Marubi - Écrits de lumière

Loïc Chauvin et Christian Raby
Marubi
a dynasty
of Albanian
photographers
një dinasti
fotografësh
shqiptarë
ÉCRITS DE LUMIÈRE

Loïc Chauvin – Christian Raby
Marubi
a dynasty of Albanian
photographers
një dinasti fotografësh
shqiptar
introduction by
parathënie nga
Ismail Kadare
ÉCRITS DE LUMIÈRE

© ÉCRITS DE LUMIÈRE – 2011
Design layout/Përkujdesja grake:
Loïc Chauvin
Translated into english
by Stéphane Douard
Printed by/Shtypshkronja:
Editoriale Bortolazzi-Stei,
Verona, Italia
Écrits de lumière
5, square de Clignancourt
75018 Paris
France
T. +33 (0)6 99 33 10 56
contact@ecritsdelumiere.fr
www.ecritsdelumiere.fr
ISBN 978-2-9538669-4-0
THE MARUBI, BARDS OF PHOTOGRAPHY
MARUBËT, AEDË TË FOTOGRAFISË
ISMAIL KADARE

THE MARUBI, BARDS OF PHOTOGRAPHY
In the middle of the 19th century, in the city of Shkodra, northern Albania, an incred-
ible event happened. One of its inhabitants, Pjetër Marubi, declared himself a photog-
rapher and, more importantly, set up a studio that he named with a term coined for the
occasion: dritëshkronja, “writings of light”.
Even in Shkodra, one of the most illustrious cities of the Balkans, miracles were quite
rare and the advent of photography there was exceptional for at least two reasons.
First, Shkodra, like the rest of Albania was part of the Ottoman Empire where picto-
rial representations of men were prohibited, and where photographs were even more
outlawed. Second, Shkodra was at the heart of a truly epic region. In the surrounding
mountains, and beyond, in the northern Alps, songs and legends inspired by Homer
were still coming to life.
Thus the youngest art in the world, photography, appeared on a very ancient land
unique in the world, where Homeric poetry was still being sung.
Is this singular encounter sucient to explain the secret, mysterious magnetism of
these pictures? Is it sucient to explain this style, this grandeur, this depth, this almost
cosmogonic horizon, and to account for the ties forged between crowds of anonymous
men and the powerful men, the lords and the humble, the eternal and the ephemeral? All
beginnings are exhilarating, but the advent of an entirely new art, under the conditions
already mentioned, is bewildering. Men, horizons, bridges, buildings, roads, plains, clouds
would soon be quite literally “impressed” in the thousands. The plates of silver bromide
MARUBËT, AEDË TË FOTOGRAFISË
Në mesin e shekullit të nëntëmbëdhjetë në qytetin e Shkodrës, në Shqipërinë veriore,
ndodhi diçka e pazakontë: një qytetar shkodran me emrin Pjetër Marubi u bë fotograf,
madje hapi dhe një studio që e quajti “Dritëshkronja”.
Ngjarja quhej e pazakontë madje edhe në Shkodër, një nga qytetet më të famshëm
të Gadishullit Ballkanik, ku jo rrallë ndodhnin çudira, për dy arsye. E para, sepse Shkodra,
ashtu si gjithë Shqipëria, bënte pjesë në Perandorinë Osmane, ku pikturimi i njerëzve
vazhdonte të ishte tradicionalisht i ndaluar, rrjedhimisht fotogrami i tyre duhej të ishte
edhe më i ndaluar. Arsyeja e dytë, sepse ky qytet i madh ndodhej në qendrën e një
zonë të vërtetë epike. Rreth e rrotull në bjeshkë e më tutje në alpet veriore vazhdonin
të krijoheshin këngë e legjenda të brumit homerik të cilat, ndonëse në muzgun e tyre,
vijonin të rrezatonin fuqishëm kudo.
Kështu pra arti më i ri në botë, ai i fotogramit, ia behu befas në truallin e stërmoçëm,
në këndin ndoshta të vetëm të globit tokësor ku prodhohej ende poezi homerike.
Nga kjo ndeshje e rrallë shpjegohet me sa duket tërheqja e fshehtë, gati misterioze,
e këtyre fotograve, stili i tyre, përmasat, gjerësia, një prirje gati kozmogjenike, një gër-
shetim i anonimatit me elitën e kombit, i zotave dhe i turmave, i asaj që nuk vdes kurrë
dhe i tjetrës që tretet mu në sytë tanë.
Të gjitha llimet janë dehëse, por llimi i një arti të ri, në kushtet e mësipërme, ishte
më se tronditës. Do të fotografoheshin mijëra e mijëra qenie njerëzore, pamje, ura,
ndërtesa, rrugë, tokë, re. Në pllakat me bromur argjendi do të ksoheshin fytyra të
8 9

would capture countless faces, from the king to the prostitute, from hitherto invisible
legendary heroes, protected by fairies and smiled upon by gods, to the dull Post oce
clerk. Now, heroes who up to then had only existed in books and through the spoken
word were put to the test. Once the safe haven of their tombs had open, their wrinkles
now appeared in broad daylight. They were far from being giants – their costumes, their
weapons? – how divine were they? Now, for the rst time, the shadow of the demytica-
tion hung over their heads. Given the circumstances, it would not have been surprising
to see that diabolical Dritëshkronja Marubi studio attacked and set on re.
But nothing like this happened. The Albanians took up the challenge of the “writings
of light”. The desire to show-o, dear to the old Balkans and even more so to the Albani-
ans, took hold. But inconviently vainglory is often hurt by photography. Allowing pho-
tography to dwell in the city implied accepting auto-criticism, an unusual attitude until
then. Nothing was undertaken to counter the emerging crack at the heart of myths
and empty words. And so, one after the other, the everyday man, ordinary employ-
ees, boarding-school kids, apprentices, nuns, and heroes of the people, all deigned to
come down from the clouds and sit on a bench, facing the camera. The plates of silver
bromide, the new art “of writing with light” bewildered them, and their faces in turn
disturbed the photographs. Here is a very rare case: one of the oldest epic traditions
was confronting the youngest art in the world. The inuence was reciprocal: the Marubi
dynasty had just given birth to a dynasty of bards of photography.
The rst of them, Pjetër Marubi began in 1858. Two of his earliest photographs should
be mentioned. One is the photograph of Hamzë Kazazi, the hero of the national insur-
rection, taken in 1858, a year before his death. Strangely, some characters were photo-
graphed on the eve of their disappearance. The other was taken in 1859. On it we can
see the poet Leonardo De Martino, who happened to be an arberesh, i.e. a descendant
from those Albanians who had settled in Italy in the fteenth century after having ed
the Ottoman conquest.
Two brothers from the region of Shkodra assisted Marubi: Mat and Kel Kodheli; they
would eventually become the “second generation” of Marubi. The rst died very young,
the second was so much taken with photography that when he inherited the studio at
the master’s death, he changed his name to Marubi. Adopting the name of his pred-
ecessor instead or renaming the company after himself was extremely rare indeed.
Later on, Gegë Marubi, son of Kel, began the third Marubi generation. In Paris, in
panumërta, që nga mbreti deri te prostituta e rrugës, nga heronjtë legjendarë, të cilëve
shumica nuk ua kishin parë ende fytyrat e që i dinin të martuar me zana ose me shenja
hyjnie në trup, gjer te nëpunësit e mërzitshëm të post-telegrafës. Do të viheshin të
gjithë përpara një prove dramatike, sidomos personazhet heroike për të cilët gjithçka
që dihej ishte dëgjuar me anë të veshit. Do të dilnin si nga sarkofagu i sigurt ku qenë
tërhequr për të rrëfyer përpara syrit të të gjithëve rrudhat e tyre, shtatin aspak gjigant
siç ishte përfytyruar, veshjet dhe armët aspak hyjnore. Si asnjëherë rreziku i zhgënjimit
dhe i çmitizimit u varej mbi krye. S’do të ishte e papritur që studioja e djallit, “Dritë-
shkronja” Marubi, të sulmohej e të digjej.
Por asgjë e tillë nuk ndodhi. Shqiptarët e përballuan sdën e “shkrimdritës”. Dikush
mund të mendonte se etja për t’u dukur, tepër e fortë te gjithë ballkanasit e moçëm e në
radhë të parë te shqiptarët, mund të ketë luajtur rolin e parë për këtë. Por kjo etje duhet
të ketë qënë thikë me dy presa, sepse pikërisht ajo plagosej në më të shumtën e rasteve
prej fotogramit. Do të ishte ndoshta e kundërta. Duke pranuar fotogramin, shqiptarët
dhanë shenjën e parë të një ndjenje vetëkritikuese, aq pak e njohur gjer atëhere tek ata.
Me alë të tjera ata pranuan ndarjen e parë me mitet dhe mburrjet e kota.
Dhe kështu njëri pas tjetrit, njëlloj si njerëzit e zakonshëm, njëlloj si nëpunësit,
zonjushat e kolegjeve, shegertët apo murgeshat, heronjtë e kombit pranuan të dalin
nga mjegulla e të zbresin nga retë, për t’u ulur në fron, përpara aparatit fotograk.
Ndërkaq, duhet thënë se ashtu siç u tronditën ata prej pllakave me bromur argjendi,
edhe arti i ri i “shkrimit me anë të dritës” u trondit prej tyre. Ishte një rast i rrallë kur arti
më i ri i botës vihej përballë epikës më të vjetër të saj. Ndikimi ishte i ndërsjelltë dhe
dinastia e Marubëve mund të quhej fare mirë si një dinasti e aedëve të fotograsë.
I pari i tyre, Pjetër Marubi, i bëri fotogramet e llimit në vitin 1858. Dy nga fotogra-
të më të hershme ishin ajo e heroit kryengritës Hamzë Kazazi, fotografuar më 1858,
një vit përpara vdekjes (është me interes të vërehet se disa nga personazhet legjendarë
janë fotografuar në prag të vdekjes), dhe tjetra e poetit arbëresh Leonardo de Martino,
shkrepur më 1859.
Ndihmësit e Pjetër Marubit, ata që u quajtën brezi i dytë i Marubëve, ishin dy vëllezër
të ardhur në Shkodër nga rrethinat e saj, Mati Kodheli e Kel Kodheli. I pari vdiq në
moshë të re, kurse i dyti kaq shumë u dashurua pas fotogramit saqë pas vdekjes së
mjeshtrit jo vetëm e trashëgoi atelienë, por e ndryshoi emrin e vet nga Kel Kodheli në
Kel Marubi. Ishte një rast i rrallë kur i zoti i një ndërmarrjeje në vend t’i vinte asaj emrin
10 11

the 1920’s, Gegë completed his professional studies in the rst school of photography
and cinema, founded by the Lumière brothers. He lived without photographing the
communist dictatorship. Turning a blind eye to the disaster, Gegë Marubi put away his
camera in the mid 1940’s, until his death in 1984.
Thus, this passion for photography united three generations. But it achieved much
more, beyond convention. On these Albanian lands where blood ties and clan mem-
bership are sacred, photography united the Albanian Kodheli clan to the Marubi family
that had come to Shkodra from a foreign country, probably Italy.
The city of Shkodra, which is ubiquitous in the pictures, was, with Durrës, one of the
oldest cities of Albania. Almost contemporary to Rome, it was for a long time the capital
of the kingdom of Illyria. The life and history of Shkodra were often tied to the citadel
of Rozafat, one of the oldest in the world, whose walls still stand today. There, in one of
the rooms, the proud queen Teuta ordered the execution of the Ambassador of Rome,
because he had oended her with these words during a meeting: “Rome will teach you
her laws.” Thus began the Illyrian war, Bellum Illyricum, which was to last a long time and
end with the Roman occupation of Illyria.
The proud Teuta died without knowing defeat. The last of the Illyrian kings, Gentius,
was captured by the Romans on the banks of the lake, just as, having left the Citadel
by a back door, he was going to call out the soldiery of his neighbors. Led to Rome, he
was forced to pull the chariot of the Roman general, his conqueror, under the triumphal
arch. Thus, a terrible oense was washed with an oense even worse.
What a tragic end for the Illyrian kings!
After Rome fell, Rozafat became the residence of Albanian princes until the fteenth
century. These were good times that Albanians regard as “their great epoch” capturing
the height of their glory and the tragic character of their destiny… Nothing could resist
the onslaught of the Ottoman troops: one by one, the fortresses of Albania gave way,
the national hero, Skanderbeg, the very man that Europe had called “the savior of Chris-
tianity,” died and the Rozafat tower was taken.
The Sultan Mehmet II, the famous conqueror of Constantinople, besieged Rozafat
in 1479. In his chronicle, the Shkodran priest Barleti Marin mentions that the Turks
mounted to the assault of Roazafat to the cry of “Rome! Rome!“. In their minds, the fall of
Shkodra was a sure sign that the invasion of Christian Europe would follow. And Rozafat
fell. That was the end of the Albanian resistance. Nearly a century after the battle of
e vet, bënte të kundërtën, domethënë merrte ai vetë emrin e ndërmarrjes. Brezi i tretë
i Marubëve përfaqësohet nga i biri i Kelit, Gegë Marubi. Ai kreu studimet profesionale
në Paris në vitet 1920, në shkollën e parë të Fotograsë e të Kinematograsë themeluar
nga vëllezërit Lumière, dhe e jetoi pa e fotografuar diktaturën komuniste. Ashtu si nje-
riu që mbyll sytë për të mos parë një mynxyrë, ai mbylli fotoaparatin më 1940 për të
mos e hapur më kurrë, gjersa vdiq në Shkodër më 1984.
Kështu, pasioni për fotogranë bashkoi jo vetëm tre breza njerëzorë, por bëri diçka
tjetër, përtej të zakonshmes: në atë zonë të Shqipërisë ku lidhjet e gjakut e të sit ishin
tradicionalisht më shumë se të shenjta, përzjeu sin shqiptar të Kodhelëve me familjen
e Marubëve të ardhur në Shkodër nga një vend i huaj, me sa duket nga Italia.
Shkodra, e cila në fototekën e Marubëve zë vendin kryesor, është bashkë me Durrë-
sin qyteti më i moçëm i Shqipërisë. Ajo ka gati moshën e Romës dhe për një kohë të
gjatë ka qënë kryeqyteti i mbretërisë së Ilirëve, paraardhës të shqiptarëve. Një pjesë e
jetës dhe e historisë së saj është vërtitur rreth kështjellës së qytetit, të quajtur Rozafat,
një nga më të vjetrat kështjella të botës muret e së cilës ende qëndrojnë më këmbë.
Gati dy mijë vjet më parë, në një nga sallat e kësaj kështjelle mbretëresha krenare
Teuta, ll pas takimit me ambasadorin e Romës, e fyer prej alëve të tij: “Roma do t’ ju
mësojë ligjet e saj, Zonjë”, dha urdhrin fatal që ambasadori të vritej. Kjo vrasje shkaktoi
llimin e “bellum Illyricum” që do të vazhdonte shumë vite, gjer në pushtimin e Ilirisë.
Teuta vdiq pa e parë mposhtjen, por mbreti i fundit i Ilirëve, Genti, u kap prej romakëve
pikërisht në brigjet e liqenit ndërsa po dilte nga një portë e kështjellës për të kërkuar
ndihmë prej fqinjëve. Ai u çua në Romë, ku sipas zakonit të kohës e detyruan të tërhiqte
karro cën e mundësit të tij, gjeneralit romak, nën Harkun e Triumt. Kështu një fyerje e
tmerrshme ishte shlyer nga një tjetër fyerje edhe më e tmerrshme. Ky ishte edhe fundi
tragjik i mbretërve Ilirë.
Më vonë , pas rrëzimit të Romës, Rozafati u bë prapë rezidencë princash shqiptarë, që
e sunduan njëri pas tjetrit gjer në shekullin XV, atë shekull që shqiptarët e quajnë ende
sot “moti i madh” dhe që shënoi lavdinë e njëkohësisht zinë e tyre më të madhe. Për-
ballë sulmit të pandalshëm të Perandorisë Osmane kishin rënë njëra pas tjetrës kësh-
tjellat shqiptare, kishte vdekur heroi kombëtar, ai që ishte quajtur prej Europës “mbroj-
tës i krishtërimit”, Gjergj Kastrioti, dhe tani i kishte ardhur radha kështjellës së fundit,
Rozafatit. Ajo u rrethua në vitin 1479 prej të famshmit Sulltan Mehmeti II, po ai që kishte
pushtuar Kostandinopojën. Siç dëshmon në kronikën e tij prifti shkodran Marin Barleti,
12 13

Kosovo in 1389, Albania came under the Ottoman yoke. Balkan resistance against the
Ottoman Empire diered from what many of the South Slav historians have said.
The construction of the citadel of Rozafat, like that of many old buildings of yester-
year, revolves around the legend of a woman immured in the foundation. The Slavs also
claim this legend. But they forget that when they came to the peninsula in the seventh
century, Rozafat was already a thousand years old and that the ballad of the immured
woman had been sung for quite some time.
However, although defeated, Shkodra never ceased to be an important and renowned
city in a large part of the Balkans. For some time the city was under the shock of defeat
but then slowly rose and began a new life under the Ottoman Empire. It remained an
important city and the seat of Catholicism in the peninsula in spite of the dierent reli-
gion of the occupier. The minarets that the Turks began to build were still sparse and
unimposing, if compared to the belfries. Yet, every year minarets grew more numer-
ous. The new Turkish leaders continued to alternate violence and gentleness, and over
the years, everyone became more desperate as they understood that the occupation
would be long, very long…
Everything seemed ominous. The rst generation grew older under the yoke of
the enemy, the next generation was raised not knowing freedom. Meanwhile, incred-
ible news worthy of fairy tales were coming from central and southern Albania: some
Albanians were having successful careers in the vast empire. One of them, a member
of the Koprulu family, had even been named Grand Vizier, i.e. Prime Minister. And the
news kept coming: Albanian generals had led Turkish troops on military campaigns in
Poland and Hungary, and all of Europe was afraid of what they might do next. It so hap-
pened then, that what the Albanians’ ancestors had lived under Roman yoke was being
repeated under the Turks. In both cases, although vanquished and dominated, Alba-
nians served the empire because they were eager to pursue careers and craved glory.
Thus, in Albania but also in Crete and in Bosnia, began one of the most paradoxical
processes of Balkan history: the conversion of Catholics and Orthodox to Islam. More
than any other city, Shkodra endured this drama that lasted more than three centu-
ries. Although divided between these two religions, Shkodra remained the stronghold
of Catholicism and of authentic Albanian culture. In Albanian and Latin, writers and
Catholic monks continued to write books that were subsequently published in Shko-
dra, Venice or Rome, or sometimes even beyond, in Frankfurt, Germany.
aradhet e turqve hidheshin në sulm me britmat “Roma, Roma”, çka tregonte se për ta
rënia e Shkodrës paralajmëronte rënien e Europës së krishterë.
Rozafati më në fund ra, duke shënuar fundin e qëndresës shqiptare. Fakti që Shqipëria
u mposht gati një shekull më pas se beteja e Kosovës (1389) dëshmon se qëndresa ball-
kanase kundër Perandorisë Osmane ka qënë krejtësisht e ndryshme nga ç’paraqitet
prej historianëve të sllavëve të jugut sot. Si shumica e ngrehinave të moçme, ndërtimi
i kështjellës së Shkodrës është lidhur me një nga gojëdhënat më të vjetra shqiptare,
atë të murimit të një gruaje në themelet e saj. Kjo gojëdhënë gjithashtu pretendohet
prej sllavëve, pa u vrarë mendja aspak se kur ata mbërritën në Gadishullin Ballkanik në
shekullin e shtatë, kështjella e Shkodrës kishte së paku njëmijë vjet që ishte ndërtuar,
kështu që edhe balada për të kishte po aq kohë që këndohej.
Ndonëse e mposhtur, Shkodra vazhdoi të ishte qytet i madh dhe i dëgjuar i krejt
këtij krahu të Ballkanit. E trullosur ca kohë nga trauma e pushtimit, ajo u zgjua dalënga-
dalë për të nisur një tjetër jetë tashmë: jetën nën Perandorinë e Osmanëve. Kështjellë
dhe kryeqendër e katolicizmit në krejt gadishullin e madh, ajo vazhdoi të mbetej e tillë
megjithëse pushtuesi ishte i një tjetër feje. Minaretë që nisën të ngrinin turqit ngja-
nin ende të pakta e jo fort madhështore përballë kishave të saj, por vit pas viti ato po
shtoheshin. Qeveritarët e porsaemëruar turq përherë e më tepër nisën të gërshetonin
dhunën me joshjen, dhe çdo vit që kalonte njerëzit përherë e më dëshpërueshëm po
bindeshin se ky do të ishte një pushtim i gjatë, tepër i gjatë... Shenjat ishin të gjitha të
mbrapshta dhe brezi i parë nisi të thinjej e të plakej në robëri, ndërsa brezi tjetër që po
rritej nuk e kishte njohur kurrë lirinë.
Ndërkaq nga Shqipëria qendrore e jugore po vinin lajme të pabesueshme që u ngja-
nin përrallave: disa shqiptarë po bënin karrierë të shpejtë anembanë perandorisë së
madhe, madje njëri prej tyre, prej familjes së Qyprillinjve, kishte arritur postin e Vezirit
të madh, domethënë kryeministrit të shtetit. Dalëngadalë lajmet u vërtetuan, madje u
saktësua se ishin gjeneralët shqiptarë që komandonin ndërkaq trupat turke në fusha-
tën e Polonisë e të Hungarisë, ndërsa Europa dridhej prej tmerrit. Po përsëritej pak a
shumë kështu ajo që kishte ndodhur me stërgjyshët e shqiptarëve, ilirët. Edhe ata, pasi
qenë mposhtur prej Romës, ishin vënë në shërbim të saj, të shtyrë nga karriera dhe etja
për lavdi. Kështu në Shqipëri, ashtu si në Kretë dhe në Bosnjë lloi një nga proceset më
paradoksale të historisë ballkanase: konvertimi i katolikëve dhe ortodoksëve në fenë
islame. Qyteti që më fort se cilido tjetër vend përjetoi këtë dramë që zgjati gati treqind
14 15

Meanwhile, Shkodra was ruled by Albanian Pashas. Its most prominent rulers
belonged to the great Bushatli family. The most famous of them was the young Mah-
mut Pasha Bushatli, who is known in history as Mahmut Kara or Mahmut the Black.
Like all the Bushatlis, the young Pasha took a Turkish name and adopted the Muslim
religion. But he had inherited the erceness and the crazy spirit of adventure of the rst
Albanian princes. Those very Princes who, under the sign of the Cross, had fought and
fallen, one after another, ghting the Ottomans.
Like some other Albanian Pashas, the most famous being undoubtedly Ali Pasha of
Tepelena in the south of the country, Mahmut Bushatli rebelled against the Sublime
Porte. But unlike others who rebelled and often lost their lives, the young Bushatli man-
aged to survive. Indeed, just as he realized that the Ottoman troops were going to win,
he ran to seek the forgiveness of the Sultan. In one of the rooms of the citadel of Rozafat
he began his speech of repentance by the usual formulas of apology and then went on
to explain to the Sultan that his senseless act was due to his age.
Not a year went by without his rebelling again. In the archives ve or six speeches
of repentance were found, a sort of self-criticism in a way. Here is why kara, the ocial
epithet designating the rebels, was attached to his name. Each time the Sultan would
grant him a reprieve, he would take o that epithet, but the following season, Mahmut
Bushatli would deserve it again, and so it remained permanently attached, never to be
taken o his name. This succession of repentance and grace resonates in a strange way;
many of these revolts did not directly challenge the Sublime Porte, unlike those of Ali
Pasha of Tepelena. Mahmut Bushatli’s rebellions were somewhat circuitous, and often
he merely adopted a disobedient attitude.
The whole key to the puzzle lies in the proximity of Montenegro, only separated from
the city by lake Shkodra. Although Montenegro enjoyed the care and protection of
Russia it was not enough to keep it safe: having another state within reach of his tel-
escope without attacking it was far beyond Mahmut Kara’s forces. And so one morning,
unable to control his impulses and not worrying about the consequences, oblivious of
the empire of which he was one of the Pashas, ignoring its foreign policy and giving no
importance to the alliances that would be broken by his act, he attacked the nearby
border. It is easy to imagine how all European capitals, especially Moscow, could not
fail to worry and that the Sultan would curse the unbridled Pasha by calling him “black”,
or a “traitor.” But we also understand why the young Pasha was so readily forgiven: his
vjet, ishte Shkodra. E ndarë kështu përgjysmë në dy fe, ajo vazhdoi të mbetej megji-
thatë kështjellë e katolicizmit dhe e kulturës së mirëlltë shqiptare. Shkrimtarët dhe
murgjit katolikë vazhdonin të shkruanin libra në shqip dhe në latinisht, që i botonin
pastaj në Shkodër, në Venedik e Romë, madje më tej, gjer në Frankfurt.
Shkodra ndërkaq kishte nisur të qeverisej nga pashallarë shqiptarë. Ndër sunduesit
e saj u shqua dera e madhe e Bushatllinjve, e cila e sundoi për disa breza, dhe ndër
Bushatllinjtë më i famshmi ishte pashai i ri Mahmut Bushati, që hyri në histori me emrin
Kara Mahmut, domethënë Mahmuti i Zi. Ndonëse si gjithë Bushatllinjtë kishte marrë
një emër turk dhe fenë e tyre, sunduesi i ri kishte trashëguar gjaknxehtësinë dhe aven-
turizmin gjer në marrëzi të princave të hershëm shqiptarë, ata që nën shenjën e kryqit
kishin luftuar e kishin rënë njëri pas tjetrit në ndeshjen me osmanët.
Si një pjesë e pashallarëve të tjerë shqiptarë (nga ata, më i dëgjuari ishte Ali Pashë
Tepelena i jugut), Mahmut Bushati u rebelua kundër Portës së Lartë. Por ndryshe nga
të tjerët, që ngriheshin për të tuar ose për të lënë kokën, Bushati i ri u rebelua disa
herë. Kjo ndodhi sepse pas çdo rebelimi, kur e shihte se do të mposhtej nga ushtria
ndëshkuese perandorake, ai i kërkonte falje sulltanit. Kështu në një nga sallat e Roza-
fatit, pasi e niste autokritikën e tij me formulat e zakonshme të ndjesës, ai i shkruante
Sulltanit se mosha e re e kishte shtyrë në atë akt të pamenduar. Mirëpo nuk kalonte as
një vit kur gjithçka përsëritej. Në arkivat e vjetra gjenden pesë ose gjashtë autokritika
të tij. Ishte kjo arsyeja që emrit të tij i mbeti shtojca “kara” (i zi), epitet zyrtar me të cilin
cilësoheshin rebeluesit. Pas dekretit të faljes, sulltani natyrisht ia hiqte edhe epitetin,
mirëpo Bushati e rimerrte atë aq shpejt në stinën e ardhshme, saqë përfundimisht ai iu
ngjit e s’iu shqit më emrit të tij.
Natyrisht që historia e Bushatit, këto ndjesa e këto falje të njëpasnjëshme, do të tin-
gëllonin disi të pabesueshme sikur të mos dihej kahja e vërtetë e disa prej rebelimeve
të tij. Shumica e tyre nuk e sdonin drejtpërdrejt Portën e Lartë, si kishte bërë për shem-
bull Ali Pashë Tepelena, por tërthorazi, duke mos iu bindur. Dhe kyçi i enigmës ishte
Mali i Zi që ndodhej në ku me Shkodrën, tepër i dashur e tepër i mbrojtur prej Rusisë.
Me sa dukej për Kara Mahmutin ishte mbi forcat e tij që të shikonte me dylbi një shtet
tjetër, ngjitur me të, dhe të mos e sulmonte. Dhe kështu e mbante sa e mbante veten
dhe një mëngjes, pa e vrarë mendjen fare për pasojat, pa menduar se ishte pasha i një
perandorie, se kjo perandori kishte një politikë të jashtme, se kishte aleanca që mund të
prisheshin etj. etj., ai, pa e pyetur fare qendrën, niste sulmin kundër fqinjit të tij. Kupto-
16 17

irresistible fury did not aim at the heart of Europe but at the peripheral regions, and so
Istanbul welcomed it with a secret satisfaction. Six times, Kara Mahmut attacked and
devastated Montenegro. During the seventh attack he was killed in an ambush. Even
today, when the Montenegrins look at Shkodra they remember the campaigns and,
according to a logic quite Balkan, they believe that the past boldness of the Pasha gave
them a right to revenge, at the expense of ancient city of Shkodra.
In periods of truce, medieval Shkodra was very lively and full of mystery. The main
denominations, the centuries old Catholic religion and Islam, that was recently intro-
duced, challenged each other with their temples, their ceremonies, the rumor of their
processions. Church bells, the muezzin’s call, the drums of dierent sects, candles,
night-lights and cannon red for the feast of Ramadan, created a unique climate in
which happiness, excitement and mystique mingled together. Stories of Nuncios and
of Kanun (the word designating social and legal rules which together form Albanian
customary law and whose certain provisions have lasted until this century), stories of
European consuls and of dervishes oated in the air of a permanent twilight where
everything blurred.
The darkness, in the very nature of conquest, did not appear as such since the mas-
ters of the city and of the whole Pashalik were Albanians from generation to genera-
tion. They were not just administrators but people of extreme pride who enjoyed abso-
lute power.
From the top of the citadel of Rozafat, the Bushatlis watched over the great quiet
and sleepy city, yet major surprises were smoldering beneath its surface. Markets, bell
towers, the lead domes of the mosques, the gigantic porches of aristocratic mansions,
monasteries, and dusty libraries sank into a heavy sleep. Deep in the night, the voice of
a drunken man sang in a death-rattle:
Sulcebeg, my son,
Where have you slept last night?
At the Vizier’s, O my mother!
You see me happy, my son.
At the vizier’s tonight,
Two night-lights are burning.
Sulcebeg, O my dear mother,
Has been slain by the blade of a scimitar…
hej që gjithë kryeqytetet e Europës, e në radhë të parë Moska, do të tronditeshin. Kup-
tohej që sulltani do të mallkonte pashanë e çartur duke e shpallur “të zi”, domethënë
tradhtar. Por kuptohej gjithashtu se përse ai falej kaq lehtë pas kërkimit të ndjesës. Me
një kënaqësi të fshehtë përcillej, me sa dukej, furia e papërmbajtur e pashait të ri që nuk
drejtohej kundër qendrës së shtetit por jashtë kujve të tij.
Gjashtë herë Kara Mahmuti e sulmoi dhe e rrënoi Malin e Zi, gjersa të shtatën la
kokën në një pritë. Ende sot malazezët, kur që nga malet e tyre vështrojnë Shkodrën, i
kujtojnë fushatat e dikurshme dhe, sipas një logjike ballkanase, kujtojnë se marrëzia e
dikurshme e pashait shqiptar u jep pas kaq vitesh të drejtën e revanshit kundër Shko-
drës, për të cilën kanë ngritur madje edhe këngë.
Në stinët pa luftë, Shkodra mesjetare ishte gjithë gjallëri dhe mister. Dy fetë kryesore,
katolicizmi mijëvjeçar dhe islamizmi i ri sdonin njëra-tjetrën me tempujt, ceremonitë
dhe procesionet e tyre. Këmbanat e kishave, lutjet e muezinëve, daullet e sekteve të
ndryshme, qirinjtë, kandilet dhe topi i festës së Ramazanit krijonin atë klimë të veçantë
ku gëzimi i jetës dhe përndezja mistike ishin përzier aq fort saqë lehtësisht mund të
këmbeheshin me njëra-tjetrën. Histori murgeshash e hanëmesh, konsujsh europianë
e dervishësh notonin në erë në një muzg të vazhdueshëm midis të cilit gjërat s’ishin
asnjëherë fort të qarta. Paqartësia niste që nga vetë pushtimi, i cili herë-herë nuk
ngjante si pushtim, ngaqë sunduesit e qytetit e të krejt pashallëkut brez pas brezi ishin
shqiptarë, dhe jo shqiptarë kukulla, por kryeneçë e me fuqi absolute.
Që nga kështjella e Rozafatit Bushatllinjtë vigjëlonin qytetin e madh, që edhe kur
ngjante i qetë dhe i etur ndrynte brenda tij të papritura të mëdha. Tregu, këmbano-
ret, kupolat prej plumbi të xhamive, portat gjigante të shtëpive të shquara, manastiret,
murgeshat dhe bibliotekat e pluhurosura, ngjanin se kishin rënë në gjumë të thellë. E
midis natës dëgjohej kënga e dergjur e ndonjë të dehuri:
Sulçebeg mor djalë
Ku ke etun mbramë.
Te veziri, nanë
Lumja unë, o djalë.
Te veziri mbramë
Dy kandile ndezë.
Sulçebegun nanë
Me thikë e kanë therrë…
18 19

A sad song, vague and ambiguous like so many others, on homosexual love, on jeal-
ousy, crime and on the vizier’s palace where two night-lights burned until daylight. In
the morning, with the sound of bells and the muezzin calls, the daily bustle hovered
again over the city. Four hundred and ftieth year of existence under the Ottoman
Empire. Four hundred fty-rst, four hundred and fty-second. Fifteenth generation
under occupation. Sixteenth. Twentieth.
This was all a supercial impression. Occasionally, in places and times least expected,
sudden jolts shook the empire and it lost its balance, as did the whole of Albania and
part of the state. Anxiety arose and an attempt would be made to nally break away
from this terrifying archaic empire. The terms “new ideas”, “National Revival”, “Europe”,
new books and new songs went over the country with the violence of a cyclone.
Then again, rang the drums rolled in alarm by the missions and their emissaries,
punitive expeditions would roam about on the roads, Pashas were beheaded, new and
more tolerant viziers replaced the old, even reforms were introduced until things would
eventually calm down, so that life would look like what it had been twenty, maybe one
hundred years ago, and then winter would set in, as if nothing had happened. Busi-
nesses that had closed would reopen, religious ceremonies resumed, foreign consuls
would meet again and night-lights would burn again at the Bushatli Palace, while the
famous song would ring:
Sulcebeg, my son,
Where have you slept last night?
However frozen it might have appeared on the surface and seething on the outside,
it is at this time that the city of Shkodra, which had both seen and heard so much, was
to witness a whole new event: next to the ancient crafts – gunsmiths, merchants, spies,
goldsmiths, prostitutes – a new profession was coming into being, however confusedly.
A craft never seen before, neither in Shkodra nor in the world. A man with a box on a
tripod came and went “writing with light”, ie. “taking photographs” of this astonishing
world.
One can easily imagine the confused concerns, comments, aversion, even the anxi-
ety that the emergence of this new art provoked at rst in this unusual place. However,
and this is very surprising, this new craft was not prohibited and the owner of the box,
“the writer with light,” Pjetër Marubi was neither reprimanded nor expelled from the
city. With his dark box, he tried to recreate in a way what the bards had been creating
Këngë e zymtë, e dykuptimshme dhe e turbullt si shumë gjëra, për dashurinë midis
homoseksualëve. Dhe natyrisht për xhelozinë, krimin dhe pallatin e vezirit me dy kan-
dilat që ndriçojnë gjer në ag.
Mëngjeseve, nën këmbanat dhe lutjet e muezinëve, qyteti riniste jetën e vet të për-
ditshme. Viti katërqind e pesëdhjetë nën Perandorinë Osmane. Viti katërqind e pesë-
dhjetë e një. Viti katërqind e pesëdhjetë e dy. Brezi i pesëmbëdhjetë nën pushtim. Brezi
i gjashtëmbëdhjetë. I njëzetë.
Megjithatë kjo s’ishte veçse një përshtypje e jashtme. Herë pas here, mu atje ku nuk
pritej, një tronditje e beftë e ngrinte peshë shtetin. Drejtpeshimi i tij, ashtu si i gjithë
Shqipërisë dhe i një pjese të shtetit të madh, prishej aty për aty. Një ankth, një përpjekje
për t’u shkëputur më në fund nga perandoria arkaike e lemerishme po ndihej. Fjalët
“rilindje kombëtare”, “Europë”, ide të reja, libra e këngë të reja e përshkonin vendin si
një ciklon. Pas kësaj, natyrisht binin daullet e alarmit, lëviznin dërgatat, misionarët apo
ushtritë ndëshkuese, priteshin kokë pashallarësh, zëvendësoheshin vezirët me vezirë
më të butë, shpalleshin madje reforma, gjersa gjendja qetësohej njëlloj si njëzet vjet
më parë, si njëqind vjet më parë, dhe qyteti i nënënshtrohej stinës së dimrit si të mos
kishte ndodhur asgjë. Hapeshin prapë tregtizat e mbyllura, rillonin ceremonitë fetare,
konsujt e huaj venin e vinin te njëri-tjetri dhe te pallati i Bushatllinjve ndizeshin prapë
kandilët, pas të cilëve pritej kënga:
Sulçebeg mor djalë
Ku ke etun mbramë
Pikërisht në një kohë të tillë sa të ngrirë së jashtmi aq edhe të trazuar në thellësi,
në qytetin që kishte parë e dëgjuar aq shumë do t’ia behte diçka e re. Midis mjesh-
tërive shekullore, armëpunuesve, tregtarëve, spiunëve, argjendarëve apo prostitutave,
e turbullt po shfaqej një mjeshtëri e re, e paparë jo vetëm në Shkodër, po në gjithë
botën. Një njeri me një arkë të vendosur mbi një trikëmbësh lëvizte andej-këndej për
“të shkruar me anë të dritës”, me alë të tjera “për të fotografuar” këtë botë trillane.
S’është vështirë të merret me mend se ç’frikë të trubullt, ç’thashetheme, ç’urrejtje,
ç’ankth ka shkaktuar në ditët e para të tij mbërritja në këtë pjesë të botës, ku pritej më
pak, ky art i ri. Megjithatë, për çudi, mjeshtëria e re nuk u ndalua dhe i zoti i arkës, “dri-
tëshkruesi” Pjetër Marubi, as u ndoq e as u dëbua prej qytetit.
Me atë arkë të errët ai rrekej të bënte pak a shumë atë çka kishin bërë çprej mijëra
vjetësh rapsodët. Sepse në Shkodër kishte qindra vjet që shkruheshin e botoheshin
20 21

for thousands of years. For in Shkodra, books had been published and written for a long
time, just as epic songs had been sung in the surrounding mountains for time imme-
morial. Some books contained stories and chronicles about the life of the Albanians, as,
among others, the chronicle called the Siege of Shkodra, written by Marin Barteli, the
chaplain of the besieged Albanian army, which describes the siege and surrender of the
city in the year 1479.
Other works depicted the tragedy which the Albanians had experienced when the
break with the West had made them part of the Asian world. But in the mountains, the
bards sang very dierent events. Blind in the way Homer was, they ignored the world
and the proudest of them went even so far as mentioning another drama dating back
over a thousand years, the confrontation between Albanians and Slavs as the wave of
the Slavs had swept across the Balkan Peninsula.
The obstinacy of the old epic not to change his rhapsodies even in the slightest
could appear to be very surprising. And years went by, up to the twentieth century,
one of the most bitter in the long existence of this people: the truth of the epic came
to light, the Ottoman threat that epic poetry had actually overlooked had indeed been
momentary, the most formidable danger, the oldest one, not to say the permanent
danger, remained the Slavic invasion.
So it is between these two cultures, oral and epic on the one hand, written on the
other, in this place where painting and theater were absent, that the Marubi’s gave
birth to their art. Step by step, they attached themselves to history, that of Shkodra as
well as that of the entire country. They photographed the last frozen years under the
Ottoman Empire, the torment, triumph and at the same time the anguish of a people
being reborn in one of the darkest times, and that, on the eve of World War I , one year
before 1913, the fatal year, the dark year, the year of the amputation of half the body
of the nation given up to those kept to evoke the ancient lahuta (Gusle/Lyra): the Slavs.
They photographed the new Albanian state as it was barely formed, which in turn
was transformed into a republic, a kingdom and often merely in chaos; they photo-
graphed thousands of mountaineers, ladies and fashionable young women, patients
in hospitals’ corridors, landowners, sad-looking factories, cafes, places where writers
would meet, roads, adventurers, the dead, the insane.
With this box, they sought to provide a complete picture of the world, the dream of
poets and writers since man invented writing. And then suddenly the Marubis ceased
libra, kurse rrotull saj, në bjeshkët dhe alpet e larta, që nga kohët që s’mbaheshin mend
këndoheshin këngë epike.
Në libra ishin dëshmuar ngjarje e kronika nga jeta e shqiptarëve, siç ishte libri “Rethimi
i Shkodrës” i Marin Barletit, që përshkruante rrethimin dhe rënien e qytetit më 1479, kur
autori pat qenë prift i ushtrisë së rrethuar shqiptare. Në libra të tjerë përshkruhej tragje-
dia e madhe që u kishte ndodhur shqiptarëve: shkëputja e tyre nga kontinenti europian
dhe ngjitja me botën aziatike. Kurse në malet rreth Shkodrës rapsodët e moçëm kërko-
nin tjetër gjë. Thua se sytë i kishin po aq të verbër sa të Homerit dhe nuk shihnin se ç’po
ndodhte rreth e rrotull. Ata me një kryeneçësi vërtet epike vazhdonin të këndonin për
një tjetër dramë. Kjo ishte ndeshja e shqiptarëve me sllavët, që kishte ndodhur njëmijë
vjet më parë, aty rreth shekullit të shtatë e të tetë, kur oqeani sllav, për herë të parë,
kishte mbërritur në Gadishullin Ballkanik.
Dukej gjithsesi e habitshme këmbëngulja e epikës së moçme për të mos modikuar
asgjë në rapsoditë e saj. Por vitet do të kalonin, do të mbërrinte shekulli XX, një ndër
më të hidhurit në jetën e gjatë të këtij populli, dhe befas do të kuptohej se epika ishte
treguar më largpamëse se librat. Rreziku osman, për të cilin ajo qe treguar mospër-
llëse, kishte qenë vërtet kalimtar, kurse rreziku i lemerishëm, ai i pandryshueshmi dhe
i hershmi, do të mbetej prapë dyndja sllave.
Kështu, midis këtyre dy kulturave: asaj gojore epike e asaj të shkruar, në vendin ku
piktura dhe teatri mungonin, Marubët lluan artin e tyre të ri.
Hap pas hapi ata e ndoqën pas historinë, jo vetëm të Shkodrës, por të gjithë
Shqipërisë. Ata fotografuan vitet e fundit të ngrira të Perandorisë Osmane, mëngjesin e
thellë që po avitej më në fund pas natës pesëshekullore, turbullirën, triumn e njëkohë-
sisht ankthin e një populli që po gdhihej në një ditë vërtet të zymtë, më 1912, në prag
të luftës botërore, një vit përpara vitit fatal 1913, vitit të zi, kur gjysma e trupit të kombit
do të pritej si me thikë, për t’iu dhënë atyre për të cilët lahuta e moçme s’kishte pushuar
së profetizuari: sllavëve.
Ata fotografuan shtetin e ri shqiptar të porsaformuar, që herë bëhej republikë, herë
mbretëri dhe herë kthehej në kaos. Fotografuan mijëra malësorë, zonjat dhe zonju-
shat e shquara, të sëmurët në korridoret e spitaleve, pronarët, fabrikat e mërzitshme,
kefenetë ku mblidheshin shkrimtarët e kohës, udhët automobilistike, aventurierët, të
vdekurit, të çmendurit.
Dukej sikur me anë të arkës së zezë të aparatit ata rrekeshin të jepnin tablonë totale
22 23

to take photographs, those very bards of the new art about whom people had every
reason in the world to believe that nothing could make them renounce their passion.
After a century of careful observation of the world, the Marubis found themselves as
if deprived of sight. The communist dictatorship having been just established, the cur-
tain fell for good.
The last of the Marubis died one year before the communist dictator. He never pro-
vided any explanation about his early retirement. It was quite useless. In and of itself,
the complete darkness in his studio already spoke volumes. Early in 1991, when the
Shkodran Dik Kasneci, with his brothers – take a look at that name, Dik Kasneci, take
a look at his brothers, as all this looks like an epic ballad! –, when Dik Kasneci put a
noose around the neck of the bust of Stalin to overthrow him, someone was said to
have exclaimed, “Ah! If only Marubi was here!”. But by then, three generations of pho-
tographers were lying in the ground. However, more than one hundred thousand of
their photographs and silver bromide pictures had recorded the life of a people, a huge
iconostasis and picture of their life.
This text rst appeared in French in 1995 in a book devoted to the Marubi dynasty
and published by Arthaud, Albanie, visage des Balkans. Many thanks to Ismaïl Kadaré for
allowing us to use this text.
të botës, këtë synim të ëndërruar nga aq shumë poetë e shkrimtarë, qysh se njeriu
kishte shpikur shkrimin.
Ata që dukej se asnjë forcë e kësaj bote nuk mund t’u hiqte atë pasion të madh,
e ndërprenë papritur fotogramin në llim të viteve 1940. E ndërprenë për të mos e
rilluar më kurrë. Kështu, ata që gjatë një shekulli s’kishin lënë gjë pa fotografuar, dukej
sikur u verbuan befas. Kishte nisur diktatura komuniste. Perdja kishte rënë përgjith-
24 25
monë.
Marubi i fundit vdiq vetëm një vit përpara se të vdiste diktatori komunist. Kështu që
ai s’arriti të jepte dot ndonjë shpjegim për braktisjen e tij, e ndoshta nuk kishte nevojë
për kurrfarë shpjegimi, ngaqë ai terr i madh që ra befas në atelienë e tij et më qartë
se çdo gjë.
Në llim të vitit 1991, kur shkodrani Dik Kasneci me vëllezërit e tij (shikoni emrin Dik
Kasneci, shikoni vëllezërit, krejt si në baladat e hershme), kur Dik Kasneci pra, i hodhi
litarin në qafë bustit të Stalinit për ta përmbysur, thuhet se dikush ka thirrur: “Ah, ku
është Marubi!”.
Marubët, të tre brezat, preheshin ndërkaq nëndhé. Por në më shumë se 100.000
klishetë dhe pllakat me bromur argjendi është ngrirë e ksuar ndërkaq, si në një iko-
nostas të pafund, jeta e një populli, që ishte njëkohësisht një tablo e përgjithshme e
jetës njerëzore.
Ky tekst u botua së pari më 1995 në librin me titull “Albanie, visage des Balkan” kus-
htuar dinastisë Marubi nga botimet Arthaud, Francë. Falenderojmë përzemërsisht
autorin, Ismail Kadare, për lejen e ribotimit.

THE MARUBI DYNASTY
DINASTIA E MARUBIVE

THE MARUBI DYNASTY
Born in Piacenza, Italy, Pietro Marubi, had to ee his country because of his political
activities as a young Garibaldian ghting the occupying power: the Austrian-Hungarian
Empire. Seeking temporary political asylum in the Ottoman Empire, he crossed the
Adriatic Sea and after having lived for a while in Corfu and Vlora, he settled in Shkodra
in 1850. As an architect, painter and sculptor, Marubi rst became interested in photog-
raphy for his own pleasure. It eventually became his main professional occupation and
he opened the rst photographic studio of Albania.
The early work of Pjetër Marubi are black and white 21 x 27 cm, 26 x 31 cm and
30 x 40 cm photographs. Later, using new cameras with tripods and even portable
cameras he started producing 13 x 18 cm and 18 x 24 cm photographs. Marubi would
prepare his own collodion plates, a process that had been in use since its invention in
1849. His early pictures show several major events of Albanian national history. They
were published in major Italian, British or French illustrated journals such as La Guerra
d’Oriente, The Illustrated London News and L’Illustration.
Given the growing success of his business, Pjetër Marubi hired as an assistant Mati,
the eldest son of Rrok Kodheli, a mountaineer who used to be his gardener. A passion-
ate musician born in 1862, Mati was determined to become a photographer. He was
trained in Trieste but then died suddenly in 1881 at the age of nineteen. Mati’s younger
brother, Kel, born in 1870, succeeded him in the studio. Enthusiastic, eager to learn, Kel
also went to Trieste to be trained as a photographer.
DINASTIA MARUBI
Pietro Marubi lindi në Piacenza të Italisë, por ai arratiset nga vendi i vet për shkak të
aktivitetit politik si garibaldist i ri kundër fuqisë pushtuese të Austro-Hungarisë. Pasi
kapton Adriatikun dhe pas një qëndrimi të shkurtër në Korfuz e në Vlorë, ku kërkon
nga Perandoria Osmane azil politik të përkohshëm, vendoset në Shkodër në vitin 1850.
Arkitekt, piktor dhe skulptor, Marubi merret dhe me fotogranë, në llim për kënaqësi,
por më vonë e kthen atë në veprimtari profesionale duke hapur studion e parë fotogra-
ke në Shqipëri.
Punët e para të Pjetër Marubit janë klishe bardhezi me format 21 x 27 cm, 26 x 31 cm
et 30 x 40 cm. Më vonë, me aparaturat e reja trekëmbëshe e më pas të lëvizshme, shto-
hen formatet 13 x 18 cm dhe 18 x 24 cm. Fotogra i përgatiste vetë pllakat me kolodion,
procedurë e përdorur qysh nga shpikja e këtyre më 1849. Klishetë e tij të para janë
dëshmi e disa prej ngjarjeve madhore të historisë kombëtare shqiptare. Ato u botuan
në revista të ilustruara të rëndësishme italiane, britanike e franceze : La Guerra d’Oriente,
The Illustrated London News dhe l’Illustration.
Duke parë suksesin e madh të veprimtarisë së tij, Pjetër Marubi punëson si ndihmës
Matin, djalin e madh të një malësori nga rrethi i Shkodrës, Rrok Kodhelit, i cili i mirë-
mbante kopshtin. I lindur më 1862 e i dhënë pas muzikës, Mati dëshironte të bëhej
patjetër fotograf. Ai ndoqi studimet në Trieste, por vdiq papritur në vitin 1881, kur ishte
vetëm 19 vjeç. Vëllai më i vogël i Mati Kodhelit, Keli, i lindur më 1870, e zëvendëson atë
në studio. Entuziast e i etur për të mësuar, Keli niset dhe ai për Trieste si i vëllai.
28 29

Pjetër upgraded his studio by purchasing new equipment abroad. He set up his lab
and had a veranda installed to use natural light for his pictures. All the glass walls were
equipped with curtains that he would use depending on his needs. At the end of the
nineteenth century, development techniques rapidly evolved: collodion plates were
abandoned and replaced with industrially produced silver bromide emulsion plates.
When he died in 1904 Pjetër Marubi not only bequeathed Kel Kodheli his studio but
also his name.
The Marubi dynasty was born. Kel transformed Pjëter’s laboratory into an artist’s stu-
dio because he understood photography as an art form. In his work, he established a
close intimacy and a complete transparency between the individual and his natural
environment. The painted background before which he photographed the whole soci-
ety of Shkodra represented mountains, forests, plains and elds.
Marubi’s reputation went beyond the borders of Albania: he was invited several
times to the royal court of Montenegro, where he became the ocial photographer.
Marubi worked in palaces and salons as comfortably as he did in cottages.
A brilliant artist, Kel Marubi was also an avowed patriot. Before the proclamation of
independence in 1912, Kel Marubi was also involved in the creation of several asso-
ciations. One in particular, Gjuha Shqipe (Albanian Language), founded in 1908 aimed
at disseminating the recently united Albanian language. Then, in January 1909, Kel
Marubi sought authorization from the Pasha of Shkodra to launch an Albanian-Turkish
bilingual newspaper named Zëri i Shkodrës (The Voice of Shkodra).
The work of Kel Marubi was in turn taken up by his son Gegë, who went to France
to train at the Lumière brothers’ school in the 1920’s. He eventually became one of the
best Balkan photographers and won several awards at photographic exhibitions.
Shortly after Enver Hoxha’s coup, Gegë stopped his photographic activity. He then
worked to ensure the preservation of the photographs and the maintenance of the
records until his death in 1984. The complete archives of the Marubi family consist of
over 120 000 negatives, most of them glass plates. Those archives are almost unique in
Europe in terms of quality, size, or longevity.
Pjetri e modernizon studion, duke blerë e sjellë nga jashtë aparatura të reja. Ai e për-
mirëson laboratorin duke vendosur vetrata që linin të hynte brenda drita natyrore. Të
gjitha vetratat ishin të pajisura me perde që mund të lëvizeshin sipas nevojës. Në fund
të shekullit XIX teknikat e zhvillimit ndryshuan: kolodioni u braktis dhe u zëvendësua
me pllaka me bromur argjendi, të përgatitura industrialisht. Para se të vdiste në vitin
1904, Pjetër Marubi i la Kel Kodhelit jo vetëm studion, por edhe emrin e tij.
Kështu lindi dinastia Marubi. Keli e shndërroi laboratorin në atelie artisti, sepse
synimi i tij ishte kthimi i fotograsë në art të vërtetë. Në punën e tij njeriu dhe mjedisi që
e rrethon kanë një lidhje të ngushtë, intime e thuajse shkrihen e bëhen njësh. Sfondet
e pikturuara, para së cilave kalon e gjithë shoqëria shkodrane, paraqesin malin, pyllin,
fushën ose arat.
Emri i mirë i Marubit i kapërceu kujtë e Shqipërisë. Ai u ftua disa herë në oborrin
mbretëror të Malit të Zi, ku i dhanë titullin fotograf zyrtar. Marubi punoi si në pallate e
sallone ashtu edhe nëpër kasolle të thjeshta.
Artist i shkëlqyer, Kel Marubi ishte edhe patriot me emër. Para shpalljes së pavarësisë
më 1912, Kel Marubi mori pjesë në krijimin e disa shoqatave, njëra prej të cilave, Gjuha
Shqipe themeluar më 1908, kishte si qëllim të përhapte shqipen e saponjësuar. Në
janar të vitit 1909, Kel Marubi i kërkoi pashait të Shkodrës autorizimin për të themeluar
një gazetë dygjuhëshe shqiptaro-turke, me titull Zëri i Shkodrës.
Punën e Kel Marubit e vijoi i biri, Gega. Ky i fundit ndoqi një kurs në Francës, pranë
vëllezërve Lumière, në vitet 1920. Më vonë, ai u dallua si një nga fotografët më të mirë
në Balkan dhe toi disa çmime nëpër disa ekspozita fotograke.
Pas pezullimit të aktivitetit fotograk, pak kohë pas marrjes së pushtetit nga Enver
Hoxha deri sa ndërroi jetë në vitin 1984, Gegë Marubi u kujdes për ruajtjen e dokumen-
tave dhe regjistrave. Arkivi i plotë i familjes Marubi përbën një pasuri prej më shumë se
120 000 negativash, shumica në pllakë xhami, një shembull thuajse i pashoq në Europë,
si për nga cilësia ashtu dhe për nga sasia dhe jetëgjatësia e tij.
30 31

Photo captions are on page 113
Legjendat e fotogratë janë në faqe 113
The French version of this book includes an additional text about Ottoman and
Shkodran photography written by Christian Raby. You can read the English version or
the Albanian version on the publisher’s web site www.ecritsdelumiere.fr/mb2011
Versioni frëngjisht i këtij librit përfshin tekstin shtesë nga Christian Raby, kushtuar
fotograsë osmane dhe shkodrane. Ju mund ta lexoni në anglisht ose në shqip në web-
site e shtëpisë botuese www.ecritsdelumiere.fr/mb2011
REPRODUCTION
PROHIBITED
33

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
34 35

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
36 37

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
38 39

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
40 41

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
42 43

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
44 45

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
46 47

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
48 49

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
50 51

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
52 53

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
54 55

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
56 57

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
58 59

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
60 61

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
62 63

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
64 65

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
66 67

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
68 69

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
70 71

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
72 73

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
74 75

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
76 77

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
78 79

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
80 81

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
82 83

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
84 85

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
86 87

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
88 89

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
90 91

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
92 93

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
94 95

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
96 97

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
98 99

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
100 101

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
102 103

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
104 105

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
106 107

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
108 109

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
110 111

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
112 113

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
114 115

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
116 117

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
118 119

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
120 121

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
122 123

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
124 125

REPRODUCTION
PROHIBITED
REPRODUCTION
PROHIBITED
126 127

34
Kel Marubi with friends
Kel Marubi me miq
1900-1919
Kel Marubi
36
Gegë Marubi, autoportrait
Gegë Marubi, autoportret
c. 1930
Gegë Marubi
38
Ottoman ocer
Ocer osman
c. 1900-1919
Kel Marubi
33
Pjetër Marubi
1890-1903
Kel Marubi
35
Luigj Gurakuqi,
Kel Marubi, Mati Logoreci
1900-1919
Kel Marubi
37
Kolë Idromeno
painter, architect,
photograph
piktor, arkitekt, fotograf
1880
Mati Marubi
39
Hamzë Kazazi
rst albanian photograph
e para fotogra shqiptare
1858
Pjetër Marubi
129

40
Esat Pashë Toptani
politician
politikan
c. 1900-1919
Kel Marubi
42
Kolë Shiroka
painter
piktor
1928
Kel Marubi
44
Catholic man from Shkodra
Burrë katolik shkodran
1885
Pjetër Marubi
46
Prince of Mirdita
Princi i Mirditës
1917
Kel Marubi
41
Avni Rustemi
as a young man (seated)
i ri (në karrige)
1910
Kel Marubi
43
Popular music composer
(on the left, Kel Marubi)
Rapsod dhe kompozitor
popullor
(në të majtë, Kel Marubi)
1878
Pjetër Marubi
45
Two men in fustanella
Dy burra me fustanellë
c. 1900-1919
Kel Marubi
47
Princess of Mirdita
Princesha e Mirditës
1917
Kel Marubi
50
Three brothers,
big landowners
Tre vëllezër,
pronarë te mëdhenj
Shkodra
c. 1900–1919
Kel Marubi
130 131
48
Barber
Berber
c. 1900-1919
Kel Marubi
52
Kid in fustanella
Djalë i vogël me fustanellë
c. 1880-1897
Pjetër Marubi
54
Little girl in Catholic
woman costume
Vajzë veshur
si grua katolike
c. 1886-1918
Kel Marubi
49
Two mountain women
and a Catholic woman
Dy malësore dhe
një grua katolike
Shkodra
1900–1919
Kel Marubi
51
Two young Muslims
Dy djem myslimanë
c. 1900–1919
Kel Marubi
53
Maliq Bushati
(future leader of
the Albanian Government)
Maliq Bushati
(udhëheqës i ardhshëm
shqiptar)
c. 1900-1919
Kel Marubi
55
Young Muslim woman
Vajzë muslimane
c. 1895-1918
Kel Marubi

58
Large family
Familje e madhe
c. 1889-1915
Kel Marubi
60
Orthodox priest
with his family
Prift ortodox me familje
1928
Kel Marubi
62
Catholic veiled woman
Grua katolike e mbuluar
Shkodra
1890-1910
Kel Marubi
56 57
Girl dressed as a boy (left)
with family
Vajzë, e veshur si burrë,
me familjen (në të majtë)
1900-1919
Kel Marubi
59
Group of men
Grup burrash
c. 1889-1915
Kel Marubi
61
French consul
Konsull francez
1917
Kel Marubi
63
Catholic veiled woman
Grua katolike e mbuluar
Shkodra
1890-1910
Kel Marubi
64
Catholic veiled women
Gra katolike të mbuluara
Shkodra
c. 1890-1918
Kel Marubi
66
Man wearing a Catholic
woman costume
Burrë i veshur
si grua katolike
c. 1900-1919
Kel Marubi
68
Young mountain woman
Vajzë malësore
Dukagjini
1870
Pjetër Marubi
70
Men from Zadrima
Burra nga Zadrima
c. 1895-1918
Kel Marubi
65
Muslim woman
Grua muslimane
c. 1900-1910
Kel Marubi
67
Young Muslim woman
Vajzë e re muslimane
Shkodra
c. 1900-1914
Kel Marubi
69
A couple from the
Northern highlands
Çift malësorësh nga
Malësia e Madhe
c. 1860-1900
Pjetër Marubi
71
Mountain woman
Grua malësore
Dukagjini
1870
Pjetër Marubi
132 133

72
Catholic woman
Grua katolike
Shkodra
c. 1860-1890
Pjetër Marubi
74
Beggar
Lypës
1885
Pjetër Marubi
76
Woman on the doorstep
Grua në prag të shtëpisë
c. 1900-1918
Kel Marubi
73
Catholic woman
Grua katolike
Shkodra
c. 1860-1890
Pjetër Marubi
75
Poor woman
Grua e varfër
1885
Pjetër Marubi
77
Man on the doorstep
Burrë në prag të shtëpisë
c. 1900-1918
Kel Marubi
78 79
Catholic wake
Përgjim mortor katolik
c. 1900-1918
Kel Marubi
80
Funeral of
a Catholic priest
Varrim i një prifti
c. 1900-1917
Kel Marubi
82
Sofran Seran Borova
archimandrite
arkimandrit
1928
Kel Marubi
84
Gjergj Fishta
priest and writer
(on the left)
prift dhe shkrimtar
(në të majtë)
c. 1890-1915
Kel Marubi
86
Azem & Shote Galica
famous gures of the
Kosovar rebellion
gura të kryengritjes
kosovare
1920
Kel Marubi
81
Congregation
of Italian Jesuits
Grup jezuitësh italianë
1924
Kel Marubi
83
Haxhi Shaban
Muslim dignitary
klerik mysliman
1928
Kel Marubi
85
Gjergj Fishta, Ernest Koliqi,
Aleks Drenova, Lagush Poradeci
writers
shkrimtarë
1938
Gegë Marubi
87
Young insurgents
from the region of Shala
Kryengritës shalianë
c. 1900-1915
Kel Marubi
134 135

90
Albanian recruit
in the Ottoman army
Rekrut shqiptar
i ushtrisë osmane
c. 1890-1912
Kel Marubi
92
Market day in the bazaar
Ditë tregu në pazarin
Shkodra
c. 1888-1915
Kel Marubi
94
The Grand Café
Kaa e Madhe
Shkodra
1936
Kel Marubi
88 89
Albanian recruit
in the Ottoman army
Rekrut shqiptar
i ushtrisë osmane
c. 1900-1912
Kel Marubi
91
Two French soldiers
Dy ushtarë francezë
c. 1912-1918
Kel Marubi
93
Market day in the bazaar
Ditë tregu në pazarin
Shkodra
c. 1900-1915
Kel Marubi
95
Orchestra of the Rozafat
Association
Orkestra e shoqërisë ”Rozafat“
1932
Kel Marubi
96
Milliner making qelesh
(felt caps)
Qeleshepunues
c. 1900-1920
Kel Marubi
98
Tailor in the bazaar
Rrobaqepës në pazarin
Shkodra
c. 1900-1915
Kel Marubi
100
Workshop making religious
statuettes
Atelie e statujave fetare
1939
Kel Marubi
102
Pasta factory
Fabrikë makaronash
1937
Kel Marubi
97
Goldsmith in the bazaar
Argjendar në pazarin
Shkodra
1900
Kel Marubi
136 137
99
Soap factory
Fabrikë sapuni
1937
Kel Marubi
101
Knitwear shop
Punishte trikotazhi
c. 1930
Kel Marub
103
Lin Luka’s candy factory
Fabrikë bonbonesh
Lin Luka
1927
Kel Marubi

106
Dr Selem’s clinic
Ambulanca e Dr. Selemit
c. 1917
Kel Marubi
108
Boga,
Nothern Albania
Shqipëria e Veriut
c. 1900-1919
Kel Marubi
110
Vizir’s bridge
Ura e Vezirit
c. 1890-1907
Kel Marubi
104 105
Lin Luka’s candy store
Bonboneri Lin Luka
1927
Kel Marubi
107
Dr Selem’s clinic
Ambulanca e Dr. Selemit
c. 1917
Kel Marubi
109
Kruja,
Central Albania
Shqipëri e Mesme
1937
Gegë Marubi
111
The citadel of Rozafat
Kalaja e Rozafatit
Shkodra
1915
Kel Marubi
112
The Lead Mosque
from the citadel
Xhamia e plumbit,
nga kalaja
Shkodra
1938
Gegë Marubi
114
Building of the cathedral
Katedralja gjatë ndërtimit
Shkodra
1898
Pjetër Marubi
116
Central plaza
with the Ethem Beg Mosque
Sheshi qendror
me xhaminë e Ethem Beut
Tirana
1938
Kel Marubi
138 139
118
Steamer
Anije me avull
1900-1919
K. Marubi
113
The Lead Mosque
Xhamia e plumbit
Shkodra
c. 1900-1915
Kel Marubi
115
Building of the cathedral
Katedralja gjatë ndërtimit
Shkodra
1898
Pjetër Marubi
117
Old harbor
Porti i vjetër
Durrës
c. 1889-1912
Kel Marubi
119
Pilgrimage to Padua
Pelegrinazh për Padovë
1932
Kel Marubi

140
120
Delegation of Shkodra to
the League of Prizren
Delegatët e Shkodrës për
Lidhjen e Prizrenit
1878
Pjetër Marubi
122
Parliament
Parlamenti
1928
Kel Marubi
124
The future King Zog,
on the beach
Zogu, Mbreti i ardhshëm,
në plazh
Durrës
1925
Kel Marubi
126
Enver Hoxha in
an ocial ceremony
Enver Hoxha në një
ceremoni zyrtare
1936
Kel Marubi
121
Uprising of the Mirdita
against the Ottoman
Kryengritës mirditorë
kundër osmanëve
1912
Kel Marubi
123
Fan Noli returning
from the United States
Fan Noli , duke u kthyer
nga SHBA
1914
Kel Marubi
125
The future King Zog,
in ceremonial dress
Zogu, Mbreti i ardhshëm
me veshje zyrtare
c. 1926
Kel Marubi
127
The same photo, adjusted
for the needs of ocial
history
E njëjta foto e retushuar
për nevoja historike
c. 1980
Photos:
Photothèque Marubi, Shkodra, Albania.
Fotogratë:
Fototeka Marubi, Shkodër