ÇAĞRILI KONUŞMALAR / KEYNOTES Invited Speeches ... - TPJD

Güneydoğu Anadolu’daki Asfaltit Oluşumlarının Petrografik Olarak
İrdelenmesi ve Asfaltitlerin Kullanımları
Selami Toprak 1 , Orhan Kavak 2
1 MTA Genel Müdürlüğü, Mat Dairesi, Ankara
2 Dicle Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Maden Mühendisliği Bölümü, Diyarbakır
Asfaltit, katı, sert, siyah, siyah-kahverenginde ve petrol kökenli (Kavak, 2011), doğal bir organik
madde oluşumudur. Erime noktası yaklaşık 200-315°C dir. Asfaltit, karbon disulfid ile çözünür.
Metamorfizma ile oluşmuş katı petrol bazlı bir maden olarak da tanımlanmaktadır. Ağır petrolün
sıvı veya yarı sıvı olan bileşimlerinin uygun bulduğu ortamlara (çatlak, boşluk v.s.) yerleşmesi
sonucu katılaşır, göçe neden olan; hidrostatik basınç, gaz basıncı, kapilarite, gravitasyon ve
sıcaklık gibi etkenlere bağlı olarak ortamda yataklanırlar. Hareket halindeki asfalt, çeşitli kırık
ve çatlakları izleyerek yüzeye kadar çıkabilir. Doğada bulunuş şekilleri çeşitli olan asfaltit,
ülkemizde en yaygın olarak Şırnak bölgesinde bulunmakta ve burada fay ve çatlak dolguları
şeklinde yataklanmışlardır. Asfaltit, yüksek kükürt, kül ve uçucu madde içeriklerine rağmen Doğu
ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yıllardır ısınma amaçlı olarak kullanılmakta ve “kömür”
olarak bilinmektedir. Asfaltitten değişik ürünlerde üretilmesi mümkün olduğu gibi, boya, vernik,
oto lastiği, elektrik yalıtımı, batarya koruyucuları, genleştirilmiş kauçuk, zemin karoları, su
geçirmez kabloların yapımı ve benzer çeşitli alanlarda da kullanılmaktadır. Asfaltit, son yıllarda
sentetik ham petrol kaynağı olarak da önem kazanmıştır. Ancak toplam rezervin küçük görülmesi
ve açık işletmeye elverişli rezervin önemli bölümünün işletilmiş olması gibi nedenlerle, sentetik
petrol üretimi uygulamaya geçirtilmemiştir. Asfaltit terimi birçok isimle birlikte eş anlamlı olarak
kullanılmaktadır. Bunlar çoğunlukla; migrabitümen, doğal katı petrol bitümü, pitch ve tar’dır.
Yapısında yaklaşık % 20 oranında petrole benzer sıvı ürünler bulundurması nedeniyle ekonomik
olarak da dikkat çekicidir. Bu çalışmada, Güneydoğu Anadolu’daki bilinen on iki farklı asfaltit
filonlarından toplam 30 civarında örnek alınmış, bu filonlardan rezerv olarak fazla olan Avgamasya
ve Harbol daha detaylı olarak ele alınmıştır. Örneklerin Rmax yansıma değerleri ölçülmüş ve
organik ve inorganik bileşenleri dikkatle izlenmiştir. Bu çalışmada Seridahli, Avgamasya, Milli ve
Segürük örneklerinin Rmax değerleri nispeten daha yüksek ( >% 0,35) çıkmıştır. Bu sonuçla Rmax
değerlerinin yüksek olduğu alanlarda paleo-termometrik sıcaklıkların daha fazla olduğu (> 1000
C) sanılmaktadır. Karbon disülfid’de bu asfaltitlerin daha az çözünürlülük gösterdiği de ortaya
konulmuştur (Orhun, 1969). Bu durum Cudi şariyajına bağlı oluşumların daha fazla etkilendiklerini
ortaya koymaktadır. Bu oluşumların % 35’in üstünde mineral madde (kül) içerikleri mevcut olup,
bunlar “asfaltik pirobitüm” olarak ta değerlendirilmişlerdir (Lebküchner, 1969). Asfaltitler yüksek
oranda (> % 7) pirit ve dolayısı ile kükürt içermekte, bu da asfaltitlerin yakıt hammaddesi olarak
kullanımı esnasında, çevresel sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Mikron boyutta
oluşum gösteren piritlerin uzaklaştırılması, öğütme maliyetlerinden dolayı yüksek görünmektedir.
Bileşimlerinde çok düşük oranlarda nikel, molibden, vanadyum ve uranyum olmasına karşın,
asfaltitleri yakıt olarak kullanmadan önce, bunları asit liçine tabi tutarak üretmek mümkün
olabilmektedir (Seferinoğlu vd., 1982). Bu konuda çalışmaların uygulamada da devam etmesi ve
bu yakıt hammaddesi kullanılmadan önce liç edilmesi tavsiye edilmektedir.
Anahtar Sözcükler: Asfaltit, Asfaltitlerin Petrografisi, Asfaltitlerin mineral madde içerikleri,
Güneydoğu Anadolu Asfaltitleri’nin çevreye uyumlu olarak kullanımı
26