Boomplantweek en die Internasionale Jaar van Woude - Dendro.co.za

DENDRON » No/Nr: 43 » November 2011
30
tree stories
boomstories
PALMBOME
Palmbome: Koninklike plante
Die belangstelling in palmbome grens soms
na aan dweepsug. Daar is waarskynlik nie
’n tuin in Suid-Afrika sonder ’n palmboom nie –
hoe groot of klein ookal die erf. Palmbome word
getakseer vir hul ornamtele asook kommersiële
waarde van sommige spesies.
Palms is houtagtige eensaadlobbige blomplante
wat aan die Arecaceae-familie (alternatiewelik
die Palmae) behoort. Die plante het almal ’n baie
kenmerkende groeivorm wat dit selfs vir ’n leek
maklik maak om te onderskei van ander plante.
Alhoewel hul nie verwant is aan die broodbome
(Zamiaceae-familie), die boomvarings
(Cyathaeceae-familie), Pandanaceae-familie,
kiepersole (Araliaceae-familie) en vlasplante
(Cordyline-familie) nie, kan hulle maklik met
mekaar verwar word.
Antieke lewensvorm
Palms is antieke lewensvorme en fossiel rekords
toon aan dat dit dateer uit die laat Kryt-tydperk
(circa 145.5 tot 65.5 miljoen jaar gelede) wat die
einde van die groot uitwissing en onder andere
die dinosaurusse aangekondig het. Omdat die
plante houtagtig is, is goeie fossielrekords gevind
en is dit nie onmoontlik dat dié plante selfs
nog vóór die Kryt-tydperk kon geleef het nie.
Ekologiese veranderings het sedert daardie tyd
wel plaasgevind en sien ons vandag dat spesies
in ander habitatte oorleef as waar die oorblyfsels
van fossiele oorspronklik gevind is. Stuifmeel van
byvoorbeeld die Nypa fruticans (moeraspalm) wat
vandag net in die trope voorkom is in sedimente
naby London ontdek.
Aantal spesies
Dit is ’n uiters ingewikkelde groep plante met
verskeie variëteite rondom ‘n basiese tema. Die
Sweedse plantkundige Carl von Linne (Linnaeus)
het die plante as die prins van plante gedoop.
Daar word tussen 210 – 236 palmfamilies en tussen
2 500 en 3 500 palmspesies in die wêreld erken.
Die verskil in die aantal families en spesies is te
wyte aan plantkundiges wat nie kan saamstem oor
die afbakening van families en van die spesies
nie. Palmbome is die vierde grootste groep
eensaadlobbige plante en daar word nog jaarliks
nuwe spesies ontdek. In Suid-Afrika is daar slegs
ses inheemse plamspesies, naamlik Phoenix
reclinata (wilde-dadelplam), Hyphaene petersiana
(Noordele-lalapalm), H. coriacea (lalaplam),
Naas Grové
Borassus aethiopum (Afrika-waaierpalm), Raphia
australis (Kosi-palm) en Jubaeopsis caffra (Pondpalm).
Die plante word selde in tuine aangetref met
met die uitsondering van die wilde-dadelpalm, wat
kommersieël redelik besikbaar is.
Algemene groei kenmerke
Palms is meerjarige, enkel- of tweeslagtige plante
met kenmerkende kroonblare. Dit plant deur middel
van saad voort. Meeste plante het ’n kenmerkende
bogrondse stam, met uitsondering van ’n paar
spesies wat ’n ondergrondse stam het. Alhoewel die
meeste palms ’n enkelvoudige stam het, is daar ’n
hele aantal wat kenmerkend meerstammig vanaf
die basis van die plant vertak. Die groeivorm staan
bekend as verklompte of saamgedronge stamme. By
die Licuala, Hyphaene, Ptychosperma, Gronophyllum
en Pinaga-spesies kom enkelstammige sowel as
verklompte groeivorms voor. Die blare van palms
is baie opvallend en het ’n baie kenmerkende
voorkoms. Blare is bykans sonder uitsondering
altyd aan die bopunt van die stam saamgedronge.
Meeste spesies se blare is handvormig of
veervormig saamgestel, maar een groep, Caryota,
het dubbelveervormig saamgestelde blare.
Slegs volwasse plante blom en by sommige spesies
kan dit op drie-jarige ouderdom plaasvind, terwyl
ander weer veertig jaar neem voordat dit wasdom
bereik. Sodra dit wasdom bereik het blom die meeste
plante jaarliks. Monokarpiese plante, waaronder die
inheemse Raphia australis (wilde-dadelplam), blom
slegs een keer in sy leeftyd waarna die plant vrek.
Meeste blomme is oninterresant, soms welriekend
en word deur insekte en deur die wind bestuif. Eenof
tweeslagtige blomme kom op afsonderlike plante
voor en by sommige spesies beide geslagte op
dieselfde plant in dieselfde blom.
Die vrugte is meestal klein en word in oorvloed gedra.
Die uitsondering is die kokosneut wat enkele groot
vrugte dra. Daar kom gewoonlik een tot drie, selde
meer as drie sade, in ‘n elke vrug voor.
Palms in die wêreld
Palms kom wyd verspreid regoor die wêreld, veral
in die tropiese dele, voor. Dit sal selde in baie droë
streke aangetref word. Die mees noordelike palm
Chamaerops excelsa kom bokant die 44˚N voor. ‘n
Variëteit van Rhopalostylis sapida is die palm wat
die verste suid op die Catham eiland, oos van Nieu-
Zeeland (44˚18’S) voorkom.
NOORDELE-LALAPALM Hyphaene petersiana » Foto: Naas Grové
Palms kan op verskillende hoogtes bo seespieël
aangetref word. Die Ceroxylon utile is die spesie
wat die hoogste bo seespieël in die Andes
gebergtes op ’n hoogte van 4 000m groei. Talle
spesies word by seevlak aangetref, maar ook
in woude waar die hoogte bo seespieël wissel
tussen 2 000 – 2 400m.
Ten spyte van die groot verspreiding en digtheid
van plams in die trope, is daar baie min families
wat wyd verspreid oor ’n groot area voorkom. Dit
is dus nie vreemd dat baie van die palm-families
endemies tot ’n streek is nie. Die vermoede is dat
palms oor die vermoë beskik om te evoleer en
sodoende by ‘n spesifike nis in die omgewing met
min moeite kan aanpas. So is daar byvoorbeeld
vier spesies palms wat aan drie families behoort
wat endemies is aan die Lord Howe Eiland in
die See van Tasmanië, ongeveer 600km oos van
die vasteland van Australië. In Fidji kom daar 22
palmspesies wat aan 10 genera behoort voor.
Bykans al dié spesies is endemies tot Fidji en vyf
van die families word net daar aangetref.
Palm habitat
Daar word bereken dat ongeveer twee derdes
van die palms van die wêreld in die reënwoude
voorkom. ’n Beduidende hoeveelheid kom egter
PALMBOME
ook voor in savanna grasveld en yl bebosde streke.
Meeste van laasgenoemde is geharde spesies wat
aangepas is by die droër omstandighede en kan dus
veldbrande oorleef. ’n Kenmerk van dié tipe palms
is dat waar hulle voorkom dit dikwels digte stande
vorm (Borassus, Livistona, Phoenix, Hyphaene en
Raphia). ’n Paar spesies het by spesifieke habitatte
en grondtipes aangepas waar hulle suksesvol met
ander plante om oorlewing kan meeding. Dit sluit
in gevalle waar dit langs kuslyne, vloedvlaktes,
moerasse, vleie en selfs in waterstrome kan oorleef.
Slegs een spesie, naamlik die moeraspalm (Nypa
fruticans) wat in Asië aangetref word groei in die
sagte modder van riviermondings. Die Ravenea
musicalis van Madagaskar oorleef in vinnig
vloeiende water van tot 2.5m diep. Enkele spesies
kan sneeu deurstaan soos Narrorrhops ritchiana in
die Afgaanse gebergtes en ’n spesie van die genus
Trachycarpus (windmeulpalms) wat in die Himalajas
aangetref word.
Baie min palms kan droogte weerstaan maar
enkeles kon aanpas, wat hulle toelaat om in
baie droë omstandighede te oorleef. Die plante
word egter meestal naby of langs permanente
waterbronne aangetref, of waar die watertafel baie
na aan die oppervlakte is. Die bekendste hiervan
tree stories
boomstories
31
DENDRON » No/Nr: 43 » November 2011