Boomplantweek en die Internasionale Jaar van Woude - Dendro.co.za

DENDRON » No/Nr: 43 » November 2011
14
tree stories
boomstories
KOMMENTAAR OOR DIE GROOT KREMETART VAN GANNAHOEK
Kommentaar oor die groot kremetart van Gannahoek
Die groot kremetart van Gannahoek naby Makoppa in
die Thabazimbi-distrik trek reeds vir jare die aandag,
nie alleen weens sy ooglopend hoë ouderdom nie,
maar veral omdat dit die enigste van sy soort in
daardie omgewing is en weens die talle legendes
en staaltjies daarom heen. Daar is ook al beweer dat
dit die kremetart met die mees suidelike natuurlike
verspreiding in Afrika is.
Is die Gannahoek-verspreiding by 24˚ 26’ 16.7’’
Suid buitengewoon vir ‘n kremetart?
Gannahoek se kremetart is naby die suidelikste grens
van die spesie se verspreiding in Afrika. Maar dit is nie
die mees suidelike natuurlike boom van dié spesie
op die kontinent nie. Dié status behoort waarskynlik
aan ‘n kremetart in die Nasionale Krugerwildtuin of
Mosambiek. Daar staan byvoorbeeld in die wildtuin
‘n boom wat vir toeriste toeganklik is by 24˚ 37’ 6.29”
Suid. Alhoewel dit met die eerste oogopslag lyk of die
Gannahoekboom wat verspreiding betref ‘n uitskieter is
wat buite die spesie se natuurlike verspreidingsgebied
groei, is dit nie die geval nie. Net wes van Gannahoek
en op byna dieselfde breedtegraad in Botswana groei
daar kremetarte by Mochudi. Laasgenoemde is na
bewering die suidelikste natuurlike verspreiding in
Botswana. Elders in die Waterberg is daar enkele
kremetarte noordoos van Gannahoek in onder
andere die Lapalala-wildernisgebied. Die naaste
hoofverspreidingsgebied van die kremetart is egter
verder noord in die Limpopovallei, veral agter die
Soutpansberg. In die meegaande bydrae word
genoem dat die Gannahoekkremetart die grootste
natuurlike boom van sy soort is wat die verste wes (by
27˚ 08’ 46.7” Oos) in Suid-Afrika voorkom. Die stelling
blyk korrek te wees.
Hoe word die geïsoleerde voorkoms van die
Gannahoekboom verklaar?
Die boom by Gannahoek is óf die laaste oorblywende
lid van kremetartbevolkings wat vroeër in daardie
gebied gegroei het, óf dit het daar beland nadat ‘n
saad deur langafstandverspreiding ver weg van die
moederboom suksesvol ontkiem en gevestig het.
Dit is bekend dat die verspreiding van plantspesies
oor tyd verander in ooreenstemming met veral
natuurlike klimaatsveranderinge. So byvoorbeeld is
daar al stuifmeel van bosveldbome in afsettinge in
die Waterberg gevind wat tans nie meer natuurlik in
die gebied voorkom nie. Dit is nie onmoontlik dat die
Prof. Braam van Wyk
kremetart by tye in die verlede in groter getalle verder
suid as tans gegroei het nie. In sodanige geval sou die
boom by Gannahoek ‘n reliek uit ‘n vervloë tyd wees.
‘n Meer waarskynlike verklaring is dat
die Gannahoekboom gevestig het na
langafstandsaadverspreiding. Die geskiedenis van
die mens is nou verweef met die verspreiding van
baie plantsoorte in Afrika. Die mens is nie alleen
inheems in Afrika nie, maar dit is bekend dat hy
in historiese tye ‘n aktiewe rol gespeel het in die
verspreiding van baie boomsoorte op die kontinent.
In die opsig is die kremetart ‘n bekende voorbeeld.
Verspreidings waarby die mens betrokke was is
dikwels met argeologiese terreine geassosieer. Dit
sal insiggewend wees om uit te kyk vir moontlike
argeologiese tekens van menslike aktiwiteit in die
omgewing van die Gannahoekboom.
Die legende dat saad van die
Gannahoekboom deur die mens van sover weg as
Kenia na sy huidige groeiplek gebring is, is alhoewel
nie onmoontlik nie, hoogs onwaarskynlik. Daar is
soveel ander kremetartbome nader aan Gannahoek
waarvandaan saad veel makliker kon gekom het. Die
kremetart toon groot genetiese variasie in verskillende
dele van Afrika, tot so ‘n mate dat daar al voorstelle was
om dit in verskillende spesies te onderverdeel. Veral
die vorm van die vrugte toon groot streeksvariasie.
Dit sal sekerlik moontlik wees om met gesofistikeerde
DNS-tegnieke die naaste verwante van die
Gannahoekboom te bepaal, of ten minste ‘n beweerde
Oos-Afrika verbintenis uit te skakel of te bevestig. In
die verband is dit interessant dat die onderbroke
verspreiding van ‘n ander bosveldboom, die veel
skaarser bosveldrooiklapperbos (Erythrophysa
transvaalensis), ook al gekoppel is aan bewegings
van die mens tussen plekke waar in antieke tye onder
andere vir tin gemyn is in Suid-Afrika en Zimbabwe.
Saad van die spesie is vermoedelik deur die mense
as krale gebruik.
Kremetartsaad is bestand teen uitdroging,
bly lank kiemkragtig en kan potensieel oor lang
afstande versprei. Dit het ook ‘n harde saadhuid (is
sogenaamd hardskalig) en ontkiem beter nadat dit
deur die spysverteringskanaal van ‘n dier gegaan het.
Benewens die mens kon verskeie ander diere ‘n rol
by die inbring van die Gannahoekboom se saad van
iewers elders gespeel het. Moontlike saadverspreiders
oor langer afstande sluit in die olifant, swartrenoster en
sekere boksoorte, byvoorbeeld die eland. Bobbejane
versprei die saad in hul mis en speel ‘n belangrike rol
om kremetarte oor veral korter afstande te versprei.
Min is bekend oor die verspreiding van kremetartsaad
deur voëls (byvoorbeeld neushoringvoëls en
bosveldpapegaaie), maar dit is beslis ook ‘n
moontlikheid.
Waarom is daar slegs ‘n enkele kremetartboom
by Gannahoek?
Die feit dat daar in die omgewing van Gannahoek
nie ‘n bevolking van kremetarte is soos wat mens
sou verwag nie, is ongewoon. Dit mag onder andere
daarop dui dat huidige omgewingstoestande nie
meer gunstig is vir die natuurlike vestiging van
kremetartsaailinge in die betrokke omgewing nie. So
iets sou mens verwag indien die boom inderdaad ‘n
reliek is wat uit ‘n tydperk dateer toe die gebied se
klimaat anders was as wat dit tans is.
‘n Sleutelvraag is of die Gannahoekboom vrugte
dra en indien wel, of hulle kiemkragtige saad bevat.
Bestuiwing by die kremetart word bewerkstellig deur
veral vrugtevlermuise, maar ook nagapies en verskeie
soorte insekte. Dit kan aanvaar word dat bestuiwing
van die Gannahoekboom se blomme nie ‘n probleem
behoort te wees nie.
Ondanks die feit dat die kremetart een van die mees
bestudeerde bome in Afrika is, is daar nog onsekerhede
oor aspekte van sy voortplantingsbiologie. Daar word
Studies het aangetoon dat die gemiddelde
toename in groei in omtrek van ‘n kremetartboom
in die Zambesi vallei kan wissel van 0.15cm - ±
0.75cm / jaar was teenoor die 0.01cm / jaar in die
Limpopovallei. (Guy, G. L. 1970. Adansonia digitata
and its rate of growth in relation to rainfall in South
Central Africa. Proceedings Transactions Rhodesia
Scientific Association 54 (2) 69-84).
Sodra kremetartbome ouer word verminder die
groeitempo en kan hulle ‘krimp’ as gevolg van
hidroskopiese kondisies. Veranderinge is ook meer
drasties as die boom vol blare is en vanselfsprekend
speel die 40% water inhoud in die stam ook ‘n rol in
die bepaling van die werklike stam omtrek van die
boom. (Fenner, M. 1980. Some measurements on
the water relations of baobab trees. Biotropica 12(3):
205-209). So byvoorbeeld is ‘n kremetart boom wat in
1946 opgemeet is 60 cm dunner gewees as wat dit in
1931 was! (Esterhuyse et al. 2001)
KOMMENTAAR OOR DIE GROOT KREMETART VAN GANNAHOEK
Redaksionele Kommentaar
tree stories
boomstories
byvoorbeeld steeds gespekuleer of ‘n kremetart
na bestuiwing met sy eie stuifmeel vrugbare saad
kan vorm al dan nie, met ander woorde is die boom
selfverenigbaar of selfonverenigbaar. Die aanduidings
is dat stuifmeel van ‘n ander boom nodig is om vrugbare
saad te vorm, met ander woorde die kremetart is
selfonverenigbaar en benodig kruisbestuiwing.
Maar dit is nie so eenvoudig nie. Dit wil voorkom
asof kremetarte wat buite hul natuurlike
verspreidingsgebied aangeplant is na selfbestuiwing
wel vrugte met saad vorm, maar dat die embrio op
‘n vroeë stadium aborteer en dat die saad gevolglik
nie kiemkragtig is nie, ‘n verskynsel bekend as laatselfonverenigbaarheid.
Indien kruisbestuiwing tussen
verskillende bome nodig is, dan kan die gebrek aan
ander kremetartbome in sy omgewing ‘n verklaring
bied vir die enkele boom by Gannahoek.
Volgens die meegaande bydrae blyk dit dat die
Gannahoekboom wel vrugte dra. Dit sal insiggewend
wees om vas te stel of die saad in die vrugte normaal
ontwikkel het en kiemkragtig is. Waarnemings op
hierdie boom kan dalk help om die onsekerheid of
kruisbestuiwing noodsaaklik is vir die suksesvolle
voortplanting van die kremetart uit die weg te ruim.
Sulke waarnemings sal natuurlik slegs betekenisvol
wees indien daar geen aangeplante kremetarte is wat
in tuine in die omgewing van die Gannahoekboom
blom nie.
Gebaseer op Guy (1970) se aanname dat die
kremetartboom teen ‘n tempo van 0.75cm / jaar in
omtrek groei, kan kremetartbome se ouderdom
rofweg bepaal word deur die volgende formule te
gebruik: (Barnes, R.F.W. 1983. Effects of elephant
browsing on woodlands in a Tanzanian National Park:
Measurements, models and management. Journal of
Applied Ecology 20: 521-540.)
Ouderdom in jare = 0.213 X stam omtrek in cm
Indien hierdie formule op die Gannahoek-boom
toegepas word is die boom ongeveer 255 jaar oud.
Terselfdertyd sou die Sagole-boom naby Tshipise ±
698 jaar oud wees.
Die wêreld se ‘vetsugtigste’ boom is die Taxodium
mucronatum (Mexican Bald Cypress) met ‘n omtrek
van 57.9m, ‘n deursnee van 18.4m, hoogte van 41.85m
en die waarskynlike ouderdom is ± 1 230 jaar. Die
boom groei in ‘n begraafplaas naby die dorpie Maria
del Tule in Oaxaca, Mexiko. (Esterhuyse et al. 2001).
15
DENDRON » No/Nr: 43 » November 2011