ B/.<br />

Jhdh dh fBrokBh ftu wB'o'rD i[nkB e[Vh B{owkb i/ao/ fJbki ;h. mhe j' ojh<br />

;h. fpbkb Bkb y/vdh ofjzdh. B[jkT[_Idh, eZgV/ gfjBkT[_dh. fJe ;t/o pr?o mzYk gkDh<br />

fwbkJ/, pr?o e';k eoB d,/ T[pbd/ gkDh dh pkbNh fpbkb T[go ;[ZN fdsh. uhe wko d/<br />

fpbkb EkJ/I Y/oh j' frnk. j;gskb b? rJ/. w"s dh ypo fwbh.<br />

Jhdh d[oxNBk rq;s EK s/ g[Zi e/ ezw dh se;hw eoB bZrk, N[eVhnK ftu tzvD<br />

bZrk. b'eK B/ Jhdh gSkD fbnk, "T[BK B/ w/ok bVek Bh bZfGnk Jhdh HHHHHH nj[ d/y' w/ok<br />

nZp{, s[os j;gskb Bk g[ukfJnk wo ikJ/rk HHHHHHHH, nZbkj dk ;a[eo Jhdh s[;h_I nk rJ/.<br />

w/o/ pZu/ bZG', feE/ B/ T[j?......w/o/ pZu/ wo rJ/ jB Jhdh, T[BQK dh wK dk bj{ pj[sk tr<br />

frn?, T[j wo ojh n?, pukT[."<br />

Jhdh B{z :kd nkfJnk, ;V/ fi;w Bkb j;gskb d/ p?Zv s/ gJ/ d'js/ fpbkb dhnK<br />

nZyK ftu fJj' T[whd ;h HHHHHHBkBk j? Bk. j[D w/?B{z e'D wko ;ed? ? fJjh T[whd j[D<br />

Jhdh B{z d/yD ;ko ;?_eV/ nZyK ftu g?dk j' rJh. fJe i[nkB o'_dk nkfJnk- pkg{ sK bZG<br />

fbnk, wK feE/ j? ? pkg{ dh bk;a bZGD s'_ pkd T[j wK dh bk;a sbk;a fojk ;h, " e'Jh<br />

th T[jd/ torh Bh_ brdh. "<br />

ezw ftu o[M/ Jhdh ;kjwD/ fpbkb nk yb'_dk. edh BkBk, edh BkBh fJ; Bkb<br />

b[eD-whNh y/vd/, cV/ Bk ikJhJ/, d'"Vd/, fpbkb ;zd{Pe s/ b[edk, edh wzih j/m, cV/ ikD s/<br />

y[;ah Bkb uheK wkodk. BkBh jZEhI fJe fJe p[oeh tZyo/ tyo/ Bkw b?e/ y[bkT[dh- T[j<br />

e[sp bJh j? HHH fJj e[pok bJh, j[D fJj c?;b bJh j? HHHH fJj nbwk; bJh.<br />

101


o/bt/ ;N/;aB s/ bZsK, pkjK, f;o, fJXo T[Xo fybo/ gJ/ ;B. uko/ gk;/ skia/ bj{<br />

dh d[orzX. bkT[v ;gheo bj{dkB tk;s/ nghbK eo oj/ ;B. j;gskb Go u[e/ ;B.<br />

pkeh w;fidK tZb s'o/ ikD bZr/. fJdh ckT[{_v/;aB dhnK 75 n?p{b?_;K iaywhnK ns/ w[ofdnK<br />

B{z b? b? tZy tZy fd;aktK tZb d"V ojhnK ;B.<br />

fJ; j"bBke jkbs ftu th fJybke'I fro/ pzd/ g[Zi rJ/ ;B. fJe i[nkB B/ bk;a<br />

gSkDh, ekria s/ d;ys eoe/ n?_p{b?_; okjh_ xo b? frnk. xofdnK B/ bk;a b?D s'_<br />

fJBeko eo fdsk fe ;kvk sK e'Jh ih wfonk Jh Bh. w[ zvk d"V e/ feXo/ S[g frnk.<br />

;oeko s'_ w[nktiak b?D tk;s/ vokwk ehsk ;h. n?_p{b?_; bk;a tkg; b? nkJh.<br />

fJ; n?e;hv?_N ftu e'Nbh fgzv d/ fJe gfotko d/ B" w?_po wko/ rJ/ ;B. fJBQK<br />

dhnK bk;ak e'D b?e/ ikJ/rk? J/BhnK bk;aK d/ye/ fezB/ pzd/, n"osK, pZu/ o[dB eoBr/. Jhdh<br />

B/ fejk- w?_ iktKrk, w/o/ T[go uheK dk n;o Bjh_ j't/rk feT[_fe w? fpbkb tk;s/ o'tKrk,<br />

fJXobhnK bk;aK tZb w/ok fXnkB Jh Bh_ ikJ/rk. go ;kfonK d/ xkN/ fwbe/ fezBk tZvk<br />

xkNk pDk d/<strong>Dr</strong>/?<br />

Jhdh B/ gqkoEBk eofdnK fejk- wkbe, s?B{z fgnko eodk jK w?_. id'_ d[y d/ydk<br />

jK, s?B{z G[Zb e/ d[yh pzd/ B{z fgnko eoB bZr ikBk.<br />

fJe pia[or ezpdk j'fJnk Jhdh e'b nkfJnk, "Jhdh, w/ok fJe' g[Zso ;h. j'o w/ok<br />

e'Jh Bjh. w?I fJeZbk jK Jhdh, fpbe[b fJeZbk. fe;/ B{z w/o/ d[y dk gsk Bjh_." Jhdh B/<br />

o'_fdnK fejk- w?B{z gsk j? Gok, w?_ s/ok d[y ikDdK. nkfd ekb s'_ ikDdK. "<br />

Jhdh dk ezw fdB fSgD Bkb ysw j'fJnk. jZEK g?oK s/ iw e/ bj{ ;[Ze frnk<br />

;h, w;K T[skfonk. bj{ b[jkD eZgV/ pdb/. xo tkg;h tk;s/ j?bhekgNo ftu p?m frnk.<br />

;hN p?bNK e; bJhnK. ijkia T[vD bZrk. wB ftu fpbkb nk fojk ;h, "id'_ w? u[o;s/<br />

ftu wzrD bJh p?mdk, fpbkb B{z ukn uVQ iKdk. fJj ezw T[;B{z ;G s'_ tXhnk brdk.<br />

f;Ze/ frDdk iKdk. e'Jh b'Vtzd wzrD nk iKdk, Jhdh efj fdzdk- d/ d/j fpbkb. e[M g?;/<br />

d/ d/ fJjB{z. fpbkb g[Sdk- BkBk s[jkB{z fJjdh ejkDh ;Zuh brdh j? ? fes/ M{m sK Bjh_<br />

wkodk?<br />

- sK th g?;/ d/ Jh d/j fpbkb. "<br />

ijki-xo s'_ n?_p[b?_; okjh_ epo;skB j'e/ Jhdh xo gj[zuk. phth ns/ yktzd fJe<br />

d{i/ s'_ b[eDk ukj oj/ ;B. p?m rJ/. fBe/ fBe/ p{N gJ/ ;B. T[BQK tZb d/yD bZr/. fBe/<br />

fBe/ ewhiaK, fBZeoK ftu fujok S[gk e/ y{p o'J/. Xh e[pok ewia'o, p/iapkB yb'sh ojh. Bk<br />

fi;w s/ ekp{ Bk bciaK T[go. Jhdh B/ fejk- "nZi i' rb fpbkb pko/ eoBh j? eo b?<br />

XhJ/. c/o w[V e/ T[;dk BK Bh b?Dk nkgK. mhe ? " T[; B/ e[M Bk fejk.<br />

Jhdh d/ g{oti f;zXh fjzd{ ;B i' fBeh w'Nh fe;kBh dk ezw eod/ ;B. fszB ;dhnK<br />

gfjbK w[;bwkB j' rJ/.fJBQK B{z w'fwB fejk iKdk fojk go fJj' Bkw gsk Bjh_ fet/I ftrV<br />

frnk, w?wB j' frnk. Jhdh gfotko Gkosh r[ioks d/ ekmhnktkV fJbke/ ftu t; e/<br />

tgko eoB bZrk. r[ioksh ftu Jhdh wkfJB/ nkb;h j[zdk J/ go fJj pVk fjzwsh gfotko<br />

;h. w[jzwd nbh fiBkj B/ w?wBk dh wZdd Bkb jh pzpJh ftu jphp p?_e y'fbnk ;h.<br />

w?wB tZv/ tgkoh xokfDnK d/ wkbe ;B fiBKQ dk w[ekpbk e/tb gko;h eo ;ed/ ;B, j'o<br />

Bjh_. gq;ak;fBe fiw/tkohnK w?wBk e'b s/ w[bkiaws nkw fjzd[;skBhnK B{z fdsh iKdh. fgsk<br />

dk Bkw npd[b ;ae{o Jhdh s/ wK r[opk ;h. i{BkrVQ d/ B/V/ pzNtk Bkw d/ 25 jiako<br />

nkpkdh tkb/ e;p/ ftu 20 jiako w?wB ;B.<br />

wK fdnkb{ ;h. tgkoe d"o/ s/ frnk fgsk eJh tko ;kb ;kb Bk gosdk. ;[Ze/<br />

w/ftnK dhnK g/NhnK G/idk ofjzdk. wK fJBQK d/ fBe/ fBe/ g?eN pDk e/ Jhdh B{z rohp<br />

p;shnK ftu tzvD bJh cVk fdzdh. ;e{b ikD t/b/ jo o'i d' g?;/ d/ e/ wK nkydh -<br />

fJe g?;k s/ok j?, fJe fe;/ b'Vtzd dk. d{ik T[; B{z d/JhI i' s?B{z w[Eki bZr/. T[j fujok<br />

gVQ e/ jh ;wM iKdh id'_ Jhdh d't/I g?;/ Se nkT[_dk, "fezBk y[droia n?_ s{z. fe; soK dk<br />

102


gZEo fdb j? s/ok? J/Bh S'Nh T[wo ftu jh s{z rohpK B{z b[ZNDk ;a[o{ eo fds? ? tZvk j' e/<br />

eh eh eo/_rk, gsk Bjh_." ;aow;ko Jhdh Bhth_ gkJh yb'sk ofjzdk.<br />

;e{b iKfdnK T[;B/ d/fynk wz[fvnK dh fJe N'bh gkrb B{z x/oh yb'sh j?. SNhnK<br />

Bkb S/V SkV eo oj/ ;B. fybo/ tkbK tkb/ gkrb dh Biao nfijh, fit/_ ;Zg vzr wko<br />

oj/ j'D. Jhdh T[BQK e'b nk e/ rZfink, " ;aow Bh nkT[_dh s[jkB{z ? fJjdh wdd Bh_ eo<br />

;ed/ sK xZN'- xZN ofjw sK eo'. " pZfunK B/ d/fynk, fJj wkVu{ fijk w[ zvk fet/_ j[ew<br />

ukVQ fojk j?. gkrb s'_ jN e/ fJ; tZb j' rJ/, y{p e[NkJh ehsh. xo nke/ wK B{z<br />

dZf;nk. wK B/ iayw X'J/.dtkJh bkJh, n;h;K fdzfdnK fejk- s{z T[; dh nktkia pfDnK fi;<br />

dh e'Jh nktkia Bjh_ ;h, p/;jko/ dk ;jkok. oZp s/ok Gbk eo/rk g[Zso, uzr/ ezw tk;s/ e[ZN<br />

ykDh gt/ fMieh_ BKj.<br />

gVkQJh ftu uzrk Bk fBefbnk. gzi iwksK gk; eoe/ eZgV/ d/ tgkoh e'b gzi o[gJ/<br />

wjhB/ dh B"eoh s/ bZr frnk. T[E/ j'o bVe/ th B"eo ;B. Jhdh B/ d' bVfenK fto[ZX<br />

g?;/ u'oh eoB pkps dZ; fdsk. T[BQK ftu'_ fJe B/ fejk- Jhdh th ;kv/ Bkb ;akwb ;h.<br />

;/m rofink- ypodko i/ j'o petk; ehsk. jkih ;ae{o dk g[Zso u'o Bjh_ j' ;edk.<br />

;'funk eodk- w?_ shbK dhnK vZphnK s/ g?B;bK rbhnK ftu t/funk eoKrk, nkwdB<br />

ftu'_ ;a/no yohdKrk, j'o pus j't/rh sK j;gskb T[;koKrk, fJe c?eNoh th, fiE/ e/tb<br />

rohpK B{z o[irko fwb/. nzrjhDk tk;s/ tZyok fgzv t;ktKrk. jwT[wo pZu/ jZ;d/- s{z ;[cB<br />

;kia jI?, ;/yfubh, jtkJh wfjb T[;kodk ofjzB?. Jhdh nkydk - jkb/ ezw w?_ xZN eo ;edk<br />

jK, go ;'uK feT[_ xZN ? fizBh d{o sZe ;'funk ik ;ed?, ;'uKrk.<br />

d/; tzv t/b/ w?wB gkfe;skB Bjh_ ikDk ukj[zd/ ;B. fJe sK fiBkj B/ tk;sk<br />

gkfJnk- w?wBk pr?o gkfe;skB dk tgko mZg j' ikJ/rk, d{i/ tZbG GkJh gN/b B/ pzNtk s/<br />

jwbk eotk fdZsk. T[;dk fJokdk w?wBk dk eko'pko jfEnkT[D dk ;h. dzr/ j'D bZr/ sK<br />

nwB g;zd w?wB fjios eoB br/ . eokuh dh fJe ;[zBh jt/bh ftu fJBQK dk T[skok<br />

j'fJnk. p/;ae tX/o/ b'e T[ZiVhnK fjzd{ ikfJdkdK T[go epia/ eod/ rJ/, Jhdh dk fgsk fJ;<br />

d/ fybkc ;h. fJe ewok feokJ/ s/ fbnk fi; ftu gfotko t; frnk s/ d[ekB feokJ/ s/<br />

b?e/ nkg efw;aB J/izN dk ezw eoB bZrk. Jhdh B/ gfjbK fBe;[e o/jVh s/ t/funk,<br />

w[Bkck j' frnk sK gkB dh fBZeh fijh d[ekB y'bQ bJh.<br />

fgsk B{z b'e nkyd/- s/o/ e'b g?;/ dh xkN Bjh_. w[ zv/ B{z uZi dk eko'pko f;yk, tZvh<br />

d[ekB b? d/j. fgsk nkydk- j/mK s'_ ;a[o{ eo/rk ekw:kp j'J/rk. fJjB{z nkdwh dh fcsos<br />

ns/ g?;/ dh ehws dk gsk bZrDk ukjhd?. gfjb'_ jh T[go uVQ ikt/ sK pZuk j/mbh ;ukJh<br />

s'_ tkec Bk j'D ekoB c/bQ j' iKd?. j/m'_ T[go ikJ/rk, Bjh_ fvr/rk.<br />

1948 ftu w?wBk B/ dkB ok;ah okjh_ uZbD tkbh fv;g?_;oh y'bhQ. tkbzNhno wzr/<br />

rJ/. Jhdh B/ Bkw fbytk fdsk. e[Zb nZm tbzNhnoK ftu' Jhdh ;G s'_ S'Nk ;h. nZp{ B{z<br />

b'e g[Sd/- s{z fezBk dkB fdZsk Gok? nZpk Jhdh tZb T[_rb eoe/ nkydk- ;G e[ZM.<br />

Jhdh B/ d/fynk, fpwkoK Bkb ftseok j' fojk ;h. w?wBk B{z dtkJh fdsh ikt/rh.<br />

i/ puh sK j'oK B{z . Jhdh ;kok fdB B"eoh eoe/ nZXh oks sZe fv;g?_;oh ftu w[cs<br />

fvT{Nh fdzdk go pkeh tkbzNhno gzi xzfNnK pkd p{jk pzd eoe/ ub/ iKd/. n?e;o/ eoB<br />

tkb/ w[ zv/ ;ao/nkw fo;ats b?_d/. gqpzXeK dh whfNzr j'Jh, fJe nwho d{i/ B{z tfvnk fojk<br />

;h. ukgb{;h d/ ;ko/ tke ysw j'J/ sK Jhdh yb' frnk, fejk w?_ th e'Jh rZb eoBh j?.<br />

fJj eh rZb eo/rk? jZ;D bZr/, sknB/ d/D bZr/, Bk jfNnk sK u[Zg eoe/ ;[DB br/. Jhdh<br />

B/ ;kohnK u'o w'ohnK, ewi'aohnK dk godk ck;a eo fdsk. w[ Ze/ jtk ftu T[bo/, jZE'gkJh<br />

j'Jh, Jhdh B{z XZe/ wko e/ pkjo eZY fdsk, e'Jh wddrko Bk pj[fVnk. fe;/ B/ Jhdh B{z<br />

fejk- wkVk j'fJnk, s/oh p/fJiash j'Jh Jhdh. Jhdh B/ fejk- fpbe[b Bjh_, w/oh p/fJiash<br />

e'Jh eo Jh Bh ;edk. w?B{z e[M gq/;aKB ehsk j? T[BQK B/. p/fJiash sK T[BQK dh j'Jh fijV/<br />

u'o B/, M{m/ B/. fgsk B/ ;akpk;a fdsh s/ fejk- s{z ;ys fwjBs ns/ JhwkBdkoh Bkb T[BQK<br />

B{z gSkV/rk. Biaonzdkia eoh ub, nkgDk o;sk Bk SZvh.<br />

103


1951 ftu ngDh pZus ehsh oew 2300 o[gJ/ ftu'I T[;B/ whmkdko ftu fv;g?_;oh<br />

y'bQh. f;ZXhnk ezgBh s'_, xN g?;/ Bkb dtkJhnK yohddk, fJe vkeNo oZy fbnk B"eoh s/.<br />

y[d ckow/;h ns/ tjhyks/ dh f;ybkJh b?_dk ofjzdk, oks B{z d[ekB nZr/ gZEo d/ p?_u T[go<br />

;" iKdk, oks B{z wohia nkT[_dk sK c;N J/v d/ fdzdk. p/;ae fJbki dh ch; pj[s E'VQh ;h<br />

go pZus j'D bZrh. fJ; pZus ;dek T[;B/ d[BhnK d/yDh ukjh. p; okjh_I 1956 ftu<br />

JhokB, s[oeh :{BkB, pbrkohnK ftu'_ bzxdk j'fJnk :'r';bkthnk sZe nZgfVnk, coK; ns/<br />

s[oeh d/y/. fJwhro/;aB tkb/ ;ojZd s/ o'e e/ sbk;ah b?_d/, f;tkfJ d' i'V/ eZgfVnk d/ s/<br />

e[M ykD d/ ;kwkB d/, eZgV/ d/ M'b/ ftu e[ZM Bk j[zdk sK rohp :ksoh ;wM e/ dkBh<br />

nc;o g?;/ d/ fdzd/. d[nktK fdzdk bzx iKdk.<br />

d/ydk, gZSwh d/;K d/ b'e fezBh s/ia ukb ubd/ jB. fezBh ;ys fwjBs eod/ jB.<br />

gkfe;skB ? gkfe;skB fJBQK Bkb fet/_ ob/rk. fiBkj B/ gfjb/ d"o ftu fijVh pkiah fiZsh,<br />

d{i/ d"o ftu jkoh ik ojh fd;dh ;h.;'udk, d/; nkg/ Jh nkgD/ fybkca j'Jh ik fojk j?.<br />

b'e T[; B{z ykD bJh e[M d/ fdzd/, yk b?_dk. o/bt/ ;N/;aB s/ ;" frnk. ;t/o/<br />

d/fynk p?_u j/m'_ i[Zsh rkfJp. e'Jh rZb Bjh_. Bzr/ g?ohI fejVk s[fonk Bjh_ iKdk. fJe<br />

n"os B/ g[okD/ p{NK dk i'Vk d/ fdsk, tZvk ;kJhia ;h, T[;/ Bkb :ksok ikoh ojh. fJzrb?_v<br />

ike/ nkgD/ g[okD/ r[ioksh fwZso f;de Jhdh dk xo bZG fbnk. T[j uzrh B"eoh s/ ;h.<br />

Jhdh B{z fejk- s?B{z th uzrh ewkJh tkbh B"eoh fwb ;edh j? fJE/, fizBh fwjBs eo', T[Bh<br />

ewkJh. Jhdh B/ fejk- w/o/ fpBk gkfe;skB fet/_ ub/rk? fij'_ fijk fJzrb?_v j?, w?_<br />

gkfe;skB T[; soK dk pDkT[Dk j?.<br />

r?ojkiaoh ftu Jhdh fto[ZX nctkjK T[vkJhnK rJhnK fe T[j dkB d/ g?;/ b?e/<br />

ftd/;a GZi frnk j?. fv;g?_;oh tkfbnK gquko ehsk- sK jh sK n;h T[; u'o B{z eZfYnk ;h.<br />

tkg; nk e/ d[ekB d/ T[gobk ewok feokJ/ s/ b?e/ iZuk pZuk f;ybkJh e/_do y'bQD<br />

dk n?bkB eo fdsk. e'o; f;yD bJh noihnK dk jVQ nk frnk. nkb'ueK B/ gquko<br />

ehsk- fJj d[okukoh j?, wkV/ ezwK bJh Bth d[ekB y'bQh j?, fJj w[;bwkB Bjh_. tr?ok<br />

tr?ok. fijVhnK e[VhnK gfjb/ p?u ftu vodhnK dkyb Bk j'fJnk T[j nrb/ p?u ftu nk<br />

rJhnK. dkB-vZp/ ftu dkBh b'e tXhe g?;/ gkT[D bZr/. feT[_fe wkbeh fJeZb/ dh ;h,<br />

;[;s, ewi'o w[bkiawK B{z jNk e/ fjzwsh pzd/ oZy b?_dk.<br />

1951 ftu jKreKr cb{ dh fpwkoh T[mh, tvh frDsh ftu w"sK j'D bZrhnk.<br />

;bkjekoK dh ;bkj d/ T[bN, Jhdh B/ ;/tk eoB dk c?;bk fbnk. ;afjo d/ uko/ gk;/ s/oK<br />

N?_N pkjotko bk e/ n?bkB eo fdsk fe wohia nkT[D. dtkfJnK dk pzd'p;s i' j' ;edk<br />

;h ehsk. dkB-pe;/ oZy e/ T[go fbfynk- d/D bJh e[M j? fdT[, Bjh_ sK Bk ;jh. Jhdh<br />

dk ;G e[M s[jkvk j?. s[jkvk- Jhdh.<br />

fJe w?wB tgkoh eJh fdB Jhdh dk ezw Yzr poheh Bkb d/ydk fojk. T[;B/ fJe'<br />

tko thj jiako dkB d/ fdsk. T[;/ ;akw g[okDh t?rB ;Zs jiako o[gJ/ dh b?e/ g/_N<br />

eotkfJnk, T[go fby fdsk- rohp dh w'No. fJ; fgS'_ edh XB dh ewh BK nkJh. ;ko/<br />

f;zX ftu gzi n?_p{b?_; rZvhnk ;B i' b'V g?D s/ BK fwbdhnK, Jhdh jkiao j[zdk, fJE' sZe<br />

fe g[b; wfjew/ B{z th itkp Bk fdzdk. fe;/ B{z fJBeko Bjh_. j[D se dkB e/tb rohpK<br />

B/ fdsk ;h, gfjbh tko nwho nkdwh tb'_ dkB fwfbnk. fJ; fgS'_ fszB bZy o[gJ/ fJe<br />

;/m B/ fdZs/ fi; Bkb g[okDh n?e;o/ dh w;ahB yohdh, gbkN yohfdnk d' vkeNo j'o oZy<br />

bJ/, d' jkb, fszB toKv/ uko ewo/ w?NofBNh :{fBN d/ fgS/ feokJ/ s/ b? bJ/.<br />

T[;B/ c[ ZNgkEK s/ gJ/, ;hto gkJhgK ftu gJ/ rohp b'eK B{z SZs j/m fbnKdk.<br />

nwho uhed/- d/y', T[j fpwkoK B{z fezBh xNhnk y[oke fdzd?. Jhdh nkydk- s[;h_ fJBQK B{z<br />

nkgD/ wfjbK ftu b? ikU, ;/tk eo', nZbkj y[;a j't/rk. wdd Bjh_ eoBh Bk ;jh, w?B{z<br />

o'e' sK Bk.<br />

T[;B/ d/fynk- M[ZrhnK M"gVhnK ftu'_ nkT[_d/ pzfdnK ftu' pdp{ nkT[_dh. tkbzNhno<br />

wohia B{z B[jk fdzd/ sK cNk cN nkg ;kpD Bkb orV orV fgzvk wb e/ BjkT[_d/. eZgV/<br />

X'e/ ehNBk;ae x'b ftu gk fdzd/, eJh sK c/o th ;[e/ eZgV/ dkB eo fdzd/. Jhdh B/ fJ;<br />

104


n?boih s'_ S[Nekok gkT[D bJh bktko; bk;aK dk ;;eko eoB dk ezw nkozfGnk. y{jK ftu<br />

pdp{ wkodhnK bk;aK, ;w[zdo ftu s?odhnK ekbhnK bk;aK, jZE bkT[D s/ jh wk; y[o<br />

iKdk.N?bhc'B bZr frnk sK ezw eJh r[Dk tX frnk, fdB oks ub ;' uZb. T[j iaywhnK<br />

B{z gfjbK u[edk, bk;aK pkd ftu.<br />

;/mK B/ g?;/ dh d[otos'_ d/ fco ;'a';a/ SZv/, Jhdh B/ fpnkB SgtkfJnk "fijVk w?B{z<br />

g?;/ fdzdk j?, T[j w??E'I fj;kp wzrD dk jZedko j?. fi; B{z dkB d/D fgS'_ gSsktk j'fJnk,<br />

T[j nkJ/ s/ g?;/ tkg; b? ikt/. jo/e dkBh B{z o;hd fdnk eoKrk, o;hd fdykJ/ s/ g?;/ b?<br />

ikt/. fi; B/ e'Jh dkB Bjh_ fdsk, T[; B{z Bk fj;kp fdnKrk, BK gqtkj eoKrk. "<br />

1958 ftu fgsk B/ d'tK GoktK ftu ikfJdkd tzvh sK Jhdh bZygsh pD frnk. p?_e<br />

ftu iwQk eotk e/ nkgDk fBZih youk fJ; d/ ftnki ftu'_ eoB bZrk, i' pu iKdk, ;a/no<br />

yohd b?_dk. Jhdh fto[ZX ;G s'_ tXhe wzdk p'bD tkb/ ;/m dk pZuk SZs s'_ fvr fgnk.<br />

n?_p[b?_; Bk fwbh. Jhdh B{z gsk bZrk, rZvh d'VkJh, w"e/ s/ g[Zik.iawhB s/ fgnk pZuk Sksh<br />

Bkb bkfJnk, d[;awDk B{z rZvh ftu fpmk e/ j;gskb tZb d"fVnk, j;gskb dkyb eotke/<br />

gosfdnK wK d/ p'b :kd nkJ/- fizBk fgnko s[jkB{z w?_ ehsk, T[ZBk fgnko eoh_I wB[ ZyK B{z.<br />

nZbkj B/ nkgD/ nkg B{z n?t/_ sK Bjh_ oZpZ[bnkbwhB (;ko/ ;z;koK dk ;KMk oZp) fejk. pZuk<br />

pu Bk ;fenk. ;/m dh n"os jo wjhB/ iaeks d/ g?;/ Jhdh e'b G/idh.<br />

fJe fdB Jhdh pZ; ftu ;co eo fojk ;h. T[; dk r'vk fJe ;{Nv p{Nv pkp{ d/<br />

r'v/ B{z S[j frnk. pkp{ fuZbkfJnk- w[M/ ws S{. s{ rzdk nkdwh j?. gzi ;s i[nkB T[m/,<br />

pkp{ B{z fejk- d[oGkrt; i/ sz{ bktkfo; wo frnk, fJ; s'_ fpBk s?B{z e"D dcB eo/rk?<br />

Jhdh B/ ;G B{z ;aKs ehsk.<br />

Jhdh d/y fojk ;h, fiBQK w?wBk B{z fiBkj B/ gkfe;skB ikD bJh wBkfJnk ;h, Bjh_<br />

sK tgko v[Zp ikt/rk, T[j Gfo;aN j' rJ/ ;B. XB ns/ ukgb{;h Bkb u'D bVB tkb/ b'eK<br />

dh wdd eod/ s/ fco tgko ftu jZE ozrd/. g?;/ d/ i'o w[ifow poh j' iKd/. fJ;<br />

jB/oBroh fybkc bVB bJh 1962 d/ ;kb gkobhw?_N u'D bJh ekria Go fds/.<br />

gfjb'_ wBkT[D d/ :sB j'J/, fco XwehnK fwbhnK, ekria tkg; Bk bJ/ sK fco<br />

e[{V gouko dk d"o uZfbnk.ypoK SgDhnK ;a[o{, "Jhdh d/ j;gskb ftu'_ fijVhnK uko<br />

e[VhnK rkfJp j'JhnK ;B, gs? T[j fe; fe; B{z fezB/ fezB/ dhnK t/uhnK? gs? Jhdh B/ fezB/<br />

bZy dk rpB ehsk?"<br />

Jhdh ;[zB j' frnk. fJj eh j'fJnk? ikDB bJh fe e'Jh w?B{z g;zd eodk j? fe<br />

Bk, ekria Go/. fJj sK B/eh tkbk eko'pko jh pzd eo d/<strong>Dr</strong>/. T[;B{z Bk;se, u'o,<br />

ftGukoh ns/ nBgVQ, w{oy d/ fyskp fwb/. Bk T[;dh e'Jh gkoNh, Bk T[;B/ gouko ehsk,<br />

feT[_ ykjwykj g?;k o'jV/? t'NK gJhnk Bshik nkfJnk, 29 ;kb dk i[nkB foekov s'V t'N<br />

b? e/ fiZfsnk.<br />

1965 dh Gkos-gkfe izr bZrh. pzpkoh j[zdh, uhyK fuZbkjNK. Jhdh e'b ;?_efVnK dh<br />

frDsh ftu i[nkB, tkbzNhno Gosh j'D bZr/. Jhdh B/ gfjb/ fdB ;wMk fds/- bhvoK dh<br />

oh; Bjh_ eoBh w[ekpbk Bjh_ eoBk, fJBQK torh f;nk;s Bjh_ eoBh. T[Zuk T[mDk j? sK<br />

w/oh f;nk;s eo', Xow dh, jwdodh dh f;nk;s. ;aZe j? sK gfjbk fJBQK Bkb s[o gt'.<br />

fJe fdB nkt/rk, fJBQK B{z SZv e/ c/o s[;h_ w/o/ e'b nk ikUr/.w/oh f;nk;s fEo j?, fiE/<br />

j?, T[E'_ e'Jh Bjh_ fjbk ;edk. ;/tk dh f;nk;s eo'.<br />

S/ ftXtktK, sbke-a;[adk n"osK e'b Jhdh B/ ftnkj dh g/;ae;a G/ih, fe;/ B/ gqtkB<br />

Bk ehsh, ";hfwzN dk p?_u fJ; dk jBhw{B p?Zv j'J/rk. w[od/ fJ;dh izB uVQBr/", torhnK<br />

fNZgDhnK eoe/ e[VhnK p[VQhnK jZ;dhnK. gzdoK ;kb dh fpbeh; dk ftnkj j'fJnk ;h sK<br />

d/; tzv tes T[j ftXtk j' rJh, T[Bh ;kb dh B{z T[;dh wk;h Jhdh d/ Bof;zr j'w ftu<br />

ezw fdtkD nkJh. e[Vh y[;a fwikia ;h, ezw eoB ftu c[osh s/ fBwosk d't/_.T[; B{z d/y e/<br />

Jhdh dk e[oZys ;[Gk fwZmk j' iKdk, T[j Xhwk j'D dk :sB eodk, edh j'mK s/ w[;ekB<br />

nk iKdh. fJe e[Vh B/ Jhdh tZb fJ;akok eoe/ fejk- d/y' Jhdh jZ; fojk j? s/ uheD dh<br />

105


EK rZbK eo fojk j?. fpbeh; p'bh, " ni/ fiT[_dk j?. " Jhdh B/ fJj e[w?_N ;[De/ fejk,<br />

" w?_ fJwkos T[uh T[;koBh ukj[zdk ;K. g[ZNh ik fojk jK, u"dK ;kb s'_ w"sK ftueko<br />

fxfonk pzdk fiT[_dk j'D dk dkntk fet/_ eo/ ? ;a[eo j? fe;/ B{z bZfrnk fe w?_ fiT[_dk<br />

jK."<br />

T[; dh ;[jos tXD bZrh. u[o;s/ ftu m{mk oZy e/ p?m iKdk. dkBhnK dh GhV<br />

bZr iKdh, No?fce ikw j' iKdk. nypko tkb/ g[Sd/, "Jhdh s/o/ e'b g?;/ xZN jB i'<br />

u[o;s/ ftu p?m ikB??" nkydk- Bjh_ b'V i'r/ jB. e[M pzd/ jB, i' ;'ud/ jB fe w/o/<br />

w[bkiawk dh EK w?B{z dkB d/<strong>Dr</strong>/, fJ; dk tXhe g[zB bZr/rk. w/o/ e'b j[D gzi n?_p[b?_;K, tZvk<br />

Bof;zr j'w, tZvk :shwykBk s/ b'V i'r/ g?;/ jB. sK th w?B{ m{mk fJj :kd eotkT[_dk<br />

ofjzdk j? fe Jhdh, n;b ftu s{ wzrsk j?. fJj j? s/oh ;jh n"eks. Bk w? w"bth jK Bk<br />

;zs. w/oh j?;hns, wzrs/ dh j?;hns w?B{ G[ZbDh Bjh_ ukjhdh.j[D sK b'e fpBk o;hd wzrD<br />

d/ XVk XV g?;/ ;[ZNh iKd/. Jhdh oZp dk ;a[eokBk eofdnK nkydk- fJj j? yok fJ;bkw.<br />

wB[Zy, wB[Zy dh pKj cV/, d[yh dh dko{ pD/.<br />

fpbeh; Bkb wzrDk j'fJnk sK w?wBk B/ ;[B/jk G/fink- i/ s{z fpnkB d/ d/t/_ fe<br />

s?B{z Jhdh B/ S/fVnk j?, pb?ew/b ehsk j? sK gZuh jiako d/ fdnKr/ .fpbeh; Bkb T[;dk<br />

fBekj j' frnk. e'Jh fJeZm Bjh_, fdyktk Bjh_, ohsK o;wk Bjh_. Jhdh jZ; e/ fejk eodk<br />

;h- Gkosh jho'nK, dbhg e[wko iK okieg{o tork Bjh_ w?_, go fcbwK ftu fit/_ T[BQK dk<br />

o[wK; ns/ ftnkj j[zdk j?, w/ok T[;/ soK j' frnk. T[BQK dk Bebh, w/ok n;bh. e[VhnK B{z<br />

id'_ fpbeh; dh wzrDh pko/ ypo fwbh sK T[BK fejk- fpbeh; eh eo ojh_ j? s{z? ;kv/<br />

yktzd ;kB{z id'_ gjkVhnK s/ x[wkT[D fcokT[D fbikfJnk eoBr/, fJj s?B{z epo;skB<br />

ftykT[D b? ikJ/rk. fpbeh; th y{p j;dh. e'Jh e[Vh Jhdh torh w'Nh nktki eZYdh, "<br />

fpbeh; bk;aK B{z B[jk fdsk ? fpbeh; gkrbK d/ tkbK ftu'_ i{nK eZY fdZshnK? id'_ n;h_<br />

w/enZg efonk eoKrhnK, s{z w[ofdnk B{z wZbQw s/ ;?_N bkfJnk eo/_rh. "<br />

;Ve feBko/ e'Jh Btiks pZuk ;[ZN frnk. Jhdh B/ fpbeh; B{z cVk e/ fejk- fJj<br />

nkgDk j?. ypoK T[vhnK- fJj Jhdh dk BkikfJia pZuk j? i' fBekj s'_ gfjbK dh eos{s dk<br />

Bshik j?.Jhdh B{z wko fdT[, T[j pdwk;a j?, r[Bkjrko j?.<br />

BtK BtK ftnkj, e[o;h s/ p?mh fpbeh; e'Jh ezw eo ojh_ j[zdh sK rbh ftu'_ dh<br />

bzxdk e'Jh ;aokosh w[ zvk fJj efj e/ d"V iKdk- d/y', wzrs/ e[o;hnK s/ p?m/ d/y'. id'_<br />

gfjbh tko roGtsh j'Jh, T[bNhnK ;ao{ j' rJhnK. Jhdh nkgD/ p[Ze ftu T[; dh T[bNh<br />

;zGkbdk. fJj T[; B{z fJe soK ;pe f;ykT[D tKr ;h fe Jhdh B{z d[yh pzd/ dh e'Jh uhia<br />

p[oh Bjh brdh. w?wB ;wki p/fJiash eodk eodk EZe frnk ;h, Jhdh jZ; e/ fejk<br />

eodk- T[; pzd/ B{z e'Jh p/fJias fet/I eo/ fi; dh fJias j? Jh Bjh_?<br />

nwhBk dh wZdd Bkb fpbeh; d/ g[Zso g?dk j'fJnk. fpbeh; B/ g[ZfSnk- fJj fe;<br />

dk pZuk w/oh r'd ftu d/ fds?_? nwhBk jZ; gJh- fJT[_ ;wM, fe;/ dk j't/ Gkt/_, s{z fJ; B{z<br />

gkb/_rh. wzB b? fe s{z fJ; dh wK j?. Jhdh dk nZpk nkfJnk- g's/ dk Bkw e[sp oZfynk.<br />

nkgD/ pZu/ Bkb rZbK eodh fpbeh; nkydh- nZi Bt/_ eZgV/ gke/ cbkDh ;j/bh d/<br />

xo uZbhJ/? Jhdh u[Zg eo iKdk sK nkydh- ub' fJT[ eod/ nK- ;w[zdo ezY/ uZbhJ/. w?_<br />

bfjoK d/ydh ojKrh. s[;h_ bfjoK ftu'_ w/oh bk;a bZG b?Dh. fco nkydh- ;kv/ fo;as/dko<br />

fezB/ uzr/ B/ fwbDk ukj[zd/ B/ go n;h_ T[BQK B{z T[d'I fwbD iktKr/ id'_ T[j wo ik<strong>Dr</strong>/ .<br />

fJe r[;?bk pzdk dcso ftu nke/ fuZbkD bZrk- bk;aK dk tgko mhe Bjh_ j?.fJE/<br />

fJ; fJbke/ d/ pZu/ jo tes vo/, jo tes ;fjw/ ofjzd/ B/. whmkdko s' pkjo b? ikT[<br />

nkgDk fJj ekoykBk. ;G ;aKs oj/. T[j T[uh T[uh p'bdk tkg; ubk frnk. fszB fdB<br />

pkd fco nkfJnk. fejk- ih S/th_ wziab s/ w/ok Gok fdb c/b j'D ekoB wo frnk j?.<br />

n?_p[b?_; ukjhdh j?. Jhdh n?_p[b?_; b?e/ ubk frnk.<br />

fyM e/ fpbeh; uhedh- uzrk j't/ w?B{z sbke d/ fdT[. oZp eo/ w?E'_ pkd s[jkB{z<br />

gsBh Bk bZG/. Jhdh u[g ofjzdk. fco uhedh- s[jkB{z w/oh fijh phth fwbh, eh nZbkj dk<br />

106


;a[eokBk ehsk ? edh oZp :kd nkfJnk ? Jhdh ezBK B{z jZE bke/ nkydk- oZp B{z ed'_<br />

G[ZfbnK w?_? w/o/ e'b oZp ns/ s?E'_ fJbktk j'o j? eh? j'o e[ZM w?B{z ukjhdk th Bjh_.<br />

Jhdh s'_ id'_ edh rbs c?;bk j' iKdk sK fpbeh; nkydh- gSsktk Bk eo'.rbsh<br />

j'Jh, p/JhwkBh Bjh_ ehsh. xkNk podk;as eo'. pj[s tZvk B[e;kB Bjh_ j'fJnk. Jhdh<br />

nkydk- n"os ukj/ sk uzr/ Gb/ pzd/ B{z fBezwK eo ;edh j?, fJ;/ soK db/o n"os dk<br />

yktzd p[iafdb Bjh_ j' ;edk.<br />

fpbeh; gkrbK dhnK rZbK ;[Ddh ofjzdh. Jhdh g[Sdk, " fJj M{m wkod/ jB, s?B{z<br />

;Zu brd? ?" fpbeh; nkydh- uzr/ Gb/ pzd/ M{m wkoB' Bjh_ jNd/. fJBQK dk fdb jbek<br />

j' iKdk j?, w/ok eh xNd??<br />

1971 ftu Gkos-gkfe izr fSfVnk sK gkfe;skb d/ d' N'N/ j' rJ/. pzrbk d/;<br />

ftu t;d/ gzikph tgkoh pzrkbhnK dh Bcos s'I voe/ gkfe;skB GZi nkJ/. wfjzrhnK<br />

ikfJdkdK ;;shnK t/u nkJ/. fJXo nk e/ e'Jh eko'pko cNkcN fet/I uZb ;edk ;h< pj[s<br />

b'eK B/ Jhdh B{z dkB fdZsk ;h. T[j o;hdK b? e/ nk rJ/ fe g?;/ tkg; ukjhd/ jB. Jhdh<br />

B/ jo/e d/ g?;/ tkg; ehs/ s/ fejk- id'I sZe eko'pko mhe BjhI j[zd/ fJE/ oj'. fiBQK B/<br />

dkB BjhI fdZsk T[j th oj'.<br />

S/ wz}bh fp;fwZbk fJwkos Yfj e/ s/oK c[ZN T[u/ E/j ftu pdb rJh. thj gfotko<br />

wko/ rJ/. Jhdh B/ eo/Bk B{z fBod/F fdZsk, bkFK tk;s/ tZy, }ywhnK tk;s/ tZy szp{ bkJ/.<br />

YkJh ;kb dk pZuk pkjo y/vdk j'D eoe/ pu frnk, T[; d/ wkg/ ns/ ;Zs ;kb dk Gok<br />

wbp/ ftu dp/ gJ/ ;B. fJe gkf;T[I pZu/ dh nktk} nkJh. Gkoh phw jNkfJnk frnk sK<br />

}ywh pZuk fiT[Idk fwb frnk. f;o T[go ;ZN, Sksh dhnK gZ;bhnK dphnK j'JhnK.<br />

j;gskb ftu T[;B/ dZf;nk- wK ykDk pDk ojh ;h. e'Jh uh} w/o/ s/ fvZrh s/ jB/ok j'<br />

frnk. w?I wK dh ntk} ;[Dh, ;kB{z d'jK GoktK B{z nktk}K wko ojh ;hHHHHHHH<br />

fJwokBHHHHHHikt/d. pj[s d/o se fJj ntk}K ;[Ddk fojk. fco u[g j' rJh. w?I ;'funk w?I<br />

wo frnk jK. c/o w?I fe;/ dk p'b ;[fDnKHHH fe;/ B/ Jhdh B{z tki wkoh, sK w?I uheK wkoB<br />

bZrk. w?B{z Jhdh dk BK ;[De/ bZrk w?I wfonk BjhI. j[D/ Jhdh puk bJ/rk. d't/I :shw pZu/<br />

dkdh e'b g[uk fdZs/. T[; ;kb Jhd BjhI wBkJh rJh. G[ZN' w"e/ s/ nkfJnk, Jhdh B{z fejkw?I<br />

wZdd eoK < Jhdh B/ fejk- j'o e"D eo/rk< c"oB okjs G/i. T[;B/ XB, okFD ns/<br />

dtkJhnK s[ozs G/ihnK.<br />

fJe nkdwh fJj d;dk j'fJnk o'Idk ofjzdk- w/oh gsBh ns/ d' XhnK eZgV/ ;h e/<br />

r[}kok eodhnK. Fkw g?D s/ w?I ipoB T[BQK s'I g?;/ y'j e/ Fokp ghIdk. T[j o'IdhnK s/ oZp<br />

nZr/ nodk; eodhnK- ;kB{z w"s d/j. T[j fszB/ wo rJhnK. w?I ed'I woKrk< Jhdh nkydk -<br />

s{z feT[I wo/I < fizBk ;zskg T[BQK B/ MZfbnk, T[j G[rs. s/oh cfonkd ;[DB tkbk e'Jh BjhI.<br />

d' g[soK s/ d' XhnK dk fgsk Jhdh, pZfunK B{z fes/ fgefBe s/ Bk fbik ;edk.<br />

T[j N{o s/ ikD dh f}d eod/ ofjzd/. fJe fdB ;[B/jk fwfbnk fe d{o f;zX ftu bkF<br />

g[ukDh j?. phth B/ fejk - pZfunK B{z th b? uZb. j'o fes/ BjhI fbik ;edk epo;skB Jh<br />

fdyk fbnk. wkg/ fiE/ th ikD, pZu/ T[BQK Bkb ikDk ukj[zd/ B/, ik e/ y[F j[zd/ B/. mhe j?.<br />

Jhdh B/ nkfrnk d/ fdsh. fi; n?Ip{b?I; d/ nrb/ fj;/ ftu wK, Xh dh bkF bkr/ p?mh ;h,<br />

pZfunK B/ fgSb/ gk;/ y[Fh y[Fh SkbK bk fdZshnK s/ ufjeD bZr/.<br />

fdB dk ;co phs frnk. oks g? rJh. e[Vh dh wK o;sk G[Zb rJh. T[;B/ T[u/<br />

fNZb/ s/ yb' e/ tkiK wkoBhnK F[o{ eo fdZshnK. tki dh r{zi tkg; gosdh go j[zrkok<br />

e'Jh BjhI. T[ikV ftu ;ZgK d/ c[ zeko/ ;[DkJh fdzd/. Jhdh B/ rZvh dhnK bkJhNK pkb<br />

fdZshnK. ;kjwD/ uko Bekpg'F x'V;tko pzd{eK bJh yb's/ fd;/. n"os d"Vdh j'Jh fNZb/ s'I<br />

T[so e/ rZvh ftu tV rJh, dZf;nk- fJj e'bjoh d/ ysoBke vke{ B/. gfjbK r'bh wkod/<br />

B/ c/o d/yd/ B/ fi; B{z r'bh tZih T[j e"D ;h.<br />

Bekpg'FK B/ rZvh x/o bJh. bkF d/yh, ;fjw/ pZu/ d/y/, g[ZfSnk e"D j'. x'V/ r[Z;/<br />

ftu g"V gNe oj/ ;B. Jhdh B/ dZf;nk - w?I npd[b ;Zsko jK fi; B{z Jhdh efjzd/ B/.<br />

fJj bkF SZvD ik fojk ;K fe o;sk G[Zb frnk. vke{ B/ fejk- feXo ikD?< fgzv dk okj<br />

107


dZ;fdnK fejk pVk ysoBke fJbkek j?. oks B{z ekjB{z ;co eoBk ;h. s[oB bZfrnK Jhdh<br />

B/ ;bkw ti'I ;Zik jZE wZE/ B{z S[jkfJnk. uko/ vke{nK B/ Sksh s/ jZE oZye/ M[ee/ ;bkw dk<br />

itkp fdZsk. fpbeh; ns/ pZfunK dk ;kj ftu ;kj nkfJnk. Jhdh B/ fpbeh; dh MkV<br />

Mzp ehsh, pZfunK B{z yso/ ftu gk fdZsk ;h.<br />

pkJh ;kb dk fJe e?dh i/bQ ftu wo frnk s/ ;EkBe epo;skB ftu dcBk<br />

fdZsk. T[; d/ d';s nkJ/, efjD bZr/ - fJj gzikp dk ;h. wkg/ p/rkBh EK dcB eoB d/<br />

jZe ftu BjhI go T[BQK e'b bkF fbikD i'r/ g?;/ BjhI. s[;hI SZv nkT[. Jhdh B/ jK eo<br />

fdsh sK fpbeh; B/ fejk w?I th iktKrh, c?;b p/Nk th ikJ/rk. Jhdh B/ fejk- bzwk ;co<br />

j?, go sK eh< ;t/o ;ko uZbD dk c?;bk j'fJnk. s[oB s'I gfjbK gkrbykB/ dk d"ok eoB<br />

frnk. fBrokB B/ fejk - ih nj[ e[Vh g"VhnK ftu p?mh j?. T[soB uVQB tkb/ B{z rkbK<br />

fdzdh j?, dzdhnk tYdh j?. Jhdh T[; e'b frnk, T[mD bJh fejk, T[j NZ; s'I wZ; Bk<br />

j'Jh. Jhdh B/ ug/V iV fdZsh. fco go/ rJh.<br />

o;s/ ftu fJe YbkD s/ w'V eZNdh t?B T[bN rJh. ;ko/ pu rJ/ go Jhdh dk<br />

ipkVk N[ZN frnk. bkr/ e'Jh j;gskb BjhI, whmkdko c'B fwbkfJnk sK T[E'I rZvhnK uZb<br />

gJhnk. o"bk g? frnk fe Jhdh n?e;hv?IN ftu wkfonk frnk. p}ko pzd j' rJ/. G[ZN' wbp/<br />

tkbh jt/bh dh EK T[;oB tkbh pj[wz}bh fJwkos d/ gbkN nbkN eoB whmkdko nkfJnk<br />

j'fJnk ;h. g[ZfSnk- Jhdh feE/ j?< dZf;nk frnk. T[;B/ s[ozs nkgDk j?bhekgNo G/i fdZsk.<br />

j;gskb'I S[ZNh fwbh sK G[ZN' B{z feokfJnk d/Dk ukfjnk, T[;B/ Bk fbnk. fpbeh; B{z efjD<br />

bZrk - fpwko e[Vh B{z ug/V wko e/ s[fonk ;K. nZbkj B{z fJj wB}{o BjhI ;h. d/y fbnk<<br />

fwbh Bk ;jh ;}k<<br />

fJe fwjBsh ftfdnkoEh e?I;o dh gfjbh ;N/i ftu ;h. T[; B{z fJbki bJh g?;/<br />

ukjhd/ ;B. m{mk fjbk e/ Jhdh eokuh d/ u"Ie ftu p?m frnk. pkeh wzrs/ rZvhnK d/ nZr/<br />

fgS/ GZi GZi wzrd/ fco oj/ ;B. Jhdh p[Zs tKr iw frnk. b'e Jhdh B{z d/yd/, o[ed/,<br />

i/pK ykbh eod/ s/ ub/ iKd/. fszB fdBK ftu YkJh bZy o[gJ/ fwb/. wzrs/ p[V p[V eoB<br />

bZr/ - fJjB/ ;kvk y{j ;[ek fdsk j?, G[Zy/ wohJ/ fe fes/ j'o ub/ ikJhJ/< fpbeh; jZ;h -<br />

j'o fes/ feT[I ikDk< tZv/ wzrs/ Bkb ezw s/ nk ikT[.<br />

1977 ftu f}nk T[b jZe B/ ;Zsk jfEnk bJh, G[ZN' B{z e?d ftu ;[ZN fdZsk s/ pkd<br />

ftu ckj/ bk fdsk. gkfe;skB ftu e'Jh e[;fenk sZe Bk. fpbeh; B/ fejk - Jhdh, fJj<br />

p[oh xNBk j'Jh s/ b'e ykw'F j' rJ/. Jhdh B/ fejk - gkfe;skBh je{wsK B/ b'eK B{z ;[zB<br />

eo fdZsk j?, fdwkr ekm wko/ rJ/. GZ[N' B/ ;p}pkr fdykJ/, b'eK B/ t'NK Bkb g/NhnK Go<br />

fdshnK. fwfbnk eZy Bk. T[j ;VeK s/ nk e/ w[}ko/ eoB bZr/ sK f}nk B/ w"e/ dk<br />

ckfJdk T[mk fbnk s/ b'eK B{z fejk - nkg' nkgDhnK M"IgVhnK ftu tV ikT[. b'e M[ZrhnK<br />

ftu tV rJ/.<br />

f}nk T[b jZe B/ Jhdh B{z wkD gZso ns/ gzi bZy o[fgnk G/fink. wkDgZso oZy<br />

fbnk s/ u?e tkg; eofdnK fbfynk - wkDgZso bJh F[eokBk. ;oeko s'I g?;/ BjhI b?Idk.<br />

T[jh ezw eo fojk jK i' ;oeko B/ eoBk j[zdk j?. go ;oeko BjhI eo ojh iK BjhI eo<br />

;edh sK fco goik B{z nkg eoBk ukjhdh j?. w?I b'eK nZr/ M'bh nZvKrk.<br />

edh edh fpbeh; d/ ;[Gkn ekoB T[j g/qFkB j' e/ nkydk - s{z w?B{z u?B b?D<br />

dJ/Irh fe BjhI<<br />

fpbeh; j;dh - u?B< s[jkB{z gs? u?B eh j[zd?< Bk nkg u?B ftu ofjDk Bk fe;/ B{z<br />

ofjD d/Dk. s[;hI sK woB fgS'I th nkyDk j? - w?B{z Bk e'Jh B[jkJ/, w?I nkg BjktKrk.<br />

ypodko e'Jh w?B{z epo ftu T[skoB nkfJnk. w?I nkg T[soKrk.<br />

T[j nodk; eodk - nZbkj, e'Jh tZvk ezw bT[ w/o/ s'I, nfijk ezw i' d[BhnK dh<br />

sedho pdb dJ/. fpbeh; jZ;dh - edh Bk edh oZp ;'u/rk }o{o, fJ; ;[;s ;z;ko ftu<br />

e"D j? fijVk ezw s'I fJbktk e[M BjhI wzrdk.<br />

108


fveN/No d/ jZE ftu ;koh skes j[zdh j?, i/ ukj/ sK w[be dh sedho pdb ;edk<br />

j? go f}nk T[b jZe e'b f;tkfJ ;Zsk ftu ofjD d/ e'Jh fdqFNh BjhI ;h. T[;B/ Jhdh B{z<br />

gkobhw?IN dk w?Ipo b? e/ ;wki GbkJh wfjewk d/ fdZsk.<br />

ok;aNogsh B/ g/;ae;a ehsh -Jhdh B{z j?bhekgNo fdsk ikt/. fJe eoBb T[;dk<br />

;?eNoh j't/rk. Jhdh B/ fejk- w?_ j?bhekgNo btKrk, dkBhnK d/ g?;/ Bkb, feT[_e fJ; dh<br />

b'V j?. w/oh w[ypoh eoB tkb/ fe;/ eoBb dh w?B{z e'Jh b'V Bjh_, w/ok ezw uZb foj?.<br />

b'e BkikfJ} pZfunK B{z fJXo T[Xo ;[ZN iKd/ ;B. Jhdh B/ Bof;zr j'w d/ pkjo<br />

gzx{V/ bNek fds/ - fJE/ nkgDk nDukfjnk pZuk oZy ikT[. w"bthnK B/ cstk fdZsk -<br />

BkikfJ} n"bkd B{z gZEo wko e/ wko' . Jhdh B/ n?bkB ehsk - nkJ/, w/o/ gzx{V/ ftu oZy/<br />

pZu/ B[z e'Jh wko e/ fdykJ/. fJ;bkw wk;{wK B{z d'Fh BjhI wzBdk, fJ;bkw wk;{wK B{z ;}k<br />

BjhI fdzdk, w"bthnK B/ fejk - fJ;bkw BkikfJ} n"bkd B[z r'd b?D dh nkfrnk BjhI<br />

fdzdk. Jhdh B/ fejk - s[;hI es{o/, pb{zrV/ gkb b?Id/ j'. mhe j?. id'I sZe fJ;bkw tb'I<br />

nkfrnk BjhI fwbdh, fJBQK B{z fJt/I oZy bT[. ikfJdkd ftu'I fjZ;k Bk fdT[. s[jck d/ fdT[,<br />

t}hck d/ fdT[. T[;B/ EK Ek fJFfsjko fugekJ/ - fJe r[Bkj eo u[e/ j'. j[D pZuk wko<br />

e/ d{ik r[Bkj Bk eo'. s[jkvk pZuk n;hI gkbKr/. w"bthnK B/ fejk - Jhdh ekco j?.<br />

T[;B{z dkB d/Dk e[co j?.<br />

gkobhw?IN dk ;?FB F[o{ j'fJnk. Jhdh B{z ;Zdk gZso fwfbnk. Jhdh pZ; ftu ;co<br />

eoe/ gkobhw?IN jkT{; g[Zfink. c"ih nc;oK B/ gSkD fbnk sK d"V/ nkJ/- Jhdh ;kfjp, T[j<br />

bkb pZsh tkbh eko s[jkvh j?. s[;hI ;kB{z dZf;nk feT[I BjhI< n;hI b?D nk iKd/. feE/<br />

mfjo/ j'< n;hI s[jkv/ bJh j'Nb p[Ze eotk oZfynk j?. Jhdh B/ fejk - w?B{z fe;/ uh} dh<br />

b'V BjhI. g[okDk e[osk gikwk, opV d/ ;bhgo, w'Y/ p'oh tkbk M'bk, fpbeh; B/ fejk -<br />

e[osk gikwk sK pdb bt'. gfjbK Bkb'I d{ik e[osk gikwk e[M tXhnk ;h sK th wkj"b d/<br />

fcN BjhI ;h. ;kok fdB ;j[z u[ekJh dh o;w B/ Jhdh B{z nek fdsk. w? I fJE/ eh eoB<br />

nkfJnK< FkfJd fJ; bJh w?B{z gkobhw?IN ftu b? fbnk j? sK fe BkikfJ} je{ws ikfJ}<br />

bZrD bZr/.<br />

wzsoh bZS/dko GkFDK Bkb f}nk dh y[Fkwd eo oj/ ;B. nkg' nkgD/ wfjefwnK<br />

bJh rqKNK wzr oj/ ;B. Jhdh B/ p'bD bJh ;wK wzfrnk. gkfe;skB feE/ feE/ fe; fe;<br />

fpwkoh s'I ghVs j? s/ fJ; dk eh fJbki j?, dZ;D bZrk. dZf;nk fe ;oeko b'eK s'I pj[s<br />

d{o j?. T[;B/ dZf;nk fe T[j feE/ feE/ wdd eo ;edk j?, fJ; wdd tk;s/ ;oeko s'I<br />

g?;k BjhI bt/rk, ;oeko nkg g?;k you/. gkobhw?IN ;[zB j' rJh id'I T[;B/ fejk - f}nk<br />

T[b jZe B{z s/ T[;dh ;oeko B{z gsk BjhI fJ;bkw eh j?, fco T[j fJ;bkwh ekB{zB fet/I<br />

bkr{ eo/rh < id'I e'Jh Fkj{eko BthI wof;vh} p?I} ftu FkB Bkb fBebdk j? T[dhI G[Zy/ d/<br />

jZE ftu pzp nk iKdk j?. nzsookFNoh gq?; B/ fejk - wzrfsnk d/ fJibk; ftu e/tb<br />

fJe dksk d/fynk - Jhdh.<br />

e[M fdBK pknd fJe c"ih nc;o Jhdh ckT{Iv/FB nkfJnk. fejk - Jhdh ;kfjp,<br />

w?B{z f}nk ;kfjp B/ G/fink j?. T[BQK B{z bZrk s[;hI T[BQK Bkb Bkok} j'. T[BQK Bok}rh dk<br />

ekoB g[ZfSnk j?. Jhdh B/ fejk - Bkok} BjhI jK. w?I fJj dZ;D dk fJS[Ze jK fe d/; dk<br />

Gbk fet/I j' ;edk j?. w/o/ e'b fJ; dk fJbki j?. fJj fJbki f}nk ;kfjp eo ;ed/<br />

jB. T[j ubk frnk. fco BjhI nkfJnk. fpbeh; B/ fejk - tXhe gzrk Bk fbnk eo'.<br />

T[jB/ sK G[ZN' BjhI SZfvnk. s[jkvh eh j?;hns <<br />

1982 ftu fJzv'B/Fhnk d/ okFNogsh ;[jkos' B/ gkfe;skB nkT[Dk ;h. Jhdh B{z ;Zdk<br />

nk frnk. ;Zdk fJzv'B/Fhnk d/ ;ckosykB/ tb'I nkfJnk ;h, :kBh fe ;[jkos' tb'I. Jhdh s[o<br />

fgnk, FkfJd ;[jkos' B/ fe;/ s'I Jhdh dk Bkw ;[fDnK j't/. ;Zdk gZso d/y e/ fJe nc;o<br />

Jhdh B{z thHnkJhHghH njks/ tZb SZv frnk. n?bkB j'fJnk - ijk} nkT[D tkbk j?. ;ko/<br />

thHnkJhHghH ijk} sZe ftSkJh bkb doh d/ d'jhI gk;hI f;ZXh esko ftu yb's/ ;B. Jhdh B/<br />

B}o d"VkJh - fbFed/ fbpk;, p{NK dhnK N'nK fJT[I uwedhnK fit/I doh d/ feBko/ w'shnK<br />

Bkb go'J/ j'D. fJBQK Bkb fJe Jhdh th ;h. fJe nc;o T[; e'b nkfJnk fejk - Jhdh<br />

109


;kfjp. w?B{z nc;'; j? fe w?B{z dZ;Dk g? fojk j?, fJj' fij/ w"fenK s/ yk; fbpk; gkT[Dk<br />

j[zd?. iK sK s[jkB{z eZgV/ pdbD/ g?<strong>Dr</strong>/ iK HHH, nc;'; j? ;o, s[jkB{z fJE'I ikDk gt/rk.<br />

Jhdh B/ fejk - id'I w?B{z ;Zdk G/fink frnk ;h, T[d'I ;oeko B{z w/o/ fbpk; dk gsk BjhI<br />

;h < s[jkvk fynkb ;h ;Zdk gZso fwbD ;ko w?I Bt/I eZgV/ f;bk btKrk < fJj ;[D e/<br />

nc;o ubk frnk. fco d' j'o nc;o nk rJ/. fejk - Jhdh ;kfjp fJj ;kvk }ksh<br />

wkwbk BjhI j?. fJj ;kvh fvT{Nh j?, n;hI ;tkrs ftu e'Jh B[e; Bk ofjD d/JhJ/. s[;hI<br />

ub/ ikT[.<br />

Jhdh B/ T[uh ntk} ftu fejk - dck j' ikT[. w?I fJE/ yb'tKrk. fi; pzd/ B/ shj<br />

;kb fdB d/fynk Bk oks, ezw eodk gkrb j' frnk, T[j s[jkB{z p[ok brdk j?. w?I ;Zdk<br />

gZso ep{b eoe/ g[Zi frnk jK. j[D nkgDk c?;bk BjhI pdbKrk. T[j BhthnK gk e/ ub/<br />

rJ/. tkg; nk e/ Jhdh B/ fJ; xNBk dk t/otk fdzfdnK ;oeko B{z fbfynk - GftZy ftu<br />

w?B{z fe;/ ;oekoh ;wko'j ftu Bk p[bkfJnk ikJ/. fijV/ e[M BjhI eod/, b[ZNd/ jB, yKd/<br />

jB, ghId/ jB, ;"Id/ jB, T[BQK B{z p[bkfJnk eo'. j[D nc;o fywk wzrD nkJ/ - Jhdh ;kfjp<br />

s[jkvk T[E/ j'Dk pj[s }o{oh ;h, ;r'I gqFz;k:'r ;h, Jhdh ;kfjpHHHHHHHJhdh ;kfjpHHHHHHHH.<br />

fpbeh; B{z fejk - id'I nc;o w?B{z pkjo dk o;sk fdykD bZr/ ;B w/ok fdb<br />

ehsk ;h p?r ftu'I o;hd p[Ze eZY e/ fJBQK s'I dkB wzrDk F[o{ eo fdnK. fpbeh; B/ fejk<br />

- c/o sK u[Ze e/ s[jkB{z pkjo ;[ZN d/Dk ;h T[BQK. Jhdh B/ fejk - w?B{z e'Jh pkjo BjhI ;[ZN<br />

;edk. w/oh p/fJ}sh, nkdw}ks dh p/fJ}sh j'Dh ;h.<br />

T[;B/ b?pBkB ikD dh nkfrnk wzrh. n?Ip?;h B/ p?Ie ;N/Nw?IN wzrh. Jhdh B/ fejk-<br />

wzrs/ e'b p?Ie ;N/Nw?IN feE/ < w/o/ e'b e'Jh g?;k BjhI. th}k fwb frnk. ijk} v[pJh<br />

T[sfonk. fJE'I p; okjhI p?o{s ikDk ;h. fiE/ p; B/ T[sko/, T[E'I w;fid d/ whBko d/y/.<br />

G[Zy bZrh j'Jh ;h. w;fid ftu Bwk} gVQh. fJe gfjo/dko nkN/ dhnK p'ohnK dh okyh eo<br />

fojk ;h. fJFko/ Bkb T[; s'I o'Nh wzrh, T[; B/ fejk - wkc eo'. Jhdh p?mk fojk. T[j'<br />

gfjo/dko tZvh ;koh o'Nh s/ uko gzi NwkNo d/ frnk. o'Nh dk u"Ek fjZ;k NwkNo Bkb yk<br />

e/ pkeh dh M'b/ ftu gk bJh. p?o{s T[iV u[ek ;h. ykbh wekB, YZm/ j'Nb, T[ikV<br />

;[zB;kB rbhnK. j'Nb ;kjwD/ b/N/ fJe pzd/ B{z g[ZfSnk - w?I feE/ ofj ;edk jK< T[;B/<br />

nkgD/ jZE T[mk e/ fejk - fiE/ wo}h. Xosh n;wkB ;G ykbh jB. jo uh} w[cs j?.<br />

Ffjo BjhI, epo;skB brdk ;h fJj. fJe p}[or f;gkjh fvT{Nh d/ fojk ;h. T[;B{z<br />

dZf;nk fe w?I gkobhw?IN dk w?Ipo jK, w?B{z gkfe;skBh ;ckosykB/ dk o;sk dZ; fdT[.<br />

f;gkjh j?okB j' frnk, fejk - n?wHghH sK nwohek ns/ :'og dh ;?o eoB iKd/ jB. s[;hI<br />

fJZXo fet/I nkJ/< f;gkjh B{z th G[Zy bZrh j'Jh ;h. d'jK B/ Jhdh d/ M'b/ ftu'I puh j'Jh<br />

o'Nh NwkNoK Bkb ykXh. ekr} gZso d/y e/ f;gkjh B/ fejk - J/; rZvh ftu i/ g?No'b<br />

g[nk fdT[ sK w?I s[jkvk vokfJto ns/ rkJhv j'tKrk.<br />

p/xo/ b'e szp{nK ftu ofj oj/ ;B. G[Zy/ pZu/ jZE nZv e/ Jhdh nr/ yb' iKd/.<br />

Jhdh B/ fJe fJe gfotko B{z d' d' ;" vkbo fdZs/. F[eokBk eofdnK nkyd/, ;kv/ nop<br />

Gok sK nkJ/ BjhI. s[;hI gkfe;skB'I jwdodh eoB nkJ/. Jhdh B/ fejk - gkfe;skB dh<br />

;bkwsh bJh d[nk eo'.<br />

1983 d/ ;kb f;zX ftu skBkFkjh fto[ZX b'e o'j T[mD bZrk. Jhdh T[go fJb}kw<br />

bZr/, bkFK Y'D d/ pjkB/ fJj jfEnko ;gbkJh eodk j?. Jhdh B/ e'Jh itkp BjhI fdZsk.<br />

fco ;tkb j'fJnk - i/ vke{nK d/ fybkc j? sK Jhdh vke{nK fto[ZX fpnkB feT[I BjhI fdzdk<<br />

Jhdh B/ fejk - pZu/ vke{ feT[I pD/, fJ; dk ekoB bZG e/ fJbki eo' . wkj"b J/Bk<br />

y"c}dk j' frnk j? fe f;zX dhnK w;fidK ftu e'Jh Bwk} gVQB BjhI iKdk. i/ g[b; ns/<br />

c"i d/ j[zfdnK nkw nkdwh ;[oZfyns BjhI sK jfEnko nkw b'eK ftu tzv fdT[. T[j<br />

nkgDh okyh nkg eo b?<strong>Dr</strong>/. s[jkv/ pzrb/, ekoK s/ p?Ie yks/ s[jkv/ i[owK dk ;p{s jB.<br />

Jhdh B{z gsk brdk fe cbkDh EK g[b; ns/ vke{nK ftueko r'bhpkoh j' ojh j?,<br />

nkgDh t?B ;NkoN eoe/ T[E/ g[Zi iKdk. bkT{v ;gheo ftu n?bkB eodk- Jhdh bkFK ns/<br />

110


}ywhnk B{z b?D nkfJnkk j?. r'bh pzd eo'. r'bhpkoh pzd j' iKdh. d'jK gkf;nK d/<br />

}ywhnK s/ bkFK B{z b? e/ tkg; s[o g?Idk. w[ekpbk c/o F[o{ j' iKdk.<br />

ow}kB d/ wjhB/ Fkwh xo gos fojk ;h. Jhdh B/ eko fgS/ d' jfEnkopzd pzd/<br />

Ffj e/ p?m/ d/y/. T[go fBrkj wkoh sK ;[fBnko dh SZs T[go J/e/ ;zskbh bJh yb's/<br />

i[nkB d/y/. r'bhnK uZbhnK. fJe B/ fejk - Jhdh ;kfjp ub/ ikT[ BjhI wko/ ikUr/. Jhdh<br />

B/ fejk - BjhI iktKrk. fJj c;sk tZY jh fdT[ sK uzrk. SZs s'I fJe i[nkB fuZbkfJnk -<br />

p?m ikT[ Jhdh s/ Bkb jh j/mK Skb wko fdZsh. r'bh T[;d/ fdb ftu'I dh bzx rJh. bj{<br />

d/ c[jko/ ezXK T[go ub/. Jhdh dh ikB pukT[Id/ d' i[nkB wo/. bj{ fGZi/ eZgV/ d/y e/<br />

fpbeh; B/ g[fSnk- fJj eh < ;koh rZb dZ;h. nrbh ;t/o fpbeh; w"ek d/yD rJh. wk;<br />

d/ N[eV/ ni/ fybo/ gJ/ ;B.<br />

g[b; w[ekpb/ ftu wo/ vke{nK dhnK bkFK ;BwkB ;fjs whmkdko ftu dcBkJhnK.<br />

ysoBke vke{ eFwho/ d/ foFs/dko T[;dh eNh j'Jh bZs b? e/ nkJ/. bZs dk ;;eko eo<br />

fdZsk. T[; ;kJh} dh bZs pDtk e/ T[BQK B{z d/ fdsh. g[b; xZNkBh vke{ dh bkF b? e/<br />

nkJh. fe;/ B/ fejk - xZNkBh pj[s p[ok nkdwh ;h. fpbeh; fuZbkJh- fe;/ wK d/ g/N ftu'I<br />

vke{ BjhI izwdk . ekB{zB fJ; s'I tZv/ b[N/fonK dh fjck}s eo foj?.<br />

vke{nK d/ nkgD/ nkgD/ fJbke/ ;B, nkg' nkgDhnK u?e g';NK, Jhdh dh rZvh o[edh<br />

sK nktk} nkT[Idh - Jhdh pkpk j?. ikD fdT[.<br />

1986 ftu fcbghB ;oeko B/ w?r;k;/ ;BwkB d/D dk c?;bk ehsk. whnK phth B/<br />

d' d' i'V/ eZgfVnK d/ g?e eo bJ/. ijk} s'I T[so/ sK ;tkrs tk;s/ p?Iv tZi fojk ;h.<br />

fJe eko ftu fpmk e/ gzi-skok j'Nb ftu b? rJ/. j'Nb dk ewok d/y e/ fpbeh;<br />

pZfunK tKr jo uh} S[j S[j d/yD bZrh. nkj rZd/ d/y', fezB/ ;kc, fezB/ Bow. f;ojkDk<br />

;[zx e/ sK d/y'. r[bkp dh y[Fp{. fJj r[bkp ib Bkb eZgV/ X'Id/ j'<strong>Dr</strong>/. nkj god/ d/y'.<br />

fJe fJe BjhI. eJh eJh eZgV/ fJeZm/ f;T[I e/ pDkJ/ B/. fJXo r[;bykB/ ftu nk e/ d/y'<br />

HHHH coF ftu'I fujok fd;dk j?. T[j rZd/ s/ b/Nh s/ ibdh ;"I rJh. Jhdh coF s/ ;"I<br />

frnk. ;t/o/ T[mD ;ko efjD bZrh - w?I nkgD/ bJh fJ; Bkb dk rZdk yohd e/<br />

fbiktKrh. nZi torh BhId edh BjhI nkJh.<br />

;BwkB ;wko'j tes jkb Gfonk j'fJnk ;h. whnK phth dk Bkw p'fbnk frnk.<br />

d't/I T[m e/ T[; EK yb' rJ/ fiE/ fcbghB ns/ gkfe;skB d/ Mzv/ bfjok oj/ ;B.<br />

gkfe;skB dk e"wh sokBk rkfJnk frnk, okFNogsh B/ ;BwkB-fuzBQ ;'B/ dk swrk s/ thj<br />

j}ko vkbo dk u?e fdZs/. whnk phth d't/I o' gJ/. j/mK T[so/ sK skVhnK dh rVrVkjN<br />

Bkb jkb r{zfink.<br />

nrbh Fkw gqXkBwzsoh e?oh nekfJB' B/ G'iB dk ;Zdk fdZsk. Jhdh FKs fojk go<br />

fpbeh; y[Fh ns/ j?okBh Bkb wfjb dh jo/e uh} d/yfdnK nkydh - nj[ d/y JhdhHHH nj[<br />

d/yHHHHHHHckB{; ns/ bkJhNK fit/I n;wkB ftu bNehnK j'D. tkg;h s/ EkJhb?Iv d/ pkdFkj B/<br />

;Zdk fdsk, dknts fdsh. T[; fgS'I pzrbk d/F ftu Jhdh ckT{Iv/FB dh pqKu dk w[nkfJBk<br />

eoB ub/ rJ/. gkfe;skB tkg; nk e/ eJh wjhB/ fpbeh; ;co dhnK ejkDhnK ;[DkT[Idh<br />

ofjzdh. jo ;t/o fgSbh ejkDh ftu BtK tkXk j' iKdk.<br />

nkowhBhnK ftu G{ukb d"okB Jhdh ckT{Iv/FB tb'I fBGkJh G{fwek ekoB ;'thns d/;<br />

B/ FKsh g[o;eko fdsk.<br />

fJe ;wkrw ftu XBh ;/m B/ fejk - Jhdh e'Jh b'e GbkJh BjhI eodk. tgko<br />

eo foj?. fe;/ ;/m B{z T[; d/ ezw dh fBrokBh s/ s?Bks eoBk ukjhdk j?. b'eK B/ T[;B{z<br />

i[ ZshnK wko e/ pkjo eZY fdZsk. Jhdh B{z ypo fwbh, jZ; e/ fejk - vke{, B/e ubDh dk<br />

;oNhfce/N b?D nkfJnk ;h.<br />

T[; T[go nfij/ fJb}kw brd/ - Jhdh c[ ZNgkEK s'I pdubD n"osK u[e e/ b? iKdk<br />

j?. fJ; Bkb ftGuko B{z T[sFkj fwbdk j?. T[j fjzd{nK ns/ Jh;kJhnK tZb tXhe fXnkB<br />

fdzdk j?. Jhdh nkydk - wkBf;e o'rD B{z gsk Jh Bh j[zdk ftGuko eh j[zd?. wod T[BQK<br />

Bkb ipo th eodk j?, fco d'F bk e/ e?d ftu fGitk fdzdk j?. nkFow ftu roGtshnK<br />

111


gkrb n"osK dkyb ehshnK rJhnK jB. ojh rZb fjzd{nk s/ Jh;kJhnk dh. fJ;bkw<br />

nB[;ko oZp fJe j?. nZ:kF b'eK e'b eJh eJh oZp j'<strong>Dr</strong>/. d[oekfonK j'fJnK dk oZp fJe<br />

j?. fJe w[;bwkB j'D d/ Bks/ w?B{z cyo j? fe w? I r?o w[;bwkBK B{z T[zBk Jh fgnko eodk<br />

fizBk w[;bwkBK B[z. w/oh n?Ip{b?I; e/tb rohp d/ xo BjhI iKdh. nwho tki wkod/ jB sK<br />

g[idh j?. eo'VKgsh pzd/ nkgD/ wkfgnK B{z fJE/ SZv iKd/ jB feT[Ife p'M pD rJ/ jB.<br />

nkyd/ jB - e'Jh sebhc j't/, Jhdh ;kfjp dZ;Dk. fijV/ nkgD/ wkfgnK dk Gko Bh u[e<br />

;ed/, Jhdh B{z eh d/<strong>Dr</strong>/< fwbD th BjhI nkT[Id/.<br />

o'rhnK ns/ :shwK dh frDsh ftu tkXk j'D bZrk sK eokuh B?FBb jkJht/ s/ 65<br />

J/eV }whB yohd e/ wodK bJh tZyok e/Ido y'bQ fdZsk. fwmkdko tkbk ezgb?e; n"osK<br />

tk;s/ j' frnk. wkBf;e o'rh ;G s'I tZvh w[Feb ;B. T[j r[;bykB/ ftu Bk iKd/. fiE/<br />

fdb eodk rzd ybko fdzd/. y[oe y[oe e/ fi;w fSZb b?Id/. i{nK Bk eYtkT[Id/. dtkJhnK<br />

e'Jh n;o Bk eodhnK. jo ;t/o id'I Jhdh T[BQK B{z fJFBkB eotkT[D iKdk, o"bk g? iKdk<br />

- Jhd{ pkpk nk frnk HHH Jhd{ pkpk nk frnk. trd/ BZeK ns/ w{zj ftu MZrK tkb/ pZu/<br />

T[; B{z u[zwDk ukj[zd/, iZch gkT[Dk ukj[zd/. ;kfonK B{z tko' tkoh fJFBkB eotk e/ dtkJhnK<br />

wb e/ gosdk sK nkydk - jo o'} jZi eo nkT[dk jK.<br />

Jhdh dk fto'Xh XBh w?wB e?I;o dk woh} j' frnk. Jhdh B{z p[bk e/ fejk - Nhe/<br />

dh ;{Jh J/Bk dod eodh j? fe w?I xzfNnK pZXh sVgdk ofjzBk. T[d'I w?B{z s/o/ ezw dh ;wM<br />

g?Idh j?. Jhdh B/ fejk - i/ fJB;kBhns Bk oj/ c/o e'Jh ezw th BjhI ofjDk. nkgK nZbkj<br />

d/ dkfJo/ s'I pkjo BjhI ik ;ed/. fJe j'o ;/m B/ p[bkfJnk s/ fejk - s{z nkgD/ bJh sK<br />

e[M BjhI i'fVnk BjhI Jhdh. fJj ;tk bZy o[gJ/ fBZih s/o/ tk;s/ jB, ;z;Ek tk;s/ BjhI.<br />

Jhdh g?;/ SZv e/ nk frnk.<br />

T[;B/ c?;bk ehsk fe jo 25 feb'whNo d/ dkfJo/l ftu Jhdh GbkJh ;?INo y'bQ/rk.<br />

fJ; tk;s/ ;ko/ d/; dk d"ok ehsk. M[ZrhnK M"IgVhnK ftu t;d/ n"osK wod N[ZN u[Ze/ ;B.<br />

Bzr/ pZu/ gkrbK tKr Jhdh tZb d"Vd/. jT[ek b? e/ Jhdh nkydk - wko{Eb dhnK GftZy<br />

pkDhnK. Ffjoh b'eK B{z w/o/ eZgV/ ;[jD/ BjhI brd/. fJBQK b'eK B{z w/o/ eZgV/ fezB/ ;[jD/<br />

brd/ j'<strong>Dr</strong>/. nZi w?I ozrdko ewh} ekjB{z gkT[Dk ;h< w?I T[j f}zdrh BjhI ihnKrK fi;dk<br />

fJj ;[cBk th BjhI b? ;ed/.<br />

Jhdh B[z pb'fu;skB ftu e/Ido ;Ekgs eofdnK fe;/ B/ dZf;nk - id'I fe;/ pb'u<br />

;odko dh eko ik ojh j't/ sK s[jkvh n?Ip[b?I; T[; s'I nZr/ bzxD dh r[;skyh Bk eo/.<br />

fJE/ n?Ip{b?I; u'oh th j' ;edh j?. s[jkv/ pzd/ nrtk eoe/, fco"sh wzrh ik ;edh j?.<br />

j?okB j'fJnk Jhdh efjD bZrk - fJj e'Jh j'o d/; j?< fJj w/ok gkfe;skB BjhI<<br />

T[j' rZb j'Jh. n?Ip{b?I; u'oh j' rJh. Jhdh ;odko e'b frnk s/ ik e/ fFekfJs<br />

ehsh. pb'u B/ fJbke/ d/ pzd/ p[bk e/ fejk - Jhdh dh rZvh tkg; eo' BjhI sK s[jkE'I g?;/<br />

T[rokj e/ BthI yohd e/ fdnKrk. nrb/ fdB rZvh bZG rJh.<br />

YkJh ;" e/Ido ;Ekgs j' rJ/ i' tkfJob?; B?Ntoe Bkb fJe d{i/ dh gj[zu ftu<br />

;B. e'ohno ezgBhnK B/ nkgDhnK ;/tktK w[cs d/ fdZshnk. gkfe;skB fJzNoB?FBb<br />

J/nobkJhB B/ jo wjhB/ YkJh e[fJzNb vke w[cs Y'D dh g/FeF ehsh, gqtkB j'Jh.<br />

e'fFF j[zdh fe fi; fJbke/ u'I dkB fwbdk, T[; Bkb T[;/ fJbke/ B{z ;[ftXk fwbdh<br />

go pj[s rohp fJbkfenK ftu e/Ido ;Ekgs eoB bJh fJj n;{b pdfbnk iKdk. fJe<br />

j}ko w[bk}w g?o'b s/ ;B go e[Zb you dk fJj d; gqshFs ;B. n?Ip[b?I;K dh frDsh<br />

gzi ;" j' rJh. Jhdh pkoK eo'V gkfe;skBhnK dh fjck}s tk;s/ nZm/ gfjo fsnko po<br />

fsnko. go e'Jh J/nobkJhB bkF fbikD B{z fsnko BjhI ;h. fJ; tk;s/ Jhdh J/no<br />

;oft; dh b'V gJh. ;kb 1988 ftu nwohek d/ okid{s okpoN Ueb/ B/ j?bhekgNo d/D<br />

dh g/FeF ehsh. Jhdh B/ fejk - i/ fJ; Bkb e'Jh Fos i'Vh fco gqtkB BjhI, fpBK Fos<br />

gqtkB. ijk} fwb frnk.<br />

1989 ftu gzikp d/ w[Zy wzsoh Btk} Fohc B/ ;Zdk G/fink. fwb/. Fohc B/ T[;d/<br />

fwFB dh ikDekoh wzrh. Jhdh B/ fejk - GbkJh eoB s'I tZvh ;fEo f;nk;s j'o e'Jh<br />

112


BjhI. pkjob/ d/FK s'I rqKNK wzrDhnK pzd eo'. gkfe;skB ftu pj[s g?dktko j' ;edh j?,<br />

nksw fBoGo j' ikT[. szrh eZN bT[. pkjo d/ w[Eki Bk pD'.<br />

j?dokpkd ftu w?fBzrNh} Bkw dh fpwkoh c?b rJh. fJj Bot; f;;Nw B{z ieV<br />

b?Idh, p[yko, f;odod, ohVQ dh jZvh dk dod s/ fe;/ e/; ftu w"s th. b'e jVQ tKr<br />

Jhdh e/IdoK tZb s[o gJ/. coK; s'I n?woi?I;h cbkJhN okjhI 30 bZy Nhe/ wzrtkJ/ s/<br />

gkfe;skBh cbkJhNK okjhI e/IdoK ftu ;gbkJh ehs/. ;oeko B/ FkpkF d/D s'I fpBK e[M<br />

BjhI ehsk. p/Fe YkJh ;" w"sK j' rJhnK, go bZyK pu rJ/. Jhdh d/ tbzNhno y[F j'J/,<br />

efjD bZr/ - j[D n;hI gjkVK Bkb Neok ;ed/ jK.<br />

fJe fdB fJe B"itkB whmkdko dcso ftu pVh jbhwh Bkb nzdo bzx nkfJnk,<br />

;bkw no} ehsh. gsbk ;[BZyk w[ zvk ;h. efjD bZrk - ih w/ok Bkw ikt/d j?. gVQ fby<br />

e/ w?I p?Ie ftu eboe bZr frnk jK. S/ wz}bh fp;fwZbk fJwkos d/ E/j ftu'I s[;hI w?IB{z<br />

fiT[Idk eZfYnk ;h. s[jkvh Xh nbwk; Bkb Fkdh eokT[D dk fJS[e jK. fpbeh; nk rJh.<br />

T[;B/ fejk - nbwk; B{z d/y sK b?. T[j p'fbnk- e'Jh b'V BjhI. s[;hI jK eo fdT[.<br />

Y'behnK tZiD bZr gJhnK. ;ko/ Jhdh B{z g[ZSD bZr/ - s[jkB{z gsk j'J/rk s[;hI nkgD/<br />

itkJh B{z pukT[D rJ/ ;T[< rhs rkJ/ rJ/. wzrDh dh o;w j' rJh.<br />

N?bhft}B tb'I ;Zdk nkfJnk fe whnK phth d't/I nkT[. jkb yuk yu Gfonk j'fJnk<br />

;h. doFe yb' e/ T[d'I sZe ;tkrs ftu skVhnK wkod/ oj/ id'I sZe d't/I T[u/ vkfJ; s/<br />

p?m Bk rJ/. fpbeh; B{z ;N/i ;eZso B/ fejk - Jhdh T[go o'FBh gkT[. fpbeh; B/ fejk<br />

- T[j o"FB j?. T[; T[go o"FBh eh eo/rh < ;eZso B/ fco fejk - uzrk nkgD/ ftnkj<br />

pko/ dZ;'. fpbeh; B/ fejk - ftnkj i{J/ tKr j[zdk j? fi; ftu e'Jh fiZs iKdk j? e'Jh<br />

jko iKdk j?. n;hI d't/I fiZs/.<br />

eJh tko Jhdh nip xNBktK s/ j?okB j[zdk fiBQK d/ ekoB gsk Bk brd/. ekb/<br />

g[b j/m fJe ceho ofjzdk ;h. w"s T[gozs g[b d/ B}dhe dcBk fdZsk frnk. T[E/ epo<br />

s/ w/bk bZrD bZr fgnk, nktkikJh ;zeN yVQk j' frnk. ;oeko B/ Jhdh B{z fejk - fJ;<br />

B{z fwZmkdko d/ epo;skB ftu dcBk. d' wjhB pkd id'I bkF eZYh, Bk T[j yokp j'Jh, Bk<br />

pdp{ nkJh. d{ih EK dcB eo fdZsh.<br />

X'phxkN gkDh d/ feBko/ fJe ceho ofjzdk ;h. e'Jh e[ZM d/ fdzdk, yk b?Idk. fJe<br />

fdB b'g j' frnk. d' fdB pkd d/fynk Bkb/ ftu wfonk fgnk j?. bkF eZYh. ;kd/ gkDh<br />

Bkb B[jkJh. n?Ip{b?I; ftu oZyh sK n?Ip{b?I; ;[rzXh Bkb Go rJh. ;ko/ j?okB j' rJ/ - fJj<br />

eh j?.<br />

fJe fdB fe;/ B/ ypo fdsh - ;oeko Jhdh ckT{Iv/FB B[z nkgD/ jZEK ftu b?Dk<br />

ukj[zdh j?, :kBh fe B?FBbkJh} eoBk . Jhdh B/ fejk - mhe j't/rk. w?I fpbeh; dh<br />

ukdo ftSk e/ dkB wzrKrk, fJe BthI ckT{Iv/FB pDk fdnKrk. ;ko/ fdb'I j;d/ ns/ jo/e<br />

w[bk}w nkgD/ nkg s/ cyo eodk.<br />

feqeN fyvkoh fJwokB ykB B/ 12 eo'V you e/ e?I;o d/ fJbki bJh pj[s tZvk<br />

j;gskb pDkfJnk. fe;/ ekoB Jhdh fybkc ngwkB-iBe fNZgDhnK eo fdZshnK. gq?; Jhdh<br />

dk gqsheow b?D nk rJh. Jhdh B{z g[ZfSnk - eh s[jkv/ ftu e'Jh Fohe/pk}h j?< Jhdh B/<br />

fejk - fpbe[b BjhI. i' w?I eo fojK T[jh T[j eo foj?. fijV/ woh}K dk w?I fJbki Bk<br />

eo ;fenk, fJwokB e'b G/iKrk. T[j ;Nko j?, w?I yke;ko, T[j pkdFkj j?, w?I wzrsk.<br />

pkdFkj wzrs/ Bkb pfj; BjhI efonk eod/, ngwkfBs BjhI eod/ j[zd/. w?I T[; dh fJZ}s<br />

eoKrk.<br />

fJe n?vhNo B/ fejk - w"bkBk s[;hI ;oeko fto[ZX J/Bk e[M p'b iKd/ j' i/ ;zgkde<br />

;?I;o Bk eoB sK s[jkv/ s/ d/; X'qj dk, prkts dk w[eZdwk dkfJo j' ;edk j?. Jhdh jZ;<br />

e/ efjzdk - bhvoK B/ fezBh tko w?B{z p/te{c fejk j?. w?I ndkbs ftu nypko b? iktKrk<br />

s/ iZi B{z ejKrk - p/te{c pzdk prkts eoB d/ ekpb BjhI jz[dk.<br />

113


fpbeh; g[Sdh - rbhnK bkFK ;zGkbD t/b/ n;hI ;G BZe pzd eo b?Id/ jK. s[jkB{z<br />

pdp{ BjhI nkT[Idh < Jhdh - w?I ;wMdK, fJj bkF w/oh th j' ;edh j?, s/oh j' ;edh j?.<br />

fJ; dk ;fseko eoBk }o{oh j?.<br />

1990 sZe 500 n?p{b?I;K j' rJhnK fiBQK ftu'I 50 ;oekoh s/ noX ;oekoh j;gskbK<br />

B{z dkB d/ fdZshnK. fJe eo'V b'e okjs jk;b eo u[Ze/ ;B. nkT[D tkb/ gzi ;kbK ftu<br />

800 n?Ip{b?I;K, gzi ijk} s/ gzi j?bhekgNo b?D dh :'iBk ;h. Jhdh d/ gkfJbNK B{z c"i B/<br />

f;ybkJh d/Dh gqtkB eo bJh. eJh s/b ezgBhnK B/ w[cs s/b dh g/FeF ehsh, Ffjoh<br />

jtkpk}h wfjew/ B/ ijk}K d/ ;ko/ N?e; wkc eo fds/. shj bZy pZfunK B{z w[V t;kfJnk<br />

frnk. nZ;h j}ko wB'o'rhnK ns/ BF/VhnK dk fJbki eo e/ xo G/fink frnk. d; bZy<br />

pZu/ Jhdh ckT{Iv/FB dhnK f;Zfyns dkJhnK dh ;jkfJsk Bkb Jhdh w?NofBNh e/IdoK ftu<br />

g?dk j'J/, thj j}ko T[j pu/ pukJ/ rJ/ fiBQK B{z b'e ;[ZN iKd/ ;B, ukbh j}ko e[VhnK<br />

dkJhnk dk ezw f;Zy e/ fgzvK ftu o'}h ewkT[D bZrhnK. d' bZy bktko; bkFK dcB<br />

ehshnK. nwohek B/ 911 n?woi?I;h bkJhBK tkbh N?bhc'B n?e;u/Ii fdZsh.<br />

T[;B/ phth B{z dZf;nk - w?I nkgDh t;hns fby fdsh j?. eokuh jkJht/ d/ tZv/<br />

gbkN d/ e'B/ ftu nkgDhnK fJeZmhnK epoK j'<strong>Dr</strong>hnK. epo B}dhe tZvk ;kok b'j/ dk<br />

rZbk izdok wko e/ oZy fdnKrk. s?B{z gs? w?I w;fid xZN frnk jK, Bwk} xZN gVQh j?, go<br />

b'e w?B{z ceho ;wM<strong>Dr</strong>/. w/o/ Bkb eokwksK i'V d/<strong>Dr</strong>/. wB'o'rhnK d/ foFs/dko pe;/ ftu<br />

dkB gk e/ fJbki wzr<strong>Dr</strong>/, bzwhnK ekoK tkb/ nwho n?e;hv?INK s'I puD bJh uVQkt/<br />

ukVQBr/. s/ok yktzd woB fgS'I th b'eK dhnK i/pK e[so/rk. j?BK g{oh mZrh < w/oh mZrh<br />

uZb/rh, b'e ;Zuk ;"dk eoBr/. bZyK B{z okjs fwbh, bZyK B{z fwbdh oj/rh.<br />

114


5 - nzfwqsk F/ofrb<br />

nzfwqsk dk ;wK ekb'Bhnb irhodko ;wki dhnK o;wK ohsK, o[MkDK B{z pdbD<br />

dk d"o j?. Gkosh w[zv/ e[VhnK :'og ftu ikD tk;s/ jo jopk tosd/ jB s/ nkpkd j'D<br />

fgS'I tkg; BjhI w[Vd/. nzfwqsk dk c?;bk :'og s'I nkoN dh ftfdnk gqkgs eoe/ Gkosh<br />

;z;feqsh B{z fusoBk ;h s/ nfijk eoB bJh fJE/ nkT[Dk, g[okD/ nkoN dk nfXn?B eoBk<br />

s/ gZSwh n"}koK, seBheK okjhI d/;h ;ZfGnkuko gqrN eoBk ;h. XBh ;odko dh Xh, fsZyk<br />

fdwkr, T[u ftfdnk ns/ ;[jZgD dh wkbeD, jo B}o T[; T[go ik fNedh. fejk eodh<br />

- nkofN;N dhnK frnkB fJzdohnK ;[uko{ j'DhnK }o{oh jB. i/ w? I nZyK EkDh y{p;{osh ghD<br />

ftu n;cb j' rJh, fco ekr} s/ eh T[skoKrh< w/o/ ;kjwD/ ;E{b ;keko irs j?, T[;<br />

B{z nkgD/ wB ftu T[sko e/ ozrK okjhI nB[tkd eoBk j?. fdqF, frnkB fJzdohnK B{z<br />

gqGkfts, T[s/fis eoBr/, T[s/iBk e?Bt; T[go T[so e/ FKs j't/rh.<br />

n?fwbh fvfeB;B dh eftsk ftu'I nzfwqsk dh Fy;hns gqrN j[zdh j? L<br />

w?I g"Dk ftu x[bh Fokp jK,<br />

w?B{z sq/b p{zdK B/ nks[o ehsk.<br />

n;wkB dh Bhbh gzxoh GZmh ftu'I fBeb,<br />

w?I p;zs dh nBzs ;[zdosk ftu o[VQB bZrh.<br />

nzfwqsk dk dkntk j? fe ukj/ Xkofwe nkoN j't/, nkoN, ekw[esk s'I w[es BjhI j[zdk, edh<br />

edh J/Bk skesto j' iKdk j? fe fi;wkBh jZdK gko eo iKdk j?.<br />

g?fo; d/ Jheb B?FB/b d/ phU nkoN; ekbi ftu'I gVQ e/ nzfwqs;o B}dhe id'I<br />

nkgD/ iZdh ckow jkT{; ftu nkJh, T[d'I T[;dh T[wo fJZeh ;kb ;h. e"D ikDdk ;h fe<br />

T[; dh T[wo d/ e/tb ;Zs ;kb j'o pkeh ofj rJ/ jB. e?Bt; ;kjwD/ poZF cV e/<br />

p?mdh sK T[;B{z gkb r'r?I fdZ; iKdk, edh ;/}kB, edh T[j nkgD/ fgzv dh jt/bh ftu'I<br />

pkjo y/sK tZb B}o wkodh sK T[;B{z tkBrkr dk fgzv wkob/ fdykJh fdzdk. T[;dh ftfdnk<br />

g?fo; d/ ;e{b nkc nkoN dh s/ T[;d/ ;kjwD/ nizsk nb'ok, yi[okj' dh ebk nkgDk j[ew<br />

wBtk ojh j[zdh. i/ BkBfenK dk n;o j[zdk sK T[;B{z Gkosh n"osK wodK d/ B?D BeF<br />

fdbeF Bk brd/. T[bN j'fJnk, gZSwh seBhe f;Zy e/ T[;B/ Gkosh fdqFK B{z d/;h ozr o{g<br />

ftu e?Bt; T[go T[skfonk. vkeNo rhsk d/ FpdK ftu - T[j bzwh u[zi tkbh fBeh fuVh<br />

;h fijVh jo/e c[ Zb dk o; ghD bJh ekjbh ;h. Gkosh }/to, fbFedhnK o/Fwh ;kVQhnK,<br />

bzw/ M[we/ gfjB e/ fBebdh, jo ;t/o T[;B{z BtK fynkb s/ BtK fJFe ukjhdk ;h. T[;<br />

dh wkBf;e T[X/V p[D nBzs ;h, fJ;/ p/u?Bh ftu'I T[;dhnK FKs feosk T[gihnK. T[;B{z<br />

nfj;k; ;h T[j nwho xo dh Xh s/ ;[f;Zfyns ebkeko j?, fJ; nksw-ftFtk; ;dek T[;<br />

dh fJZSk ;h fe Gkos B{z nkX[fBe ebk dh gSkD f;ykJ/. T[;B/ rohp, T[dk; g/Iv{ n"osK B{z<br />

o{gwkB ehsk.<br />

wihmhnk ykBdkB, F/ofrb gfotko, wjkokik oDihs f;zx dk eohph ;h fi; ekoB<br />

T[BQK gk; J/eVK ftu BjhI, w[oZfpnK ftu }whB ;h. feT[Ife ;odko nso f;zx wihmhnk<br />

wjkoki/ dh w"s pkd T[; dk okiGkr pukT[D fjs nzro/}K fto[ZX bfVnk, fJ; eoe/<br />

ikfJdkd dk tZvk fjZ;k nzro/}K B/ y'j fbnk.nso f;zx d/ g[Zso, nzfwqsk F/ofrZb d/ pkp/,<br />

;{os f;zx B{z pBko; ftu B}opzd eo fdZsk. jkbks pdb/ d/y e/ fJj ;odko 1857 d/<br />

:[ZX tes nzro/}K dh wZdd s/ nk frnk. :[ZX fiZsD pkd nzro/}K B/ T[;B{z y[Z;h ikfJdkd<br />

tkg; eo fdZsh s/ okik dk fyskp fwfbnk. :{HghH d/ r'oyg[o f}b/ ftu th T[;B{z }whB<br />

nbkZN ehsh.<br />

;{os f;zx d/ xo T[wokT[ f;zx dk iBw 1870 ftu j'fJnk. nzfwqsk d/ uku/ ;[zdo<br />

f;zx B/ r'oyg[o ftu rzBk T[sgkdB F[o{ ehsk s/ F{ro fwZb bkJh. fJj XBh ;odko<br />

nzro/}h ;oeko dk tckdko fojk, ;wki ;/th ;z;EktK B{z dkB fdzdk, f;yh dh ;/tk tk;s/<br />

XB fdzdk, tgkoe s/ gowkoEe d'jK gZyK s'I ;cb.<br />

115


T[wokT[ f;zx ;z;feqs, cko;h, T[od{ ns/ nzro/}h ;kfjs gVQB dk F"ehB ;h. T[wo<br />

yZ:kw s'I fJbktk T[;B/ ;owd dhnK o[pkJhnK dk soiwk th ehsk. rqfj ftfrnkB, i'r,<br />

ns/ fbZghnK dh pDso ftu o[uh b?Idk. w[jzwd fJepkb Bkb d';sh ojh, Nkb;NkfJ dhnK<br />

fbysK s'I gqGkfts j' e/ Fkekjkoh j' frnk s/ ;dk bJh ft;eh ghDh SZv fdZsh. nzfwqsk B/<br />

nkgD/ fgsk pko/ fbfynk - w/o/ ;odko fgsk B{z ;kok gzikp ikDdk j?. fdykt/pk}h s'I goQ/,<br />

FKs-fus, doFB ns/ XowK dk ftfdnkoEh, ;wkie w[esh, yk; eoe/ n"os dh ;[szsosk dk<br />

jkwh. w/oh wK nkofN;N o[uhnK tkbh ;h. ebk y/so ftu w?B{z wK s'I T[sFkj fwfbnk.<br />

n;hI d't/I G?DK p[vkg?;N ftu izwhnK s/ izr wro'I Gkos nkJhnK.<br />

jzr/ohnB g'qc?;o frT{bk iowkB{ Gkosh ;z;feqsh T[go y'i eo fojk ;h, T[wokT[<br />

f;zx dk fwZso j' frnk s/ fFwb/ T[;dh w/}pkBh ftu eJh wjhB/ fpskJ/. fJ; pko/ nzfwqsk<br />

B{z T[wokT[ f;zx B/ fbfynk - nksw dh y'i ns/ feskpK d/ nfXn?B B/ w/oh T[dk;h xNkJh<br />

BjhI. w?I fJe Gbh s/ gftZso o{j B{z fwfbnk, T[j th fJ;/ sbkF ftu j? p/Fe ;kv/ okj<br />

ty ty jB. ftuko tNKdo/ ftu T[;B/ w/o/ eJh FzfenK dh Bftosh ehsh, p/Fe ;kfonK<br />

dh BjhI. w?I T[;B{z ;z;feqs dh X[Bh ftfrnkB ftu o[fus eo fdZsk. w?E'I pkd T[j fJ; dh<br />

y'i ikoh oZy/rk, fJ;dk w?B{z ftFtk; j?.<br />

T[wokT[ f;zx dk pkeh gfotko XB ns/ F[jos yZND ftu o[fMnk j'fJnk ;h, fJj<br />

fJeKsg;zd wB[Zy nfXnksw dh y'i ftu wrB ;h. XB d"bs dh xkN BjhI, go ftoZes,<br />

fBob/g. c'N'rqkch dk F"e ;h go ;kXkoB c'N'rqkco BjhI, c'N' nkofN;N, fijVk fdqF dh EK<br />

gqGkt cVdk.T[;dhnK nZ;h c'N'nK gqkgs jB, T[;dhnK nkgDhnK th jB, ;koh c'N'rqkch<br />

nkgkuhBD ns/ fti'r tZb ;/fXs j?. tkJhtK B/ dZf;nk fe FhF/ T[go T[; dhnK fyZuhnK<br />

fJe doiB ozrdko s;thoK jB. T[d'I pj[s xZN Gkosh b'e nkN'eo'w BK dh fJ; ftXh s'I<br />

tkec ;B. nfwqsk fgsk B{z ;wMkT[Idh ofjzdh, ;kps eodh fe e?wok wB[ Zyh fdb B{z BjhI<br />

S[j ;edk, fJj ezw fusoeko eo/rk.<br />

wihmhnk ;odko ;{os f;zx dh w"s s' Apkd nzfwqsk F/ofrb d/ uku/ B{z T[sokfXekoh<br />

wzB e/ nzro/}K B/ oki/ dk fyskp d/ fdZsk. 1888 ftu fgsk d/ d/jKs s'I pkd T[;d/ d't/I<br />

g[Zso e?gNB r[bkp f;zx nNkoh dh fBrokBh ftu oZy/ rJ/. r[bkp f;zx nNkohtkbk ;odko<br />

;h fi; dh Xh Bkb pkd ftu T[wokT[ f;zx dk ftnkj j'fJnk, uko pZu/ pbokw,<br />

;fsnktkB, ftt/e g[Zso ns/ Xh ;[w/o g?dk j'Jh s/ fco fJBQK pZfunK dh wK dk d/jKs j'<br />

frnk. tZvk Gok nzro/}K dk fydwsrko j' frnk sk T[wokT[ f;zx fJBQK f}zw/tkohnK s'I<br />

w[es j' e/ bzvB ubk frnk. bzvB frnk sK T[E/ Fkj}kdh pKpk ;'chnk fizdK dbhg f;zx<br />

Bkb w[bkeks j'Jh. pKpk T[wokT[ f;zx T[go fcdk j' rJh ;h s/ T[; Bkb ftnkj eotkD<br />

dh fJS[Ze ;h. Fkj}kdh pKpk dh shpo fJZSk ;h fe T[j bkj"o ik e/, nkgD/ pkpk wjkokik<br />

oDihs f;zx dh je{ws dhnK fBFkBhnK d/y/. T[;B/ ;odko T[wokT[ f;zx B{z nkgDh ykjF<br />

dZ;h sK ;odko nkgD/ Bkb fbikD bJh fsnko j' frnk. pKpk B/ fJeZbh Gkos ftu<br />

nkT[D dh EK nkgDh jzr/ohnB ;eZso w/oh n?IN'fBN B{z th ;co tk;s/ fsnko eo fbnk.<br />

n?IN'fBN uzrh ;[f;Zfyns, ;fGZne, B/e e[Vh ;h fijVh bzvB ftu g?o iwkT[D dh e'fFF eo<br />

ojh ;h. n?IN'fBN ;[jDh sK ;h jh, ;zrhseko th ;h, pKpk ;zrhs T[go fcdk ;h, ;' fJj<br />

:ksok j[D fdbu;g oj/rh. id'I G{o/ tkbk tkbh Go i[nkB n?IN'fBN B{z T[wokT[ f;zx B/<br />

d/fynk, T[; d/ fdb ftu eKpk fSfVnk. T[wokT[ f;zx dk eh d'F, T[j ;h jh fJj' fijh,<br />

d/yD ;ko jo doFe dh XVeD tX ikDh ;[Gkfte ;h.<br />

T[wokT[ f;zx, ;kT{ fe;w dk u[Zg ofjD tkbk ;odko ;h fi; dh o[uh ;kfjs,<br />

cb;ck gVQB ftu ;h. T[;B/ fJ; e[Vh nZr/ ftnkj dh g/FeF ehsh i' wB}{o j'Jh. ;kb<br />

1912 ftu bkj"o fty/ f;Zy otkfJsK w[skpe nkBzd ekoi dh o;w j'Jh. ;dhnK s'I bkj"o<br />

dk o[spk wjKBro dk ;h. nzfwqs;o dk o[spk f;ZyK tk;s/ F'qwDh fojk go bkj"o ftu<br />

d[BhnK Go d/ Bkwto b'e nkT[Id/ iKd/ ofjzd/ fiE/ nB/e ftfdnktK, e'wb ebktK ns/ tgko<br />

dk nkdkB gqdkB j[zdk. nzfwqs;o TZ[soh Gkos dh Xkofwe okiXkBh ;h s/ bkj"o ;fGnkukoe<br />

okiXkBh. pKpk bkj"o ofj rJh. fJE/ nzro/} vkeNo ;dob?Iv Bkb ftnkj eotkfJnk.<br />

116


T[BQK d/ n"bkd BjhI j'Jh, 1957 ftu id'I woh sK nkgDh ;koh ikfJdkd, jt/bh, g/IfNzr}<br />

nkgD/ ykB;kw/ eohwpyF ;[gok d/ Bkw eo rJh. gkfe;skB ;oeko d/ g[ok-ftGkr B/<br />

eohwpyF s'I ebk feqsK yohd e/ ;zGkb bJhnK i' w?I bkj"o d/y e/ nkfJnk jK.<br />

bkj"o s'I nzfwqs;o ftu nkgDh jt/bh nk e/ e[M ;wK oj/ go fco c?;bk j'fJnk<br />

fe jzroh uZfbnk ikJ/. jzroh ikD dk fJj c?;bk bJ/ ikD t/b/ fJe ekoB fJj th ;h<br />

fe ;zeN ftu c;/ nzro/}K s'I fjzd[;skB y'fjnk ik ;edk j?. ;qH T[wokT[ f;zx d/ wjkokik<br />

dbhg f;zx gfotko Bkb B/Vb/ ;pzX j'D eoe/ T[j nzro/} ;oeko tk;s/ FZe d/ dkfJo/<br />

ftu nkT[Idk ;h. nkgD/ tZv/ Gok tKr ;oeko dh fydwsrkoh eoB dh EK T[j fw; pKpk<br />

d/ B}dhe j'D ekoB w[;hps pD ;edk ;h. fJ; soQK d/ sDkT[ s'I w[es j'D bJh gsBh<br />

;w/s jzroh ubk frnk. T[E'I T[j d; ;kb pkd Gkos tkg; gofsnk. ftnkj s'I ;kb pkd<br />

30 iBtoh 1913 B{z nzfwqsk F/ofrb dk iBw j'fJnk. o/Fwh ekb/ tkb, w'NhnK, ;[jDhnK,<br />

j?okBh Bkb x[zwdhnK nZyK tfuZso ;z;ko B{z ikDB dk :sB eodhnK ofjzdhnK. wK nkydh<br />

- fJj fezBh ;[jDh j?. fgsk nkydk - fJ;dh ikDB Fesh pj[s fsZyh j?. fJe ;kb pkd<br />

d{ih Xh fJzdok dk iBw j'fJnk.<br />

w/oh n?IN'fBN dk pkpk XBkv f}whdko ;h s/ nk;Nohnk dh c"i ftu nc;o ;h.<br />

w/oh fgnkfB;N sK j? jh ;h T[g/ok ftu ezw eoB tk;s/ o'w ik e/ gVQkJh ehsh. T[;B/<br />

T[g/o/ ftu ezw sK BjhI ehsk go T[;dh nktk} ftu nkeoFD ;h, b?n ;h, fJNkbhnB<br />

}pkB p'bD ftu g{oh wkfjo :j{dh gfotko dh Xh ;h. ftnkj s'I s[ozs pkd w/oh nkgDh<br />

G?D pbKek d/ xo ftu ojh. pbKek dk gsh gkobhw?IN dk w?Ipo ;h fi;dk ;Zs ewfonK<br />

tkbk xo gkobhw?IN jkT{; d/ n?B B}dhe ;h. T[;B/ T[wokT[ f;zx ns/ w/oh B{z d' p?vo{w}<br />

dk ;?N d/ fdZsk.<br />

wK B/ nzfwqsk pko/ fbfynk - E'VQ/ fdB gfjbK tkbh Bk}e p/ph s/}h Bkb u/szB j'<br />

ojh ;h, Fokosh j' ojh ;h. gzx{V/ ftu u[gukg b/Nh nkT[D ikD tkfbnK tZb j?okBh Bkb<br />

d/yh iKdh, e'Jh B/V/ nkT[Idk sK jZ; g?Idh, fco ewo/ ftu o[VQB bZrh, F'o gkT[Idh ofjzdh,<br />

gzShnK torh N[Dedh nktk}, B" wjhfBnK dh nzfwqsk wzi/ dhnK pkjhnK cV e/ s/} edwh<br />

d"Vdh, cVB brd/ sK y[Fh Bkb uhedh, jZ;dh, i[bkJh 1914 sZe fBe/ fBe/ jzroh tke<br />

p'bD bZr rJh, rtKYh pZfunk Bkb y/vD bknB ftu iKdh. ;G s'I tXhe fgnko nkgDh<br />

fBZeh G?D fJzdok B{z eodh. nkgD/ ;ko/ fyv"D/ T[; nZr/ oZy fdzdh, wBwo}h d/ gzShnK tkb/<br />

BK oZy e/ tkiK wkodh. id'I 17 Btzpo 1918 B{z pgfs;wk fdZsk frnk sk nzfwqs;o B{z :kd<br />

eofdnK fgsk B/ nzfwqsk Bkw oZfynk s/ wK tb'I nBs'Bhnk Bkw fwfbnk. wK B/ fbfynk -<br />

T[j y[Fhnk Go/ fdB ;B. nzfwqsk ;kY/ gzi ;kb dh ;h, gVQkT[D bJh fNT{No oZy fbnk.<br />

gVQkJh dk fceo BjhI ;h, p;, pZu/ nB[Fk;B ftu nkjo bZr/ ofjD. d' wjhfBnK ftu<br />

nzfwqsk B/ jzr/ohnB fbyDh s/ gVQBh f;Zy bJh. ozrdko g?Bf;bK Bkb s;thoK pDkJh<br />

iKdh. jo/e fyv"D/ dh s;tho pDk fdzdh. nkb/ d[nkb/ T[vd/, s[od/ gzShnK dhnK s;thoK.<br />

pkeh pZu/ Sgh j'Jh vokfJzr ftu ozr God/, nzfwqsk nkgDk ;e?u nkg vokn eodh. i/<br />

e'Jh mhe eoB dh wZdd eoBh ukj[zdk, o'e fdzdh, p/Fe rbs pDkJ/, go y[d ;e?u<br />

pDkJ/rh. fejk eodh - pD/ pDkJ/ ;e?uK ftu ozr GoB/ eh w[Feb jB< w[Feb sK ;e?u<br />

pDkT[Dk j?.<br />

p[vkg?;N Ffjo s'I goQ/ jN e/ fJ; gfotko B/ fgzv ftu nkgDk fNekDk pDkfJnk.<br />

fJE/ d/ g/Iv{ izrb p/b/, gF{ gzSh T[; d/ fdb fdwkr ftu T[soB bZr/.fJE/ jh fgzv T[;dk<br />

w;/o Gok fteNo J/rB T[;dk pugB dk ;kEh ;h. d'tK d/ purkB/ G/s ;KM/ ;B.F/ofrb<br />

gfotko id'I Gkos nkT[Idk, F[o{ F[o{ ftu nzfwqsk ns/ fteNo fJ;dk fto'X eod/.nzfwqsk d/<br />

fdb ftu ne;o fynkb nkT[Idk fe e/tb fteNo Bkb T[wo fpskJ/rh.<br />

nzfwqsk fejk eodh - w?B{z uzrk brdk j? w?I GkFk ftu w[jkos jk;b eoK. w?B{z<br />

ozrK dh GkFk fpBK j'o e[M ;wM ftu BjhI nkT[Idk. w?B{z e'Jh g[ZS/ g/IfNzr eoBh ed'I F[o{<br />

ehsh ;h sK w/o/ e'b e'Jh T[so BjhI. gsk BjhI ed'I s'I, FkfJd j'F ;zGkbD s'I th gfjbK.<br />

w?B{z fgnkB' dk gsk j? ed'I tkdB F[o{ ehsk, ozrK dk, ;e?uK dk ezw n}b s'I s[fonk nk<br />

117


fojk j?. w/ok fdb fBozso w?B{z ;wMkT[Idk fojk fe w?I ozrK bJh pDh jK j'o ek;/ bJh<br />

BjhI.<br />

pkd ftu fteNo B/ dZf;nk - pugB s'I d/ydk nkfJnk jK, T[j ekr} d/ jo/e<br />

N[eV/ T[go s;tho pDk d/Idh. vke d/ fbckc/ T[go, ezXK T[go. e'Jh EK s;tho pr?o j?<br />

Jh BjhI. ed/ ekb/ ozrK dh g?Bf;b B{z jZE BjhI bkfJnk. jo tes ozr pozrhnK g?Bf;bK<br />

i/pK ftu j[zdhnK. nihp Feb dhnK nihp w{osK, e'Jh e'Jh wB[Zyh B?D BeFK tkbh th<br />

j[zdh.<br />

wK jzr/ohnB b'e rhs rkT[Idh sK nzfwqsk nkydh - fJj rhs g/IN eoe/ fdyktK< wK<br />

b'e ejkDh ;[DkT[Idh, nzfwqsk ejkDh B{z ekr} T[go fuso fdzdh. fJ; dh tiQk wK d/ r{VQ/<br />

G{o/ tkb ;B fe e[M j'o, r{jV/ ozr tosdh. i/ fes/ T[;B/ wkfgnK dk n;o ep{fbnk<br />

j[zdk, T[j ;zrhseko j[zdh, wK ns/ fgsk B{z ozrK d/ ;z;ko dk Bk frnkB ;h, Bk o[uh. fJj<br />

o;sk T[;dh nkgDh u'D ;h. ;Zu sK fJj j? fe wK wkvoB nkoN d/ fybkc ;h, T[;B{z<br />

fJj fBok petk; brdk ;h, gkrbK dh y/v. T[j wkvoB nkoN d/y e/ jZ; g?Idh.<br />

1920 ftZu jzroh d/ f;nk;h jkbks yokp j'D eoe/ gfotko B/ Gkos nkT[D dh<br />

nkfrnk wzrh, ;oeko B/ BKj eo fdZsh feT[Ife y[chnK fog'oNK nB[;ko T[wokT[ f;zx B{z<br />

pkrh b'e bkbk jofdnkb, okik wj/Ido gqskg, jopz; f;zx nNkoh fwbd/ oj/ ;B. Gok B/<br />

wZdd ehsh sK nkfrnk fwbh. d; ;kb jzroh ftu fpsk e/ 2 iBtoh 1921 B{z Gkos bJh<br />

otkBk j'J/.<br />

tkg;h pok;sk g?fo; fJ; bJh oZyh sK fe pZfunK B{z g?fo; dhnK nkoN r?bohnK<br />

fdykJhnK ikD, T[g/ok fdykfJnk ikt/. nzfwqsk B/ n;b w'Bkfb}k gfjbh tko d/yh sK w[rX<br />

j' e/ d/o sZe yb'sh d/ydh ojh. gfjbK wK e'b fJ; dhnK BebK d/yhnK ;B. ;w[zdoh<br />

ijk} ftu nzfwqsk dk nZmtK iBw fdB wBkfJnk. nzfwqsk fbydh j? - wkbtk ijk} T[go<br />

e{u fpjko dh wjkokDh ns/ T[;dhnK pKdhnK dh jk}oh ftu e/e eZfNnk, fwmkJh ykXh.<br />

i[nkB j' e/ id'I T[;B/ n?bkB eo fdZsk fe nkoN pr?o j'o e[M BjhI eo/rh sK wK<br />

B/ T[; tk;s/ Nhuo bZGD/ F[o{ ehs/. fFwb/ w/io ftNwkoF ofj fojk ;h, E'VQk ;wK T[;B/<br />

No/fBzr fdZsh. d{ik Nhuo p/tK g?NwB n"osK d/ pj[s ;[jD/ ;e?u pDkT[D dk wkfjo ;h,<br />

T[j bzdB d/ ;b/v nkoN ;e{b ftu gVQk e/ nkfJnk ;h. T[;B/ No/fBzr d/Dh F[o{ ehsh.<br />

gzikj ;kb pkd nkgD/ d';s B{z ys ftu T[;B/ nzfwqsk pko/ fbfynk - T[j p/fw;kb gqfsGk<br />

dh wkbe ;h. d/o se ;ys fwjBs eodh ofjzdh. fJe beho tkj e/ T[j s;tho dk<br />

g{ok gqGkt pdb fdzdh. fszB vkJhw?BFBK tkb/ irs B{z ekr} T[go d' vkJhw?BFBK ftu<br />

fet/I Ykb d/Dk j?, T[j ikD rJh ;h. fizBk tX s'I tX f;yk ;edk ;K, f;ybkJh fdZsh.<br />

cotoh ftu pzp/, fdZbh j' e/ bkj"o g[Zi/ s/ Gok dh jt/bh ftu oj/. gfjbh gsBh<br />

d/ pZfunK ftueko ikfJdkd dk tZvk fjZ;k tzv fdZsk. wihm/ ns/ bkj"o ftub/ xo gfjb/<br />

pZfunK dh tzv ftu nkT[D fgS'I y[d bJh fFwb/ 2500 tor ri ftubk pzrbk yohfdnk.<br />

w/oh B/ fJ; xo B{z :'oghnB fvT{eK tKr ehwsh ;kwkB Bkb ;ikfJnk. S'Nh fJzdok dh<br />

o[uh ;zrhs tb tXh s/ T[;B/ Bku f;yDk F[o{ ehsk.<br />

1921 d/ ;kb fFwb/ fJe i[nkB fJNkbhnB p[ZssqkF nk frnk s/ F/ofrb gfotko<br />

e'b nkT[D ikD j' frnk. w/oh dh fJskbth GkFk ftu wjkos ;h, ibdh d'tK ftu fJFe<br />

j' frnk. p[ssqkF d/ phth pZu/ cb'o?I; Ffjo ftu ;B, d'tK B/ ;bkj pDkJh fe pZuhnK B[z<br />

;BksBh fJskbth ebk ns/ GkFk dh Mbe fdykT[D bJh cb'o?I; dk r/Vk bkfJnk ikt/.<br />

fJj fJe soQk dh o[wKfNe ;kiF ;h. gfjbK i[nkB frnk pkd ftu w/oh nkgDhnK XhnK<br />

;w/s cb'o?I; ubh rJh. iBtoh 1924, nzfwqsk ;Ksk n?Bz;hnkNk ;e{b ftu dkyb eotk<br />

fdZsh. e[Vh B{z ;e{b dk ;ys o'wB e?E'fbe }kpsk g;zd BjhI ;h. wK dk fynkb ;h fe<br />

cb'o?I; Ffjo dk tksktoD T[;B{z fJNkbhnB nkoN d/ B/V/ b? ikJ/rk. fiE'I sZe wK dk t;<br />

uZfbnk, Xkofwe ftZfdnk d/Dh ukjh, fJE'I sZe fe S'Nh T[wo/ pgfs;wk th fdZsk go d'tK<br />

e[VhnK dh Xkofwe fposh BjhI pD ;eh. nzfwqsk wzBdh j? fe cb'o?I; dh ;zfygs :ksok B/<br />

T[; T[go fJNkbhnB n;o SZfvnk. T[j ew}'o i}pksh fe;w dh Gkosh F?bh ;[ZN d/D dh<br />

118


fJS[Ze ;h go fJE/ :'og tor/ T[;skd nrtkJh eoB bJh BjhI ;B, Bk ;zs[fbs dkd fwb/,<br />

Bk f;jstzd nkb'uBk. ;e{b'I fBebD tk;s/ BzrhnK s;thoK pDkT[DhnK F[o{ eo fdZshnK.<br />

S/sh jh wK d/ fJFe dk G'r g? frnk sK nzfwqsk B{z ;e{b'I jNk fbnk. nzfwqsk B/ fbfynk<br />

- gfjb'I sK w?I cb'o?I; d/ wkj"b B{z Bcos eodh ojh go j[D gsk brd? fe w/o/ T[s/ fJE'I<br />

d/ ;EkJh n;o gJ/. o?B/;K dhnK feosK fdb T[go iw rJhnK fiBQK B/ fuo pkd g?fo;<br />

ftu ozr fdykfJnk. edh edh w?B{z cyo j[zdk fe w?I fJNkbhnB wk;No} ftu'I jK, T[BQK dh<br />

jh ;zskB jK.<br />

cb'o?I; s'I tkg; nkJh sK wkfgnK B/ ;bkj eoe/ fFwb/ d/ tXhnk Jh;kJh ;e{b<br />

ftu dkyb eotk fdZsh. fit/I pkeh pZu/ ftXhts sohe/ Bkb gVQd/ jB, fJ;/ soQK nzfwqsk<br />

gVQ/. g/IfNzr s/ ;zrhs xo nk e/ ftjb/ tes f;Zy/. T[j ebk; d/ pzXB ftu feE/ pzBhQH ik<br />

;edh ;h< ;e{b ftu n?bkB eo fdZsk - w?I Bk;se jK, Bk oZp ftu :ehB, Bk Xow<br />

ftu. u[e' nkgDh pkJhpb. fes/ pkeh pZu/ Bk ftrV ikD, gqpzXeK B/ fFwb/ dh ih;; n?Iv<br />

w/oh ekBt?IN ftu'I th nkgj[do/ ;[Gkn ekoB ;e{b'I eZY fdZsh sK w"i pD rJh, e/tb<br />

vokfJzr iK fgnkB', p; d' ezw eodh. wkfgnK B/ xo fNT{NoK okjhI gVQkJh eokT[Dh ikoh<br />

oZyh.<br />

nzfwqsk dh wK B/ c?;bk ;[Dk fdZsk fe pZfunK dk GftZy, gVQkJh fbykJh pj[s fXnkB<br />

wzrdh j?. gfotoF tk;s/ gzikp :'r EK BjhI. ;kok gfotko fco jzroh tZb s[o fgnk. wK<br />

dk d{ik c?;bk fJj ;h fe j[D fgzv ftu BjhI, p[vkg?;N Ffjo ftu t;Dk j?. nkfyo<br />

;fGne ;z;ko dk eko ftjko th sK f;ykDk j?. T[j fgnkB'-tkdB dh F"ehB ;h. T[;B/<br />

nzfwqsk B{z th fgnkB'-tkdB f;ykfJnk. edh wK dh fJZSk ojh ;h fe fgnkB'-tkdB dh ;Nko<br />

pD ;eK. jkbks B/ ;kE BjhI fdZsk. j[D T[j nkgDh Xh B{z fgnkB' ;Nko pDkJ/rh. S'Nh<br />

fJzdok th f;ZyD bZrh. d'tK dh gqfsGk s'I wkg/ ;zs[FN ;B, T[BQK B{z gsk ;h fe fi; y/so<br />

ftu fJj e[VhnK edw oZy<strong>Dr</strong>hnK T[E/ :ehBB F[jos jkf;b eoBrhnK.fJj e[VhnK tZvhnK<br />

j' e/ fezBhnK tZvhnK T[bMDK, w[;hpsK yVQhnK eoBrhnK, fJ;dk fe;/ B{z eh gsk ;h<<br />

fJBQK fdBK ftu fgsk T[wokT[ f;zx F/ofrb B/ cko;h FkfJo T[wo yZ:kw dh eftsk<br />

B{z nzro/}h ftu nB[tkd eoBk F[o{ eo fdZsk. nzfwqsk fgsk dhnK rZbK ;[Ddh, nB[tkd<br />

gVQdh. yZ:kw dh y[wkoh dh ozrs T[; dhnK g/IfNzr} ftu T[soB bZr gJh. fJ; ntXh<br />

ftu ehshnk g/IfNzr} pkehnK s'I tZyohnK jB.<br />

rowhnK fFwb/ fpskT[Id/ s/ ;odhnK ftu gfotko r'oyg[o B/V/ ;okfJnk fgzv d/<br />

ckow jkT{; ik g[idk. fJE/ nkT{N v'o g/IfNzr} ftu nzfwqsk B/ g{oB g/Iv{ :{HghH ebuo<br />

fufsqnk j?. n"osK T[;dk nkyk wzB e/ wkvb pDB bJh xzfNnK pZXh T[;d/ ;kjwD/ p?mhnK<br />

ofjzdhnK. p/Fe dZyD sZe ik nkJh ;h go r'oyg[o, fFwbk ns/ wihmk T[;dh B}o d/<br />

e/Ido ftu oj/.<br />

pkoK ;kb dh nzfwqsk B/ rtKY ftu s/oK ;kb dh e[Vh dk ftnkj d/fynk, gsh<br />

gzikj ;kb dk ;h fi; dhnK fszB gsBhnK gfjbK th ;B. e[Vh d/ ehwsh }/to ns/ r}p<br />

d/ eZgV/ gfjB/ j'J/, fJ; jko fFzrko ftu r[Zvh tKr, ;fjwh yb'sh, fJB/ tZv/ fJeZm ftu<br />

p/t;, bkuko, e[opkBh bJh fsnko. fJ; fdqF B/ T[; T[go Gkosh n"os dh bkukoh B/<br />

v{zxk }yw ehsk, ;sjh Gkte jwdodh BjhI, gZek dkr. T[;dhnK ;kohnK g/IfNzr} ftu<br />

n"osK T[dk; jB. ykw'F ofj e/ }[bw MZbD tkbhnK n"osK. T[;dhnK xVhnK n"osK GhV<br />

ftu r[nkuhnK j'JhnK jB, dph j'Jh fjz;k, nZyK okjhI gqrN fd;dh j?, fe;/ EK n"os S[o/<br />

Bkb y[de[Fh d/ :sB ftu j?.<br />

i[nkB j'D T[gozs T[;dh o'wKfNe yZ[bQ y/v fJ; fgS'eV dk T[gGkte, BkdkB<br />

gqsheow j?. prkts i/ ;koEe f;ZfNnK tZb BjhI s[oh sK ftnkge spkjh s'I fJbktk eh<br />

jk;b j'Dk j?< fJ; Bkb fwbdh i[bdh prkts nzfwqsk gqhsw B/ th ehsh ;h. nzfwqsk gqhsw<br />

dk ;P?eEB j? - fit/I ezioK e'b ekch ;kok j[Bo j[zdk j?, T[t/I, n;hI fijV/ ebkeko jK,<br />

;kv/ e'b ekch ;kok ezioykBk j?.<br />

119


ftnkj sK eotk fbnk go w/oh n?IN'fBN, F/ofrb Bkb y[F BjhI, xo ftu eb/;<br />

j[zdk, w/oh y[de[Fh dhnK XwehnK fdzdh, fgsk izrb ftu ik e/ ;fBnk; b?D dh d[jkJh<br />

fdzdk. fJ; wkj"b dk n;o pkbwB T[go Skg SZv/rk jh. fJe g/IfNzr nfijh j? fi; ftu<br />

r[;?b n"os, wod T[go fJT[I M[eh j'Jh j? fit/I S[ok wkoB bJh T[sko{ j't/.<br />

Gkosh e{NBhshtkB phHe/H Bfjo{ dh gsBh c'oh, jzroh dh ;h. fJBQK dh fojkfJF<br />

fFwb/ ftu ;h. c'oh B{z F/ofrZbK xo fpskJhnK e[M jzr/ohnB FkwK 96 ;kb dh T[wo ftu<br />

th :kd jB, dZ;dh j? - w/oh n?IN'fBN B{z fJj g;zd BjhI ;h fe c'oh fjzd[;skBh pD ikt/.<br />

nr;s 1936 B{z c'oh B{z ys fby e/ w/oh B/ nkyo ftu jzroh dk b'erhs fbfynk fi;dk<br />

noE j?-<br />

U jzr/ohnB, nkgD/ tsB Bkb tck eoBk,<br />

s/ok d/; nZi s/ok gzx{Vk, s/ok d/; eZbQ B{z s/oh epo.<br />

iBw tes okyk, w"s tes oytkbk, U jzr/ohnB.<br />

Xosh T[go j'o fes/ s/oh EK BjhI U jzr/ohnB.<br />

c'oh d;dh j? fe F/ofrb dk xo fJzu fJzu jzr/ohnB ;h, ykD ghD s'I b? e/<br />

ofjD ;fjD gfjBD sZe ;G e[M. w/oh B/ ;koh T[wo Gkosh fbpk; BjhI gfjfBnK.<br />

i{B 1924 s'I ngq?b 1929 sZe gfotko fFwb/ fojk. wK B/ 1927 ftu Gkos dk N{o<br />

bkT[D dk c?;bk ehsk, nzfwqsk s/oK ;kb dh s/ fJzdok pkoK ;kbK dh ;h. F/ofrb ;okfJnk<br />

nkgD/ ckow ftu fojk s/ fszB iDhnK pBko;, ebeZsk s/ dkoihfbzr bJh s[ohnK, tkg;h<br />

byBT{ ftu'I j't/rh. fJj ;kb Gkos doFB s'I fJbktk fJe j'o ekoB ;dek th nzfwqsk<br />

bJh :kdrkoh j' frnk.<br />

jzroh s'I nzfwqsk dk fJe wkwk fJoftB p?eN/, F/ofrbK B[z 1927 ftu fwbD<br />

nkfJnk. p?eN/ B/ fsZps ns/ bZdky sZe 1500 feb'whNo gjkVh :ksok ehsh. F"e ti'I g/INo<br />

;h go T[;dh gqf;Xh Gkosh ;z;feqsh d/ wkfjo ti'I j'Jh. pZuhnK B{z T[j iBw s'I jh ikDdk<br />

;h, T[wokT[ f;zx Bkb th d';sh j' rJh feT[Ife gVQB d/ dkfJfonK ftu ;KM ;h. T[j<br />

Gkos ftu fszB ;kb fojk. T[;B/ fbfynk - Gkos nkgDh ;BksBh gozgok s/ ;z;feqsh GZ[b<br />

e/ fJj ;'uD bZrk j? fe gZSw dh ebk F'qwDh j?. gVQ/ fby/ Gkosh g{op dh w{b nkswk<br />

s'I d{o ik oj/ jB s/ gZSw dk e{Vk eoeN co'b oj/ jB. e'Jh d/;h pzdk i/ g[okDhnK<br />

fjzd{ g/IfNzr} iK pZ[ssqkFh s'I e[M jk;b eoB dk :sB eodk j? sK T[; B{z B}onzdk} eo<br />

fdzd/ jB. gZSw d/ d{i/ shi/ doi/ d/ j'S/ ebkekoK dh T[;sfs j' ojh j?, ;BwkB/ ik oj/<br />

jB. T[;B/ jzroh tk;hnK B{z owkfJD, wjKGkos ns/ ekw;{so s'I ikD{ eotkfJnk. fj;Noh<br />

nkc fJzvhnB nkoN T[;dk Fkjeko j? i' T[;dh w"s d/ ;kb 1963 ftu Skfgnk s/ fco<br />

iowB ftu nB[tkd j' e/ Sfgnk. T[;B/ ;kps ehsk fe Gkosh nkoN ;d?t fiT[Idk fojk,<br />

fJ;bkfwe nkoN dk n;o ep{fbnk, ewkb fJj fe fiBQK EktK T[go w[rb je{ws edh<br />

BjhI ojh, T[E/ d/ fjzd{ ebkekoK B/ th fJ;bkfwe nkoN d/ T[sw gqGkt rqfjD ehs/. fJjh<br />

fJ;d/ fiT{Id/ ofjD dk G/d j?.<br />

fFwb/ ofjzfdnK T[;B/ nzfwqsk B{z jzr/ohnB nkoN d/ ebk;heb r[o dZ;/. ;kjwD/<br />

wkvb fpmk e/ fet/I g/IN eohdk j?, gfjb/ d"o ftu nzfwqsk B/ p?eN/ s'I jh f;Zfynk, xo/b{<br />

B"eoK B"eokDhnK B{z fpmk e/ g/IN eodh. T[; B{z wfj;{; j'fJnk fit/I nzfwqsk ftu n;kXkoD<br />

ebk Gzvko j?. T[j y[d ebkeko ;h, uzr/ ;e{bK ftu'I f;ydk fojk go id'I nfj;k; j'fJnk<br />

fe u'Nh s/ BjhI g[Zi ;e/rk sK j'o eko'pko eoB bZr fgnk feT[Ife T[;B{z dofwnkBk nkoN<br />

g;zd BjhI ;h. T[;B{z bZrk fiE/ T[j BjhI g[Zi ;fenk, nzfwqsk g[Zi/rh, T[j ;z;ko dhnK pkJh<br />

GkFktK p'b b?Idk ;h. fsZpfsB fJzv'b'ih ftu T[j Bkwto ;ekbo ti'I ikfDnk iKdk j?. T[j<br />

wkfgnK B{z fJ; rZb tk;s/ o}kwzd eoB ftu ekw:kp j' frnk fe nzfwqsk B{z g?fo; dh<br />

}o{os j?. T[j g?fo; d/ nB/e ebkekoK ns/ toeFkgK s'I ikD{ ;h fJ; eoe/ e'Jh w[Feb<br />

BjhI nkT[D dJ/rk. T[wokT[ f;zx B{z fsnko eoB ftu pVh w[Feb nkJh. T[j fbydk j? -<br />

w/oh Bkb g?fo; ikD tk;s/ w?I wzB sK frnk, tZYh o{j T[Xo w{zj eoB bJh fsnko BjhI<br />

120


;h. jzroh ftu nZm ;kb dk pBtk; eZN sK nkfJnK, j'o eh ukjhd?< fJ; pBtk; B/ i'<br />

i' ;pe f;ykJ/, e"V/ ;B. Go/ wB Bkb w?I nkgDhnK feskpK dk p?r u[e e/ s[o fgnk, fJj<br />

;'u e/ fe E'VQk ;wK eFN j'o jB. go fJj ;wK bzwk j' e/ gzi ;kb sZe c?b frnk,<br />

fgS'I w/ok Gok ns/ g[okD/ fwZso ;G ;dk bJh ftSV rJ/.<br />

T[BQK fdBK ftu fJj nuzG/iBe c?;bk ;h, Xh dh gVQkJh, gVQkJh ekjB{z, nkoN dh<br />

No/fBzr tk;s/ ;kok NZpo T[ZiV e/ bzw/ ;w/I bJh d{i/ d/; ftu gotk; eo bt/. ;kb<br />

1929, ;w[zdo ftu fmbQ gJ/. ;'bK ;kb dh nzfwqsk g?fo;, nkgD/ ftFt Go d/ ;G ebkekoK<br />

d/ wZe/ ftu g[Zi rJh fiE/ T[j e[Zb tes nkoN ftu fpskJ/rh. B;bK, XowK, ;kfjs, e'wb<br />

ebktK dk nkdkB gqdkB j't/rk, nkgD/ nkg B{z gqrN eoB d/ w"e/ fwb<strong>Dr</strong>/. ihtB dh g{oB<br />

;[szsosk w"i{d.rowhnK ftu g?fo; g[Zi rJ/, g'qc?;o gho t/b?IN B/ nkgD/ gqf;ZX ;e{b ro? Iv<br />

Fkwhno ftu y[Fh Bkb dkyb eo bJh. nzfwqsk dh T[wo 16 ;kb ;h. fJE/ T[;B/ wBZ[yh<br />

;oho dh pDso f;Zyh. fJE/ T[;B{z f;ybkJh d"okB ng?Iv/;kJhN; dh sebhc ftu'I bzxDk<br />

fgnk. nkgq/FB ;cb j' frnk sK w[V ezw f;ZyD bZrh.<br />

fJ; s'I th tZv/ ;e{b Jheb B?FB/b ftu dkyb j' rJh fiE/ dk T[;skd b{;hnB<br />

f;w'B ;h. f;w'B T[so gqGkttkdh ebkekoK ftu f;ow"o ;h. J/Bh xZN T[wo dh e[Vh B{z<br />

dkyb BjhI eodk j[zdk ;h go gqfsGk d/y e/ nkfrnk d/ fdZsh. nzfwqsk dZ;dh j[zdh -<br />

gVQkT[Idk sK T[j j? Jh BhI ;h. T[j e[M ;[Mkn d/ e/ ;kB{z ;'uD tk;s/ ebgBk eoB tk;s/<br />

T[sFkfjs eodk, ;kv/ seBheh B[e; d{o eo fdzdk. fiBQK f;yKdo{nK ftu Bt/I fpzpK dh<br />

f;oiDk j[zdh T[BQK B{z oZi e/ dkd fdzdk. nkydk - ozr, o{g, fynkb, dh nkswk ;kdrh j?.<br />

wK pVk }'o bkT[Idh fe nzfwqsk B{z g?fo; dh jkJh ckJh ;';kfJNh fdykJ/, T[g/ok fdykJ/,<br />

fEJ/No fdykJ/, b'e d/yD fe g{op dh Fkj}kdh fezBh ;[jDh j?, T[;dh fezBh uzrh gfotoF<br />

j' ojh j?, d/y e/ e'Jh ykBdkBh w[zvk fJ; dk jZE wzr bt/. go nzfwqsk dk T[E/ ;kj<br />

x[Ndk, ;G B{z SZv e/ nkgDh toeFkg ftu d"V nkT[Idh. g/IN eoB bJh T[;B{z jkJh<br />

;';kfJNh BjhI ukjhdh, T[j nkw ihtB fdykJ/rh, ;kdk ihtB. g?fo; dhnK nkoN r?bohnK<br />

ftu ik e/ th T[j Gkosh nkoN ;kjwD/ yb' iKdh, T[jh T[;B{z ft;wkfds eodk, Gkosh<br />

nkoN dh T[swsk dk gsk T[;B{z g?fo; ftu bZrk. fejk eodh - Gkosh ebk dh fJe<br />

fuZgo ;ko/ o?B/;K s'I tXhe ehwsh j?, tXhe t}Bdko.<br />

T[wokT[ f;zx ;z;feqs, cb;ck ns/ cko;h gVQdk ofjzdk. w/oh xo dh ;iktN tk;s/<br />

jo wfjzrh uh} yohddh. T[j nkgDh nwhoh dh B[wkfJF bkJ/rh, ukj, fvBo gkoNhnK<br />

dJ/rh, nfijk eofdnK nkgDhnK XhnK bJh nwho}kdk bZG/rh. pj[s E'VQ/ ;w/I ftu nzfwqsk<br />

dh co?Iu tXhnk j' rJh.<br />

wK T[;B{z gkoNhnK s/ fbikDk ukj[zdh go nzfwqsk B/ fJBeko eo fdZsk. T[j ftjbk<br />

tes nkgD/ jwT[wo f;yKdo{nK Bkb ekch jkT{; ikDk g;zd eodh. pkdb/no T[;dk<br />

g;zdhdk eth ;h fi; B/ fbfynk, **g?fo; v[Zfpnk j'fJnk j?, ;sfj s'I T[go E'VQk fdykJh<br />

fdzdk j?, pj[sk v[Zfpnk j'fJnk j?, nfdqFN j?.**<br />

j?Boh wsh;h 1894 d/ g?fo; pko/ fbydk j? - szr rbhnK ftu b'eK dh GhV,<br />

euok, oZdh yohdD tkb/, g[okD/ eZgV/ t/uD tkb/, uke{ fsZy/ eoB tkb/, e[Zs/ w[zBD tkb/,<br />

wZShnK t/uD tkb/, fgzifonK ftu pzd gzSh t/uD tkb/, p{j/ pkohnK dhnK u{bK mhe eoB<br />

tkb/, T[BQK dhnK fGzB fGzB ntk}K, ;kjwD/ dfonk ftu nDfrDs feFshnK d/ pkdtkB,<br />

;hNhnK, fJziDK dhnK ntk}K, eo/BK d[nkok ;kwkB bZdD ns/ T[skoB dhnK ntk}K HHH fJj<br />

j? g?fo; Ffjo.<br />

nkgDh BkBh B{z Bzrh Sksh tkbh n"os dh g/IfNzr G/ifdnK fbfynk - d'jsh tb'I<br />

fgnkoh BkBh B{z ;bkw s/ fJj s[jck. fgnkoh BkBh, nc;'; j? tXhnk g/IfNzr BjhI G/i<br />

;edh feT[Ife tXhnk tXhnk B[wkfJF tk;s/ oZy bJhnK jB.<br />

:{gh d/ okik Btkp nbh dk g[Zso :{;c ykB g?fo; d/ d"o/ s/ ;h. fJj nwho}kdk<br />

;[jDk pj[s ;h. wK B/ ;'funk, nzfwqsk tk;s/ fJj tXhnk oj/. fJBQK dh w[bkeks eotk<br />

fdZsh. fJBQK w[bkeksK pkd wzrDh j' rJh.fJBQK w[bkeksK ;dek nzfwqsk roGtsh j' rJh.<br />

121


fJbki tk;s/ fteNo e'b ubh rJh. fteNo B/ roGgks ehsk. nkgDh G?D B{z ys fbfynk<br />

- fJj ;G e[M wK ekoB j'fJnk. fJNkbhnB pZ[ssqkF t/b/ th w/ok pjkBk pDkfJnk frnk<br />

;h, j[D c/o nkgDhnK fJSktK dh g{osh tk;s/ w/oh pbh fdZsh ik ojh j?. wK B{z ys<br />

fbfynk - :{;c GbkwkD; BjhI j?. T[j eJh e[VhnK Bkb ghxK M{N foj?. w[;bwkB Bkb<br />

ftnkj eotkT[D d/ eh B[e;kB B/ w?B{z BjhI ;h gsk, gkgk B/ dZf;n?. w/o/ fgS'I d{ih Bkb s/<br />

d{ih fgS'I shih Bkb, T[j uko ftnkj eotk ;ed?. ekB{zB w/oh e'Jh wZdd BjhI eo/rk.<br />

nkgD/ pko/ c?;bk w?I fe;/ B{z BjhI eoB fdnKrh.<br />

fJe fdB g?fo; d/ fEJ/No ghrkb ftubh B[wkfJF d/yD rJ/. fJe ewo/ ftu<br />

oftzdoBkE N?r'o dhnK g/IfNzr} dh B[wkfJF bZrh j'Jh ;h. N?r'o dhnK g/IfNzr} d/y e/<br />

T[wokU f;zx B/ fejk - fJj f;nkDk fpnkDk pzdk th wkvoB nkoN eo foj?, j?okBh j'Jh.<br />

nzfwqsk B/ fejk - fJjdhnK vokfJzr} fJjdhnK eftsktK Bkb'I tXhnk B/. nzfwqsk B/ wkfgnK<br />

B{z efj fdZsk - w/oh g?fo; dh f;ybkJh ysw. j[D Gkos uZbhJ/. wkg/ Gkos tkg;h d/ jZe<br />

ftu BjhI ;B. T[BQK B{z nkgDh e[Vh dhnK o'wKfNe ejkDhnK dk gsk ;h.T[wokT[ f;zx B{z<br />

brdk fJj fjzd[;skB ftu ojh sK ykBdkB B{z ebzfes eo/rh, x'o pdBkwh j'J/rh. fJE/ i'<br />

eodh j?, fJ;dk T[E/ fe;/ B{z eh gsk. fgsk B/ BKj eo fdsh sK ys fbfynk - ;kv/ Bkb<br />

fgnko dh EK s[jkB{z nkgDh ykBdkBh FkB tX ehwsh brdh j? fgsk ih. w?I d[okukoB BjhI<br />

jK. w?I fJybke s'I froh j'Jh BjhI jK. w/oh fJ; rZb B{z xZN b'e ;wM<strong>Dr</strong>/. nkgD/<br />

ebkswe ftek; ekoB w?I Gkos ikD dh fJS[Ze jK, w?B{z s[jkvh j";bk nc}kJh dh b'V j?.<br />

s[jkvk fynkb rbs j? fe Gkos B{z w?I BjhI ikDdh, Bk ikD ;edh jK. fgsk ih w?I Gkos<br />

B{z ikDdh jK, j'o ikD iktKrh. fi; t;s{ dh w?B{z b'V j?, T[j :'og ftu BjhI j?. w/oh<br />

fJE'I dh ebk e/tb nekdfwe j?, w[odk. Gkos fJ; ftu ikB gk dJ/rk. Gkos d/ g/Iv{<br />

b'eK dk nBzs nksw-;wogD, g{oB ftFtk;, g{oB Xhoi, T[BQK dh pd;{osh ftu wjkB<br />

y{p;{osh, gZSw ftub/ ;;s/ Bebh i}p/ s'I w[es jB fjzd[;skBh.<br />

g?fo; ftu T[;dh F[jos ;[D e/ wkg/ y[F j[zd/ go T[BQK B{z eh gsk ;h nzfwqsk Gkos<br />

B{z nkgDh e?Bt; dk e/Ido wzB u[Zeh j?, fjzd[;skB ftu ofjzfdnK T[;B{z brdk j[zdk fit/I<br />

T[j gZSw dh Xh j?", ;G nfj;k; gZSwh. g?fo; ftu T[bN j'fJnk, T[j g{oh d/;h j' rJh.<br />

T[;B/ fbfynk - 1933 ftu Gkos B/ w?B{z u[c/foT[I x/o fbnk. w?I tkg; nkT[D bJh sVgD<br />

bZrh. T[;d/ T[;skd f;w'B B/ fejk - fJzB/ o"FB fdwkr dh ebkeko B{z G/iD dk fdb sK<br />

BjhI eodk go w?B{z gsk j?, g?fo; d/ Bho; ;b/Nh wkj"b ftu fJj ysw j' ikJ/rh, fJ; d/<br />

ozrK B{z Gkosh X[ZgK ukjhdhnK jB. Btzpo 1934 ftu uZb/ s/ d;zpo ftu tkg; nk rJ/.<br />

1931 s'I 1935 d/ ;w/I d"okB nzfwqsk B/ fijV/ ys fteNo B{z fby/ T[j fwb rJ/ jB, Bhb/<br />

ghb/ ekr}K T[go ekbh f;nkjh tosh j?.<br />

wkou 1931 - s{z n?Bk uzrk s/ fJwkBdko j?I fe w?I s/o/ ekpb BjhI jK. nkofN;N d/<br />

s"o s/ w?I mhe jK, ftnesh d/ s"o s/ BfyZX. w/o/ nkouD ftu pj[s ykwhnK jB. i' rZb<br />

uzrh j? T[j fJj fe w?B{z nkgDhnK ykwhnK dk gsk j?.<br />

wJh 1933 - w?B{z nekdwh dk n;kXkoD w?Ipo u[D fbnk frn?. fJ;dk ckfJdk fJj<br />

j't/rk fe iZiK B{z fdykJ/ pr?o nkgDh wBwo}h d/ s"o s/ d' fuZso w?I B[wkfJF ftu oZy<br />

;eKrh. fijVhnK g/IfNzr} w?B{z ;G s'I tXhnk bZrdhnK B/, iZi T[BQK B{z oZd eo fdzd/ B/. w? I<br />

pD/ pDkJ/ co/w u'I pkjo fBeb e/ g/IN eoKrh sK e[M FkBdko j' ;ed?. nrb/ ;kb w/oh<br />

wo}h d/ fijV/ fuso j'<strong>Dr</strong>/, T[BQK dh o{go/yk w?I wB ftu pDk bJh j?.<br />

nr;s 1933 - nZr/ Bkb'I w/o/ j[Bo ftu fByko nkfJnk. w?B{z nkgDk s/ nkgDh<br />

ouBk dk gsk j?, fJj w{v-nkXkfos BjhI. edh edh fJj fynkb w?B{z gkrb eo fdzdk j?<br />

fe eh ;kT{ j' e/ poZF ubkfJnk ik ;ed?< w?I pr?o fe;/ i}p/ d/ g/IN eo ojh jK go<br />

fJj y"cBke j?, ;'udh jK fpBK skesto i}p/ d/ s;tho ;'jDh fet/I pD/rh< i}pk s/<br />

;wogD. i/ FZe w"i{d jB sK ;wogD fet/I j' ;edk j? < w? I ftFtk; Bkb g/IN eoK fe<br />

FZe Bkb< fiBQK B{z gsk BjhI j[zdk feXo ikDk j? T[j th fes/ Bk fes/ gj[zu iKd/ jB. w?B{z<br />

brd? w?I tZvh spdhbh d/ s{ckB ;kjwD/ yb'sh jK.<br />

122


nes{po 1933- w/oh w[Ybh gqfsGk tkg; nk ojh j?. jo tes w?I u[okj/ ftu c;<br />

iKdh jK, ;wZf;nk B?fse j?, p"fXe j? iK fi;wkBh, w?B{z d't/I gk;/ ;kc fd; oj/ jB.<br />

gqtkfBs edoK ehwsK BjhI uZbdhnK. yzv fe;/ B{z fwZmh bZrdh j? fe;/ B{z e"Vh. nBzs ;Zu<br />

eh jB w?B{z BjhI gsk. pE/ohnK o[wKfNe rZbK ;[D bJhnK, fit/I B/eh T[j j? id'I s[;hI fe;/<br />

tk;s/ nkgD/ fjZsK dk fsnkr eod/ j', pdh T[j j? id'I s[;hI nkgD/ fjsK dh gqkgsh bJh<br />

d{finK B{z e[opkB eo fdzd/ j'. w/o/ nkb/ d[nkb/ nfijk T[bfMnk j'fJnk ;z;ko j? fijVk<br />

B/eh s/ pdh d/ oZ;/ ftu B{fVnk BjhI ik ;edk. ;wZf;nk dk e'Jh jZb BjhI fJ; eoe/<br />

p/u?Bh ;[Gkfte j?. p/u?Bh dk fBozso fFeko j[zdh jK. w?B{z gs? i/ w?I o' gtK sK p/u?Bh jN<br />

iKdh j?. w?I nkgD/ nkg B{z fejk - o'. w?I o' gJh. d/o sZe o'Jh. fco fejk - u[Zg eo.<br />

u[Zg eoe/ poZF u[Zfenk s/ g/IN eoB bZrh. d/o oks sZe g/IN eodh ofjzdh jK.<br />

- ftZfdnk wkbh dk ezw eodh j?, i' s[jkv/ Bkb ;fjws BjhI, T[;B{z BdhB tKr<br />

g[ZN e/ pkjo ;[ZN fdU. ftZfdnk w[YbhnK ykfjFK B{z iV'I g[ZND dk j";bk fdzdh j? feT[Ife<br />

fJj gF{ fposhnK jB. nkgDk c?;bk nkg eoBk mhe j[zd?. nkgDk c?;bk eoe/ nkfyo c/bQ<br />

j' ikU sK th ;cb j' feT[Ife c?;bk fe;/ dk BjhI s[jkvk ;h. nkgDk c?;bk nkg eoBk<br />

;cb j'D dk w[Ybk n?bkB j?. j'oK d/ c?;b/ T[go f;o ;[ ZN e/ ezw eoB tkb/ gF{ jB.<br />

fFwbk 1935- :'og dh mzY ns/ ;b/Nh ozr s'I w?I szr nk rJh ;K. fJE/ jo/e<br />

uh} e[dosh j?. :'og ftu w?I ;cb BjhI j' ;edh, fJ;d/ ozr w/o/ ;[Gkn Bkb po BjhI<br />

w/ud/. :'og d/ ozr ghb/ B/, jo uh} ghbh. :'oghBK s/ GkoshnK d/ ozr sK tZy tZy jB<br />

jh, fJBQK d/ goSkt/I th nZv nZv ozr d/ B/, X[Zg jo/e t;s{ dh F/v pdbdh j?. r'o/ dk<br />

goSktK Bhbk-ikwDh j? s/ Gkosh dk ;[Bfjoh-jok. w/ok goSktK ghbk j?. tkB rkr B{z<br />

fe;/ B/ dZf;nk ;h fe d/tfsnK dk wBg;zd ozr ghbk j?.<br />

fBT{:koe dk c'N'rqkco fouov n?t/d' e?wo/ Bkb nfdqFN xNBktK cVdk j[zdk, fejk<br />

eodk - fi; s'I s[;hI godk BjhI jNk ;ed/, w?I pr?o godk jNkJ/ dZ; ;edk jK s/ fdyk<br />

;edk jK god/ fgS/ eh j?. fJ; dh T[dkjoB 1957 ftu fyZuh T[;dh wkofbB wBo' dh<br />

s;tho j?. jkbht[Zv dh BkfJek wBo' T[;d/ ;N{vhU ftu nkJh, BZuh, rhs rkfJnk, o[wK;<br />

ehsk, ;G e[M s'I pkd EZe e/ fJe gk;/ p?m rJh, T[dk; HHH feT[Ife eoB bJh e[M j'o<br />

pkeh pfunk BjhI. fJ; tes n?t/d' B/ c''N' efbZe ehsh. c'N' ftu'I T[;dh ;[zdosk, uzubsk,<br />

ekw[esk s/ ;EkJh d[y fdZ; fojk j?. E'VQ/ ;kbK pkd id' wBo' dh w"s dh ypo nkJh, fJj<br />

c'N' bZyK dh frDsh ftu fteh. T[;d/ fujo/ T[go c'N'rqkco B/ w"s cV oZyh j?. c'N'rqkco<br />

B/ T[j fSD cV fbnk fijVk j'oK B{z BjhI fdf;nk. c'N'rqkco B/ fejk - wBo' Bkw dh<br />

e'Jh n"os fe;/ B{z fet/I gqGkfts eo ;edh j?< wBo' nkgD/ nkg ftu'I fJe wofbB xVdh<br />

s/ g/F eodh, fJj xVh rJh g/Fekoh doFeK B{z X{j gkT[Idh.<br />

Ubhto r'bv;fwZE (1728-74) nB[;ko fBgz[B n?eNo T[j j[zdk j? fijVk ;N/i T[go<br />

n;bh, ;kdk, fdbfyutK s/ e[dosh bZr/, ;N/i'I j/mK nk e/ p/FZe fJT[I bZr/ fit/I n?efNzr<br />

eoB bZrk j't/.<br />

:{B?;e' dk w[bk}w pbd{B YhIrok F/ofrbK d/ xo g?fo; ne;o nkT[Idk iKdk ;h,<br />

dZ;dk j? fe nzfwqsk d/ g;zdhdk b/ye dk;s't;eh s/ Nkw; wkB ;B. YhIrok s'b;s'Jh dh<br />

f;cs eodk, d'tK ftu uouk j[zdh sK nzfwqsk nkydh - dk;s't;eh ;[gohw j? feT[Ife T[j<br />

nDEe :ksoh j?, nkoN gqsh JhwkBdko. p[okJh dh FowBke sbyh ekoB th fEVedk Bk,<br />

S[gkT[Idk Bk, ihtB ftu'I B/ehnK sbkFD dh T[;B{z }o{os BjhI ;h brdh. Nkb;NkfJ T[d'I<br />

sZe T[Zsw ebkeko ;h id'I sZe T[;B/ Jh;kJh wZs dh gftZsosk ns/ nfjz;k d/ jZe ftu<br />

gquko F[o{ BjhI ehsk ;h. T[;dk wkBt fjsekoh ns/ Xowh w[y"Nk ysoBke ;h. fijV/<br />

dk;s't;eh B{z wkoBk ukj[zd/ jB T[j s'b;s'Jh B{z e[jkV/ tKr T[; fto[ZX ubkT[Id/ jB.<br />

1934 d/ nyho ftu id'I T[j Gkos nkJh sK fFwb/ wkfgnK e'b ofjD dh EK<br />

wihmhnk jkT{;, wfjb tor/ nkgD/ iZdh xo ftu nzfwqs;o ubh rJh. T[E/ ;ko/ foFs/dko<br />

fwbD nkT[Id/ iKd/ ofjzd/. nzfwqsk XVkXV T[BQK d/ fuZso pDkT[Idh. T[;B/ gZSwh fbpk; dk<br />

g{oB fsnkr eoe/ ;kVQh gfjBDh F[o{ ehsh. wK B/ fFwb/ s'I e[M ;tkNo io;hnK G/i/<br />

123


fijBK d/ ozr, fv}kJhB, p[Dsh Gkosh BjhI ;h. T[;B/ tkg; G/ifdnk fbfynk - w?I j[D<br />

gZSwh fbpk; BjhI gfjBKrh, fiBQK b'eK ftu ojKrh, T[BQK torh fd;Krh, ;[w/o nkgDh<br />

;[Bfjoh ;kVQh b? e/ w/o/ e'b nkJh ;h, w?B{z d/D tk;s/, nkydh ;h w?I sK j[D coK;h;h<br />

fbpk; gfjfBnK eoKrh, w?I eh eoBh n? fJj< BkdkB Gkosh n"osK B{z gsk BjhI d/;h<br />

fbpk; ftu T[j fezBhnK ;[jDhnK brdhnK jB. go w?I }oh Bkb bZdh fJj ;kVQh b?D s'I<br />

fJBeko eo fdZsk feT[Ife fJ; dh ehws S/ ;" o[gJ/ s'I tXhe j?, fJ; pdb/ J/Bh ehws dh<br />

e'Jh uh} d/D tk;s/ w//o/ e'b j? BjhI. nc;';.<br />

T[j r{VQ/ ozr dhnK ;kVQhnK gfjBdh fiBQK ftu'I T[;dk pdkwh ozrk fujok T[xV/.<br />

d/yD tkbk d/ydk ofj iKdk. rowhnK nkJhnK sK fFwb/ ubh rJh. T[E/ ebeZs/ s'I d'<br />

ebkeko Gok podk T[feb ns/ ;odk Tf[eb fwbD tk;s/ nkJ/.1926 ftu fJBQK d'tK B/<br />

ebeZs/ ns/ fdZbh ftu nkoN ;e{bK dh ;EkgBk ehsh ;h. wjkokfinK d/ Fkj}kd/,<br />

fpT[o'eo?N, ne;o rowhnK dh scohj tk;s/ fJXo s[o/ ofjzd/. nzfwqsk B{z fwbd/. pj[fsnK<br />

B/ fJE/ ;wo j'w} pDk oZy/ ;B. nzfwqsk B{z fvBo ns/ bzu gkoNhnK d/ ;Zd/ fwbd/ ofjzd/.<br />

;kok fdB ezw eodh, Fkw g?D s/ gkoNhnK ftu EektN T[skoB ubh iKdh. pj[s/ pzd/<br />

T[;B{z f;ZXo/ brd/.<br />

fdZbh s'I fcbk;ch d/ fJe i[nkB gq/w B{z wkvb ti'I fFwb/ b? nkJh. gfjb/ fdB<br />

T[;B{z ;wMk fdZsk - gq/w uzd w/o/ d' wB jB, fJe n"os dk wB d{ik ebkeko dk. s?B{z<br />

fJe ebkeko fJE/ b? e/ nkfJnk j? feT[Ife s/ok pdFeb fujok, fuso/ ikD bJh w?B{z<br />

gqGkfts eodk j?. ps"o fJe n"os w/o/ e'b s/oh e'Jh EK BjhI. w?I nkgDh j'Id nkg<br />

fBoXkfos eodh jK, phno s/ F?wg/B ghIdh jK, BZudh jK, fJFe eodh jK s/ ;G ek;/ B{z<br />

oZd eo fdzdh jK. fJ; ihtB ftu s/ok e'Jh EK BjhI. nkoN w/ok eko'pko j?. w/ok fdb<br />

e[M j'o ukj[zdk j?.<br />

T[;d/ fJ; soQK d/ ftjko B/ eJhnK d/ fdb s'V/.pzdk ;'udk- fJ; e[Vh B{z gqkgs<br />

eoBk fezBk n;kB j?.E'Vh d/o pkd nzfwqsk nky fdzdh- s?B{z oZd eo d/Dk fezBk nk;kB j?.<br />

nkb fJzvhnk o/vhU fdZbh dk ;jkfJe vkfJo?eNo oFhd nfjwd fwbdk ofjzdk,<br />

d';sh j'Jh, d/; tzv tes gkfe;skB ubk frnk s/ o/vhU gkfe;skB dk vkfJo?eNo iBob<br />

foNkfJo j'fJnk, fbydk j? - T[j ikDB dh, y'iD dh F"ehB ;h, ;wkie pzXBK s'I w[es.<br />

jo soQK d/ gqGktK dk ;tkrs go n;o nkgDh wo}h Bkb ep{bdh, e'Jh jB/oh T[;B{z T[vk<br />

BjhI ;edh ;h. T[j wB[Zyh o{jK dk xkD eoB d/ ;woZE ;h go ;ys ikB J/Bh fe T[;<br />

nzdobk ebkeko jo i}p/ s'I fBob/g ofjzdk.<br />

1932 ftu nzro/} w?bew wk;e' fty/ rkovhnB nypko tk;s/ ezw eodk ;h fiE/<br />

T[;B{z efwT{fB;N ;oeko d/ d'rb/gD dk gsk bZrk, b'eK dk fFeko ehs/ ikD dk gsk<br />

bZrk. T[;dh feskp ftzNo fJB wk;e' pj[s gqf;ZX j'Jh go T[;B{z B"eohUI itkp fwb frnk<br />

sK T[; B/ ebeZs/ ;N/N;w?B tk;s/ ezw F[o{ eo fdZsk. ebeZs/ ;zgkde Bkb MrVk fSV<br />

frnk sK yfjVk S[vkT[D tk;s/ fJ;dh pdbh fFwb/ eo fdZsh. fJj fJe soQk dh ;}k<br />

fdZsh rJh ;h. fJE/ fJ; dh w[bkeks nzfwqsk Bkb j'Jh. nkgDh nksweEk ftu T[j fFwb/<br />

pko/ fbydk j? - rowhnK dh o[Zs/, g{oh ;oeko ngj[zu gjkVhnK ftu ubh ikt/ s/ d{o<br />

d[okfvUI oki eo/, nuzG/iBe j?. fJj Ffjo j? jh ;jh wkfJfBnK ftu nzro/}h ;oeko dh<br />

g?dktko, ;kfjp b'eK B/ ;kfjp b'eK tk;s/ t;kfJnk. id'I nzro/}K dk oki ysw j'J/rk,<br />

fJj oki fej' fijk j[zdk ;h, p; fFwbk d/y e/ gsk bZr ikfJnk eo/rk. fJe fJzu EK<br />

d/;h BjhI. uou, wkbo'v, n?stko FkwhI wkb o'v T[go Nfjbd/ r'o/ r'ohnK, tZi fojk<br />

pokZ; p?Iv, n"osK d/ f;oK T[go ozr pozrhnK SsohnK s/ wodK d/ f;oK s/ tZv/ ;c?d N'g.<br />

o[sp/ nB[;ko nkpkdhnK ns/ xoK d/ ;kJh}, jo/e d/ Bkw ns/ nj[d/ dh sysh, pkjo'I jh<br />

gsk bZr ikDk ukjhdk j? fe; j;sh dk dotk}k j?. S'Nk fijk fEJ/No th j? fiE/ BkNe<br />

j[zd/ jB, fcbw ubdh j?. fegfbzr B/ fJe BkNe ftu fJE/ n?eN ehsk ;h. tkfJ;okfJ<br />

wfjb dh okyh f;Zy rkod eodh j?. f;gkjhnK B/ g[ZmhnK dkjVhnK ukVQ e/ ikbhnK<br />

124


g/Nhnk j'JhnK jB. ewKvo fJB uhc bkov feuBo B/ nkgDk wfjb fFwb/ s'I iok jNtK<br />

pDkfJnk j?.<br />

nkgDh gZsoeko pokdoh pko/ T[;dh fNZgDh j? - gZsoeko ;oeko d/ fgZS/ fgZS/ fJ;<br />

soQK d"Vd/ jB fit/I ijk} d/ fgS/ FkoeK bZr iKdhnK jB sK fe ijk} ftu'I ;w[zdo ftu<br />

;[ZfNnk frnk euok yk ;eD. fJ; wkj"b dk fieo pkd ftu w?bew B/ nkgDh vkfJoh<br />

ftu i{B 1935 B{z fJT[I ehsk - nzfwqsk dh wK jzekoh j'Jh G?Vh iBkBh bZrh, T[;dk ofjD<br />

;fjD dk Yzr ;owkJ/dkokBk j? s/ ;odko F/ofrZb T[;B{z g;zd BjhI eodk go bkukoht;<br />

podkFs eodk fd;dk j?. ;odko dh y[ZbQh dkjVh j?, bzw/-ewh} T[go'I dh p?bN e; b?Idk<br />

j?, fJT[I brdk j? fit/I Nkb;NkfJ i/ }wkB/ dk o{;h fe;kB j't/. fsZyhnK jtktK ftu T[;dh<br />

dkjVh T[vD brdh j?. phth s'I nZfenk j'fJnk T[j feskp gVQB brdk j?, cb;c/ T[go<br />

uouk eodk j? s/ iK fco SZs s/ yb' e/ sko/ d/yD bZr iKdk j?. T[;dhnK ykbh fBrkjK<br />

T[;dh jkbs dh ypo d;dhnK jB. nzfwqsk T[;B{z w'N/ f;o tkbh ekw[e e[Vh fd;dh j?,<br />

**w?I fJ; e[Vh B{z eJh tko fwfbnk, eJh tko fJ; Bkb j'Nb ftu BZfunk, eJh tko T[;B/<br />

fejk c'B eoKrh, fJZe Fkw w?I fejk - w?I T[d'I sZe BZuh ikDk ukj[zdk jK id'I sZe p/j'F<br />

BjhI j' iKdk. T[j p'bh - w?I ed/ p/j'F BjhI j'Jh. T[j w/oh p/j'F j' ikD tkbh rZb ;Zu<br />

wzB rJh.<br />

w?bew pko/ nkgDh G?D B{z ys ftu nzfwqsk fbydh j? - T[j FkBdko nzro/} j?,<br />

fdbu;g, p[ZXhtkB, fdb-fyZutK. T[; tork ni/ sZe e'Jh BjhI fwfbnk. w/o/ pko/ th T[j<br />

fJj' efjzdk j?. u[rby'oK dh fJ; p/o; GhV ftu ;kB{z d'tK B{z fwb e/ y[Fh j[zdh. fJ;<br />

o[Zs ftu fJ; s'I fJbktk eJh j'o d';s th pD/. fJBQK B{z T[j nkgD/ fFeko dZ;dh j?.<br />

xo fbik e/ T[;B/ w?bew B{z nkgDhnK g/IfNzr} fdykJhnK, w?bew B{z dofwnkBhnK<br />

bZrhnK go y[F eoB tk;s/ nky fdZsk - s{z ihBhn; j?I. nzfwqsk y[F j' rJh, fJ;/ y[Fh<br />

ftu T[;B/ w?bew dk g'oNq/N fusfonk fijVk j[D fdZbh dh B?FBb r?boh nkc wkvoB<br />

nkoN ftu fgnk j?. w?bew B/ fbfynk - e?Bt; T[go T[skoB t/b/ fJT[I brdk ;h fit/I<br />

w/ok fFeko eoB bZrh j't/, fit/I w?B{z fBrb ikJ/rh. g;hB' g;hBk j' iKdh, ezw w[ek e/,<br />

EZe e/, e[o;h s/ fvr g?Idh. fJj ;kok e[M iKrbh fe;w dk brdk.<br />

22 wJh 1935 d/ fdB nkgDh vkfJoh d/ gzB/ s/ fbydk j? - f;Zgh w/b/ s/ w?I fJe<br />

n"os d/yh, nZXh jzr/ohnB, nZXh Gkosh, ;kVQh ftu fbgNh j'Jh. tkovB gko;h B/ tkech<br />

eokT[IfdnK fejk - ;/f;b j'Nb ftu vKB; ehsk ikt/ < w?B{z i}pksh T[bMD dh y[Fp{<br />

nkJh. w?I nkgDh gsBh B{z bzvB ys fbyD/ G[Zb frnk, n;hI Fokp ghId/ s/ BZud/, w[V<br />

fwbD dk, c'B eoB dk tkndk eoe/ tZy j[zd/. g?fo; s'I gVQ e/ nkJh j?. r}p j?.<br />

6 i{B 1935 - go;'I nkJh, fJeZfmnK ykDk ykXk, Bku rkDk d/yd/ oj/, y[F ;K. eZbQ<br />

;N/N;w?B B{z n;shck fby e/ G/i fdZsk. edh edh w?I T[;B{z Bcos eoB bZr ikBK, fw;kb<br />

ti'I nZi fwbD frnk. T[j gqkgs j'J/ gq/w gZso ukT[ Bkb gVQ ojh ;h, efjD bZrh- nZi<br />

;t/o tkovB Bkb ;?o eoB rJh, T[j efjD bZrk - w?I s[jkvhnK T[IrbK d/ g'N/ u[zw btK<<br />

w?B{z T[;dk nfijk dzGh, jzekoh, ftrfVnk fdyktk ;jh BjhI bZrk. bZrk w?B{z T[bNh nk<br />

ikt/rh.<br />

- n;hI rZbK eod/ oj/, ;wM' fe fdyktk eod/ oj/. jo tkoh gfjbK Bkb'I tXhe<br />

dpkn gk e/ w/o/ j'Im u[zw b?Idh. gjkVh T[go uVQ rJ/. w?I T[;dk fujok fXnkB Bkb<br />

d/fynk, ihtB s'I ;ZyDk, nZyK j/m dkfJo/, nfsqgs w{zj. nkT[Idh j'Jh efjD bZrh, pVh G[Zy<br />

bZrh j?, pj[s ;kok ykDk yktKrh. d' fszB tko w?I T[;dhnK rZbK s/ T[uh T[uh jZf;nk, fco<br />

SZv nkfJnk.<br />

fJj w?bew jh ;h fi;B/ nzfwqsk B{z dZf;nk - s{z Bko;hf;;fNe (y[d B{z ;G s'I<br />

tXhe ;[jDk ;wMfdnK nkgD/ nkg T[go w'fjs j' ikDk) o'r s'I ghfVs j?. w?bew T[;B{z<br />

fJe gqeko dh e[nkoh e[Vh th ;wMdk j? feT[Ife fe;/ wod Bkb fwbkg, T[; T[go e'Jh<br />

n;o BjhI eodk. ihtB ftu e'Jh nkfJnk fe e'Jh frnk, coe BjhI.<br />

125


16 i{B 1935 - g"D/ ;Zs ti/ w?I Bjk fbnk, fij' fij/ ozr g;zd eodh ;h, T[;<br />

nB[;ko g?IN e'N gfjfBnk, NkJh bk bJh. joh ;kVQh, bkb ;[Bfjoh pkovo, T[j nZm ti/<br />

nk rJh, nkT[IfdnK jh nkgD/ nkFeK dhnK ejkDhnK ;[DkT[D bZrh, n?pBkowb ftjko. fco<br />

fJe fJe eoe/ }/to T[skoB bZrh, fco nkgD/ e/; y'bQ fdZs/. fJe' BkNe B{z fit/I e'Jh<br />

tko tko d/yD bZr/, T[jh ueku"IX, ndG[s wkj"b, d; tko d/y' iK thj tko, fdb b[GkT{,<br />

go fJe gb nfijk nkJ/rk jh id'I s[;hI nky'r/ - pZ;. fJe ;wK nkJ/rk id'I s[jkB{z fyM<br />

s/ fxqDk j't/rh.<br />

e[M fdB pkd fbfynk - eZbQ oks w/o/ ;kjwD/ id'I ;kVQh gfjBh, w?I T[; ftu<br />

fBFfus fgnko dk i}pk d/fynk, gfjbK nfijk e[M BjhI d/fynk ;h, T[j w/o/ B/V/ nk e/<br />

p?m rJh, FKs, f;o M[ekJh, T[dk;.<br />

- eh j'fJn?< w?I g[fSnk. e'Jh T[so BjhI fdZsk.<br />

- b/N j' rJh jK. wzwh gkgk fMVe<strong>Dr</strong>/. s{z w/o/ s'I EZeD bZr frn?I, fJj tke<br />

T[;B/ fejk BjhI, go fujo/ T[go fbfynk gfVQnk ik ;edk ;h. w/ok wB dqt frnk. fJj<br />

nfijk wkj"b j[zdk j? id'I e[M fbyD dk wB pD iKdk j?, w/o/ ftu f;oiDk Fesh T[d?<br />

j[zdh j? go w?I fbydk BhI, fbyD tk;s/ id'I e'Jh rZb j? Jh BjhI. w?B{z ;'c/ s/ fpmk e/ w/ok<br />

fuso pDkT[D bZrdh, g{o/ fXnkB Bkb d/ydk, xks bk e/ fFeko tZb tX oj/ fFekoh<br />

ikBto tKr feqnkFhb, fXnkB e/Ifdqs, edh edh ;kj s/} uZbD bZrd/, T[gob/ p[ZbQ ns/ wZE/<br />

T[go g;hB/ dhnK p{zdK fbFedhnK. iKrbh nfj;k;K B{z ozrK ftu o'VQdh s/} s/} p[oF<br />

ubkT[Idh. T[;dk fujok sDkT[ ftu j[zdk, T[; dk fuso sDkT[ dk fdqF g/F eodk. T[;d/<br />

fuso/ Gkosh wodK n"osK d/ fujfonK T[go ihtB dh EK w"s tXhe SkJh j'Jh j?, N[ZN<br />

GzB. y[d edh r[bkp ib tKr gftZso s/ y[F, BtiBwh nS[j o{j, edh fdqVQ ftFtk;h,<br />

edh ufoZsojhD, fJedw tbro. bzwk ;wK T[; Bkb fpsk e/ w?B{z gsk Bk bZrk T[j j?<br />

eh. eh T[; ftu nfijk e[M j? th ;h fi; pko/ e'Jh ikD ;e/< T[;B{z d/yD ;ko nip<br />

wkj"b sD iKdk fit/I eZuk wk; ykD dh F"ehB, fit/I nZr T[go'I bkj e/ T[pbdh soh ghD<br />

bJh p/skp.<br />

;szpo 1935 ftu T[j tkg; bzdB bJh otkBk j'fJnk. ftdkfJrh dh Fkw T[;B/<br />

fJT[I fusoh j? - T[;dk pkjo fBebD dk ;wK BjhI ;h fJj, go w?B{z ftdk eoB bJh<br />

;N/FB tb fdB Yb/ uZb gJh. n;hI co?Iu ftu fBZehnK fBZehnK rZbK eod/ gb/Nckow s/<br />

x[zwd/ oj/. nkyo fJe fBeh fijh gjkVh rZvh d/ fJziD B/ ;hNh wkoh. T[; Bkb fpskfJnk<br />

;wK HH uzrk th ;h HHH wkVk th. rZvh uZb gJh. id'I sZe nZy'I go'y/ BjhI j'J/ w? I T[; tZb<br />

T[j w/o/ tZb d/y d/y jZE fjbkT[Id/ j'J/ nbftdk nkyd/ oj/. w?B{z gsk ;h, w?I T[;B{z ed/<br />

BjhI fwbKrk, fwbDk ukjKrk th BjhI. 1941 ftu gsk bZrk fe T[;dh w"s j' rJh j?<br />

nukBe. ni/ E'VQh jh T[wo ;h. fgS'I w?B{z ypo fwbh fe T[;dh wK B/ y[de[Fh eo bJh.<br />

d'tK w"sK dh ypo B/ w/o/ T[go e'Jh n;o BjhI ehsk.<br />

1935 ftu T[;B/ gjkVh wod ns/ gjkVh n"osK d' g/IfNzr} ehshnK fiBQK dh uouk<br />

j'Jh. fJBQK feqsK B{z rohp wB[ZyK dh FkB d/ gqshe nky e/ ;fsekfonk frnk. nzfwqsk d/<br />

nkgD/ Fpd jB - g?fo; s'I tkg; nkJh sK Gkos w/oh nk; s'I tZyoh soQK dk fdf;nk s/<br />

;fEo j' frnk. T[dk; go ;'jD/ b'e, ekb/ ozr, gsb/ ;[Ze/ fi;w u[Zg ukg s[o/ ik oj/ jB<br />

fit/I ekr} T[go tkjhnK behoK s[oB bZr ikD, nBzs ykw'Fh ftu fxo/ j'J/.<br />

1938 ftu ;okfJnk nk e/ j'o g/fINzr} pDkJhnK - n"osK, sbkp ftu BjkT[Id/ jkEh<br />

ns/ bkb EwfbnK tkbk toKvk gqf;ZX j'JhnK. T[;B{z gjkVh, oki;EkBh, dZyDh fujfonK dh<br />

pDso fdykT[Dh nkT[Idh j?. w[rb ebk ns/ nizsk dh ebk dhnK pohehnK d/ G/s gsk<br />

jB. fJBQK feosK pko/ dZ;dh j? - d/y e/ s[jkB{z gsk bZr ikt/rk fJj w/o/ ihtB d/ y[F<br />

gb ;B. dZyD s'I tkg; nk e/ d[bjB dk fFzrko, pqjwukoh, pk}ko iKd/ dZyDh g/Iv{ fsnko<br />

ehshnK .<br />

rhsk B/ fbfynk - d[bjB dk fFzrko g/IfNzr d/y'. n"osK dh rzGhosk, e'Jh jkt<br />

Gkt BjhI, i/ e'Jh gqGkt fwbdk th j? T[j T[dk;h dk j?, fit/I pbhdkB d/D tk;s/ fsnkoh<br />

126


j' ojh j't/, iFBK tork fpbe[b e[M BjhI, o[dB th BjhI, gftZso e[opkBh, ftS'Vk, ;wogD<br />

fi; ftu'I wB[Zysk dh t/b nZr/ tX/rh. e{eB{; gzSh dk rhs, rhs ftu'I bkNK, bkNK ftu'I<br />

gzSh dh oky, oky ftu'I Bt/I e{eB{; dk iBw. (fwZE nB[;ko fJj gzSh tv/oh T[wo tes<br />

izrb ftu'I ;[ZehnK NkjDhnK, vZe/ fJeZm/ eo eo Y/oh pDk b?Idk j?. T[go p?m e/ dhge<br />

okr rkT[Idk j? sK eZy ekfBnK B{z nZr bZr iKdh j? fi; ftu e{eB{; ib iKdk j?. ;ktD<br />

dh pkoF id'I wbjko rkJ/rh sK ;[nkj ftu'I i[nkB e{eB{; g?dk j' e/ T[vD bZr/rk.)<br />

nzfwqsk dh fJ; g/IfNzr B{z mhe sohe/ ;wMD tk;s/ gq'H g{oB f;zx dk fjzdh b/y<br />

B:B'I eh rzrk gVQBk ;jkJh oj/rk. FfjBkJh ns/ ;kozrh d/ ;[oK ftu y[Fh j? fe T[dk;h,<br />

ihtB j? fe w"s, ;o'sk fBy/V BjhI ;edk. fJjh Xh dh, fJj' T[;d/ wkfgnK dh, fJj' T[;B{z<br />

fgnko eoB tkb/ ;kfonK dh jkbs j[zdh j?.<br />

T[;B/ nkgD/ nkg B{z eJh e?Bt;K s/ fusfonk. fJe ftu T[j n?B ;kjwfDUI<br />

fdykJh d/ ojh j?, Got/I fi;w tkbh i[nkB n"os, y[ZbQ/ tkb j/m sZe ;oed/ j'J/, sKp/ ozrk<br />

fujok, rb ftu w'shnK dk jko, ebkJhnK ftu u{VhnK, ebkeko BjhI, fJe n"os, T[;/<br />

soQK dh, fit/I ;z;ko ukj[zdk j?, j't/. ;kb 1939, id'I T[;dh F[jos f;yo T[go ;h, fJj<br />

g/IfNzr ehsh. fJ; T[go gkb r'r?I dk ;w[Zuk gqGkt ;kc fdykJh d/ fojk j?. d{ih g/IfNzr<br />

1932 dh j?, fyVeh ;kjwD/ nkokw e[o;h s/ p?mh j?, rzGho w[dok, g{ok ;kdk fbpk;, g/IN<br />

eo ojh j?, fi; jZE ftu poZF cfVnk j'fJnk j? T[j g{ok w}p{s fdykJh fdzdk j?, gqGkt<br />

fJj fe e/tb wB BjhI, ebkeko dk fi;w th w}p{s j't/. fJ; F?bh B{z d/yfdnK ;kB{z<br />

wkJhebJ/Iib' dk pugB :kd nk iKdk j?, T[;skd T[;B{z ;e?u pDkT[IfdnK d/y e/ nkydk j?<br />

- s/ok jZE w}p{s brd? wkJheb. wkJhebJ/ Iib' T[so fdzdk j? - poZF cVB bJh BjhI<br />

T[;skd, fJj jZE jE"V/ tk;s/ pfDn?, gZEo sqkFD tk;s/.<br />

nzfwqsk dh N?eBhe ftd/;h j? go fJ; ftu Gkosh o{j fpokiwkB j?. T[;B/ rohp<br />

w}d{o, wzrsh, fuZso pDkJ/ go fJBQK ftu so; iK T[gGktesk BjhI, Xhoi j?, ;wogD j?,<br />

gqkg/rzvk BjhI, gquko BjhI. Gkosh fcbwK T[go T[;B/ 1937 ftu g/go gfVQnk fi; ftu fejk<br />

- Gkosh fcbwekoK B{z id'I xkj dh fJe gZsh ftu'I ;[zdosk bZG gJh, T[j ;cb j' ik<strong>Dr</strong>/,<br />

Xosh dhnK T[ukDK BhtkDK, y/s tkj[zd/ pbdK dhnK i'VhnK fcbwkT[DhnK g?<strong>Dr</strong>hnK, ;N{vhU<br />

d/ Bebh jb, Bebh pbd BjhI, n;b s;thoK. w/ok efjD dk fJj noE BjhI fe e/tb<br />

g/Iv{ ihtB fcbwkT[D:'r j?. ;kv/ e'b fe;kBK s'I tZyo/ r[zMbdko p"fXe fdwkr th w"i{d<br />

jB, fiBQK d/ ;{yw GktK dh fe;/ B/ Ekj BjhI gkJh. ;kv/ gq'fvT{;o nkoN dh y'i eoB,<br />

fiZE'I fwb/ jk;b eoB. dZyDh Gkosh fJ;sohnK dhnK bfjoKT[IdhnK ;kVQhnK s/ fe;kBK dhnK<br />

;kdhnK X'shnK d/yD, XkB d/ y/s s/ fdB fSgd/ dh X{V fcbwkT[D, fBZehnK fBZehnK t;s{nK<br />

s/ xNBktK dh ;[zdosk fJzdo d/ wfjbK s'I fes/ tXhe T[sw j?.<br />

1936 ftu ;okfJnk fty/ fBZek nS{s ns/ p[ZYk g/IfNzr} ehshnK. fJj p[ZYk ;o ;[zdo<br />

f;zx wihmhnk j?, fJj g/IfNzr ;[zdo f;zx d/ p/N/ feogkb f;zx d/ nkyD s/ ehsh. g{oh<br />

eoe/ fejk - d/y fJj fezBh ;[jDh j?, s{z fejk ;h ;[jDh g/IfNzr pDkT[Dh j?, ;' pDk fdZsh<br />

go fJ; ftubk nkoN ew}'o j?.<br />

fdZbh ns/ w[ zpJh wjKBro T[;B{z uzr/ BjhI bZr/, fejk - Bk fJj gZSwh jB Bk<br />

g{oph, d't/I ;fGnkukoK dk w{zj fuVk oj/ jB. nzfwqsk T[ue'Nh gqfsGk dh wkbe j?, fJ;dh<br />

gSkD go w[ zpJh ftu jh j'Jh. Btzpo 16, 1936 B{z podk T[feb B/ T[;B{z ski j'Nb ftu<br />

;Zfdnk fiE/ ebk gq/whnK ns/ ebk nkb'ueK tk;s/ 20 Btzpo B{z B[wkfJF bkJh. ;zv/<br />

;N?Ivov nypko ftu ekob yzvkbtkbk B/ ft;fsqs fog'oN Skgh, fi; ftu fbfynk - fiBQK<br />

B/ nkoN pkps e[M ikDBk, f;ZyDk j?, T[j nzfwqsk dhnK g/IfNzr} d/yD. T[j nekdwh d/<br />

;N{vhU ;NkJhbK ns/ tkdK fttkdK s'I gko fBeb rJh j?. T[;dk ezw otkfJs s'I goQ/ sK<br />

j?, go y[odphBh fe;w dk BjhI.<br />

feZs/ tZi'I tehb, ekob yzvkbtkbk pkd ftZu pzpJh jkJh e'oN dk iZi fB:[es<br />

j'fJnk.<br />

127


15 iBtoh 1937 B{z pzp/ nkoN ;[;kfJNh B/ ro[Zg nkc dh rob} B{z r'bv w?vb<br />

d/ e/ ;BwkfBnk. NkJhw} nkc fJzvhnk B/ fbfynk - ;kc s/ ;kdh F?bh. fJ; shyD p[ZX<br />

itkB e[Vh d/ ozr gqGkth jB go Gko/ BjhI.<br />

fpqfNF nkowh nc;oK B{z nizsk nb'ok r[cktK 1819 ftu bZGhnK s/ eJh tko fJBQK<br />

d/ T[sko/ eotkJ/ rJ/. ;kb 1915 ftu j?dokpkd ;N/N d/ g[oky'ih ftGkr tb'I ;Z:d<br />

nfjwd okjhI BebK fsnko eotkJhnK. nzfwqsk B/ ;Z:d nfjwd dh feskp d/ye/ fejk -<br />

nZSk, fJj j? nizsk, Bho; s/ Gkoh g/IfNzr, ew}'o. nfjwd dh g/IfNzr, p/ikB j?. id'I T[;<br />

B/ r[cktK d/yhnK sK fJzdok G?D B{z fbfynk - ndG[s EK, fJj' fijh ykw'Fh j'o feXo/ BjhI<br />

d/yh. fi;B/ nizsk BjhI d/yh, T[;B{z eh gsk FKsh eh j[zdh j?. gZEo eZN eZN ftokN p[Zs<br />

sqkF/ j'J/, nDfrDs bVhnK, ukBD J/Bk e[ fizBh e[ skfonK dh fMbfwb, sqkF/ gZEoK ftu'I<br />

f;zwdk gkDh, r}p dh ebk, r}p dh T[dk;hBsk, fijV/ nkyd/ jB pzrkb ;e{b nkc<br />

nkoN nizsk nb'ok s'I gqGkfts j?, rbs jB. nizsk roh j? s/ pzrkb fSbek. Xkofwe<br />

nkoN ;w/s jo nkoN g?dk sK gdkoE d/ nuzG/ ftu'I j[zdk j? go fJj gdkoE dh jZd s'I<br />

gko fBeb iKdk j?. ozr ns/ nkeko dh poheh dh Ekj nZy d/ nB[Gt pr?o fet/I gkJh<br />

ik ;edh j?< j[D w?I f;ZyDk F[o{ ehsk j?, w/o/ ;wekbh fusoeko w/o/ T[;skd BjhI j'<br />

;ed/. nizsk r[cktK d/ xVBjkfonK nZr/ ;bkw. fJBQK dk w/o/ T[go n;o j'fJnk. p/nzs<br />

tZv/ fusoeko n;ozdk} j' ikD, T[BQK dk ;tkrs. ihtB ftu gfjbh tko e[M f;ZyD dh<br />

bkb;k g?dk j'Jh. nizsk ftu XVeD, ;{ywsk ns/ ykw'F fgnko ibtkB[wk j?. fJE'I f;yD<br />

tk;s/ ;wkB fwbdk j?.<br />

fFwbk nkoN; ;';kfJNh B/ T[;B{z ;BwkB d/D dk c?;bk ehsk sK nzfwqsk B/ m[eok<br />

fdZsk. *d fjzd{ nypko ftu T[;B/ b/y fby e/ dZf;nk fe pzrkbh nkofN;N p"B/ jB.<br />

fijV/ jbe/ Yzr sohe/ T[j doFe B{z ehbD bJh tosd/ jB, T[j f;ZyD/ BjhI ukjhd/,<br />

fiBQK B/ f;Zy bJ/ T[BQK B{z fJ;s/wkb BjhI eoB/ ukjhd/. rohpK, w}d{oK ns/ wzrfsnK d/<br />

fuZsoK ftu'I nkdwh feT[I rkfJp j?< w?I gqzgoktkdh Gkosh n"os BjhI jK, w/ok iBw, gfotoF<br />

gZSw dh j?, w/o/ fuZsoK ftu'I s[jkB{z Gkos fd;/rk. w/ok fi;w s/ fi;wkBh o[uhnK gZSwh j'D<br />

d/ pkti{d w/oh o{j Gkosh j?. s[jkB{z GkoshnK B{z eh j' frnk j? gsk BjhI brdk.<br />

Gkt[esk SZv', n;bhns fuso'.<br />

T[;B/ nkgDhnK ewhnK B{z B}onzdk} BjhI ehsk, fbfynk - w?I gVQdh sK ojh f;Zfynk<br />

e[M BjhI. w/oh wkBf;e pDso nihp j?. e'Jh w/o/ fynkbK ftu dyb dJ/ w?I podkFs<br />

BjhI eodh. nfXnkge dh dybnzdk}h th BjhI. fJ; nkds ;dek w?B{z B[e;kB j'fJnk.<br />

tkg;h tes podk T[feb Bkb j?dokpkd fty/ ;N/N r?;N ti'I mfjoh, T[;B{z<br />

B[wkfJF tk;s/ jkb fdZsk frnk s/ g[b; dk gfjok bkfJnk. fJj EK pBikok fjZb} d/<br />

nwho fJbke/ ftu j?. nZm d;zpo 1936 B{z T[dxkNB w"e/ ;o'iBh BkfJv{ g[Zih s/ gfjbh<br />

w[bkeks ftu jh d'tK ftueko d';sh j' rJh. d' gjkVh pZfunK dh g/IfNzr YkJh ;" o[gJ/<br />

ftu fteh i' ;w/I nB[;ko uzrh oew ;h. BkfJv{ pkps fbfynk - fgnkoh n"os j?, ysoBke<br />

fNgDhnK fdzdh j?, nkgD/ jh sohe/ Bkb ftnzr eodh j?, fe;/ dh fbjk} BjhI eodh go<br />

pzd/ B{z pzdk ;wMD ftu wkfjo j?. nzfwqsk B/ nkgDhnK e[M feosK Gkosh nkoN r?boh<br />

ftu oZyD tk;s/ fdZshnK i' Btkp B{z g;zd BjhI nkJhnK. mzY/ go ;kc bc}K ftu Btkp<br />

B/ fejk - w?B{z s[jkv/ feT[fpe siop/ g;zd BjhI. dZyD d/ j'o wfjbK B/ th T[;dh ebk B{z<br />

;okfjnk BjhI. T[;B{z bZrD bZr frnk ;h fe T[;dh ebk d/ yohddko fwb ik<strong>Dr</strong>/ go<br />

fJE/ sK w[cs ftu b?D tk;s/ XBkv b'e fsnko BjhI ;B. j'o go/ dZyD d/ wd[okfJ ns/<br />

okw/Ftow d/ wjkB wzdoK d/ nkoN B/ w'fjs BjhI ehsk, fijV/ b'e wZEk N/eD nk oj/ ;B<br />

T[BQK B/ nkeofFs ehsk. iBtoh 1937 ftu nkgDh G?D B{z ys ftu fbfynk - b'eK d/<br />

fbpk; ftu p/FZe ;c?d ozr gqXkB j? go j'o fsZy/ ozrK dh e'Jh xkN BjhI, yk; eoe/<br />

n"osK d/ gfjokt/ ftu. wod, n"osK, pZu/ n;kXkoB ;[zdo jB. n"osK u'bh ns/ X'sh<br />

gfjBdhnK jB, ftuekobk fjZ;k Bzrk ofjzdk j?. tkbK B{z fFzrkoB dk sohek r}p, efbZg<br />

bkT[D s'I pr?o ;ko/ tkb ;zGkb/ j'J/, bzp/ bzp/. nkdwh e/tb bZe d[nkb/ X'sh gfjBd/ jB,<br />

128


j'o e[M BjhI. wzdo ftu nkT[D t/b/ ;c?d fbpk; gqXkB j?. fj;kp bk iok, nkb/ d[nkb/<br />

r{VQh jfonkbh, y'g/, e/b/ d/ bzw ;bzw/ o[Zy, ;ko/ tZv/ tZv/ gZfsnK tkb/, ;ko/ T[j' doys<br />

fijV/ nizsk d/ nkoN ftu w"i{d jB, Xosh T[go yb's/ M{w oj/ jB.<br />

Gkos d/ ;G s'I nwho Btkp ;bkoizr B/ nkgDk nikfJp xo fdykfJnk.pkeh b'eK<br />

B/ skohcK d/ g[b pzBQ fdZs/. T[;B/ nzfwqsk dh okfJ wzrh, p'bh - nZS/ ;[ji ;[nkd tkbk<br />

pzdk b/NB}, p[rokB}, tZs; feT[I yohd/ id'I fe ;/}kB, tkBrkr, r'r?I wkoehN ftu nk<br />

rJ/ j'D < w?I wkV/ B{z tXhnk BjhI efj ;edh fB}kw ;kfjp.<br />

fJE'I podk T[feb Bkb wd[okfJ ns/ okw/Ftow rJh, d' fdB x[zw fco e/ wzdo<br />

d/y/, fbfynk - 1500 Jh;th d/ pD/ fJj Xkofwe ;EkB Gkosh fJwkos T[;koh ebk dk<br />

Bw{Bk jB. wzdoK ftu iKd/ j}koK :kso{ j'o th nkeofFs eod/ jB, wod n"osK ;c?d<br />

fbpk; ftu. dZyD d/y b?D s'I pkd e'Jh fFwb/ iK T[soh Gkos ftu fet/I ofj ;edk j?<<br />

dZyD ftu :'oghnB BjhI jB, uzrk j'fJnk, jbeh ;fGnsk dk fdyktk fJXo BjhI nkfJnk,<br />

G?V/ fgqzN ns/ G?V/ p{N, ;?Ivb BjhI. jZEhI eYkJh ehshnK r}p dhnK d/;h ;kVQhnK, d/;h<br />

i[ ZshnK. fJBQK dk eZEkebh vK; d/y', fJe' tes ;{yw ns/ skesto.<br />

dZyD d/ d"o/ fgS'I T[;dhnK g/IfNzrK ftu jok ozr tXhe j' frnk, gkw d/ gZs/<br />

fdykJh d/D bZr/. gdwBkGg[ow wfjb, wZsBu/oh wfjb, e'uhB dk febk d/y/. fJBQK EktK d/<br />

nkoN dk tXhe b'eK B{z T[d'I gsk BjhI ;h. ezfBnk e[wkoh sZe g[Zih. rKXh ih dhnK<br />

gqkoEBk ;GktK ftu b'eK dh tZvh frDsh ns/ T[sFkj d/fynk, fJe gqkoEBk ;Gk dh g/IfNzr<br />

fsnko ehsh. fJE/ T[;dh feos e/b/ t/uD tkb/ pDh s/ wep{b j'Jh. r[bkph }whB T[go<br />

r'b fujfonK tkb/ dZyDh Gkosh ;[jD/ fuso/ jB. fgS'eV e/b/ d/ doysK dk, e/b/ d/ bkb<br />

c[ ZbK dh Gkn Bkb ozrh Xosh, e/b/ d/ Bow jo/ gZfsnK dh Gkn ftu ozr/ e/b/ d/ cb,<br />

t/uD tkbhnK n"osK, yohdko rkje, ozrK dk ;zg{oB w/bk go fJe :{fBN d/ o{g ftu.<br />

fi;w gZe/ eDetzB/ ozrK d/, nZyK, rkjeK dh T[vhe ftu ;c?d nZyK ftSkJh fJT[I p?mhnK<br />

jB fit/I fe;/ eokwks dh T[vhe j' ojh j't/. nkw B{z yk; pDk d/D dk j[Bo g?dk j' u[Zek<br />

j?. jZE ftu e/tb fJe c[ Zb cV e/ yb'sh e[Vh ft;wkfds eo ;edh j?.<br />

e'uhB s'I fJzdok B{z fbfynk - ;t/o s'I Fkw sZe T[iV/ wfjb ftu ;wK fpskT[Idh<br />

jK. e[M nfijhnK r}p dhnK g/IfNzr} jB fiBQK T[go ni/ fe;/ dh fBrkj BjhI gJh.<br />

;zGkb dh xkN ekoB yokp j' ojhnK jB. nFbhb efj e/ th fJBQK B{z ysw ehsk ik<br />

;edk j?. gF{ gzSh ekw eqhVk eod/ fuso/ jB. nkdwh n"osK d/ g/qw fuso jB, ekw eqhVk<br />

BjhI. nkdw-eZd fuso th jB, S'N/ th. g{ohnK ezXK g/IN ehshnK j'JhnK, fit/I tZvhnK<br />

tZvhnK dohnK ezXK T[go fugekJhnK j'D.<br />

- r[zMbdko fv}kJhB jB go fujo/ g{o/ ;kd/, nkfdtk;h, fJBQK dh wjkBsk dk T[d'I<br />

gsk brdk j? id'I s[;hI fJBQK dh Beb eo oj/ j't'. w?I fszB fdBK s'I fJjh eo ojh jK.<br />

fJBQk b'eK B{z nkekoK dh, pDso dh fezBh v{zxh ;wM ;h. nizsk d/ fusoK ftu fi;w<br />

gsb/ jB, go fJBQK d/ fi;w ;[v"b, rdokJ/, Gko/. g/IfNzr nizsk dh tXhnk j? go p[ssqkFh<br />

e'uhB dh T[Zsw. jo nzr, jo rfjDk ;zg{oB. i/ fXnkB Bk fdsk frnk, ;G ysw j'<br />

ikJ/rk. fJBQK dhnK sK c'N'nK se BjhI bJhnK rJhnK.<br />

tkg; fFwb/ nk e/ T[;B/ BthI skes ns/ Bt/I nB[Gt Bkb fusoekoh F[o{ eo<br />

fdZsh. dZyD ns/ pzpJh s'I T[j ;?IeV/ ozr pozrhnK ;kVQhnK yohd e/ fbnkJh ;h. nkgD/<br />

gjkVhJ/ gjkVBk B"eoK B{z gfjBk e/ wkvbK ti'I fpmk b?Idh. ;kb 1937 ftu T[;B/ pj[s<br />

ezw ehsk. fJBQK fdBK ftu tkBrkr tb'I nkgD/ Gok EhU B{z fby/ ys gVQ/, ekob B{z<br />

fbfynk - eh T[;dh T[j s;tho d/yh j? fi; ftu y/s T[go T[vd/ eK fuso/ jB< fJj<br />

s;tho w/o/ nzdo fjz;e GktBk g?dk eodh j?, nkswe p/u?Bh.w?B{z r'r?I tXhe gqGkfts eodk<br />

fojk, j[D brd? fe tkBrkr tZvk j?.EhU B{z fby/ ys fezB/ FkBdko jB. T[;dk ufosq T[;<br />

dhnK feqsK ftu ;kc fd; foj?. tkBrkr n;kXkoD s'I th e[M tXhe j?.<br />

d[bjB dk fFzrko ns/ pqjwukoh feqsK T[go dZyDh Gkos ns/ tkBrkr d'tK dk<br />

gqGkt fd;dk j?, r/o{J/ ozr dh Xosh, fdB Yb/ dh u[zfXnKT[Idh X[Zg tor/ fuZN/ fbpk;.<br />

129


T[wokT[ f;zx nB[;ko - Gkos tkg; nk e/ n;hI nkgDh g[okDh jt/bh ftu g[Zi/ fi;<br />

dhnK ezXK fJe ;dh gfjbK d/ fusoK Bkb ;ihnK j'JhnK ;B. nzfwqsk B/ fejk - pugB<br />

ftu w?B{z fJj ezX fuso uzr/ brd/ j[zd/ ;B, T[d'I w?I nekdfwe vqkfJzr Bk ikDB ;dek<br />

fJBQK dh pDso d/ B[e; BjhI ikDdh ;K. j[D T[j fJBQK dh Beb T[skoB bJh fsnko<br />

BjhI j'Jh. nzfwqsk B/ fJe fdB dZf;nk fe nizsk dh fJe g/IfNzr ;kjwD/ xzNk Go yb'sh<br />

ojh. fe;/ B/ g[ZS fbnk - fJ; ftu eh tXhnk j?< T[so fdZsk - g?oK dk fJe i'Vk fJ;<br />

g/IfNzr ftu'I fBeb e/ pkjo s[odk iKdk fdykJh fdzdk j?.<br />

fdB p fdB T[;dh b'efgqnsk tXdh rJh. B[wkfJF do B[wkfJF brdh. nkX[fBe<br />

fusoK B{z yohdD bJh ni/ b'e fsnko BjhI ;B. nwhoK B{z ;wM BjhI ;h, ;wMdkoK e'b<br />

g?;/ BjhI ;B. nzfwqsk J/; rZb'I ;zs[FN ;h fe T[;dh ebk B{z ofpzdoBkE N?r'o ns/ i?fwBh<br />

o'fJ d/ pokpo ikfDnK ik fojk j?. y[d B{z th T[;B{z fJj' d' uzr/ brd/ ;B.<br />

dZyD s'I tkg;h t/b/ podk T[ehb Bkb e[M fdB nbkjpkd ojh. nbkjpkd<br />

:{Bhtof;Nh d/ gq'c?;o nkoH;hH NzvB ns/ nwoBkE Mkn, vhB nkoN c?ebNh B/ o'foy<br />

fJz;NhfuT{N nkc nkoN n?Iv ebuo ftu nzfwqsk dh B[wkfJF dk gqpzX ehsk. cotoh 2,<br />

1937 dh fJ; B[wkfJF pko/ fJzdok B{z fbfynk, tZv/ jkb ftu gzi ;" pzd/ p?m/, T[u/ wzu<br />

T[go w?I, ;kohnK B}oK dk e/Ido. w?I fpbe[b w{oy bZr ojh ;K. gq'H Mkn B/ w/o/ nkoN<br />

dhnK f;csK d/ g[b pzBQ fdZs/. w?I GhV dk fJe fjZ;k pD e/ nkokw ftu ofjzdh jK. fJzB/<br />

b'e s[jkv/ tZb d/yh ikD, w{oy sK bZrDk jh j'fJnk. d' fszB tko w?I T[BQK w"fenK s/ T[uh<br />

T[uh jZ; gJh fiE/ jZ;Dk BjhI ukjhdk ;h. T[j w/ohnK feqsK ftub/ d[yKs, ;zeN, T[dk;<br />

F?bh nkfde pko/ dZ; fojk ;h i' w/ohnK feqsK dh fgZmG{wh ftu jB. vhB bzwK ;wK w/o/<br />

fuZso fBek-nS{s T[go p'b p'b nkydk fojk fe fJ; g/IfNzr dk jo/e fjZ;k poheh Bkb<br />

d/yDk. fJj fuso fJE/ B[wkfJF ftu j? Jh BjhI ;h.<br />

nkN'rqkc bJ/ rJ/, gq?; B/ fJzNoftT{ bJh, nzfwqsk fJ; Bshi/ s/ g[Zih fe T[; dh<br />

ebk pko/ fe;/ B{z T{V/ nkV/ dk gsk BjhI, e'Jh fJ; rZb'I gq;z;k eo fojk ;h fe nzfwqsk B/<br />

Gkos dh rohph, bkukoh dk pky{p ;"Ido: g/F ehsk j?, e[M efj oj/ ;B fe fJBQK uh}K<br />

s'I fpBK T[;B{z e[M tXhnk uh}K feT[I BjhI fd;dhnK<<br />

nbkjpkd s'I T[;dh ebk d/ gq/wh dk ys nkfJnk - eJh wjhB/ gfjbK s[jkv/ pko/<br />

fJbZ;No/Nv thebh ftu gfVQnk ;h, j[D podk T[ehb ns/ Jhbk ;/B dhnK s[jkv/ pko/<br />

fbysK gVQhnK jB. w/oh fJSk j? w?I fjzdh irs B{z s[jkv/ pko/ ikD{ eotktK. feogk eoe/<br />

w/oh wdd eo'. fijV/ s[jkvhnK feqsK B{z GZdhnK efjzd/ jB, w?I T[BQK Bkb ;fjws BjhI. go<br />

w?I j?okB jK fe s[;hI nfij/ ;zeN dk tksktoD feT[I g?dk eod/ j' fi; ftu'I fBebD dh<br />

e'Jh ;zGktBk BjhI. s[jkvh fijVh wo}h g/IfNzr d/y btK, w?IB{z v'p g?D br iKdk j?.<br />

fi; feskfp;skB gpfbfFzr jkT{; B/ itkjobkb Bfjo{ s'I rfbzgf;} nkc tobv<br />

fj;Noh fbytkJh, T[;B/ nzfwqsk B{z fejk fe nkX[fBe Gkosh ebk pko/ feskp fby', T[;B/<br />

fejk - fbyDh ukjz[dh jK, ;Zu' ;Zu fby fdZsk, sK b'e feskp d/ N[eV/ eoe/ ybko d/<strong>Dr</strong>/.<br />

1937 ftu nzfwqsk d/ e[M Bt/I d';s pD/. w[}Zco nbh yK fe}bpkF ns/ iwhb<br />

n;ro, d't/I tehb, tzv ;w/I gkfe;skB ub/ rJ/. w[}Zco gZSwh pzrkb dk w[Zy wzsoh pfDnk<br />

s/ iwhb bkj"o jkJhe'oN dk iZi. uwBbkb dh nzro/} gsBh j?bB Bkb d';sh j'Jh.<br />

j?bB T[; dh ebk dh gq;z;e ojh. j?bB pko/ fJzdok B{z fbfynk - Bebh ns/ n;bh<br />

nkoN dh T[;dh gSkD j?okBhe[B j?. T[j ;[zdosk dh sbkF ftu j?. T[;dh v{zxh ;{M<br />

eokwks torh j?. T[j e'Jh ebkgkoy{ nekdwhFhnB BjhI, go tkBrkr d/ tfvZsD B{z<br />

;wMdh j?, d/rk dh ;{ywsk gSkDdh j?, pky dhnK ;[oK dh gSkD j?. phE'tB, dk;s't;eh,<br />

u?yt d/ ;z;ko ftu g[Zi iKdh j?. T[j ni{pk j? fi; dhnK iVQK pj[s v{zxhnK jB.<br />

tZv/ fuZsoK dh EK j[D T[j whBhJ/uo eoB bZrh. nes{po 1937 ftu<br />

fJzdok dk ftnkj e/HthHe/H ;[zdow Bkb j'fJnk. fJj nkJhH;hHn?;H nc;o nk}kd Gkos dk<br />

gfjbk w[Zy u'D efwFBo fB:[es j'fJnk. xo ftubh ftnkj dh ufjb gfjb B/ nzfwqsk dk<br />

ezw o'e fdZsk.<br />

130


EK EK s'I fvBo d/ ;Zd/ nkT[Id/ go fJBeko eo fdzdh. ;szpo 1937, ekob B{z<br />

fbfynk - s[;hI mhe fejk, w?I nkgD/ ;z;ko ftu y'Jh ofjzdh jK, fJ; ftu J/Bk w/ok BjhI<br />

fizBk w/o/ nkb/ d[nkb/ dk e;{o j?. i/ s[;hI fFwb/ ftu ofjzd/ d[gkfJnk B{z ikDd/ j[zd/, wI?I<br />

d'Fh ;kps Bk j[zdh. dofwnkB/ doi/ d/ fynkbK Bkb T[bMD dh EK feBkok-eFh eo bT[.<br />

w?I nkgDk fJe fgnkok, fwZmk fijk ;P?-fuZso pDkfJnk j?, d/y e/ w{zj ftu gkDh Go ikJ/.<br />

GftZy d/ wkvbK tk;s/ p[oeh j? fJj fJe.<br />

tZv/ fuZsoK dh EK j[D whBhJ/uo eoB bZrh. nes{po 1937 ftu fJzdok dk ftnkj<br />

e/HthHe/H ;[zdow Bkb j'fJnk. fJj nkJhH;hHn?;H nc;o nk}kd Gkos dk gfjbk w[ Zy u'D<br />

efwFBo fB:[es j'fJnk. xo ftubh ftnkj dh ufjb gfjb B/ nzfwqsk dk ezw o'e fdZsk.<br />

T[;B/ shj g/IfNzr} Bkb bkj"o B[wkfJF bkT[D dk c?;bk ehsk. 21 Btzpo 1937 B{z<br />

ebkg/qwh nzfwqsk dk ezw d/yD nkJ/. ;[Bfjoh r'N/ Bkb wVQh ;kVQh ns/ fsZpsh }/to gfjBh<br />

nzfwqsk ;tkrs eoB bJh dotk}/ s/ yb'sh. gzikp ;oeko d/ fts wzsoh wB'jo bkb B/<br />

T[dxkNB ehsk. ;N/i s'I id'I T[j nzfwqsk dh ebk dh gq;z;k eoB bZrk, T[j BhthI gkJh<br />

gZb/ Bkb w{zj Yeh j;dh ojh. fijVk nkgDk ;P?-fuso T[;B{z ;G s'I xNhnk brdk ;h<br />

feT[Ife j{pj{ nzfwqsk tork ;h, T[;/ dh gqFz;k ;G s'I tXhe j'Jh. fBzde ns/ gqFz;e, ;G<br />

soQK d/ b'e nkJ/, bkj"o B/ fJ;dk B'fN; fbnk.<br />

;G s'I rzGho nkb'uBk ukob; c/poh, f;ftb n?Iv fwbNoh r}N d/ ebk gkoy{ B/<br />

ehsh, T[;B/ fejk - nZyK bJh fJj ozr pozrh mhe dknts ;h. T[;B{z FkBdko sK BjhI<br />

efj ;ed/, j? :ehBB nkX[fBe nkofN;N. wjZstg{oB sZsK B{z ;XkoB Yzr Bkb g/F eoB<br />

ftu T[j wkfjo j? p/Fe fes/ fes/ b'V s'I tXhe ;iktN j?.<br />

c/poh th jzr/ohnB ;h s/ bkj"o fwT{f}nw dk feT[o/No, g[oky'ih, ftdtkB. fit/I<br />

pzpJh ftu ekob B/ j";bk fdZsk, T[t/I bkj"o, c/poh B/. eh nzfwqsk dk T[; Bkb o[wK;<br />

uZfbnk< T[;d/ gsh fteNo B/ fbfynk - fijVk nzfwqsk d/ ;zgoe ftu nkfJnk, T[; B/<br />

T[;dh ebk dh ;jh goy ehsh j't/, w?B{z BjhI :ehB. w?B{z nkg pko/ :ehB BjhI fe w?I T[;<br />

pko/ ;'udk ;zs[fbs fojk j'tK. ekob yzvkbtkbk ns/ podk T[ehb d/ c?;b/ th Go';/:'r<br />

BjhI. n;hI ;ko/ jh T[;dh sDh skDh ftu T[bM/ fcod/ ;K. T[j fgnkoh ;h, fgnko<br />

eoB:'r ;h, FkBdko, T[Zuh eZdkto Fy;hns. ndG[s, oZp tZb'I to';kJh, jo y/so ftu<br />

bkfw;kb ikDekoh, g/IfNzr ns/ ;zrhs d'tK ftu ewkb, fi; B{z S[j b?Idh ikB XVe g?Idh,<br />

;kfjs dh ikDekoh, :'oghnB p'bhnK ftubh wjkos, fi;B/ nzfwqsk B{z ikfDnK, T[j fBogZy<br />

ofj ;edk j't/, n;zGt. i}fpnK s'I s[jkB{z w[es BjhI j'D dJ/rh.<br />

c/poh fJe dw w"fbe ebk ;wkb'ue ;h fi;B/ fbfynk - Xow d/ cb;c/ okjhI,<br />

nfXnkswesk okjhI Gkosh ebk dh gSkD eotkJh iKdh j?. Xow d/ fJ; god/ j/m nkoN<br />

X[zdbk j' iKdk j?, ;Zu s/ godk g? iKdk j?. ;G s'I fgnkok nzF b[e fSg iKdk j?.<br />

;[ortk;h nBzd e[wko;tkwh th g[ikohtkd torh fJ; fpwkoh dk fFeko j' frnk. T[j th<br />

fiT[Id/ ikrd/ jZvwk; B{z d/yD dh EK Xow d/ ;[cB ;z;ko ftu r[zw j' frnk.<br />

c/poh B/ f;zX xkNh dh y[dkJh ftu nfjw G{fwek fBGkJh ;h. osBk wkE[o Bkb<br />

ftnkj ehsk i' g/IfNzr eodh ;h, pkd ftu fJzNhohno fv}kJhBo pDh. d/; tzv tes bkj"o<br />

SZv e/ fdbh ftu t;Dk g? frnk. Gkosh ebk T[go GkFD fdzdk, ;N/N;w?B ftu ebkgkoy{<br />

bZr frnk. T[;/ B/ gfjbh tko ;shF r[iokb ns/ XBoki Grs dk j[Bo bZG e/ b'eK<br />

nZr/ oZfynk, fJzdokDh ofjwkB ns/ :kfwBh feqFBkw{osh fijhnK BosehnK pkps b'eK B{z<br />

ikD{ eotkfJnk. ;kb 1950 ftu g[Zso feq;N'co r"sw dk iBw j'fJnk. fJ; fynkb Bkb<br />

fe r"sw T[; d/ o;s/ T[go uZb/, g[Zso dh gVQkJh tZb g{oh stZi' d/D bZrk go e?I;o j'<br />

rJh fi; ;dek 4 i[bkJh 1968 B{z ;[ortk; j' frnk. ;kok fdB ezw eki d/ydk fojk,<br />

fco YkJh xzN/ bk e/ Fkwh ;N/N;w?B tk;s/ b/y fbfynk, pZfunK ns/ B"eoK B{z r[Zv pkfJ<br />

efj e/ b/N frnk. d/fynk, jw/F bJh ftdk.<br />

131


nzfwqsk B/ j?bB dk g'oNq/N pDkfJnk s/ s[jc/ ti'I fdZsk. fJepkb f;zx B{z o?v pfoZe<br />

jkT{; g/IfNzr frcN ehsh. T[;dh gfjbh Go';/:'r ihtBh fJepkb f;zx B/ fbyh. fgSb/<br />

ihtBhekoK ftu'I fJe th nfijk BjhI fi;B/ fJepkb f;zx dk ;jkok Bk fbnk j't/.<br />

b/ye ns/ pokvek;No nFcke nfjwd 1950 ftu bkj"o fJe rbh ftu'I dh bzx<br />

fojk ;h fe epkVhJ/ dh d[ekB T[go nzfwqsk dh pDkJh g/IfNzr gJh d/yh. epkVhJ/ B{z g[ZfSnk<br />

- fezB/ dh dJ/Irk< T[;B/ fejk - ih ;[Bfjoh co/w d/ fszB o[gJ/ d/ fdT[, c}{b s;tho eZY<br />

e/ ;[ZN d/Dh. yohd bJh, nFcke B/ fszB o[gJ/ fdZs/, co/w ftu'I s;tho eZY e/ co/w<br />

epkVhJ/ B{z w'V fdZsk, nzfwqsk F/ofrZb B{z b? frnk. }[p/dk nkrk okjhI fJj fJfsjk;e g/IfNzr<br />

fJ;bkwkpkd g[Zih. j[D fJj B?FBb nkoN r?boh fJ;bkwkpkd ftu ;zGkbh gJh j?.<br />

j?bB ns/ dhtkB uwBbkb Bkb jVZgk dh y[dkJh d/yD rJh. d' wodK ns/ fJe<br />

BZudh n"os dk bkb gZEo dk p[Zs d/y e/ fit/I ft;wkfds j' rJh j't/. T[E/ jh o[eh ojh,<br />

fBjkodh ojh. T[;B{z nkb fJzvhnk ckJhB nkoN; n?Iv eqkcN; tb'I b/vh nkofN;N nky e/<br />

;BwkfBnk frnk sK T[dk; j'Jh - w?I sK nkgD/ nkg B{z nkofN;N ;wMdh ojh. j[D gsk<br />

bZrk fe w?I sK b/vh nkofN;N jK. b/vh nkofN;N, wod nkofN;N dk eh w[ekpbk eo/rh<<br />

14 cotoh 1938 B{z ;okfJnk fty/ nk e/ g/IfNzr eoB bZrh. ekob B{z fbfynk -<br />

jo/ SZgV ftu BjkT[Id/ jkEh pDk bJh j?. d{ih y/s ftu ezw eodhnK n"osK j?. w/ok<br />

ftnkj B/V/ nk fojk j?, e[M xpokjN j? feT[Ife w?I uzrh gsBh BjhI j'tKrh.<br />

fJBQK fdBK ftu jh b/ye w[be oki nBzd B{z fwbh. nBzd dk fynkb ;h fe<br />

nzfwqsk Bkb'I nzfwqsk dh gqf;ZXh nZr/ bzx rJh j?. pkd ftu nBzd B/ fbfynk fe 1930 sZe<br />

jh T[j dzd eEk pD u[Zeh ;h. fejk eodk ;h - i/ w?I g/INo j[zdk sK w?I ukj[zdk fe nzfwqsk<br />

dh pDkJh xV/ ;w/s e[Vh torh g/IfNzr pDkT[Idk. bzvB s'I gos/ nBzd B{z T[BQK g[okD/ fdBK<br />

ftu nzfwqsk pj[s nZr/ bzxh fd;h id'I nkoN d/ y/so ftu e'Jh ;zihdk pzdk fd;dk jh<br />

BjhI ;h. nkgDh w[bkeks pko/ fbydk j? - sDkT[g{oB, M[zibkJh, T[s/fis, pj[s ;[jDh s/<br />

g/IfNzr ftu r[zwF[dk nzfwqsk. i[nkB j'Jh sK T[;dh gqf;ZXh d{o d[okv/ c?bD bZrh, T[;dk BK<br />

pDB bZrk.<br />

fteNo vkeNo pDB dh fJZSk ekoB gVQkJh dh em'osk ftu'I bzx fojk ;h.fgsk<br />

bJh fit/I e'Jh coe BjhI, go wK fteNo Bkb nzfwqsk d/ ftnkj fynkc ;h. nzfwqsk ;[jDh<br />

;h, ebkeko ;h, fe;/ gqf;ZX j;sh Bkb, fe;/ nwho}kd/ Bkb, fi; Bkb ukj[zdh, ftnkj<br />

eotk ;edh ;h. fteNo Bk nwho ;h Bk gqf;ZX. d{ih rZb, ;eh wk;h d/ w[ zv/ Bkb ftnkj<br />

tofis jz[dk j?, fJ; gZy'I th rVpV ;h. wK dh fto'Xsk B/ nzfwqsk B{z ;r'I j'o w}p{s<br />

ehsk, T[j T[jh eo/rh i' wK dh fJZSk d/ fybkc j't/.<br />

ftnkj s'I gfjbK fFwb/ s'I ;okfJnk nzfwqsk B{z ys ftu fgsk B/ fbfynk - B"I wjhB/<br />

wK B/ roG ftu oZyh, fco j[D sZe n;hI s?B{z gkb g'; oj/ jK, nkgD/ nkoN iK ftnkj<br />

;dek co} eo e[M ;kb gfjbK s{z nksw fBoGo j' iKdh, sK th nkoN yohdkoK iK gsh<br />

T[go fBoGo j[zdh. g?fo; sZe, i' youk T[mkT[Dk fgnk, ehsk, go fJ; pdb/ s/o/ Bkb<br />

neb dh e'Jh rZb th Bk eo ;eK, nc;'; j?. s?B{z gZek gsk j? fe fteNo uzrk pzdk j?,<br />

tckdko gsh oj/rk, s?B{z y[Fh fwb/rh, sK th, j? sK T[j fgzv dk wkw{bh vkeNo, E'VQh e[<br />

nkwdB tkbk. w?I fezB/ e[ ;kb fiT[Idk ojKrk< w/o/ fgS'I s?B{z feXo'I wdd BjhI fwbDh. s/oh<br />

wK nkydh j? fe T[;B{z fJE/ Gkos ftu dcB iK nrBG/N BjhI eoBk. T[j jzroh d/<br />

epfo;skB ftu dcB j't/rh fiE/ ;kb ftu fJe tko foFs/dko r[bd;sk sK oZy ikfJnk<br />

eoBr/. i/ w/oh w"s gfjbK j' rJh c/o s/oh wK dh ;zGkb th s?B{z jh eoBh g?Dh j?. fezB/<br />

T[dk; fynkb nk oj/ jB.<br />

nzfwqsk B{z pZu/ BjhI ukjhd/, T[j e/tb g/IfNzr eo/rh, fteNo B{z T[;d/ wod d';sK<br />

Bkb fwbD frbD s/ e'Jh fJsok} BjhI j't/rk, fteNo B/ T[;dhnK fJj ;kohnK FosK wzB<br />

bJhnK. pugB d/ fdBk dhnK :kdK B/ fteNo d/ fdb fdwkr B{z Be/b gk oZyh ;h.T[;dk<br />

fgS'eV nkfJob?Iv dk ;h fiE/ d/ b'e gzikphnK tKr row ;[Gkn tkb/ j[zd/ jB. j[D szrh<br />

d/yDh g? rJh sk eh, ;h sK w?fi;No/N fgsk dk g[so. wK B/ eZgV/ ;h e/ T[;B{z w?vheb<br />

132


dh gVQkJh eotkJh ;h. fjzwsh, s/} fdwkr, ftnzr eoB ftu fBg[zB go nzfwqsk nZr/<br />

r[bkw. fteNo dh wK fJ; ftnkj s/ y[F ;h, d' ewfonK tkbk xo ;h, fJe ftu wK d{i/<br />

ftu i'Vk. go id'I gsk bZrk fe fteNo ns/ nzfwqsk Gkos ik<strong>Dr</strong>/, T[dk; j'Jh. ihtB Go<br />

dh g{zih s'I wK tzfus j' ikJ/rh.<br />

16 i[bkJh 1938 B{z fpBK tki/ rki/ d/ ftnkj j'fJnk. e'oN ftu ftnkj ofi;No<br />

eotk nkJ/, nk e/ e'Jh gkoNh BjhI fdZsh. ftnkj fgS'I nzfwqsk FKs j' rJh, T[;B{z fpbe[b<br />

gqshs Bk j'fJnk fe T[j fe;/ iziho ftu ieVh rJh j?. fteNo d/ xo B{z SZv e/ fes/<br />

Bk iKdh . fteNo tork uzrk pzdk T[;B{z fe;ws Bkb fwb frnk. nihp rZb fJj fe<br />

jzroh ftu ;kVQh gfjBdh. izr brD tes fteNo B{z c"i ftu Gosh j'Dk g? frnk,<br />

nzfwqsk T[dk; j'Jh sK S/sh T[jB{z nkgD/ e'b p[bk fbnk. woh} d/ydk, nzfwqsk g/IN eodh<br />

ofjzdh.<br />

T[j ;zeN dk w[ekpbk j";b/ Bkb eoB bJh T[s;[e ;h go Gkos ftu'I nkT[IdhnK<br />

ypoK wk:{;e[B ;B. fJj rZb ;[D e/ v{zxh T[dk;h ftu fxo rJh fe pdBkwh s' vofdnK<br />

wkfgnK B/ T[;d/ ;ko/ ysK B{z nZr bk fdZsh. j'oBK gqf;ZX pzfdnK s'I fJbktk fJBQK ftu gzH<br />

itkjo bkb Bfjo{ dk S/ gzfBnK dk ys ;h i' T[;B/ nzfwqsk dh fdZbh dh B[wkfJF d/yD<br />

fgS'I fbfynk ;h, T[;B/ ebkeko d/ nB[Gt ns/ gqrNkt/ dh skes B{z ep{fbnk ;h. fJ; d/<br />

XzBtkd ftu nzfwqsk B/ fbfynk ;h - w/ohnK s;thoK B{z d/yh ikU, ;'u' Bk, wsbp Bk eZY',<br />

fco s[jkB{z e[M fwb/rk, cb;ck BjhI, fJfsjk; BjhI, fuzsB BjhI, e/tb nkoN.<br />

T[;B/ wkfgnK B{z ys fbfynk - w/o/ ys nrBG/N eo fdZs/, ypo B/ w?B{z i' ;dwk<br />

g[ukfJnk, d; BjhI ;edh. ysK dk tZvk Y/o sK w?I y[d pkb nkJh ;K. fJj sK T[j gZso<br />

;B fijV/ w?I nkgDh wo}h Bkb ;zGkb/ ;B, nkoN nkb'ueK d/ ys, tZvhnK j;shnK d/<br />

ys.fijV/ ys ;zGkb e/ nkJh ;K, fJj w?B{z y[Fh fdzd/ ;B, w/o/ ezw pko/ e[M ikDekoh<br />

tkbhnK jtkbk d/D :'r oktK ;B. eh gsk w/oh bkT{ih, w?bew w[rfoi, itkjo bkb<br />

Bfjo{, JhfvE b?Ir ns/ yzvkbtkbk d/ ys s[;hI oZy jh bJ/ j'D. fJj ys w?I fJ; eoe/<br />

s[jkv/ e'b BjhI SZv e/ rJh ;K fe fJBQK ;dek jzroh ftu d[okukoh G{sekb ekoB w/oh<br />

pdBkwh j' ikJ/rh. w/o/ e'b gfjb'I jh tXhe ;wkB j'D eoe/ SZv rJh ;K.<br />

yzvkbtkbk B{z fbfynk - jzroh ftu Gkosh n"os tKr nkgD/ gsh Bkb efj ojh<br />

jK, fiE/ fiE/ fvT{Nh eoB iKdk j?, nkgD/ ozr u[Ze e/ w?I th Bkb s[o g?Idh jK.<br />

@d gN?N' ghbo g/IfNzr pDkJh, nkb{ fSbdh e[Vh dk o'pdkp tkbk fujok d/yD :'r<br />

j?, feos dh FkB gqrN j' ojh j?. fujok ns/ jZE pbtkB Fy;hns sK f;oid/ jh jB,<br />

tkBrkr dh gN?N' JhNo} th :kd nk iKdh j?.<br />

fteNo bzw/ :[ZX dk ysok GKgfdnK nkfrnk b? e/ nzfwqsk ;w/s e'bzp' d/ o;s/<br />

Gkos nk frnk. nzfwqsk B/ ekob B{z fbfynk - y[Ffe;wsh ;wM' fe fjNbo Gkos ftu<br />

BjhI j? fi; ekoB fJE'I dk nkoN pfunk oj/rk. fJE/ j[zdk sK Eov ebk; gZSwh nkofN;N<br />

nky e/ w?B{z i/bQ ftu ;[ZN fdzdk. wkvoB nkoN ns/ ;kfjs dk gZek d[FwD j?. g?fo;<br />

iowB nXhB j' frnk sK eh pD/rk< nkoN ysw< w?I B"itkB ebkekoK B{z ikDdh jK, ni/<br />

;z;ko T[BQK B{z BjhI ikDdk, T[BQK dh w"s co?Iu nkoN tk;s/ Bk g{fonk ik ;eD tkbk xkNk<br />

j'J/rh.<br />

e[M fdB e'bzp' oj/ s/ wzdo, r[cktK d/yhnK, fco wd[okfJ fteNo B{z ;ko/ wzdo<br />

fdykJ/ fijV/ nkg gfjbK d/y e/ rJh ;h. fFwb/ gj[zu rJ/. wK B{z T[BQK dh tkg;h uzrh<br />

BjhI bZrh, fJe fe;w dh dybzdk}h bZrh, nzfwqsk dh r?ojk}oh ftu fteNo dh p/fJ}sh<br />

eo fdzdh. fJ; ;G dk nzfwqsk d/ ef}B feogkb f;zx B{z gsk bZrk sK T[j d'tK B{z<br />

;okfJnk F[ro fwZb d/ j;gskb tk;s/ b? frnk. T[;B/ nzfwqsk B{z fejk fe jo wjhB/ fJe<br />

g/IfNzr eoe/ d/ fdnk eo, YkJh ;" o[fgnk fdnk eoKrk. vkeNo B{z B"eoh d/ fdZsh. fJE'I<br />

fteNo B/ 13ngo?b 1940, nzfwqsk dh wK B{z ys fbfynk, fJj ys gkmeK tk;s/ fdbu;g<br />

j?. fJe ys d' gfotkoK d/ ;[GktK ftubh fGzBsk o{gwkB eodk j?.<br />

133


- fgnkoh wK, w/oh fe;/ rZb d/ rbs noE eZY e/ fes/ gfotko dh FKsh Gzr Bk<br />

j' ikt/, vodk ;K. gfjbK th edh edkJhI ys fbyDk ukfjnk go s[jkv/ tb'I i' bc}<br />

gqkgs j[zd/, T[BQK ;dek fJokdk pdb b?Idk. T[wokU nzeb B{z fbydk fojk jK, j[D s[jkB{z<br />

th fby jh fdnK sK mhe oj/rk.<br />

- w?B{z fbyD dk j[Bo BjhI nkT[Idk fJ; eoe/ w?B{z tXhe ;ktXkB ofjDk gt/rk,<br />

rZbpks d"okB th w/oh rZb d/ T[bN noE eZY bJ/ iKd/ jB. id'I w?I Go/ wB Bkb<br />

fJzvhnk nkT[D dk c?;bk ehsk, w?B{z T[dhI gsk ;h fe w/o/ ;kjwD/ fJe dw BtK wkj"b<br />

j't/rk, g{oB niBph ;z;ko ftu w?B{z pdbDk gt/rk. w?B{z B"eoh Bk fwb/ FkfJd, sK th<br />

jkbks Bkb ;wM"sk eoBk gt/rk, w?B{z e[M b'eK dk nk;ok b?Dk gt/rk. p[vkg?;N ftu<br />

fJoftB p?eN/ B/ w?B{z dZf;nk ;h fe fFwb/ w?I e[M wjhfBnK s'I tXhe BjhI ofj ;eKrk. go<br />

w?B{z nkgD/ ;[Gkn dk gsk j?, w?I y[d B{z jkbks w[skpe Ykb b?Idk jK. w?I jo ;zGt e'fFF<br />

ehsh fe s[jkB{z uzrk bZrK. fgnko jk;b eoB ykso w?B{z y[Fkwd eoBh BjhI nkT[Idh. s[;hI<br />

nkgD/ nkg B{z w;'bhBh, B?g'bhnB ns/ fjNbo tor/ o'FB fdwkr tkbh n"os nkfynk<br />

eod/. ew}'o b'e s[jkvh T[;ss eod/ s[jkB{z uzr/ brd/, w?I nfijk eoB'I fJBekoh j' frnk<br />

fi; ekoB s[jkvh Bkok}rh ;j/Vh s/ w/ok ;zs[bB ftrfVnk. w/o/ fJe fJe bc} d/ rbs<br />

noE ehs/ iKd/ s/ w/o/ ftu s[jkB{z e/tb p[okJhnK fd;dhnK. w?I ;wM frnk fJj s[jkvk<br />

;[Gkn j? fi; B{z pdfbnk BjhI ik ;edk.<br />

- w?I s[jkB{z pj[s o'fenk fe w/o/ tk;s/ fJzrfbF Nhuo dk gqpzX Bk eo' feT[Ife w?I<br />

s[jkv/ s/ e'Jh th ckbs[ p'M BjhI gkT[Dk ;h go s[;hI d'F bkfJnk fe BkbkfJe j'D eoe/<br />

w?I gVQBk BjhI ukj[zdk. w/o/ T[s/ fJj d'F bkfJnk fe w?I M{m p'bdk jK. nzfwqsk fJBQhI fdBhI<br />

fJzBhI sDkT[rq;s ns/ EZeh j'Jh ;h fe w?B{z f;ykT[D i'rh BjhI ;h. nkgD/ nkg w?I gVQBk<br />

BjhI ;h feT[Ife w?B{z vo ;h fe i/ w?I rbs GkFk f;Zy frnk, fco T[;B{z GZ[bD ftu pVh<br />

w[Feb nkJ/rh. i/ s[jkv/ e'b e[M fdnkb{ bc} j[zd/, w/o/ bJh ckfJd/wzd j'D/ ;B. T[bNk<br />

s[;hI nkgD/ p'bK okjhI w?B{z bj{ b[jkD eod/ oj/. w?I fJeZbk ofj frnk, w?B{z bZrk w?I r[nku<br />

frnk jK, nkgD/ nkb/ d[nkb/ fd;d/ s/ nDfd;d/ d[FwDK ftu fxo/ j'J/ B{z w?B{z gsk Bk<br />

brdk nkgDh oZfynk fet/I eoK. fJ; jkbs ftu w?I c?;bk ehsk fe ;G e[M G[Zb iktK,<br />

e/tb fiT[Idk ojK. ;Zu ikDBk fJj w/o/ ihtB d/ ;G s'I tZX ;zeNwJh fdB ;B s/ w?B{z<br />

;zGbD ftu bzwk ;wK bZfrnk. w?I ykw'F j' frnk, fizBk u[Zg ofjzdk, s[jkvk toskok T[Bk<br />

tXhe G?Vk j[zdk iKdk. w?B{z e/tb nkgDh fgnkoh gsBh nwoh T[go ftFtk; ;h, fJ; G?Vh<br />

jkbs ftu w?I e[M th eoB i'rk BjhI ;K. nkgD/ d/F ftu uzrk Gbk ewkJh eodk, yKdk<br />

ghIdk fJE/ nk e/ w?I s[jkv/ s/ fBoGo j' frnk. i' w?I pfDnk jK nkgDh ;ys fwjBs ;dek<br />

jK Bk fe s[jkv/ ;dek, fit/I fe jo tes s[;hI nkyd/ ofjzd/ j', ;G s[jkv/ ;dek jh<br />

j'fJnk. ;kvk o/;soK sK uZfbnk Bk, xkNk gk e/ n;hI j'o jZE g?o wkod/ r[}kok eod/<br />

oj/. wK B/ fijVk ys w?B{z fbfynk, T[j w?I s[jkB{z fdyk fdZsk s/ s[;hI fJjd/ nihp noE<br />

eZY/. w?I p[vkg?;N ftu fJBk ;ys ezw ehsk fe nkokw eoBk GZ[b frnk, f;js ftrVdh<br />

d/y e/ wK fejk eodh ;h - wkVk w'Nk y/v nkfJnk eo, s[o fco nkfJnk eo, w?I fes/ Bk<br />

iKdk. ys ftu wK B/ fJ; eoe/ fbfynk ;h - fteNo n?e;o;kJh} efonk eo. s[;hI fJ;<br />

dk wsbp eZfYnk fe w/oh wK B{z gsk j? fe w?I ezwu'o jK. **s?B{z ezw eoB dh eh b'V<<br />

;oh iKd?. j;gskb ftu e"D d"V GZi eodk fco/


e'Jh wK s[jkv/ torh th j[zdh j? < vkeNo j'D eoe/ w?B{z woh}K d/ ;[Gkn dh ;wM j?,<br />

fJ; eoe/ T[j rZbK th ;wM ikBk fiBQK pko/ j'o b'e BjhI ;wMd/.<br />

- s[jkv/ tZb'I nwoh B{z G/fink iBw fdB dh tXkJh dk ekov fwfbnk sK n;hI y[F<br />

j' rJ/, bZfrnk, j[D Gb/ fdB nkT[<strong>Dr</strong>/. go E'VQ/ fdBK pkd fco T[jh e[M, fpBK fe;/<br />

ekoB d/ w/oh p/fJ}sh, pko pko jZse. w/ok Bk ;jh s[jkB{z nkgDh Xh dk fynkb oZyDk<br />

ukjhdk j? fijVh fJedw wk;{w j?. pZu/ ns/ wkg/ fJe d{i/ B{z ;wM Bk ;eD sK fezBk d[Zy<br />

j[zdk j?. fJe d{i/ B{z ;wMDk pVk nk;kB ezw j?. nzeb T[wokT[ XhoitkB j?. T[;dh<br />

JhwkBdkoh ;dek w?I T[;B{z pj[s fgnko eodk jK. w?I T[; Bkb jo ;wZf;nk pko/ ftuko<br />

tNKdok eoB bJh fsnko jK. nkgDhnK nkdsK, ;[Gkn pdbD bJh fsnko jK. w?I sK<br />

fJ; soQK dk pzdk jK fe d' fwZm/ p'b p'b e/ w/o/ s'I i' wo}h ezw b? bT[.w?B{z SKN/ Bkb<br />

BjhI jZfenk ik ;edk. w?I j[D np'X pkbe BjhI jK. fJ; ;ko/ e[M d/ pkti{d w?B{z r[Z;k<br />

BjhI feT[Ife w?I jkbks s'I tkec jK. nwoh Bkb ;bkj ehsh fe fJ; jkbs ftu'I fet/I<br />

fBebhJ/, fJ; f;ZN/ s/ g[Zi/ fe ;G mhe j' ;edk j?, p; s[;hI ;kB{z nkgD/ d[FwD Bk ;wM'.<br />

n;hI s[jkvk g{ok ;fseko eod/ jK. r[Z;k fsnkrDk s[jkv/ s/ fBoGo eodk j?, w?I r[Z;/ ftu<br />

BjhI jK, T[dk; }o{o jK. :ehB eo', G{sekb B{z }kbw tKr :kd BjhI eoKr/, ejKr/ -<br />

fJj ;kvhnK rbshnK dk ;wK ;h. s[jkv/ jZE uz[wdk j'fJnk T[whd eodk jK fe ;G mhe<br />

j' ikt/rk, ihtB ns/ GftZy ;[ydkJh j'<strong>Dr</strong>/.@@<br />

fJ; ys Bkb e'Jh coe BjhI fgnk. wK fBozso rkbh rb'u Go/, Bcos Go/ ys<br />

fbydh ojh. nzfwqsk B/ fgsk B{z fbfynk - fdb eodk ;h wK d/ ys dh Beb s[jkB{z G/i<br />

fdzdh. ;kB{z T[j pdeko, ngokXh, rzd/, n;kXkoD ftGukoh, jzY/ j'J/ pdwkF fbydh j?.<br />

fJj th fbfynk j? fe fteNo B{z w?vhf;B dh e'Jh ;wM BjhI. ;p{s ti'I gqekF d/ pbZv<br />

N?;N dk rbs Bshik dZ;dh j?. b?p dh rbsh fteNo d/ BK wVQ fdZsh. efjzdh j? fJj<br />

fteNo dh ;kiF j?. T[j G[Zb rJh fe f;tb ;oiB ;w/s vkeNoK dh Nhw d/ :sB c/bQ<br />

j'D fgS'I fteNo B/ gqekF dh ikB pukJh s/ fJe ;kiF B{z Bkekw eo fdZsk. wzwh B/ id'I<br />

y[de[Fh eoB dk :sB ehsk sd th fteNo dh :'rsk ekoB T[;dh ikB puh ;h.<br />

fteNo B/ fJepkb f;zx B{z dZf;nk ;h fe ;okfJnk T[j eb/F s'I puD tk;s/ E'VQ/<br />

;w/I bJh nkJ/ jB, ;?Nb j'D bJh BjhI. j;gskb d/ ;Nkc B{z T[;B/ fJbki dhnK BthnK<br />

seBheK dZ;hnK. fJE/ wihmhnk fBtk; ftu nzfwqsk B/ iBtoh 1940 ftu *d n?BfFn?IN<br />

;N'oh N?bo g/IN ehsh. feogkb dh Xh i'ih B{z wkvb b? e/ ghIx g/IN ehsh. :F'Xok<br />

vkbwhnK fbydh j? - ;Zso ;kb dh T[wo ftu j[D th i'ih fJe dw c[oshbh j?, nzfwqsk<br />

B{z :kd eofdnK efjD bZrh - n;hI sK pZu/ ;K, T[j ihtB dh ;zg{oBsk wkD ojh ;h.<br />

n;hI T[; Bkb rZbK eodhnK, S/VSkV eodhnK, pj[s fgnkoh, fBZxh, fdnkb{ s/ d';skBk<br />

;[Gkn tkbh. w?B{z w;K fJe xzNk ;kjwD/ fpmk e/ ;e?u pDkfJnk, fJe jcsk ozr GoB B{z<br />

bZfrnk. pVk s/} poZF uZbdk ;h. w?B{z frcN ti'I d/D bZrh sK w?I fejk - nkgD/ e'b jh<br />

oZy bT[. efjD bZrh - mhe n?, id'I fdb eo/ b? ikJhI.<br />

nes{po 1940 ftu itkjo bkb Bfjo{ :{gh dk d"ok eofdnK r'oyg[o nkfJnk, j[D<br />

T[j pfofNF oki fto[ZX b'eK B{z s/}h Bkb bkwpzd eo fojk ;h, d{ih ;z;ko izr ftu<br />

nzro/}K dh wZdd Bk eoB bJh gq/o fojk ;h. S/ nes{po B{z r'oyg[o ftu GkFD fdZsk.<br />

fJE/ r'oyg[o d/ EkD/ ftu T[; fto[ZX prkts dk e/; doi j'fJnk. nzfwqsk Bfjo{ B{z fwbh.<br />

Bfjo{ B/ fejk - ;N/FB sZe w?B{z SZv e/ nk. T[E/ T[;dh frqcskoh j'Jh. frnkoK nes{po,<br />

wK B{z fbfynk - e[M fdB gfjbK Bfjo{ Bkb w[bkeks j'Jh, jw/F tKr ;[jDk. T[;B/ g[okD/<br />

fdB :kd ehs/, fgsk ih B{z :kd ehsk.<br />

fJe gk;/ ;zxoFFhb f;nk;sdkB, ftueko id'ifjd eo ojh ebkeko, shi/ gk;/<br />

fteNo. fJ; nkyoh w[bkeks dh c'N' gqkgs j?.<br />

wihmhnk gfotko ne;o fFeko w[fjzwK T[s/ iKdk. fJe tko nzfwqsk ns/ fteNo th<br />

rJ/. fteNo B/ uhs/ dk fFeko ehsk, nzfwqsk B/ d/fynk, fJ;dh c'N' fyZuh. gb fSD ftu<br />

uhs/ dk ezw swkw j[zdk ;G B/ d/fynk.<br />

135


fJzdok B{z ys - w?I s/ fteNo fJe d{i/ B{z pj[s ukj[zd/ jK. id'I d't/I fJeZb/ j'JhJ/,<br />

u[Zg eoe/ p?m/ ofjzd/ jK, T[j T[pk;hnK b?D bZrdk j?, w?I brksko fvgo?FB ftu T[sodh<br />

iKdh jK, fit/I fJe d{i/ T[go p'M pD/ j'JhJ/, fco ;kv/ ftu'I fJe iDk efj fdzdk j? - ub'<br />

Fsozi y/vhJ/. Fsozi f;Zy ojh jK, pfoZi torh jh j?. p/Fe fJ; pko/ ;kv/ ftu'I e'Jh iDk<br />

e[M BjhI p'bdk, go n;hI j/mK T[dk;h tb ;oed/ iKd/ jK. id'I w? I fJ; d/ ekoB bZGD<br />

brdh jK, T[dhI mhe j' iKdh jK. d' i}pksh pzd/ d/o sZe fJeZm/ ofjD sK fJ; soQK dh<br />

o[ektN nk ikfJnk eodh j?, fJe soQK dh B?fse ;[zB, fJe gjkVh fiE/ uVQ Bk ;ehJ/.<br />

fgsk B{z fbfynk - gZEo sqkFD dk ezw th ehsk, ;ko/ nky oj/ B/ tXhn?, w?B{z yk;<br />

BjhI bZfrnk. fszB ;kX{nK dh g/IfNzr pDkJh j?. ngokXh fdykJh fdzd/ jB. fJj' fij/<br />

pzfdnK Bkb ukuk ih fet/I w/b i'b oZy b?Id/ jB, gsk BjhI. fJj pzd/ ;jh BjhI, nebwzd<br />

BjhI, Jhoykb{ jB, ;"d/pk} jB. s[;hI fJE/ j[zd/ fJBQK dh yZb T[X/V fdzd/.<br />

iBtoh 1941 ftu ekob yzvkbtkbk fJBQK B{z fwbD ;okfJnk nkfJnk, nzfwqsk g/IN<br />

eo ojh ;h. d/yfdnK fejk - id'I fJj e?Bt; d/ ;kjwD/ j[zdh j? T[d'I pkeh dk ;z;ko<br />

fpbe[b BjhI j[zdk. nzfwqsk B{z b? e/ e[Fh-Bro ubk frnk fiZE/ p[ZX dk d/jKs j'fJnk ;h.<br />

T[E/ fszB fdB oj/. ekob B/ T[; d/ j[Bo ftub/ r[D dZ;/, j";bk nc}kJh ehsh fi; Bkb<br />

T[j w[V T[sFkfjs j' rJh, poZF uZfbnk, go E'VQ/ fdBK pkd fco T[dk;h d/ nkbw ftu<br />

fxo rJh. fJzdok B{z 14 wkou 1941 d/ fdB fbfynk - ykbh nfj;k;, n;zs[FN, fyMh<br />

j'Jh, s/o/ tKr o' th BjhI ;edh. wko{ FeshnK w/ok ;ws'b ftrkV ojhnK jB. E'VQ/ jB<br />

fiBQK B{z w/o/ ezw dh ikDekoh j?. e[ZM uzrk BjhI brdk. nyho w?I c?;bk eo fbn? fe<br />

FwFkBxkN BjhI fusqBk.<br />

FwFkBxkN dk fdqF g/IN sK BjhI eo ;eh, ;e?u pDk fdZsk. eZcB ftu b/Nh j'Jh<br />

e[Vh, y[Fh s'I gko FKsh dk nfj;k;. opV Bkb fwNk fwNk e/ BjhI, gZe/ jZE Bkb fJe' tko<br />

behoK tkj fdZshnK.<br />

ekob B{z fbfynk - p;'jbh fwBhJ/uo} d/yhnK. okXk feqFB ewkb fuso/ jB. w?I<br />

fJBQK fuZsoK B{z d/ydh ojh sK r'r?I ;kjwD/ nkT[Idk fojk, T[;dh g/IfNzr Uskjh(1897) d/y' -<br />

n"os, szr Bhbk d[w/b, j/mK fbFedk ghbk ozr, j?okBhe[B ;wkBsk. T[;dh gk;s/okbk<br />

sfjshB?; (1897) d/y'. ty ty ;fGnksktK, ty ty ;fwnK dk wjkB nkoN fJe d{i/ Bkb<br />

fezBk fwbdk j?. e"D wzB/rk fe p;'jbh nkoN ns/ r'r?I fJe' F?bh ftu jB.<br />

g?fo; ftu *d :zr rob} 1932 ftu pDkJh, Gog{o gqFz;k fwbh, fJ; ;dek 1933<br />

ftu rq?Iv ;?b{B nkc g?fo; ftu n?;'f;J/N u[Dh rJh. ;kb 1935 ftu, Eoh rob} fFwb/<br />

ftu pDkJh. d'tK ftu coe gqsZy j?, gfjbh ftu'I gZSw fd; fojk j?, d{ih ftu g{op.<br />

gjkVh wodK n"osK d/ fusoK ftu Gkosh gqGkt sK j? jh go gkb r'r?I B/ 1888 ftu i'<br />

*d ;owB nkcNo J/ ftf}B pDkJh ;h, T[;d/ gqGkt th w"i{d jB.<br />

iowB g/INo fi;B/ gkfe;skB dh Bkrfoesk b? e/ fJ;ws ojhw(1904-63) Bkw<br />

oZfynk nzfwqsk B{z fFwb/ fwbh fiZE/ T[;dk gsh i/HJ/H ojhw nc;o bZrk j'fJnk ;h. d't/I<br />

fwT{By ftu fJeZm/ gVQd/ ;B. nzfwqsk B/ T[;B{z w?bew dk g'oNq/N fdZsk. fJj i'Vk eokuh<br />

ftu t; frnk fiE/ fJ;ws B/ nkoN; e"I;b dh ;EkgBk ehsh. T[;dh g/IfNzr d' n"osK<br />

(1960) d/y'. d' iDhnK wzih s/ p?mhnK d/ye/ s[jkB{z nzfwqsk dh F?bh dk Mbekok ;kc<br />

fdZ;/rk. g?fo; ftu nzfwqsk B/ :zr rob} Bkw dh fijVh g/IfNzr pDk e/ tkjtk yZNh ;h,<br />

T[; pko/ fJ;ws fbydh j? :zr rob} nzdo p?mhnK e[VhnK dk ;hB j?,. ewo/ ftu<br />

nkokw Bkb p?mhnK jB, e[M fdbu;g BjhI eodhnK, d/yD B{z th pj[s ;[jDhnK BjhI, p;<br />

d' e[VhnK, fJe r'oh d{ih gZe/ ozr tkbh. go fdqF s[jkB{z X{ gkT[Idk j?. fJj' fijh FkBdko<br />

s;tho 19 ;kb dh e[Vh B/ pDk fdZsh. skesto, wodkBrh dh Mbe tkbh.<br />

gZSw ftu ebkeko n"osK ro[Zg pDk e/, :{BhnBK pDk e/ ezw eodhnK, w[esh bJh<br />

;zxoF eodhnK. jo d/; ftu e'Jh Bk e'Jh fJ;soh e"I;b j[zdh. Gkos ftu nfijh e'Jh<br />

fJ;soh iE/pzdh BjhI ;h, Bk nzfwqsk B{z fJ; dh b'V gJh. T[j J/Bh db/o ;h fe T[;B{z<br />

iE/pzdh dh b'V BjhI ;h, ew}'o j[zdh sK y[d th iE/pzdh pDk ;edh ;h. wjkswk rKXh dk<br />

136


nk}kdh nzd'bB, ;fsnkrqfj, FKswJh ;h fJ; eoe/ fJXo sK n"osK o[fus j' ojhnK ;B,<br />

;o'iBh BkfJv{ tKr nrtkJh eoB bZr gJhnK ;B, go nkoN dk y/so e/tb wodK tk;s/<br />

;[zBk fgnk ;h. ;ys fto'XK ftu nzfwqsk fBozso ekoiFhb ojh.<br />

1941 d/ F[o{ ftu bkj"o rJ/ fiE/ ofjD dk fJokdk ;h, ;zy/g ;ot/ eoe/ gos<br />

nkJ/. 26 ;kb dh nzfwqsk B/ id'I bkj"o B[wkfJF bkJh sK T[;B{z gsk bZrk fe T[;dk<br />

pugB dk nkoN Nhuo g?Nw?B bkj"o ftu j?, s[ozs T[;B{z ;Zfdnk. i[nkB j'Jh nzfwqsk dh<br />

;[zdosk d/yh, nksw ftFtk; d/fynk s/ ebk feqsK d/y e/ g?Nw?B B/ wkfgnK B{z ;bkj fdZsh<br />

- gfjbK bzdB ;b/v ;e{b ftu vqkfJzr} f;yD bJh fco g?fo; d/ fpU nkoN; ;e{b ftu<br />

ozrK dh Nq/fBzr bJh G/i'. T[;dh fJ; ;bkj T[s/ nwb Bk j' ;fenk.<br />

fco i{B ftu rJ/, ;G s'I gfjbK fJepkb f;zx B{z fwb/ i' nkb fJzvhnk o/vhU ftu<br />

ezw eodk ;h. fFwb/ T[j nzfwqsk B{z ftnkj s'I gfjb'I dk ikDdk ;h s/ d';sK ftu'I ;h.<br />

T[;B/ fbfynk - 1934 ftu id'I g?fo;'I tkg; nkJh, fJe fdB fFwb/ d/ gqf;ZX o/;soK d/fte'<br />

nzdo bzx nkJh, jkb ftu ykw'Fh Sk rJh, jo/e dhnK B}oK T[; tZb, r{VQh joh ;kVQh,<br />

;{jk pbkT{}, fsZpsh rfjD/. e[M fdB pkd fJepkb B{z xo ;Zd e/ nkgDk ;N{vhU<br />

fdykfJnk, d/yfdnK fJepkb B/ y{p dkd fdZsh, fejk fe r'r?I tor/ siop/ jB. ;ko/ tke<br />

T[;B{z y[F eoB bJh ej/, y[F j' rJh. dhtkB uwBbkb B{z th bkj"o fwb/, T[;B/ dZf;nk<br />

fe tZvh frDsh ftu Gosh j' e/ vkeNo fJE'I c"i Bkb ub/ rJ/ jB, j[D gq?efN; eoB dk<br />

;jh w"ek j?. nzfwqsk B{z nkoN d/ gZy s'I bkj"o nkgD/ bJh mhe EK bZrk. fteNo tkg;<br />

;okfJnk nk frnk s/ T[j uwBbkb j[oK e'b pkd ftu th ojh. fJE/ ;'thns g/INo<br />

;t/s';bkt o'foy B{z fwbh i' nkgD/ fgsk gqf;ZX nkofN;N fBe'b; Bkb nkfJnk j'fJnk ;h,<br />

fgsk B/ e[Zb{ ns/ fjwkbhnk d/ pj[s tXhnk fuso pDkJ/ ;B. fgS'I ik e/ 1945 ftu<br />

;t/s';bkt B/ N?r'o dh g'sh, gqf;ZX fcbw nfGB/soh d/ftek okDh Bkb ftnkj eotkfJnk.<br />

d/ftek okDh nS{s ezfBnK fcbw okjhI 1936 ftu jh gqf;ZX j' u[Zeh ;h.<br />

bkj"o s'I f;wb/ nk rJh, d/fynk fe fJzdok ns/ T[;d/ gsh B/ T[;d/ ;N{vhU s/<br />

ep}k eo fbnk j?. d{i/ ewo/ ftu ubh rJh go g/IN feE/ eo/< nzfwqsk, fJzdok B{z fgnko<br />

eodh ;h go fJzdok B{z T[; Bkb Jhoyk ;h feT[Ife nzfwqsk fizBh ;[jDh BjhI ;h, T[Bh<br />

jowB fgnkoh BjhI ;h. id'I fteNo Bkb fJzvhnk nkJh, nzfwqsk e'b g?;/ BjhI ;B id'I fe<br />

fJzdok XBh ;h, T[;B{z fJ; rZb dk th cyo ;h, ne;o F/yhnK wkodh ofjzdh. fJzdok B/<br />

fJe tko fvBo fdsk fi; ftu fszB ftd/Fh wfjwkB nkJ/. ezXK T[s/ g/IfNzr} d/y e/<br />

fusoeko pko/ g[ZfSnk. nzfwqsk Bkb rZbK eoB bZr/, fJzd{ B{z B}onzdk} eo fdZsk s/ nzfwqsk<br />

d/ j[Bo s'I p/jZd gqGkfts j'J/. T[BQK d/ ikD fgS'I fJzdok B/ jzrkwk yVQk eo fdZsk fe jo<br />

EK u"XokDh fet/I pD iKdh j?. nzfwqsk B/ fejk - fJj rZb j? sK nZi s'I pkd w?I fJ; SZs<br />

j/m BhI ojKrh. fJzd{ B/ fejk - mhe, j[D/ dck j'. d; whb dk g?db ;co gjkVh uVQ e/<br />

s?n ehsk, ;t/o/ fszB ti/ j?bB dk p{jk yVekfJnk. pkeh fdB fJE/ ojh. ys fby e/<br />

fteNo B{z fJzd{ pko/ ;zy/g dZf;nk. fbfynk - fij' fij/ uKdh d/ w'N/ u{V/ :{gh dhnK n"osK<br />

gfjBdhnK jB, s/ih e'b ns/ w/o/ e'b jB, T[BQK Bkb dk fJe ;??N j?bB tk;s/ b?<br />

nkT[Dk. fJj w/ok pj[s fynkb oZydh n?. s{z fbfyn? s?B{z w/ok nkoN uzrk brd?. w?I y[F<br />

j' rJh. w?B{z brdk ;h s{z fJ; ;ko/ ek;/ s'I nBikD j?I. nBikD j'D Bkb'I sK uzrk j?<br />

e'Jh w/o/ ezw B{z Bcos eo/, oZd eo/. id'I T[dk; j[zBh nK s?B{z :kd eodh jK. r'r?I dh<br />

fejVh ihtBh gVQ foj?I nZi eZbQ< nzro/}h ftu sK e'Jh j? Jh BjhI. vhno EhU }o{o gVQ,<br />

tkBrkr tb'I nkgD/ Gok B{z fby/ ys, ewkb d/.<br />

26 ;kbk y[Ftzs f;zx th j?bB ns/ uwBbkb i'Vh dk d';s ;h. bzvB s'I bkn<br />

eoe/ gq?efN; F[o{ ehsh j'Jh ;h. T[;d/ fgsk dh e'mh uwBbkb dh fojkfJF B//V/ ;h fiE/<br />

T[j rowhnK ftu nkfJnk. nzfwqsk B/ fteNo B{z 21 i[bkJh 1941 B{z ys ftu fbfynk -<br />

y[Ftzs Bkw d/ i[nkB B{z fwbh i' gsBh ;D/ wkfgnK e'b nkfJnk j'fJnk ;h. w?B{z bzu<br />

tk;s/ ;Zfdn?. d;dk ;h fe f;b}o nkgDk bkj"o tkbk ebhfBe s/ fojkfJF t/uDh ukj[zdk<br />

j?. j?bB B/ r[Z;/ ftu fejk - fJj rZb pzd eo. f;b}o T[j EK t/u u[Zek j?. j[D d{ih<br />

137


tkoh t/uD tkbh rZb ysw. ;?o pj[s eodh jK. eZu/ ;/p ekch yk rJh, fJ; eoe/ g/N<br />

ftu dod j' fojk j?. o;hd d/ ;g?fbzr reciet BjhI reciept j[zd/ B/.<br />

10 i[bkJh 1941 B{z y[Ftzs B/ bkj"o s'I nzfwqsk B{z ys fbfynk - fgnkoh fwf;}<br />

J/rB, vkeNo f;b}o dk efbfBe ftekT{ j? go T[;B/ fejk j? fe nes{po sZe o[eDk<br />

gt/rk feT[Ife ni/ nwohek B/ T[;B{z th}k BjhI fdZsk. s{z d/y bJ/Irh sK s?B{z g;zd nkJ/rk,<br />

fco vkeNo Bkb rZb eo bthI. - y[Ftzs.<br />

nzfwqsk dh fe;/ fuZmh ftu fJ; fgS'I y[Ftzs f;zx dk f}eo BjhI nkfJnk. y[Ftzs<br />

f;zx T[;dk f}eo No{E, bt n?Iv J/ fbNb w?bkJh; ftu eodk j? - ni/ T[j bkj"o g[Zih<br />

BjhI ;h, T[;dh F[jos g[Zi rJh. gsh ;w/s bkj"o t;Dk ukj[zdh ;h. ;[jDh ;h s/ fdb<br />

c/Ie th. Bfjo{ T[; T[go w'fjs j' frnk ;h. T[;d/ fJFeK dhnK ejkDhnK b'e uNyko/ bk<br />

bk ;[DkT[Id/. gsk BjhI ;Zu fe M{m go T[;dh tk;Bk dh fposh d/ :ZeV uZbh iKd/. w?I<br />

T[;B{z fwbD dk fJS[Ze ;K s/ S/sh ;pZp pD frnk.<br />

fJe d[gfjo o'Nh ykD bkj"o xo nkfJnk sK d/fynk w/} T[go phno dk e/B ns/<br />

go; fgnk ;h, ewo/ ftu co?Iu fJso dh y[Fp{ fyboh j'Jh, w?I o;'Jh ftu ik e/ nkgD/<br />

ykB;kw/ B{z g[ZfSnk, T[;B/ fejk - w?I BjhI ikDdk, fJe w/w ;kfjp ;kVQh gfjB e/ nkJh j?.<br />

s[jkv/ pko/ g[ZfSnk - w?I fejk d[gfjo/ bzu ;w/I nkT[<strong>Dr</strong>/. fJXo T[Xo d/ye/ nkg/ cfoZi y'bQ<br />

e/ nkj phno eZY fbnkJh. j[D pkEo{w ftu j?. w?I fpBK d/y/ ;wM frnk, nzfwqsk j?, T[jh<br />

;h. dZf;nk fe ;Ve gko T[;B/ wekB feokJ/ s/ b? fbn? s/ w?E'I fw;sohnK, gbzpoK,<br />

doihnK nkfde pko/ g[ZSD bZrh. w?B{z i' gsk ;h dZ; fdZsk. w? I T[; Bkb f;ZXh B}o Bk<br />

fwbk ;fenk, T[; dhnK nZyK ftu fbFe e[M p/Fow fijh ;h fe w/o/ tork ew}'o pzdk<br />

BhthI gk bJ/. wZE/ d/ n?B ftueko uhoBh, tkb e;e/ r[Zs ehsh j'Jh. w'N/ p[ZbQ. w?I dZf;nk<br />

- w?I s[jkv/ pko/ ;[fDn? fe tXhnk g/INo j', fco nkgDh phth dhnK tkNo eZbo ftu<br />

pDkJhnK ezX s/ NzrhnK s;thoK tb ;?Bs eofdnK fejk - fJj w/oh gsBh dhnK jB, f;y<br />

ojh j?.<br />

- fd;dk Jh j? f;yKdo{ j?, T[j p'bh. T[; ftu osk Go jbhwh BjhI ;h. i' fdb<br />

ftu nkT[Idk efj fdzdh, fe;/ B{z uzrk bZr/, p[ok, gotkj BjhI.<br />

d{ih tko fFwb/ fwb/. y[Ftzs nkgDh gsBh ns/ p/N/ B{z e;"bh s'I b? nkfJnk.<br />

nzfwqsk T[d'I uwBbkb j'oK Bkb ofj ojh ;h. y[Ftzs f;zx B/ fJBQK B{z bzu dh dknts<br />

fdZsh. doys j/m phno ns/ fiB dk d"o uZfbnk. pZuk nZi/ e'Jh e'Jh edw g[ZND bZrk<br />

;h, ;[jDh Feb, x[zrokb/ tkb, rZbQK ftu N'J/, w[sbkFh nZyK, ;ko/ T[;dh gq;z;k eo oj/<br />

;B. nzfwqsk B/ fejk - fezBk pd;{os w[zv?. ;kfonK B{z fJj rZb p[oh bZrh, p/gqtkj nzfwqsk<br />

phno ghIdh ojh. ykDk yk e/ ubh rJh. T[;B{z fe;/ B/ dZf;nk fe s/o/ nkT[D pkd y[Ftzs<br />

dh phth B/ s?B{z rzdh e[Zsh fejk ;h. rZb dZ;D tkb/ B{z nzfwqsk B/ fejk - w?I fJ; iBkBh<br />

B{z ;pe f;yktKrh. w?I fJjdk yktzd Gik e/ b? iktKrh. y[Ftzs f;zx fbydk j? - T[;B/<br />

nkgDk eEB ;Zu eoe/ BjhI fdykfJnk. phth B/ n?bkB eo fdZsk fe T[j fJ; xo ftu<br />

w[V e/ BjhI tV/rh.<br />

19 nes{po 1941 B{z T[;dh fFwb/ tkosk foekov j'Jh fijVh nkb fJzvhnk bkj"o<br />

s'I po'vek;N j'Jh. fJzvhnB nkoN N[v/ ftu T[;B/ fejk - fJzvhnB nkoN nkyDk ;jh<br />

BjhI, fJzvhnB g/IfNzr efjDk ukjhdk j? feT[Ife nZi p[ZssqkFh Gkos ftu'I nb'g j' rJh j?,<br />

p[ZssqkFh B{z edh g{oh ;fGnsk ;wofgs j' rJh ;h. wkVh w'Nh feXo/ p[Zsebk j' ojh j?,<br />

T[j nzBQ/tkj gZSw d/ eZuxoV ebkekoK dh Beb j? s/ gZSwh ebkeko tk;st ftu Gkos<br />

dh g[oksB f;oiDk ftu'I ;pe f;ZyD bZr/ e'Jh gq:'r nkfde eod/ ofjzd/ jB i' ;kok e[M<br />

rbs wbs s/ fdFkjhD j?.<br />

ikBtoK d/ fuso pDkT[D bZrh, T{m, x'V/, jkEh, wZMK, rktK, e[Zsk, eK, ikBto<br />

fusoB tes T[j tXhe ;fEo, tXhe skesto brdh j?. d' nkdwh ns/ fszB T{mK tkbk<br />

T[;dk fuso FkBdko j?. T{mK d/ fujfonK s'I T[BQK d/ GktK dk gsk bZr fojk j?. jkEhnK<br />

d/ fuso pDkT[Idh j'Jh dZ;dh j? fe F?bh nizsk tkbh BjhI, w[rbK tkbh tosh j?.<br />

138


nzfwqsk ns/ fteNo Bz{ ;kc fd; frnk fe wkg/ T[BQK B{z g;zd BjhI eod/ fi; ekoB<br />

;o'fJnk d/ ekb/ gkDhnK dh ;}k G[rsDh g? ojh j?. fFwbk ns/ wihmk T[BQK bJh tofis<br />

y/so j' frnk. nkyo bkj"o g[Zi e/ wkb o'v B}dhe g"F J/ohJ/ ftu wekB feokJ/ s/ b?<br />

fbnk. gfjbK w[rbK B/, fco wjkokik oDihs f;zx B/ s/ fco nzro/}K B/ fJ; Ffjo dh<br />

;[zdosk ftu tkXk ehsk. fJ;/ Ffjo ftu Fkj}kdk ;bhw (ijKrho) dk nBkoebh Bkb<br />

fJFe j'fJnk, fJE/ ijKrho dh p/rw B{oijkB dh epo j?. nzro/}K B/ nikfJp xo,<br />

jkJhe'oN, gzikp :{Bhtof;Nh ns/ w/U ;e{b nkc nkoN ;Ekfgs ehs/. d'tK B/ c?;bk ehsk<br />

fe nkgDh g;zd dh jt/bh ;ikT[<strong>Dr</strong>/. j/mbk fjZ;k fteNo dk j;gskb j'J/rk s/ T[gobh<br />

wz}b nzfwqsk dh toeFkg ns/ nkoN r?boh. ;[cBk ;keko j'fJnk.y[d coF dh orVkJh<br />

ehsh, p{j/ pkohnK B{z y[d g/IN ehsk. w/} e[o;hnK b'V i'rhnK feokJ/ s/ b? bJhnK. ezXK<br />

s/ nkgDhnK g/IfNzr} ;ik fdZshnK. efbfBe ftu fteNo B/ t/fNzr o{w, u?eng o{w, nkgq/FB<br />

fEJ/No ekfJw eo bJ/. fJe S'Nh c'ov eko yohdh. bkj"o ebkekoK, ;kfjsekoK dk rVQ<br />

;h. fJBQK d/ xo wifb;K bZrDhnK F[o{ j' rJhnK. nzfwqsk dh FkB f;yo s/ ;h.<br />

j;gskb th uZfbnk ns/ d{o'I B/fVUI ebkeko ns/ ebkgkoy{ nk e/ ftuko tNKdok<br />

eoB bZr/. ;kfjs ns/ cb;c/ dh uouk fjs wifb;K brdhnK. o/vhT[ ns/ g?q; okjhI<br />

nzfwqsk d/ ftuko gq;kfos j[zd/. wjKBro bkj"o ftu T[j e/Idoh Fy;hns pD rJh fi;<br />

d[nkb/ gfoeowk eoe/ e[M Bk e[M jk;b j' ;edk ;h. xo nkfJnK dk ukj gkDh, ekch<br />

Bkb ;tkrs j[zdk. fteNo d;dk j? - b'eK ftueko fxoh T[j fyV iKdh. fJj ;jh j?<br />

fe T[;dh u'D nkgDh jh fe;w dh j[zdh ;h. dofwnkBh p[Xh dk pzdk T[; e'b tXhe ;wK<br />

p?m jh BjhI ;h ;edk, w?I fJ; ftuko tNKdo/ B{z fdbu;gh Bkb d/ydk. T[; B{z fwbD<br />

tkbk pzdk f;fyns ns/ fdbu;g j'Dk }o{oh ;h. T[;B/ d;zpo ftu nkgDh tZvh B[wkfJF<br />

bkT[D dk wB pDkfJnk ns/ fJ; dh fsnkoh tk;s/ i[N rJh. jt/bh dh pkoh ftu'I pkjo<br />

Ffjo tZb dk fdqF d/yfdnK fJ; B{z e?Bt; T[go T[skoB bZrh.<br />

nkgD/ ;w/I d/ Bkwto b/ye c?} nfjwd c?}, nfjwd Fkj p[ykoh, r[opyF f;zx,<br />

eosko f;zx d[Zrb, nzfwqsk gqhsw, wzrs okfJ, T[; t/b/ bkj"o ftu ofj oj/ ;B. nofN;NK<br />

ftu'I npd[b ofjwkB u[rskJh, phH;hH ;kfBnkb, p/tK g?Nw?B, w/oh feqFBk, o{g feqFB, feFB<br />

yzBk, ;shF r[iokb ;G T[E/ ;B. pzrkb ;e{b dk p[ZssqkF ;kfBnkb bkj"o ftu bkbk<br />

bkigs okfJ dk p[Zs sqkFD nkfJnk ;h fi;dk T[dxkNB eKro; d/ ;kbkBk ;?FB tes<br />

j'Dk ;h. p[Zs fsnko eo fdZsk. eKro; B/ g?;/ Bk fdZs/. y[d T[; e'b g?;k BjhI ;h.<br />

T[;B/ w/U ;e{b ftu B"eoh eo bJh, e[M ;w/I pkd nkgDk ;e{b nkc nkoN ubk fbnk i'<br />

pj[s FkB Bkb uZfbnk. fJ; dk Bkw ;h bkj"o ;e{b nkc ckJhB nkoN;. fJ; ;e{b<br />

ftu T[j ;ko/ s/} fdwkr ebkeko dkyb j'J/ fijV/ nekdfwesk d/ gozgokrs pzXB s'V e/<br />

e[M BtK eoe/ fdykD. nwoBkE ;fjrb, dfwnzsh uktbk, jofeFB bkb ns/ gq/wBkE wkr'<br />

fJ; ;e{b dh g?dktko jB. ;kfBnkb nzfwqsk d/ j[Bo s'I pky{p tkec ;h, nzfwqsk ne;o<br />

T[;d/ ;N{vhU ftu iKdh. o{g feFB, okfJb ekbi nkc nkoN bzvB s'I gVQ e/ nkfJnk ;h,<br />

T[;dh r'oh phth w/oh feFB th T[sw ebkeko, fgS'I fJzrb?Iv ik t;/ s/ d'tK B/ gqf;ZX<br />

feskp ckow n?Iv ;p;NK; ouh. fJj feskp pfofNF nekdfwesk ns/ pzrbk ;e{b g[Bo<br />

ikroD, d'tK F?bhnK d/ fybkc j?.<br />

wK B{z ys fbfynk - i' ukj[zdh ;K fwb frnk. fgsk ih tk;s/ g{ok nkokwd/j tZy<br />

ewok j?. fgsk d/ wBg;zd ykD/ e[Ze pDk ;e/rk, gsk BjhI, go fgsk ykD ghD d/ wkwb/<br />

s/ B'e M'e th BjhI eod/. w/ohnK fFwb/ gJhnK ;G g/IfNzr} fGitk fdT[.<br />

T[;B/ d;zpo d/ wjhB/ B[wkfJF dk c?;bk ehsk. ekob yzvkbtkbk ns/ gzikp<br />

fbNo/oh bhr d/ gqXkB ;o npd[b ekfdo B{z ikD gSkD fbyD tk;s/ fejk. i'o F'o Bkb<br />

fsnkohnK F[o{ j' rJhnK. fJepkb f;zx seohpB jo o'} uZeo bkT[Idk. e[M fdBK d/ Bkr/<br />

pkd fszB d;zpo B{z frnk sK nihp ykw'Fh wfj;{; j'Jh. fteNo efbfBe ftu BjhI ;h.<br />

g"VQhnK uVQ e/ T[go ubk frnk, d/fynk, }od fujok, nzfwqsk wzi/ s/ b/Nh gJh ;h. dZf;nk<br />

- ;o npd[b ekfdo d/ xo rJh ;K, w?vw ekfdo B/ ge"V/ y[nkJ/ fi; ekoB g/N ftu<br />

139


VpV j' rJh. T[d'I dh mhe BjhI jK. fteNo dtkJh d/ foj?. e[M ;wK rZbpks eoe/<br />

fJepkb ubk frnk. gzi sohe B{z fco frnk, fteNo g"VhnK T[so fojk ;h, T[dk;. - eh<br />

rZb j?< nzfwqsk fet/I j?< vkeNo B/ fejk- rzGho. FkfJd pu Bk ;e/. p/j'Fh ftu j?, i' j'<br />

;ed? eo fojK. fJepkb nkgDh rZvh ftu j?bB B{z T[;d/ gsh ;D/ b? nkfJnk.<br />

j?bB s/} edwh nzfwqsk d/ ewo/ ftu rJh. nk e/ dZf;nk fe wo ojh j?, j'o<br />

vkeNo fbnkJhJ/. vkH fBjkb uzd ;heoh ns/ iowB vkeNo e?fbF B/ nk e/ w[nkfJBk ehsk<br />

s/ fejk - pj[s d/o j' u[Zeh j?. w"s sZe y{B trdk oj/rk. fteNo B/ vkH oxpho f;zx<br />

B{z p[bk fbnk i' bkj"o dk wzfBnK j'fJnk ;oiB ;h. T[;d/ nkT[D sZe nzfwqsk dw s'V<br />

u[Zeh ;h. nmkJh ;kb dh T[wo, gzi d;zpo dh nZXh oks. nrb/ fdB 6 d;zpo FBhtko B{z<br />

wkg/ fFwb/ s'I, fJzdok ns/ T[;dk gsh efbnkD ;[zdow fdZbh s'I bkj"o g[Zi rJ/. nukBe<br />

j'fJnk eh, fJ; dk ft;Eko gqkgs BjhI j?, go d';s, ;j/bhnK fwbD rJ/ sK d/fynk, y{B<br />

Bkb bEgE ;c?d ukdoK ftu fbgNh gJh ;h. roGgks < FkfJd.<br />

rhsk B/ fbfynk - T[;d/ nkyoh bc} ozrK pko/ ;B. pkoh EkDh fSgd/ ;{oi dhnK<br />

;[Bfjoh feoBK nzdo nk ojhnK ;B, ezX T[go e[M Bw{B/ pDd/ d/y/, god/ T[go Bhb/,<br />

bkb, jo/ ozr T[xV/, T[Xo d/yfdnK fJBQK ozrK d/ Bkw b?IfdnK p/j'F j' rJh, d[BhnK B{z<br />

y[dk jkfc} efj rJh. fgsk B/ dZf;nk - nzfwqsk ukj[zdh ;h w?I bkj"o T[; e'b ojK s/ d/yK<br />

fezBh y[F j?. w?I efj fdZsk ;h - fizB/ w/o/ bkj"o g[okD/ d';s ;B, T[BQK B{z fwb bT[.<br />

fuZmhnK fby fdZshnK jB. w?I ;z;feqs ftu'I nzr/q}h nB[tkd d/ ezw ftu bZrk j'fJnk ;K,<br />

efj fdZsk ;h ni/ BjhI mfjo e/ nktKrk. S/ sohe Fkwh g[Zi/, ;Zs B{z ;;eko eo fdZsk.<br />

T[j s/} T[IrbK s/ fdwkr fi; B{z f;oiDk s'I c[o;s BjhI fwbdh ;h, ;kvhnK nZyK ;kjwD/<br />

gzi sZsK ftu fyZbo rJ/. bkj"o T[;B/ nkgDh wK d/ roG ftu gqt/F ehsk ;h, e[dos B/<br />

T[;dh w[esh tk;s/ bkj"o u[fDnk.<br />

g{oph ns/ gZSwh ;fGnkuko ftu fxo ikD ekoB fJ; e[Vh dh t/b nXtkfNUI<br />

N[ZNh. pugB jzroh ftu, i[nkBh g?fo; ftu. T[j g?fo; id'I gqGkttkdh ebkeko fBot;so<br />

e[VhnK fuso oj/ ;B. fJj fuZso fynkbh BjhI ;B, rohp e[VhnK, t/;tktK, o'Nh ykD fjs<br />

nkgD/ nkg B{z wkvbK ti'I g/F eodhnK, i[nkB w[zv/ T[BQK B{z e?Bt;K s/ T[skod/. fJ; F?bh<br />

dk f;ZXk noE ekwtk;Bk B{z o{gwkB eoBk j?. fJ; wkj"b ftu gqtkB uVQh nzfwqsk e?Bt;<br />

T[go ;BksBh g/Iv{ Gkos T[sko ojh j?. wkfgnK B{z Bk T[; dhnK nkdsK g;zd jB Bk ezw,<br />

go p/t; jB. e[bhB tor dh j'D eoe/ f;Zy ;wki bkukoht; T[;B{z podkFs eodk<br />

fojk, gqtkB BjhI j'Jh. wkJhebJ/Iib' B/ dkT{d, :;{, nkdw, Jht ns/ cfoFs/, fBot;so<br />

fuso/, Bzr/ sokF/ go s[jkB{z T[BQK ftu'I Bzr/i, ekw, b[Zug[Dk BjhI fd;dk. Bzr/ fuZso d/ye/<br />

g'g r'fvnK goB/ j' e/ wZEk N/e fdzdk j?. ;kv/ fJj nzfwqsk d/ ;wekbh ebkeko wB'o'rK<br />

dk fFeko j'J/, gkrb, Bhw gkrb j' e/ eJhnK B/ y[de[Fh ehsh, eJh ;hyK fgS/ pzdh j' e/<br />

wo/. nzfwqsk dh ihtB eEk dk J/Bh S/sh N[ZNDk fJe j'o soQK dh y[de[Fh jh j?. fi; soQK<br />

dk ihtB p;o eo ojh ;h, fuso ojh ;h, T[; B{z gsk ;h fJ; ftu ft;c'N j' ikJ/rk.<br />

T[; B{z bZrk, nkgD/ ykBdkBh fgS'eV dk ckfJdk T[mk e/ T[j T[jh e[M eo/rh i' wod<br />

eod/ jB, wBwo}h, jo/e goeko dh wBwo}h.<br />

T[;dk tke ne;o d[jokfJnk iKdk - w?I ed fej? w?I f;nkDh jK< w?I sK fJj<br />

efjBh nK fe pkeh w{oy B/.<br />

eFwhoh ;kb ftu fi;w bg/fNnk. fe;/ B{z fynkb Bk nkfJnk, c[Zb ukjhd/ jB.<br />

s[os GZi e/ d';s jko b? nkJ/. wkb o'v T[go dh uZb e/ pkdFkjh w;fid, febQk s/ fco<br />

okth feBko/ FwFkBxkN. nodk; fgS'I fgsk B/ fuyk B{z nrBh S[jkJh. nZr dhnK bgNK<br />

T[uhnK T[mhnK. j[D nzfwqsk edh BjhI fd;/rh. ekcbk gos nkfJnk.<br />

F'e ;Gk j'Jh fi; ftu u[rskJh, ;kfBnkb, o{gfeFB s/ w/oh Fkwb j'J/. ;kfBnkb<br />

B/ dZf;nk - fteNo T[;d/ pu/ ozr, poZF, g/IN pe;, e?Bt;K d/ frn?. T[; dhnK<br />

fBFkBhnK. nBzd GtB s'I Bfjo{ dk ys nkfJnk - T[; Bkb ;pzXs Sgh ;koh ;wZroh<br />

G/idk jK. T[; dh fJe c'N' nkgD/ e'b oZy bJh j?. T[; ihBhn; B/ ni/ sK f;o/ uVQBk<br />

140


;h. T[;B/ fejk ;h nbkjpkd fteNo s/ w?I nk e/ e[M fdB s[jkv/ e'b ojKr/. ;G phs/<br />

dhnK rZbK j' rJhnK jB.<br />

;o'iBh BkfJv{ dk ys nkfJnk - nkgDh ;[zdosk, itkBh, ebk ns/ ndG[s p[ZXh<br />

Bkb T[;B/ fi; ;z;ko B{z ;ikfJnk, T[; B{z SZv th rJh S/sh d/Dh. nwho Fy;hnsHHHH<br />

nwho o{jHH w?B{z gs? w?B{z fgnko eodh ;h. S'Nh T[wo ftu tZvh tok;s SZv rJh. j";bk,<br />

skes, w"fbesk HHH fJzBh e[ pZuh ftu J/Bk.<br />

T[;B/ FwFkBxkN g/IfNzr feT[I pDkJh< fteNo d;dk - T[j jo t/b/ fJjh ejh<br />

iKdh - w?I ezw eoB?, w/o/ e'b ;wK pVk xZN j?, ezw w?I tZX eoB?. jo tes ekjb ftu.<br />

fttkdK ftu fxoh nzfwqsk pkps fttkd w"s Bkb ysw BjhI j'J/. wK, w/oh n?IN'fBN<br />

B{z gkrbgD d/ d"o/ g?D bZr/. T[;B/ g[b; B{z, y[chnk J/iz;hnK B{z, wzsohnK B{z ys fby e/<br />

fejk - fteNo w/oh Xh dk eksb j?. fJj e'bv pbZvv wovo j?. T[wokT[ f;zx FKs<br />

fojk. thj d;zpo 1941 B{z fdZbh fJzdok d/ xo'I T[;B/ pj[s ;ko/ yas nfjw Fy;hnsK B{z<br />

fby/. uwBbkb B{z fbfynk - s[;hI w/oh Xh ns/ itkJh tk;s/ i' ehsk, ni/ eo oj/ j',<br />

F[eor[}ko jK. w?I, w/oh gsBh s/ fteNo ni/ ;dw/ ftu'I BjhI fBeb/. w/oh gsBh dh jkbs<br />

p[oh j?. nkyh iKdh j? - e'Jh nzfwqsk dh rZb Bk eo/ w/o/ e'b. nkg ;kok fdB rZbK<br />

eoB'I BjhI jNdh.<br />

- fijVh B[wkfJF bZrDh j?, T[; ftu fBot;so g/IfNzr} Bk oZyDhnK. j'o th,<br />

fijVhnK ;jh Bk j'D, ty eo b?DhnK. ;o f;ezdo j:ks ykB T[dxkNB eoB nkT[<strong>Dr</strong>/,<br />

T[j fe;/ gq/FkBh ftu Bk g? ikD. fJ; fgS'I ;kohnK feqsK fdZbh G/i d/DhnK, fJE/ ukob;<br />

c/poh B[wkfJF dk fJzs}kw eo fojk j?. fco fFwb/ tkb/ nkgD/ xo ;kok e[M oZy e/ n;hI<br />

nzfwqsk nkoN r?boh ;Ekgs eo fdnKr/. nzfwqsk dhnK n;EhnK FhF/ d/ r[bdkB ftu<br />

oZyKr/.<br />

8 iBtoh 1942 B{z fco uwBbkb B{z fbfynk - w/oh gsBh B/ pj[s ;ko/ gkrbgD<br />

Go/ yas fby e/ fteNo B{z nzfwqsk dk eksb fejk j?. w"s d/ ;dw/ ekoB T[;dk fdwkrh<br />

stk}B ftrV frnk j?. gkrbgD d/ d"fonK dh woh} T[j fJ; s'I gfjbK dh j?. fgSb/<br />

wjhB/ jkbks tXhe yokp j' rJh. fteNo d'Fh BjhI, T[; T[go FZe tkip BjhI. fiE/ b'V<br />

gt/, w/ok fJj yas fdyk d/Dk.<br />

nzfwqsk dh w"s dk eh ekoB ;h< ;o npd[b ekfdo bkj"o jkJhe'oN dk iZi,<br />

F/ofrZb dk fwZso ;h s/ nzfwqsk dk edodkB. eh T[; d/ xo ykX/ ge"fVnK ekoB g/fuF,<br />

j?}k j'fJnk s/ tXhe y{B trD eoe/ w"s j'Jh< fJepkb f;zx nB[;ko fJj' ;Zu j?. nzfwqsk<br />

B{z M{m p'bD dh nkds BjhI ;h. fJj c{v gkfJ}fBzr dk Bshik j?. FZe eoB tkb/ nkyd/<br />

jB, wfj} jk}w/ dh yokph dk eh fteNo e'b fJbki BjhI ;h< fJepkb nkydk j? - jK,<br />

T[;B{z nkgD/ T[go Go';k ;h, nfij/ pE/o/ fJbki eo u[Zek ;h, nzfwqsk feT[I mhe Bk j'J/rh<<br />

s/ eJh tko woh} BjhI th mhe j[zdk sK c/o vkeNo dk eh e;{o j'fJnk< nKsVh<br />

fJBc?eFB eoe/ vh-jkJhvq'iB j' rJh.<br />

y[Ftzs f;zx fbydk j? - T[;dh wK B/ fteNo fto[ZX fiBQK B{z yas fby/, T[BQK ftu'I w?I<br />

th ;K. w?I fJ;B{z esb sK BjhI wzBdk bkgqtkjh wzBh ik ;edh j?. vkH oxpho f;zx B/<br />

dZf;nk - id'I nZXh oks w?I frnk, T[d'I puD dh T[whd j? Jh Bh ;h, T[j roGtsh ;h s/<br />

fteNo B{z roGgks tk;s/ fejk. nkgq/FB c/bQ j' frnk. y{B pzd Bk j'fJnk, fteNo B/ w?B{z<br />

fejk - w/ok y{B b? e/ fJ; ftu ukVQ d/j. w?I fJBeko eo fdZsk feT[Ife w?B{z d'tK d/ pbZv<br />

ro[ ZgK dk gsk BjhI ;h. n;hI d't/I id'I dbhbpk}h eo oj/ ;K, T[j dw s'V rJh.<br />

fJepkb f;zx nkydk j?, roGgks pko/ j'o fe;/ B{z Bk d;dh, T[;B/ j?bB B{z dZ;<br />

d/Dk ;h. j?bB dk th fJjh efjDk j?. go fteNo d/ d{i/ ftnkj u'I g?dk j'Jh tZvh Xh<br />

Jhtk ;{d dk nkyDk j? fe T[j roGtsh j' rJh, fteNo B{z dZ;/ pr?o fe;/ Bhw jehw<br />

e'b'I e/; yokp eotk fbnk. fteNo dk fJbki ni/ uZb fojk ;h fe }'o Bkb tZvh, Gkoh<br />

g/IfNzr u[Ze bJh. fJ; Bkb pbhfvzr ftu F[o{ j' rJh. phHe/H Bfjo{ dh gsBh c'oh dZ;dh<br />

j? fe T[BQK fdBK ftu roGgks r?o ekB{zBh ;h. roGgks ehsk fteNo B/, go rbs j'<br />

141


frnk. fe;/ B{z dZf;nk BjhI feT[Ife ;}k j' ;edh ;h, pdBkwh j' ;edh ;h, w?vheb e"I;b<br />

B/ ;oNhfce/N oZd eo d/Dk ;h.<br />

gzi wkou 1944 B{z wK B/ fteNo B{z jzr/ohnB ftu yas fbfynk - w/o/ fgnko/<br />

fteNo, d/o s'I fbyD bJh ;'udh ojh. w/o/ ekoB s?B{z fezBh sebhc fwbh, nc;'; j?. go<br />

w?I fpwko jK. w?I p[oh jK. T[Bh ;kb dh T[wo ftu w?I y[de[Fh eoBh ukjh ;h, pu rJh.<br />

w?B{z d/y e/ j?okB j' ikJ/Irk, nzdobh ;koh pdh fujo/ T[go nk rJh j?. d{finK B{z d[yh<br />

ehsk, woB sZe eodh ojKrh. ftjV/ ftubk ;Zso ;kbk g[okDk doys eNtk fdZsk feT[Ife<br />

pKdoK s'I fyM nkT[Idh ;h. j[D ;kok ftjVk T[; fpBk thokB brdk j?. fJzdok w?B{z efj<br />

e/ rJh j? - s{z fteNo B{z Bcos ehsh, cb;o{g s?B{z nzfwqsk B/ Bcos ehsh. dkB w?I fJ;<br />

eoe/ fdnk eodh ;K sK fe b'e w?B{z }kbw Bk ;wMD. w?I fgnkoh wK BjhI, j[D sK gkrb<br />

j' u[Zeh jK. gjkVh s'I Skb wkoB dk fdb ehsk ;h. HHHs{z e[M eo. HHHe[M G/i d/j.<br />

fJE/ e[M dk noE }fjo j?. fteNo B/ 11 wkou 1944 B{z T[so fdZsk - fgnkoh<br />

wkwk, s[jkv/ T[dk; yas B/ p/u?B eo fdZsk. gVQfdnK jh itkp d/Dk ;h go nkyoh vke ik<br />

u[Zeh j?, fJe fdB b/N j' frnK. w?I vkeNo jK, ;G s'I gfjbK ikDBk j[zdk j? fe fpwkoh<br />

eh j? s/ fpwkoh d/ ekoB eh B/. woh} B{z ekoBK dk gsk BjhI j[zdk. woh} B{z id'I gsk<br />

bZr iKd?, T[j mhe j'D brd?. pZu/ jB/o/ ewo/ ftu ikD s'I vod/ ;B. dhtk pkb fdT[<br />

sK ;ko/ ebfgs yso/ d{o j' iKd/ B/. eJh tko fdb ehsk ;h s[jkvk fJbki eoK, go id'I<br />

s[jkB{z w/o/ T[go Go';k BjhI ;h sK w?I s[jkv/ tk;s/ vkeNo th BjhI ;K. s[jkv/ vo ebfgs<br />

B/. s[jkB{z e/jk uzrk gsh fwfbnk, d'jsk fwb frnk, f;js uzrh ;h, ofjD bJh wfjb<br />

fwb/. fi; tk;s/ d[BhnK so;dh j?, T[j ;G e[M jk;b. s[;hI b'eK s'I jwdodh, fgnko<br />

wzr'r/, BjhI fwb/rk. s[;hI jwdodh ns/ fgnko j'oK B{z fdT[, s[jkv/ e'b tkg; nk ik<strong>Dr</strong>/,<br />

tZX fwedko ftu. s[;hI w/oh ;jkfJsk wzrh j?. s[jkv/ Bkb'I tXhe eFN ftu rq;/ w?I j}koK<br />

o'rh mhe ehs/ B/. fJe tko fdb d/ wkfjo B{z fdyk bT[. d{o j'D eoe/ ni/ w?I f}nkdk<br />

e[M BjhI eo ;edk.<br />

- w?I fJzBhnk w[;hpsK ftu'I bzfxnk jK fe nkds g? rJh, ihtB s'I tXhe T[whd j?<br />

th BhI. GftZy dhnK T[whdK ftu ofjDk w?I ed'I dk SZv fdZsk j'fJn?, i' j?, fJ; Bkb<br />

;zs[FN jK. fdb s/ fe;/ rZb dk Gko BjhI oZyDk, i' w?I eo ;fenk eodk ojKrk. w/o/<br />

pko/ s[jkv/ fynkb i/ ;uw[u pdb rJ/ jB, w?I y[F jK, ekb/ vokT[D/ pZdb f;o T[go'I SN<br />

rJ/. s[jkB{z th u?B fwb/rk. ibdh fJeZm/ j'tKr/.<br />

T[wokU f;zx nkgD/ ewo/ ftu p?mk gVQ fby fojk ;h sK 31 i[bkJh 1948 B{z w/oh<br />

n?IN'fBN B/ pzd{e Bkb y[de[Fh eo bJh. T[wokU f;zx fJzdok e'b fdZbh ubk frnk fiE/<br />

1954 ftu w"s j'Jh. w"s s'I gfjbK T[; dh :kddkFs iKdh ojh ;h. fiXo w{zj j[zdk s[o<br />

g?Idk, xzfNnK pZXh Xh itkJh bZGd/ bGKd/ yZib y[nko j[zd/ ofjzd/.<br />

fteNo ;'udk fojk, eh eo/. bkj"o SZv/rk feT[Ife nzfwqsk s'I w[es j'Dk j?. ;oeko<br />

tb'I tkozN nk rJ/. jzroh, iowB dk d';s j?, ;' nzro/}K dk d[FwD, fteNo jzr/ohnB<br />

j'D ekoB d[FwD - f;nk;h e?dhnK d/ e?Ig ftu g[Zi'. T[j ;okfJnk ubk frnk. feogkb<br />

dk uzrk o;{y ;h, T[;dh }kwBh ekoB pu frnk. T[;B/ c?;bk ehsk fe jzroh BjhI ikDk,<br />

p/FZe wK ni/ fiT[Idh ;h. T[;B/ ih ikB bk e/ J/Bk ;ys ezw ehsk fe d{o d{o sZe<br />

F[jos c?bh. n"osK bJh tZyok j;gskb T[;kfonk fiE/ iD/g/ dhnK ;kohnK ;j{bsK ;B.<br />

fiE/ j;gskb pDBk ;h, T[E/ g[okDk fgZgb dk doys ;h, b'eK bJh g{iBhe, T[BQK B/ fejk<br />

- fJj d/tsk j?, tZYD BjhI d/Dk. o[e frnk. w}d{oK ftu nctkj c?bk fdZsh fe fJ;<br />

ftu G{sK dk t;/pk j?. ;kohnK fpwkohnK dh iVQ T[jh jB. ypo J/Bh s/}h Bkb n;o eo<br />

rJh fe ;?IefVnK dh frDsh ftu ;zdK ;w/s b'e nkg/ fgZgb tZYD nk rJ/.<br />

r'oyg[o BjhI, ;kok :{gh, B/gkb sZe T[;d/ }/o/ fJbki ;h. ftFtk; ;h fe jo/e<br />

woi dk fJbki T[; e'b j?. T[j xZN s'I xZN ch; b?Idk, xZN s'I xZN dtkJh fdzdk go<br />

b'eK B{z ;po Bk nkT[Idk sK ezgkT{vo NZkfBe dh p'sb jZE ftu cVk fdzdk.<br />

142


T[;dh Xh Jhtk d;dh j? - fJe tko u"oh u"ok s'I ;thfvF fwFBoh fJbki eotkT[D<br />

nkJ/. e[M ;EkBe b'e th Bkb nkJ/. T[BQK ftu'I fJe B/ :;{ dh ;kyh b'eK B{z ;[DkT[Dh<br />

F[o{ eo fdZsh fe fet/I w;hj/ B/ bkFK ftu'I fJe bk}o; d/ f;o T[s/ jZE oZfynk sK T[;<br />

ftu ikB g? rJh. ;o'fsnK ftu'I fJe g/Iv{ n"os yVQh j' rJh, rzGhosk Bkb fejk - w?I :;{<br />

w;hj B{z ikDdhnK. T[j ;odko Bro ftu ofjzd?.<br />

fiZE/ wihmhJ/ ofjzd/ ;B T[; p;sh dk Bkw ;odko Bro ;h.<br />

Fkw B{z F[ro fwb d/ nc;o, fJzihBhno fJeZm/ j' iKd/, fBZek fijk ebZp pDk<br />

fbnk, Ee/tK bkj[D bJh ft;eh, phno, skF, Fsozi nkfde y/vK j[zdhnK, fteNo Fkwb<br />

j[zdk. g{ok y[F wik} pzdk.<br />

nzfwqsk dh w"s d/ s/oK ;kb pkd 1954 ftu T[; B{z BhBk j?doh fwbh. fBeh j[zdh<br />

B{z d/o gfjbK d/fynk ;h, S/ ;kb dh ;h, nzeb fejk eodh ;h, j[D fJeh ;kb dh Go<br />

i[nkB j' rJh . r[bkw ;cdo ykB j?doh :{gh d/ v/ok fJ;wkJhb ykB s'I ;h, ;oh s'I<br />

bkn gVQ e/ nkfJnk, byBT{ tekbs eodk ;h. ;oh Ffjo dh e[Vh woioh foZeh Bkb<br />

ftnkj j' frnk. fJBQK dh fJeb"sh ;zskB fJj' BhBk ;h. BhBk d/ wkfgnK dh nDpD j'<br />

rJh, fgT[ gkfe;skB ubk frnk, wK ;w/s BhBk fJXo ofj rJh. id'I BhBk Bkb w/b i'b<br />

tXD bZrk, b'eK dk fynkb ;h fteNo T[;dh wK Bkb fJFe bVk fojk j?.<br />

BhBk dZ;dh j? - T[j pj[s uzrk ;h, w/o/ Bkb'I d[ZrDh T[wo dk. w?I T[; Bkb<br />

ftnkj dh rZb ehsh. fteNo B/ fejk - d/y j[D wJh 1954 j?. fJe ;kb sZe mfjo ik.<br />

i/ c/o th s/ok fJj' c?;bk fojk sK ftuko eo btKr/. J/Bk FkBdko wB[Zy, T[j w/o/<br />

i}fpnK Bkb fybtkV th eo ;edk ;h. w?B{z eJhnK B/ vokfJnk th - T[;B/ fit/I gfjbh<br />

gsBh s'I yfjVk S[vk fbnk, s?E'I th S[vk bJ/rk. go w/o/ wkg/ T[;B{z ikDd/ ;B, w?I T[;B{z<br />

ikD rJh ;K. T[;B/ w?B{z fejk - nzfwqsk dh EK b?D dh e'fFF Bk eohI. jw/F w/ok fXnkB<br />

oZydk, ;'funk fJjh ;h fe pZu/ Bk j'D go Jhtk nkg/ nk Ngeh. T[; tk;s/ fJe ;kEh th<br />

ukjhdk ;h y/vD B{z, ;' i{bhnN dk iBw j'fJnk. xo ftu J/Bh y[Fh fe j;d/ j;d/ n;hI<br />

e[o;hnK s'I fvr g?Id/. rZb BjhI j[zdh ;h, go nzfwqsk j[zdh sK xo ftu jh. T[; ekoB<br />

fteNo fJzvhnk nkfJnk, fJ;/ eoe/ w/oh T[; Bkb Fkdh j'Jh.<br />

jzroh s'I wK ;okfJnk nk rJh s/ nZm ;kb ojh. fco tkg; gos rJh. ;Zso<br />

;kb dh fteNo dh G?D, fwbD nkJh. nzfwqsk dk wkwk fJoftB p?eN/ ne;o nkT[Idk, T[j<br />

;G B{z g;zd ;h, pj[s rZbK ;[DkT[Idk. y'ih nkT[Id/ vke{w? INohnK pDkT[D tkb/ nkT[Id/, nzfwqsk<br />

pko/ ;tkb g[Sd/. fizBh T[whd b? e/ nkT[Id/, fteNo T[BQK B{z T[; s'I tXhe s;Zbh d/ e/<br />

s'odk.<br />

fJzdok dh w"s 1974, e;"bh ftu j'Jh, ebk nkb'ue g[Zso tkJhtK ;[zdow, nzfwqsk<br />

dk GkDik ihtzs j?, T[;dh gsBh rhsk, ebk nkb'ue ns/ ebk fJfsjk;eko j?. fJzdok dh<br />

Xh BthBk j?.T[BQk okjhI gqkgs j'Jh ;wZroh w[ ZbtKB j?I.<br />

i{B 1997 ftu 86 ;kb dh T[wo/ fteNo dk d/jKs j'fJnk. fvrD ekoB ;ZN<br />

bZrh, p?v s/ fbNk fdZsk, id'I nkyoh ;kj fbnk, ;kok gfotko nkb/ d[nkb/ p?mk ;h. j}koK<br />

dh frDsh ftu nwho rohp dcB eoB rJ/. oZp B{z BjhI wzBdk ;h. wihmhnk gfotko B/<br />

;fji gkm dk G'r gkfJnk, ehosB T[gozs nodk;, f;Zy otkfJsK w[skpe ;G o;wK<br />

fBGkJhnK. iBw ti'I y[d Jh;kJh, gsBh w[;bwkB, nzfsw o;wK r[owfs nB[;ko. pj[s<br />

tZvhnK ;[ZuhnK o{jK fJj' fijhnK jh j[zdhnK jB. fejk eodk ;h Bk;fse jK, ;kfonK XowK<br />

s'I gq/w gqkgs ehsk.<br />

nzfwqsk T[go uzrhnK feskpK fJepkb f;zx dh nzfwqsk F/ofrZb (nz), ftek;<br />

gpfbfFzr jkT{; BthI fdZbh, tkJhtK ;[zdow dhnK fszB feskpK, ohN/e nkc nzfwqsk (nz),<br />

s{fbek p[e;, BthI fdZbh, nzfwqsk F/ofrb, bkJhc n?Iv toe (nz) ftek; gpfbfFzr jkT{;,<br />

BthI fdZbh, nzfwqsk F/ofrb J/ ;?bc g'oNq/N fJB b?No}, okJhfNzr}, s{fbek p[e;, ekob<br />

yzvkbtkbk dh nzfwqsk F/ofrb (nz), fBT{ p[e; ezH fbH pzpJh, w[beoki nkBzd, (nz) nzfwqsk<br />

F/ofrb (nz) n?BHihHn?wHJ/H, fdZbh, pbd{B YhIrok, F/ofrb (nz), bfbs ebk nekdwh BthI<br />

143


fdZbh, rhsk vkeNo dh, nzfwqsk F/ofrb, J/ fgqzfNv bkJhc (nz), o{gk, BthI fdZbh, :F'Xok<br />

dkbwhnK, nzfwqsk F/ofrb J/ bkJhc (nz), g?Ir[fJB BthI fdZbh jB.<br />

144

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!