Wojciech Cichosz METODOLOGIA Elementarz Studenta

Wojciech Cichosz
METODOLOGIA
Elementarz Studenta
*'$ 6.

Redaktor
Henryka Kuchta
Redaktor techniczny
Andrzej Janicki
Korekta
Hanna Sobolewska
Konsultacja naukowa
GU KDE 5RPDQ *Rá ELHZVNL SURI 8QLZHUV\WHWX *GD VNLHJR
GU KDE :LHVáDZ '\N SURI 8QLZHUV\WHWX 6]F]HFL VNLHJR
3XEOLNDFMD GRILQDQVRZDQD ]H URGNyZ
:\*V]HM 6]NRá\ ']LHQQLNDUVNLHM LP 0HOFKLRUD :D NRZLF]D Z :DUV]DZLH
© Copyright by Wojciech Cichosz, e-mail: wcich@diecezja.gda.pl
ISBN 83-912940-5-6
Wydawnictwo
=DNáDG\ *UDILF]QH LP .RPLVML (GXNDFML 1DURGRZHM XO -DJLHOOR VND
85-067 Bydgoszcz, http://www.zgken.com.pl; e-mail: sekretariat@zgken.com.pl

63,6 75( &,
:67 3........................................................................................................................... 5
PRZEDMOWA ............................................................................................................. 6
32'5 &=1< 6à2:1,. 678'(17$.................................................................. 8
52='=,$à ,
METODOLOGIA NAUKI........................................................................................ 19
3RM FLH QDXNL ......................................................................................................... 19
1.1. Platon.............................................................................................................. 22
1.2. Arystoteles ..................................................................................................... 23
0LNRáDM .RSHUQLN........................................................................................... 28
1.4. Galileusz (Galileo Galilei) ............................................................................. 34
1.5. Kartezjusz (René Descartes).......................................................................... 36
2. Spór o racjonalnR ü HZROXFML QDXNL ...................................................................... 38
2.1. Thomasa Kuhna rewolucje naukowe............................................................. 40
2.2. Karla Poppera nauka w stanie permanentnej rewolucji................................. 43
2.3. Imre Lakatosa koncepcja programów badawczych....................................... 44
2.4. Paula Feyerabenda anarchizm metodologiczny............................................. 46
= G]LHMyZ P\ OL OXG]NLHM Kim jestem, ja – F]áRZLHN".......................................... 46
3.1. Zachodnie koncepcje bytu ludzkiego ............................................................ 48
3.2. Próba klasyfikacji........................................................................................... 55
6\VWHPDW\]DFMD W\SRZ\FK Eá GyZ ........................................................................ 56
%á G\ WHRULRSR]QDZF]H.................................................................................. 61
%á G\ VHPLRW\F]QH ......................................................................................... 63
%á G\ ORJLF]QH................................................................................................ 65
%á G\ PHWRGRORJLF]QH ................................................................................... 68
5. Podstawowe modele rozumowania....................................................................... 74
5.1. Schemat rozumowania prostego .................................................................... 75
5 6FKHPDW UR]XPRZDQLD ]áR*RQHJR ................................................................. 76
52='=,$à ,,
0(72'2/2*,$ %$'$ 1$8.2:

2. Techniki................................................................................................................. 79
3. Procedury .............................................................................................................. 80
4. Charakterystyka wybranych metod badawczych.................................................. 83
4.1. Eksperyment................................................................................................... 83
4.2. Metoda indywidualnych przypadków............................................................ 84
4.3. Monografia..................................................................................................... 85
4 6RQGD*............................................................................................................ 88
4.5. Statystyka....................................................................................................... 94
52='=,$à ,,,
METODYKA PRACY NAUKOWEJ..................................................................... 99
1. Przygotowanie tekstu ............................................................................................ 99
7HFKQLNL VWRVRZDQH Z WHN FLH naukowym.......................................................... 102
3. Rola akapitu ........................................................................................................ 104
3RF] WHN L NRQLHF WHNVWX...................................................................................... 107
5. Styl ...................................................................................................................... 108
6. Cytowanie ........................................................................................................... 109
,QQH VNáadniki tekstu ........................................................................................... 111
7.1. Przypisy........................................................................................................ 111
7.2. Bibliografia .................................................................................................. 112
7.3. Indeksy (skorowidze)................................................................................... 113
7.4. Poprawianie tekstu ....................................................................................... 113
BIBLIOGRAFIA....................................................................................................... 115
INDEKS NAZWISK................................................................................................ 119
4

:67 3
.VL *ND :RMFLHFKD &LFKRV]D MHVW DGUHVRZDQD JáyZQLH GR VWXGHQWyZ
dziennikarstwa – DOH QLH W\ONR 0HWRGRORJLD MHVW W SáDV]F]\]Q NWyUD á F]\ Uy*QH
G\VF\SOLQ\ QDXNRZH WDN VSRáHF]QH MDN L HNRQRPLF]QH F]\ WH* SU]\URGQLF]H ,VWQLHM
ERZLHP SHZQH RJyOQH UHJXá\ SRVW SRZDQLD QDXNRZHJR NWyUH Z UyZQ\P VWRSQLX
RERZL ]XM Z G]LHQQLNDUVWZLH KLVWRULL JHRJUDILL F]\ FKHPLL 0 WQH GHILQLFMH SRM ü V
QLHZVND]DQH Z ND*GHM QDXFH EH] Z]JO GX QD WR F]\ GHILQLXMHP\ ZDUWR ü
XZáDV]F]HQLH JHRV\VWHP F]\ SLHUZLDVWHN FKHPLF]Q\ : ND*GHM QDXFH PR*QD VWDQ ü
ZREHF S\WDQLD F]\ ZROQR VWZLHUG]Lü *H Z\NU\WR ]DOH*QR ü SU]\F]\QRZ F]\ WH*
FKRG]L MHG\QLH R ]ELH*QR ü SU]\SDGNRZ :DGOLZH NODV\ILNDFMH OXE Eá G\
UR]XPRZDQLD ZLQQ\ E\ü HOLPLQRZDQH ] ND*GHM QDXNL : ND*GHM WH* G\VF\SOLQLH
RERZL ]XMH SRVWXODW HPSLU\F]QHJR X]DVDGQLHQLD WZLHUG]H
3RPRF Z RVL JQL FLX XPLHM WQR FL PHWRGRORJLF]Q\FK MHVW QLQLHMV]\
SRGU F]QLN NWyU\ DXWRU ZG]L F]QLH QD]\ZD (OHPHQWDU]HP 6WXGHQWD 6 G] *H
znajdzie on szerokie rzesze CzytHOQLNyZ VWXGLXM F\FK UyZQLH* LQQH G\VF\SOLQ\
naukowe.
GU KDE 5RPDQ *Rá ELHZVNL, prof. UG

PRZEDMOWA
-H OL QLH ]QDV] SRUWX SU]H]QDF]HQLD ZLDWU\ SRP\ OQH QLH E G FL ZLDá\
(Lucius Annaeus Séneca)
DrRG]\ 6WXGHQFL -HVW U]HF] RF]\ZLVW L SRZV]HFKQLH X]QDQ L* QDXND
RGJU\ZD RJURPQ URO Z G]LHG]LFWZLH NXOWXURZR-F\ZLOL]DF\MQ\P ZVSyáF]HVQHJR
ZLDWD :SLVDáD VL L FL JOH QD QRZR ZSLVXMH VL ]DUyZQR Z SUDNW\F]Q\ MDN L
WHRUHW\F]Q\ Z\PLDU OXG]NLHJR *\FLD = QDXN ERZLHP VSRW\NDP\ VL QD FR G]LH L WR
QD ND*G\P NURNX 5yZQRF]H QLH ZH ZV]\VWNLFK ] QDV LVWQLHMH SRW *Q\ SRWHQFMDá L
G\QDPL]P NWyUH ]PXV]DM GR VWDZLDQLD S\WD L XG]LHODQLD QD QLH RGSRZLHG]L
3RZLHG]LDáE\P ZL FHM ]ZáDV]F]D Z 0áRG\FK ]DXZD*DOQ\ MHst pewnego rodzaju
OXG]NL ]P\Vá ]DFLHNDZLHQLD ZLDWHP L MHJR SL NQHP 3\WDM F MHGQDN L V]XNDM F
SRZD*Q\FK RGSRZLHG]L QDOH*\ PLHü VZyM ZDUV]WDW SUDF\ L XPLHü ] QLHJR RGSRZLHGQLR
NRU]\VWDü 7U]HED ERZLHP ZLHG]LHü FR F]\QLü D F]HJR XQLNDü E\ QLH W\ONR VSU]\MDá\
SRP\ OQH ZLDWU\ DOH E\ PR*QD E\áR UyZQLH* EH]SLHF]QLH ZHM ü GR SRUWX
.VL *ND NWyU SU]HND]XM Z SLHUZV]\P U] G]LH PRLP 6WXGHQWRP :\*V]HM
6]NRá\ ']LHQQLNDUVNLHM LP 0HOFKLRUD :D NRZLF]D w Warszawie oraz wszystkim
zainteresowan\P &]\WHOQLNRP MHVW QDSLVDQD MDNR SRGVWDZRZ\ L HOHPHQWDUQ\ Z\NáDG
] PHWRGRORJLL ]DSODQRZDQHM QD MHGHQ VHPHVWU OHG] F RJURPQ\ J V]F] Z\GDZQLFWZ
Z 3ROVFH ]DXZD*DP\ *H LVWQLHM UR]PDLWH L MDNR FLRZR Uy*QH SRGU F]QLNL VNU\SW\ L
opracowania na temat metodoORJLL F]\ PHWRG\NL MDN*H LVWRWQ\FK L QLH]E GQ\FK Z
SRSUDZQ\P UR]XPRZDQLX F]\ WH* SURZDG]HQLX GLDORJX RUD] SUDF\ G\VNXUV\ZQHM
Niniejszy Elementarz Studenta MHVW ZL F NUyWNLP NRPSHQGLXP NWyUH ND*G\ DEVROZHQW
8F]HOQL :\*V]HM D SU]HGH ZV]\VWNLP ']LHQQLNDUVWZD SRZLQLHQ RSDQRZDü L WR Z
stopniu przynajmniej bardzo dobrym (conditio sine qua non! : GX*HM PLHU]H
RSLHUDP VL QD :LHONLFK 0LVWU]DFK 0HWRGRORJLL L ZáD QLH LP RGGDM JáRV :V]\VWNR SR
WR E\ ND*G\ 6WXGHQW VL JQ á GR (UyGHá de fontes L Já EL QDXNL Czytelnik ma zatem

RGE\ü SU]\JRG SR]QDZF] ]DSURMHNWRZDQ QD WU]\ DNW\ LQWHUSUHWDF\MQH metodologia
nauki, PHWRGRORJLD EDGD QDXNRZ\FK oraz metodyka pracy naukowej.
: GRERU]H WHNVWyZ NLHURZDáHP VL LFK SU]\GDWQR FL L X*\WHF]QR FL Z *\FLX
ND*GHJR Z\NV]WDáFRQHJR F]áRZLHND D Z V]F]HJyOQR FL &]áRZLHND 0HGLyZ 'OD
SU]HMU]\VWR FL UHDOL]DFML ]DP\VáX Z\EUDáHP PHWRG DQDOityczno-KLVWRU\F]Q 1D
PDUJLQHVLH SROHFDP M ND*GHPX SU]\ GHEDFLH ZHUEDOQHM 3U]\SRPQ *H WD
dwudziestowieczna tradycja uprawiania filozofLL Z RSDUFLX R DQDOL]\ M ]\NRZH VL JD
EU\W\MVNLHM V]NRá\ DQDOLW\F]QHM G]LDáDM FHM QD SRF] WNX QDV]HJR VWXOHFLD *HRUJH
Edward Moore w Cambridge i John Cook Wilson w Oxfordzie). Pozwala ona
(filozofia lingwistyczna jDNR PHWRGD SR]QDQLD SU]\ SRPRF\ DQDOL] M ]\NRZ\FK SRGM ü
SUyE UR]ZL ]DQLD ILOR]RILF]Q\FK SUREOHPyZ 3U]\MPXMH VL SHZQH DNVMRPDW\ L ] QLFK
Z\FL JD ZQLRVNL NWyUH LPSOLNXM NROHMQH $⇒B⇒C...). W tak przyjmowanej
NRQFHSFML ZQLRVNRZDQLD MHGQD WH]D ]DOH*\ RG GUXJLHM L ZDUXQNXMH NROHMQ 3U]\
SRV]XNLZDQLX L VWRVRZDQLX QDU] G]L EDGDwF]\FK SRPRFQ RND]XMH VL EOLVND ILOR]RILL
lingwistycznej ILOR]RILD M ]\ND – SR ZL FDM FD V]F]HJyOQ XZDJ WDNLP SRM FLRP MDN
znaczenie, RGQLHVLHQLH SUDZG]LZR ü ZHU\ILNDFMD JUDPatyka czy struktura.
'URG]\ &]\WHOQLF\ ZHGáXJ PRMHM RFHQ\ VWDQX ZVSyáF]HVQHM NXOWXU\ ]ZáDV]F]D
PHGLDOQHM QLHVá\FKDQLH ZD*QH MHVW SRSUDZQH L P GUH VWRVRZDQLH WHM F]\ WH* LQQHM
PHWRGRORJLL L PHWRG\ DOERZLHP F] VWR X*\ZDP\ W\FK VDP\FK VáyZ L NRU]\VWDP\ ]
W\FK VDP\FK ]QDNyZ D ]XSHáQLH VL QLH UR]XPLHP\
Autor
3D(G]LHUQLN 5RNX -XELOHXV]RZHJR
7

32'5 &=1< 6à2:1,. 678'(17$
Od wieków – QLH]DOH*QLH RG VWDQX NXOWXU\ L SR]LRPX UR]ZRMX F\ZLOL]DFML –
LVWQLHMH SU]HNRQDQLH *H SRGVWDZRZ\P URGNLHP NRPXQLNDFML PL G]\OXG]NLHM MHVW
M ]\N 6áX*\ RQ QLH W\ONR SRUR]XPLHZDQLX VL DOH SHáQL UyZQLH* ZD*Q URO Z
SURFHVLH SR]QDZDQLD ZLDWD F]áRZLHND L MHJR Já EL 6W G WH* GOD SUHF\]\MQHJR
IRUPXáRZDQLD KLSRWH] L ZQLRVNyZ SRZVWDM WHUPLQ\ L RNUH OHQLD ZáD FLZH GOD GDQHM
G]LHG]LQ\ SR]QDQLD 7R ] NROHL VSUDZLD *H SRV]F]HJyOQH QDXNL FKDUDNWHU\]XM VL
GR ü VSHF\ILF]Q\P L QLHMHGQRNURWQLH VRELH W\ONR ]UR]XPLDá\P M ]\NLHP DSDUDW
SRM FLRZ\ %\ ]DWHP NRPSHWHQWQLH PyZLü M ]\NLHP GDQHM QDXNL WU]HED JR
nDMSLHUZ SR]QDü 7R VSUDZLáR *H Z WURVFH R VWXGHQWyZ SU]\JRWRZDáHP Z\ND]
ÄWUXGQ\FK VáyZ´ NWyUH Z PHWRGRORJLL RND]XM VL SRGVWDZRZH L QLH]E GQH %H] LFK
RGSRZLHGQLHJR ]UR]XPLHQLD L ZáD FLZHJR RGQLHVLHQLD GR SRV]F]HJyOQ\FK
GHV\JQDWyZ FDáD SUDFD SRV]áDE\ QD PDUQH D SU]HFLH* ND*GHPX Z\NáDGRZF\ ]DOH*\
na dobru studentów 1 .
Agnostycyzm: [od gr. ágnöstos nieznany] filoz FDáNRZLWH OXE F] FLRZH QHJRZDQLH
PR*OLZR FL RELHNW\ZQHJR SR]QDQLD ZLDWD 1D RJyá ZL *H VL ] VXELHNW\ZQ\P
idealizmem (Hume, Kant SR]\W\ZL FL
Aksjologia: WHRULD ZDUWR FL D WDN*H QDXND SUyEXM FD ]Já ELü QDWXU ZDUWR FL NU\WHULD
ZDUWR FLRZDQLD LWS
Aksjomat: >RG áDF D[LÀPD D[LÀPDWLV ] JU DNVíÀPD DNVíÀPDWRV@ SRGVWDZRZH
]DáR*HQLH WH]D SU]\M WD Z GDQHM G]LHG]LQLH QDXNL Eez dowodu.
1 Opracowano na podstawie: Katcholiches Sozial Lexikon, Tyrolia 1980; Historisches Wörterbuch der
Philosophie, Basel - Stuttgart 1992; 6áRZQLN Z\UD]yZ REF\FK, Warszawa 1967; Encyklopedia powszechna PWN,
Warszawa 1976; Popularna Encyklopedia Powszechna, Kraków 1996; Leksykon Filozofii Klasycznej, red. J.
Herbut, Lublin 1997; 6áRZQLN ZVSyáF]HVQHJR M ]\ND SROVNLHJR, Warszawa 2000.

Amfibolia: [z gr. DPSKLEROL—] literat. w stylistyce – Z\UD*HQLH GZX]QDF]QH
GZX]QDF]QR ü SRPLHV]DQLH SRM ü
Amfibologia: [od gr. DPSKLEROL— GZX]QDF]QR ü@ log Eá G SRZRGXM F\ GZX]QDF]QR ü
wypowiedzi wskutek wadliwej budowy zdania.
Antropologia: [od gr. ánthrÀSRV F]áRZLHN L lógos VáRZR QDXND@ QDXND Z\MD QLDM FD
ZV]HFKVWURQQLH ELRORJLF]Q VWURQ QDWXU\ F]áRZLHND WM MHJR VWDQRZLVNR Z ZLHFLH
LVWRW *\Z\FK SRFKRG]HQLH RUD] GDZQH L ZVSyáF]HVQH W\S\ PRUIRORJLF]QH L
fizjologiczne.
Antynomia: [gr. anWLQRPL—, od anti przeciw i nómos SUDZR@ VSU]HF]QR ü PL G]\
GZRPD WZLHUG]HQLDPL NWyUH VL Z\GDM UyZQLH X]DVDGQLRQH log VSU]HF]QR ü
PL G]\ GZRPD WZLHUG]HQLDPL NWyUH RED Z\QLNDM ] GDQHJR XNáDGX DNVMRPDWyZ
]DFKRG]HQLH DQW\QRPLL SRZRGXMH NRQLHF]QR ü ]PLDQ\ RZHJR XNáDGX DNVMRPDWyZ
Aprioryzm: [od niem. Apriorismus RG áDF — SULÀUL ] ]DáR*HQLD@ SRJO G ILOR]RILF]Q\
Z\VW SXM F\ QD JUXQFLH Uy*Q\FK NLHUXQNyZ JáRV] F\ *H SR]QDQLH OXG]NLH Z FDáR FL
OXE Z F] FL GRFKRG]L GR VNXWNX QLH]DOH*QLH RG GR ZLDGF]HQLD E G( *H PR*QD
X]DVDGQLü SHZQH V G\ R U]HF]\ZLVWR FL QLH RGZRáXM F VL Z RJyOH EH]SR UHGQLR DQL
SR UHGQLR GR GR ZLDGF]HQLD
Byt: filoz. WR FR LVWQLHMH SU]HGPLRW GRFLHND RQWRORJLL %\W NRQNUHWQ\ DEVWUDNF\MQ\
Byty empiryczne, idealne.
Cynizm (cynicy): >RG áDF cynismus, z gr. kynismós] 1. doktryna filozoficzna, której
SLHUZV]\P JáRVLFLHOHP E\á ILOR]RI JUHFNL $QW\VWHQHV (444-368 p.n.e.). Zwolennicy
F\QL]PX JáRVLOL DWHL]P L PDWHULDOL]P ZVáDZLOL VL JáyZQLH WHRUL PRUDOQR FL Zedle
NWyUHM V]F] FLH SROHJD QD PDNV\PDOQ\P Z\]E\FLX VL SRWU]HE Z\VWDUF]DQLX VDPHPX
VRELH ]DOHFDOL RERM WQR ü ZREHF *\FLD VSRáHF]QHJR XU] G]H SD VWZRZ\FK L WUDG\FML
RE\F]DMRZHM SRJDUG ZáDVQR FL ERJDFWZ L ]DV]F]\WyZ RUD] UyZQR ü SRZV]HFKQ 2.
nieuzQDZDQLH *DGQ\FK ZDUWR FL NSLHQLH ] QLFK Z\]\ZDM F\ SRJDUGOLZ\ VWRVXQHN GR
RJyOQLH SU]\M W\FK ]DVDG RE\F]DMRZ\FK L SU]\]ZRLWR FL EH]ZVW\G EH]F]HOQR ü
Desygnat: >RG áDF G VLJQ—WXV oznaczony] log SU]HGPLRW R]QDF]DQ\ SU]H] GDQ
QD]Z
Empiryzm: [od gr. émpeiros GR ZLDGF]RQ\@ 1. X]QDZDQLH GR ZLDGF]HQLD ]D MHG\QH
(UyGáR SR]QDQLD : W\P VHQVLH QD JUXQFLH HPSLU\]PX VWRL ZV]HONL PDWHULDOL]P Z
9

V]F]HJyOQR FL PDUNVL]P 5R]SDWUXMH RQ GR ZLDGF]HQLH MDNR EH]SR UHGQL NRQWDNW ]
PDWHULDOQ U]HF]\ZLVWR FL RG NWyUHJR VL ]DF]\QD ZV]HONLH SR]QDQLD ,GHDOL]P
VXELHNW\ZQ\ UyZQLH* JáRVL HPSLU\]P XMPXMH MHGQDN GR ZLDGF]HQLH MDNR FDáRNV]WDáW
GR]QD SV\FKLF]Q\FK QDV]HJR ÄMD´ 2. MHGQRVWURQQ\ NXOW GR ZLDGF]HQLD SRPLMDM F\
OXE QLH GRFHQLDM F\ UROL XRJyOQLH P\ OHQLD WHRUHW\F]QHJR 3U]HFLZLH VWZR
UDFMRQDOL]PX : W\P VHQVLH PyZLP\ WH* R ÄZVNLP HPSLU\]PLH´ ÄSáDVNLP
empiryzmie”.
Epikureizm (epikurejczycy): >RG áDF LP Zá (SLFÌUXV, z gr. Epíkouros] 1. filoz.
GRNWU\QD ILOR]RILF]QD JUHFNLHJR P\ OLFLHOD (SLNXUD (341- S Q H L MHJR QDVW SFyZ
Z UyG NWyU\FK QDMVáDZQLHMV]\P E\á U]\PVNL ILOR]RI L SRHWD /XNUHFMXV]. Epikureizm
E\á WHRUL PDWHULDOLVW\F]Q L DWHLVW\F]Q ]DNáDGDá QLHVNR F]RQR ü L RGZLHF]QR ü
ZLDWD VNáDGDM FHJR VL ] UXFKRP\FK DWRPyZ L SUy*QL PDWHULDOQR ü L PLHUWHOQR ü
GXV]\ ZLHFND HW\ND HSLNXUHL]PX ]DOHFDáD UR]XPQH G *HQLH F]áRZLHND GR V]F] FLD
Z\]ZROHQLH VL ] SU]HVGyZ UHOLJLMQ\FK L O NX SU]HG PLHUFL SDQRZDQLH QDG
QDPL WQR FLDPL NRU]\VWDQLH ] SU]\MHPQR FL *\FLD ]ZáDV]F]a duchowych, usuwanie
VL RG *\FLD SXEOLF]QHJR RUD] RSDUFLH VWRVXQNyZ PL G]\OXG]NLFK QD SU]\MD(QL 2.
potocz F]áRZLHN XPLHM F\ FLHV]\ü VL *\FLHP
Erystyka: [od gr. eristikós NáyWOLZ\@ V]WXND SURZDG]HQLD VSRUX G\VNXWRZDQLD
obalania argumentów przeciwnikD L Z\ND]\ZDQLD VáXV]QR FL ZáDVQHM WH]\
Eudajmonizm: [od gr. eudaimonismós V]F] OLZR ü RG JU eudaímÀQ V]F] OLZ\@
filoz GRNWU\QD HW\F]QD NWyUD XSDWUXMH QDF]HOQ\ PRW\Z SRVW SRZDQLD OXG]NLHJR Z
]DELHJDQLX R UR]PDLFLH SRMPRZDQH V]F] FLH RVRELVWH E G( zaleca je jako jedyny cel
G]LDáD
Fallacia: GRW\F]\ Eá GyZ Z UR]XPRZDQLX DOH QLH RF]\ZLVW\FK L áDWZR RGNU\ZDOQ\FK
OHF] XNU\W\FK L VSUDZLDM F\FK NáRSRW ER UR]XPRZDQLH Z\GDMH VL SU]HNRQ\ZDM FH
Filozofia: [z gr. SKLORVRSKL— od SKLOpÀ OXEL L sophiä P GUR ü@ QDXND R
QDMRJyOQLHMV]\FK SUDZDFK UR]ZRMX SU]\URG\ VSRáHF]H VWZD L P\ OHQLD *áyZQ\P
]DJDGQLHQLHP ILOR]RILL MHVW NZHVWLD VWRVXQNX ZLDGRPR FL GR E\WX GR ZLDWD
PDWHULDOQHJR : ]DOH*QR FL RG UR]ZL ]DQLD WHJR ]DJDGQLHQLD ZV]\VWNLH NLHUXQNL
filozoficzne PR*QD SRG]LHOLü QD GZD RER]\ PDWHULDOLVW\F]Q\ RUD] LGHDOLVW\F]Q\
10

Forma: >áDF forma NV]WDáW@ 1. EXGRZD XNáDG RUJDQL]DFMD SRZL ]DQLH UR]PDLW\FK
HOHPHQWyZ OXE LFK Z\UD] ]HZQ WU]Q\ )RUPD SU]HFLZVWDZLD VL WUH FL D ]DUD]HP MHVW ]
QL RUJDQLF]QLH ]ZL ]DQD RG QLHM X]DOH*QLRQD VDPD ]D ] NROHL Z\ZLHUD ZSá\Z QD
WUH ü 2. RNUH ORQ\ áDG Z]RU]HF 3. filoz ZHGáXJ $U\VWRWHOHVD DVSHNW E\WX QDGDM F\
PDWHULL UHDOQR ü RNUH ORQ\ NV]WDáW ZHGáXJ .DQWD ZNáDG XP\VáX GR SR]QDZDQLa
SU]HGPLRWX QS F]DV L SU]HVWU]H
Hedonizm: [od gr. K GRQp rozkosz] filoz GRNWU\QD HW\F]QD ZHGOH NWyUHM SU]\MHPQR ü
UR]NRV] MHVW GREUHP QDMZ\*V]\P ZáD FLZ\P FHOHP *\FLD L QDF]HOQ\P PRW\ZHP
G]LDáD OXG]NLFK : VWDUR*\WQR FL KHGRQL]P E\á FKDUDNWHU\VW\F]Q FHFK ILOR]RILL
F\UHQDLNyZ Z F]DVDFK QRZR*\WQ\FK SRMDZLDá VL F] VWR Z SRVW SRZ\FK GRNWU\QDFK
PLHV]F]D VNLFK MDNR IRUPD HW\NL ZLHFNLHM L ]LHPVNLHM SU]HFLZVWDZQHM DVFHW\F]QR-
UHOLJLMQHM PRUDOQR FL .R FLRáD
Holizm: filoz WHRULD UR]ZRMX U]HF]\ZLVWR FL ]JRGQLH ] NWyU ZLDW VWDQRZL
KLHUDUFKLF]Q FDáR ü ]áR*RQ ] FDáR FL QL*V]HJR U] GX L SRGOHJD G\QDPLF]QHM
WZyUF]HM HZROXFML SURZDG] FHM GR SRZVWDZDQLD FRUD] WR QRZ\FK MDNR FLRZR Uy*Q\FK
FDáR FL SU]\ F]\P *DGQD ] W\FK FDáR FL QLH GD VL ]UHGXNRZDü GR VXP\ VZ\FK F] FL
KROL]P Z W\P ]QDF]HQLX ]DSRF] WNRZDQ\ SU]H] - &K 6PXWVD UR]ZLMDQ\ E\á SU]H]
QLHNWyU\FK ELRORJyZ L ILOR]RIyZ DQJ Z , SRá ;; Z
Homonimia: ZLHOR]QDF]QR ü SROHJDM FD QD IDNW\F]Q\P X*\FLX WHUPLQX Z Uy*Q\FK
znaczeniach.
Horyzontalny (wymiar): poziomy, doczesny, materialny.
Hylemorfizm: [od gr. hýlë materia i morphé IRUPD@ SRJO G ILOR]RILF]Q\
VIRUPXáRZDQ\ SU]H] $U\VWRWHOHVD ZHGáXJ NWyUHJR ND*GD VXEVWDQFMD MHVW E\WHP
]áR*RQ\P ] GZyFK QLHUR]á F]Q\FK VNáDGQLNyZ PDWerii i formy.
Identyzm: FLHOHVQR ü L GXFKRZR ü F]áRZLHND WUDNWXMH MDNR GZLH VWURQ\ WHJR VDPHJR
bytu.
Immanentny: >RG áDF LPPDQ QV, immanentis ]RVWDM F\ Z F]\P @ filoz E G F\
ZHZQ WU] F]HJR QLH Z\FKRG] F\ SR]D GDQ\ SU]HGPLRW QLH Z\QLNDM F\ ] G]LDáDQLD
MDNLHJR F]\QQLND ]HZQ WU]QHJR LPPDQHQWQD ILOR]RILD – subiektywno-idealistyczna
GRNWU\QD ILOR]RILL EXU*XD]\MQHM ] NR FD ;,; L SRF] WNX ;; Z 6FKXSSH 5HKPNH
XWU]\PXM FD *H SU]HGPLRW SR]QDQLD MHVW LPPDQHQWQ\ W]Q *H ZLDW QLH LVWQLHMH
11

QLH]DOH*QLH RG SR]QDQLD DOH ]QDMGXMH VL ZHZQ WU] SR]QDQLD DOER MHVW LGHQW\F]Q\ ]
poznaniem.
Indyferentyzm: >RG áDF indifferëns, indifferentis QLH Z\ND]XM F\ Uy*QLF@ EUDN
]DLQWHUHVRZDQLD VWRVXQHN RERM WQ\ Z G]LHG]LQLH UHOLJLL PRUDOQR FL SROLW\NL
Indywidualizm: [od áDF LQG¯YLGXXP FR QLHSRG]LHOQHJR MHGQRVWND@ psych Z]PR*RQD
SRWU]HED VZRERG\ L QLH]DOH*QR FL RVRELVWHM NWyUD VL Z\UD*D Z VNáRQQR FL GR
P\ OHQLD L SRVW SRZDQLD Z VSRVyE RGELHJDM F\ RG LVWQLHM F\FK Z]RUyZ
UR]SRZV]HFKQLRQ\FK V GyZ VWRVRZDQHM SUDNW\NL
- ]\N QDU] G]LH SRUR]XPLHZDQLD VL GDQHM JUXS\ HWQLF]QHM VáX* FH GR
SU]HND]\ZDQLD P\ OL GURJ E G( DNXVW\F]Q PyZLHQLH E G( JUDILF]Q SLVDQLH
REHMPXM FH FDáRNV]WDáW Z\UD]yZ L IRUP RNUH ORQ\FK UHJXáDPL JUDPDW\F]Q\PL
Koegzystencja: [np. fr. coexistence, niem. Koexistenz, ang. coexistence, áDF co- razem
i existentia egzystencja@ ZVSyáLVWQLHQLH : OLWHUDWXU]H PR*QD UyZQLH* VSRWNDü VL ]
RNUH OHQLHP *H NRHJ]\VWHQFMD MHVW LVWQLHQLHP GLDORJLF]Q\P *\FLHP ] 'UXJLP
Komunikacja: >RG áDF FRPPÌQLF—WLÀ wspyáXG]LDá@ á F]QR ü SRá F]HQLH SU]HM FLH
SU]HND]\ZDQLH ZLDGRPR FL SRUR]XPLHZDQLH VL .RPXQLNDFMD ]D SRPRF M ]\ND
Konformizm: SRVWDZD SROHJDM FD QD FLVá\P SRGSRU] GNRZDQLX VL Z]RURP
SRJO GRP L QRUPRP QDU]XFRQ\P SU]H] JUXS VSRáHF]Q GR NWyUHM QDOH*\ GDQD
MHGQRVWND W\SRZH GOD WDNLHM SRVWDZ\ ]DFKRZDQLH SU]\VWRVRZDQLH VL GR F]HJR
Konsumpcjonizm: >RG áDF FÀQVÌPSWLÀ VSR*\FLH@ SRVWDZD *\FLRZD SROHJDM FD QD
SU]HGNáDGDQLX GyEU PDWHULDOQ\FK QDG LQQH GREUD
Liberalizm: >RG áDF O¯EHU—OLV GRW\F] F\ ZROQR FL@ ZROQRP\ OQR ü G *HQLH GR
ZROQR FL SREáD*OLZR ü
Materia: >áDF P—WHULD] filoz SRGVWDZRZD NDWHJRULD ILOR]RILF]QD SU]HFLZLH VWZR
GXFKD : VWDUR*\WQR FL SU]H] PDWHUL UR]XPLDQR WZRU]\ZR ] NWyUHJR ]URELRQH V
ZV]\VWNLH U]HF]\ SU]HFLZVWDZLDM F MH F] VWR IRUPLH 0DWHULDOL]P GLDOHNW\F]Q\ SU]H]
PDWHUL UR]XPLH FDá RELHNW\ZQLH LVWQLHM F U]HF]\ZLVWR ü NWyU PR*HP\ SR]QDZDü
]D SR UHGQLFWZHP VZ\FK ]P\VáyZ 0DWHULD ]QDMGXMH VL Z FL Já\P UXFKX
RGE\ZDM F\P VL Z SU]HVWU]HQL L F]DVLH 1D QDMZ\*V]\P HWDSLH Vwego rozwoju
PDWHULD URG]L ZLDGRPR ü .ZHVWL EXGRZ\ IRUP L ZáDVQR FL PDWHULL ]DMPXM VL
12

QDXNL SU]\URGQLF]H :VSyáF]HVQD IL]\ND UR]Uy*QLD PDWHUL NRUSXVNDODUQ ]ZDQ
czasem VXEVWDQFM RUD] SRORZ RELH WH IRUP\ PDWHULL V FL OH ]H VRE ]ZL ]DQH
Materializm: >RG S áDF mäteriälis GRW\F] F\ PDWHULL@ filoz MHGHQ ] GZyFK JáyZQ\FK
NLHUXQNyZ ILOR]RILF]Q\FK : SU]HFLZLH VWZLH GR LGHDOL]PX PDWHULDOL]P X]QDMH *H
ZLDW MHVW PDWHULDOQ\ W]Q LVWQLHMH RELHNW\ZQLH QLH]DOH*QLH RG ZLDGRPR FL SRGOHJD
RNUH ORQ\P SUDZRP NWyUH F]áRZLHN PR*H SR]QDü ZLDGRPR ü materializm
UR]SDWUXMH MDNR FR ZWyUQHJR ZREHF PDWHULL
Metanarracja: >RG áDF meta- SR]D Q—UUDWLÀ opowiadanie, sposób opowiadania]
Z\*V]\ GUXJL SR]LRP QDUUDFML QDUUDFMD QDUUDFML
Metanauka: Z\*V]\ SR]Lom nauki (zobacz metanarracja).
Metoda: [z gr. méthodos EDGDQLH@ FL OH RNUH ORQ\ VSRVyE SRVW SRZDQLD Z FHOX
QDXNRZHJR ]EDGDQLD GDQHJR IUDJPHQWX U]HF]\ZLVWR FL
Analityczna: Z\FKRG] FD RG V]F]HJyáyZ FHOHP SR]QDQLD FDáR FL Z\RGU EQLD
V]F]HJyá\ ] FDáR FL
Syntetyczna: MHGQRF] FD Z FDáR ü SRV]F]HJyOQH HOHPHQW\ ]PLHU]DM FD GR
ZQLRVNyZ L VWZLHUG]H RJyOQ\FK á F]\ V]F]HJyá\ Z FDáR ü
Dedukcyjna: SROHJDM FD QD SU]HFKRG]HQLX RG SHZQ\FK V GyZ SU]HVáDQHN GR
LQQ\FK NWyUH ] QLFK ORJLF]QLH Z\QLNDM LVWRWQ FHFK GHGXNFML MHVW WR L* RG
SUDZG]LZ\FK SU]HVáDQHN SURZDG]L QLH]DZRGQLH GR SUDZG]LZ\FK ZQLRVNyZ
Indukcyjna: ZQLRVNRZDQLH RG V]F]HJyáX GR RJyáX SU]HFLZLH VWZR GHGXNFML
Z QDXNDFK GR ZLDGF]DOQ\FK – PHWRGD EDGD SROHJDM FD QD GRFKRG]HQLX – na
SRGVWDZLH GR ZLDdczalnie stwierdzonych faktów – do praw ogólnych. W
SUDNW\FH QDXNRZHM LQGXNFMD L GHGXNFMD QLH V Z\á F]DM F\PL VL
SU]HFLZLH VWZDPL DOH ]DZV]H Z\VW SXM UD]HP á F] VL L X]XSHáQLDM
Krytyczna SRVWDZD SR]QDZF]D NWyUD * GD DE\ P\ E G F SU]HNRQDQL R
mo*OLZR FL SR]QDQLD ZLDWD QLH SU]\MPRZDOL *DGQ\FK WZLHUG]H ÄQD ZLDU ´
EH] VSUDZG]HQLD ZDUWR FL LFK X]DVDGQLH RUD] DE\ P\ ]DFKRZ\ZDOL F]XMQR ü
QDXNRZ L VWDá JRWRZR ü GR DQDOL]\ L VSUDZG]DQLD VZRLFK SRJO GyZ
Metodologia: [od gr. mèthodos badanie i lògos VáRZR QDXND@ QDXND NWyUHM
SU]HGPLRWHP V PHWRG\ EDGD QDXNRZ\FK LFK QDXNRZD SU]\GDWQR ü VNXWHF]QR ü LWS
13

Metodyka: >RG áDF methodicus metodyczny, z gr. methodikòs] 1. G]LDá SHGDJRJLNL
]DMPXM F\ VL PHWRGDPL QDXF]DQLD MDNLHJR SU]HGPLRWX 0HWRG\ND QDXF]DQLD M ]\ND
polskiego. 2. ]HVSyá PHWRG RSUDFRZDQLD Z\NRQDQLD ]EDGDQLD F]HJR 0HWRG\ND
EDGD QDXNRZ\FK
Monizm: [od gr. mónos jedyny] filoz NLHUXQHN JáRV] F\ MHGQR ü ZLDWD Z
SU]HFLZLH VWZLH GR GXDOL]PX OXE SOXUDOL]PX 0RQL]P PR*H E\ü PDWHULDOLVW\czny lub
LGHDOLVW\F]Q\ Z ]DOH*QR FL RG WHJR F]\ X]QDMH ZLDW ]D PDWHULDOQ\ F]\ LGHDOQ\ Z VZHM
istocie.
Narracja: >RG áDF Q—UUDWLÀ] opowiadanie, sposób opowiadania.
Nauka: 1. RJyá XV\VWHPDW\]RZDQHM ZLHG]\ OXG]NLHM G\VF\SOLQD EDGDZF]D 1DXNL
FLVáH KXPDnistyczne. 2. ]HVSyá SRJO GyZ ZLDGRPR FL GRW\F] F\FK RNUH ORQHM
dziedziny wiedzy; teoria, doktryna: Nauka o kosmosie.
Neutralizm: >RG áDF QHXWU—OLV QLMDNL QLF]\M@ EH]VWURQQR ü QLHRSRZLDGDQLH VL SR
*DGQHM ]H VWURQ 7HRULD QHXWUDOL]PX JáRVL *H F]áRZLHN MHVW XNV]WDáWRZDQ\ SU]H] MDN
MHGQ ]DVDG FR Z NRQVHNZHQFML UR]Uy*QLDQLD FLDáD L GXV]\ VWDMH VL EH]VHQVRZQH
,QDF]HM PyZL F F]áRZLHN QLH PD FKDUDNWHUX DQL PDWHULDOQHJR DQL GXFKRZHJR
Nihilizm: >RG áDF nihil nic] odrzucanie wszelkich norm, zasad, praw.
Ontologia: [od gr. on, óntos byt i lógos VáRZR QDXND@ filoz. w tradycji filozoficznej –
G]LDá ILOR]RILL WUDNWXM F\ R E\FLH MDNR WDNLP F] VWR XWR*VDPLDQ\ ] PHWDIL]\N
QLHNLHG\ XZD*DQ\ W\ONR ]D MHM IUDJPHQW QDMRJyOQLHMV]\ GRW\F] F\ VDPHJR SRM FLD
bytu.
Paradoks: >RG áDF paradoxus, od gr. parádoksos QLHRF]HNLZDQ\ G]LZQ\@ V G
SRJO G VSU]HF]Q\ ] RJyOQLH SU]\M W\PL SU]HNRQDQLDPL Z\VRFH QLHSUDZGRSRGREQ\
QLH]JRGQ\ ] PRFQR XJUXQWRZDQ\PL SU]HZLG\ZDQLDPL SRJO G V G Z\SRZLHG]LDQ\
i podtrzymywany EH] SU]HNRQDQLD GOD ]DLPSRQRZDQLD Eá\VNRWOLZR FL GRZFLSHP
RU\JLQDOQR FL
Paradygmat: [z gr. parádeigma SU]\NáDG Z]yU@ gram. typ, wzór deklinacji lub
NRQLXJDFML VFKHPDW IRUP RGPLDQ\ WHJR VDPHJR Z\UD]X SU]\NáDG Z FHOX
udowodnienia lub porównania, wzór. 3. filoz SHZQH XVWDORQH SRJO G\ PHWRG\
WUDG\FMH EDGDZF]H LWS 3DUDG\JPDW SR]RVWDMH Z FLVá\P ]ZL ]NX ] SRM FLHP QDXNL
LQVW\WXFMRQDOQHM QRUPDOQHM 3HZQH DNFHSWRZDQH Z]RU\ ZVSyáF]HVQHM SUDNW\NL
14

naukowej – Z]RU\ REHMPXM FH UyZQRF]H QLH SUDZD WHorie, zastosowanie i
Z\SRVD*HQLH WHFKQLF]QH – WZRU] PRGHO ] NWyUHJR Z\áDQLD VL MDND V]F]HJyOQD
]ZDUWD WUDG\FMD EDGD QDXNRZ\FK
Paralogizm: [od gr. paralogismós] log Eá GQH UR]XPRZDQLH IDáV]\Z\ ZQLRVHN
Z\QLNDM F\ ] SRSHáQLHQLD Eá GX ORJLF]QHJR SDUalogizm oznacza zasadniczo to samo
FR VRIL]PDW Uy*QL VL MHGQDN W\P *H VRIL]PDW PD ]D]Z\F]DM ]QDF]HQLH SHMRUDW\ZQH
R]QDF]D Eá G ORJLF]Q\ ZLDGRP\ SRSHáQLRQ\ ] ]DPLDUHP ZSURZDG]HQLD Z Eá G
Permisywizm: >RG áDF SHUPLVVLÀ SR]ZROHQLH@ QXUW DNFHSWXM F\ ZVzelkie zachowania i
SRJO G\ %OLVNL WHRULL UHODW\ZL]PX L QLHMHGQR]QDF]QR FL JáRV] F\ *H ZV]\VWNR MHVW
Z]JO GQH QLHSHZQH L QLHDXWRU\WDW\ZQH D ]DWHP QLH PR*H ]RVWDü ]DNZHVWLRQRZDQH L
tym samym odrzucone.
Pluralizm: >RG áDF SOÌU—OLV mnogi] filoz ZLDWRSRJO G NWyU\ ]DSU]HF]D MHGQR FL
ZLDWD X]QDM F LVWQLHQLH ZLHOX Uy*Q\FK L QLH SRZL ]DQ\FK ]H VRE VXEVWDQFML
Pragmatyzm: [od gr. prágma, prágmatos G]LDáDQLH F]\Q@ filoz. kierunek filozoficzny,
SRZVWDá\ Z NR FX ;,; Z *\Z\ ]ZáDV]F]D Z 6WDQDFK =MHGQRF]RQ\Fh (Peirce, James,
'HZH\ ,VWRW SUDJPDW\]PX MHVW ]DVDGD *H SR]QDQLH OXG]NLH MHVW W\ONR QDU] G]LHP
SRWU]HE ELRORJLF]Q\FK F]áRZLHND VW G PR*QD MH RFHQLDü MHG\QLH ] SXQNWX ZLG]HQLD
MHJR X*\WHF]QR FL GOD SRV]F]HJyOQHM MHGQRVWNL D QLH ] SXQNWX ZLG]HQLD RELHktywnej
SUDZG]LZR FL
Prozodia: [z gr. SURVÀLGL— DNFHQW SU]\ SLHZ@ F] ü QDXNL R M ]\NX ]DMPXM FD VL
zagadnieniami akcentu, iloczasu, intonacji.
Sekularyzm: >RG áDF VDHFXO—ULV ZLHFNL@ Z\á F]HQLH VSRG ZSá\ZX .R FLRáD UHOLJLL
]H ZLHFF]HQLH ODLF\]DFMD
Semantyka: [od gr. V PDQWLNyV R]QDF]DM F\ RG séma znak] 1. M ] QDXND EDGDM FD
]ZL ]NL PL G]\ WUH FL D IRUP Z\UD*H M ]\NRZ\FK Z M ]\NR]QDZVWZLH
WUDG\F\MQ\P QDXND EDGDM FD ]QDF]HQLD Z\UD]yZ L KLVWRUL W\FK ]QDF]H 2. log G]LDá
VHPLRW\NL EDGDM F\ ]ZL ]NL PL G]\ ]QDNDPL M ]\NRZ\PL D U]HF]\ZLVWR FL NWyU
RNUH ODM
Semiotyka: [od gr. V PHL|WLNyV GRW\F] F\ ]QDNX@ RJyOQD WHRULD ]QDNX ]DMPXM FD VL
NODV\ILNDFM ]QDNyZ EDGDQLHP UR]PDLW\FK RGPLDQ ]QDNyZ LFK LVWRW D WDN*H IXQNFM
MDN SHáQL Z SURFHVLH NRPXQLNRZDQLD VL
15

Sofizmat: [z gr. sóphisma Z\ELHJ Z\NU W@ UR]XPRZDQLH ] UR]P\VáHP ]EXGRZDQH
IDáV]\ZLH D SR]RUQLH Z\JO GDM FH QD SRSUDZQH Z JUXQFLH U]HF]\ VRIL]PDW RSDUW\
E\ZD QD ZLHOR]QDF]QR FL SRM ü QD QLH FLVáR FLDFK L Eá GDFK ORJLF]Q\FK
Spirytyzm: >RG áDF VS€ULWXV WFKQLHQLH GXFK@ RSDUWD QD SU]HV GDFK ZLDUD Z *\FLH
SR]DJURERZH L Z PR*OLZR ü SRUR]XPLHZDQLD VL ]H ]PDUá\PL ]D SR UHGQLFWZHP W]Z
PHGLyZ Z NWyU\FK FKDUDNWHU]H QDMF] FLHM Z\VW SXM V]DUODWDQL SU]\SLVXM F\ VRELH
V]F]HJyOQ ]GROQR ü NRPXQLNRZDQLD VL ] ÄGXFKDPL´
Spirytualizm: >RG áDF VS€ULWX—OLV duchowy] filoz. idealistyczna doktryna filozoficzna
]DNáDGDM FD *H FDáD U]HF]\ZLVWR ü DXWHQW\F]QD MHVW QDWXU\ GXFKRZHM L WUDNWXM FD ZLDW
FLHOHVQ\ E G( MDNR Z RJyOH QLH LVWQLHM F ]MDZ E G( MDNR VSRVyE SU]HMDZLDQLD VL
MDNLHM DNW\ZQR FL GXFKRZHM
Stoicyzm (stoicy): [od gr. stoá portyk, kolumnada] 1. filoz VWDUR*\WQD GRNWU\QD
ILOR]RILF]QD QD]ZDQD WDN RG SRUW\NX Z $WHQDFK JG]LH QDXF]Dá WZyUFD V]NRá\ VWRLFNLHM
– Zenon z Kition (336- S Q H 6WRLF\]P E\á GRNWU\Q QLHMHGQROLW F] ü VWRLNyZ
JáRVLáD PDWHULDOLVW\F]Q\ OXE SDQWHLVW\F]Q\ GHWHUPLQLVW\F]Q\ SRJO G QD ZLDW
6WRLF\]P MHVW ]QDQ\ ]ZáDV]F]D G]L NL VZRMHM HW\FH NWyUD ]DOHFDáD F]áRZLHNRZL – jako
ZDUXQNL V]F] Fia – SDQRZDQLH QDG VRE ]RERM WQLHQLH ZREHF FLHUSLH L
QLHSRZRG]H VSRNRMQH SRGGDQLH VL ELHJRZL ]GDU]H ZROQR ü RG QDPL WQR FL 2.
przen KDUW Z QLHSRZRG]HQLDFK L SU]HFLZQR FLDFK VSRNRMQH ]QRV]HQLH FLHUSLH L ]áHJR
ORVX QLHZ]UXV]RQR ü ZREHF QLHEH]SLHF]H VWZD
Syntaktyka: >RG áDF syntacticus GRW\F] F\ VNáDGQL ] JU syntaktikós V]HUHJXM F\@
G\VF\SOLQD ZFKRG] FD Z VNáDG VHPLRW\NL EDGDM FD UHODFMH ]QDF]HQLRZH SRPL G]\
]QDNDPL Z FL JX WZRU] F\P NRPXQLNDW
Teologia: [od gr. theós bóg i lógos VáRZR QDXND] nauka o Bogu.
Teleologia: [od gr. téleos RVL JDM F\ FHO L lógos VáRZR QDXND@ filoz SRJO G ZHGOH
NWyUHJR FHORZR ü MHVW QLH W\ONR ZáDVQR FL F]\QQR FL OXG]NLFK DOH G]LDáD Z SU]\URG]LH
SR]DOXG]NLHM NWyUHM SURFHV\ ]DFKRG] Z VSRVyE FHORZ\ ]DPLHU]RQ\ 7eleologia na
JUXQFLH LQWHUSUHWDFML ]MDZLVN ZLDWD RUJDQLF]QHJR MHVW QD RJyá VNáDGQLNLHP NLHUXQNyZ
ZLWDOLVW\F]Q\FK ZLDUD Z SRZV]HFKQ FHORZR ü Z\VW SXMH ZH ZV]\VWNLFK QLHPDO
GRNWU\QDFK UHOLJLMQ\FK NWyUH ]DNáDGDM LVWQLHQLH RVRERZHJR VWZyUF\ NLHUXM FHJR
16

ZLDWHP :\]QDZF\ WHOHRORJLL FKF X]XSHáQLü OXE QLHNLHG\ QDZHW ]DVW SLü
SU]\F]\QRZH Z\MD QLDQLH ZLDWD SU]H] RGNU\ZDQLH Z MHJR ]GDU]HQLDFK FHORZR FL
Totalitaryzm: V\VWHP RUJDQL]DFML SD VWZD ]PLHU]DM F\ GR UR]FL JQL FLD NRQWUROL QDG
FDáR FL *\FLD SROLW\F]QHJR VSRáHF]QHJR NXOWXUDOQHJR WRWDOL]P
Transcendentny: >RG áDF WU—QVFHQG QV, WU—QVFHQGHQWLV SU]HNUDF]DM F\@ filoz.
LVWQLHM F\ SR]D ZLDGRPR FL QLH]DOH*Q\ RG QLHM ]QDMGXM F\ VL SR]D ]DVL JLHP
GR ZLDGF]HQLD Z RJyOH LVWQLHM F\ QD ]HZQ WU] F]HJR QS UHOLJLH FKU]H FLMD VNLH
]DNáDGDM *H %yJ MHVW WUDQVFHQGHQWQ\ ZREHF ZLDWD SU]HFLZ LPPDQHQWQ\
Transcendentalny: >RG U áDF transcendentalis RG áDF tränscendëns, tränscendentis
SU]HNUDF]DM F\@ filoz. w filozofii Kanta: poznanie transcendentalne – poznanie, które
EDGD QLH VDPH U]HF]\ DOH DSULRU\F]QH IRUP\ SR]QDQLD QS SU]HVWU]H F]DV
SU]\F]\QRZR ü Z\SU]HG]DM FH L ZDUXQNXM FH ZV]HONLH GR ZLDGF]HQLH OHF]
VWRVRZDOQH W\ONR ZREHF SU]HGPLRWyZ GR ZLDGF]HQLD Z RJyOH NDWHJRULH D SULRri, nie
X]\VNDQH ] GR ZLDGF]HQLD DOH E G FH MHJR ZDUXQNLHP L VWRVRZDOQH W\ONR Z SR]QDQLX
GR ZLDGF]DOQ\P ZJ .DQWD SR]QDQLH WR MHVW PR*OLZH DOH QLHPR*OLZH MHVW SR]QDQLH
WUDQVFHQGHQWQH WM GRW\F] FH U]HF]\ ]QDMGXM F\FK VL SR]D ]DVL JLHP GR ZLDGF]HQLD
Teodycea: >Q áDF theodicea, od gr. theós bóg i díkë SUDZR VSUDZLHGOLZR ü@ F] ü
WHRORJLL OXE ILOR]RILL UHOLJLMQ\FK SR ZL FRQD SUyERP X]JRGQLHQLD VSU]HF]QR FL
SRZVWDM FHM PL G]\ IDNWHP LVWQLHQLD ]áD L QLHVSUDZLHGOLZR FL Z ZLHFLH D ZLDU Z
dobrego i wszechmocnego Boga.
Ateizm: [od gr. a- przeczenie i theós bóg] filoz. odrzucanie i naukowe
zwalczanie wiary w Boga i religii; zaprzeczanie istnieniu Boga i jakiegokolwiek
URG]DMX VLá QDGSU]\URG]RQ\FK
Deizm: >RG áDF deus bóg] filoz SRJO G NWyU\ X]QDM F %RJD ]D SU]\F]\Q
ZLDWD OXE MHJR SLHUZV]\ PRWRU RGU]XFD ]DUD]HP MHJR LQWHUZHQFM Z ELHJ
]GDU]H L *\FLH OXG]NLH D ZL F P LQ FXGD L REMDZLHQLH 'HL]P
rozpowszechniony w filozofii europejskiej XVII-;9,,, Z ]DZLHUDá ] UHJXá\
QHJDFM GRJPDWyZ UHOLJLMQ\FK L X]QDQLH ] UHOLJLL W\ONR WHJR FR PR*QD
UR]XPRZR X]DVDGQLü QDGWR ]DVDG\ WROHUDQFML UHOLJLMQHM RGU]XFHQLD ZDUWR FL
OLWXUJLL L RUJDQL]DFML NR FLHOQHM PRUDOQR ü ZLHFN Z $QJOLL P LQ 7RODQG
Collins, we Francji m.in. Voltaire, Rousseau). 'HL]P E\á Z F]DVDFK 2 ZLHFHQLD
17

LGHRORJL EXU*XD]ML ZDOF] FHM ] ZSá\ZDPL .R FLRáD QD *\FLH VSRáHF]QH
Z\FKRZDQLH L QDXN
Panteizm: [od gr. pän wszystko i theós EyJ@ SRJO G ILOR]RILF]Q\ NWyU\
RGU]XFDM F %RJD SR]D ZLDWRZHJR E G( XWR*VDPLD %RJD ] FDáR FL przyrody,
E G( WUDNWXMH JR MDNR ÄF]\QQ ]DVDG ´ ZLDWD LPPDQHQWQ ZREHF QDWXU\
3DQWHL]P E\ZDá QLHU]DGNR IRUP Z\UD]X GOD P\ OL PDWHULDOLVW\F]QHM QS
Giordano Bruno).
Teizm: [od gr. theós EyJ@ IRUPD ZLDU\ UHOLJLMQHM NWyUD ]DNáDGD LVWQLHQLH
jednego Boga PRQRWHL]P Z SU]HFLZLH VWZLH GR SROLWHL]PX RVRERZHJR L
]QDMGXM FHJR VL SR]D L SRQDG SU]\URG Z SU]HFLZLH VWZLH GR SDQWHL]PX RUD]
E G FHJR 6WZyUF ZLDWD L VSUDZXM FHJR QDG QLP VWDáH NLHURZQLFWZR
RSDWU]QR FLRZH Z SU]HFLZLH VWZLH GR GHL]PX 5HSUH]HQWantem teizmu jest
QS UHOLJLD FKU]H FLMD VND
Utylitaryzm: >RG áDF ÌWLOLW—V NRU]\ ü Z\JRGD@ filoz GRNWU\QD HW\F]QD JáRV] FD *H
FHOHP PRUDOQ\P SRVW SRZDQLD OXG]NLHJR ZLQLHQ E\ü SR*\WHN ZáDVQ\ OXE
VSRáHF]H VWZD QD RJyá XW\OLWDU\]P ]DNáDGD *H LQWHUHV\ LVWRWQH OXG]L V QLHVSU]HF]QH L
V]F] FLH RVRELVWH Z\PDJD WH* GREUD LQQ\FK VW G GREU]H SRM W\ HJRL]P VSU]\MD
SRPQD*DQLX RJyOQRVSRáHF]QHJR GREUD G *HQLH GR RVL JQL FLD FHOyZ SU]HGH
ZV]\VWNLP PDWHULDOQ\FK NRU]\ FL OXE Z\JRG\
Wertykalny (wymiar): [od áDF verticalis, od vertex V]F]\W@ SLRQRZ\ : P\ OL
ILOR]RILF]QHM R]QDF]D ZLDW SR]DPDWHULDOQ\ GXFKRZ\ ERVNL
18

52='=,$à ,
METODOLOGIA NAUKI
3RM FLH QDXNL 2
=DF] WNL QDXNL SU]\SLVXMH VL *UHNRP *\M F\P QD SU]HáRPLH 9,, L 9, Z SU]HG
Chrystusem 1LHZ WSOLZLH XPLHM WQR FL RUD] WHFKQRORJLD UR]ZLQ á\ VL ZF]H QLHM L Z
LQQ\FK URGRZLVNDFK 7DNLH NUDMH VWDUR*\WQH MDN (JLSW %DELORQLD $V\ULD F]\ ,QGLH L
&KLQ\ SRVLDGDá\ NXOWXU R ]DG]LZLDM FR Z\VRNLP SR]LRPLH 1LF QDP MHGQDN QLH
wiadomo, aby zaintereVRZDQR VL WDP ZLHG] WHRUHW\F]QLH L V\VWHPDW\F]QLH * GDM F
UDFMRQDOQHJR X]DVDGQLHQLD WZLHUG]H *UHF\ QDWRPLDVW SU]\M ZV]\ SHZLHQ ]ELyU
ZLHG]\ ]H :VFKRGX L 3RáXGQLD ]DF] OL JR LVWRWQLH SU]HWZDU]Dü
♦ UDFMRQDOL]RZDü F]\ WR SR]EDZLDM F JR FKDUDNWHUX VDNUalnego i
PLWRORJLF]QHJR RGG]LHODü RG UHOLJLL L REU] GyZ F]\ WH* RGUy*QLDM F JR RG
poezji;
♦ XRJyOQLDü NRQNUHWQH ZLDGRPR FL Z FHOX LFK Z\WáXPDF]HQLD
♦ V]XNDü UDFMRQDOQHJR QLHRVRERZHJR F]\QQLND WUZDáHJR NWyU\ NU\MH VL SR]D
GRVWU]HJDOQ\P ZLDWHP ]PLHQQ\P EXG]HQLH VL NU\W\F\]PX
3LHUZV]\P NWyU\ ]DF] á GRNRQ\ZDü WHJR SU]HáRPX E\á NRORQLVWD JUHFNL
Vá\QQ\ P GU]HF NXSLHF L SROLW\N – Tales z Miletu 3 (prawd. 624-547 r.). Przywiezione
] (JLSWX L 0H]RSRWDPLL ZLDGRPR FL QD WHPDW JHRPHWULL L DVWURQRPLL ]DF] á
SU]HNV]WDáFDü Z WZLHUG]HQLD RJyOQH VWRVXM F VZRLVW DEVWUDNFM -DNR X]DVDGQLHQLD
X*\ZDá HPSLU\F]QHJR SRWZLHUG]HQLD WH]\ 6ZRLP WHRUHW\F]Q\P GRFLHNDQLRP QDGDá
2 M. Heller, Filozofia nauki. Wprowadzenie .UDNyZ 6W .DPL VNL, 1DXND L PHWRGD 3RM FLH QDXNL L
klasyfikacja nauk /XEOLQ WHQ*H 0HWRGD L M ]\N 6WXGLD ] VHPLotyki i metodologii nauk /XEOLQ :á
Tatarkiewicz, +LVWRULD ILOR]RILL )LOR]RILD VWDUR*\WQD L UHGQLRZLHF]QD :DUV]DZD 6 6ZLH*DZVNL, Dzieje
europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa – :URFáDZ 00.
3 6 6ZLH*DZVNL, dz. cyt., s. 13-15.
19

SRVWDü ILOR]RILL SU]\URG\ &KRü QDZL ]\ZDá MHV]F]H GR PLWRORJLL L SRH]ML ]EOL*Dá VL
MX* GR VSHNXODW\ZQ\FK UR]ZD*D RSDUW\FK QD REVHUZDFML RWDF]DM FHJR ZLDWD :LGDü
WR Z\UD(QLHM X QDVW SFyZ 7DOHVD $QDNV\PDQGUD (prawd. 610-546) i Anaksymenesa
(prawd. 580-525). Potrafili oni krytycznie RGQLH ü VL GR ZF]H QLHMV]\FK SRJO GyZ
'DOV]\ UR]ZyM QDXNL GRNRQ\ZDá VL SU]H] SRV]HU]HQLH ]DVL JX SUREOHPDW\NL
RUD] PRG\ILNDFM VSRVREX SR]QDQLD +HUDNOLW (ok. 540- S Q H ] (IH]X DQDOL]XM F
UXFK GRSDWUXMH VL Z ZLHFLH UR]XPQR FL 6NáDQLD JR WR GR UHIOHNVML QDG SR]QDQLHP
LQWURVSHNFMD L SRVW SRZDQLHP F]áRZLHND 7ZyUF UDFMRQDOLVW\F]QHJR XM FLD ZLHG]\
E\á 3DUPHQLGHV G]LDáDá RN U NWyU\ VNRQVWUXRZDá EDUG]R DEVWUDNF\MQH SRM FLH
bytu, a jego prawa stDUDá VL RGNU\ü Z\ZRG] F MH ] ]DáR*RQ\FK RJyOQ\FK SU]HVáDQHN
QLHVSU]HF]Q\FK NWyUH PXVLDá\ E\ü SUDZG]LZH ZREHF SU]\M FLD WR*VDPR FL E\WX L
P\ OL 3R UD] SLHUZV]\ ]DVWRVRZDQR ZLDGRPLH L V\VWHPDW\F]QLH UR]XPRZDQLH
GHGXNF\MQH RUD] SRM WR QDXN MDNR ZLHG] VSHNXODW\ZQ R F]\P QLH]PLHQQ\P
0HWRG WDNLHJR UR]XPRZDQLD ]DVWRVRZDá GR SROHPLNL QDXNRZHM QDMZ\ELWQLHMV]\ L
QDM]GROQLHMV]\ QDVW SFD 3DUPHQLGHVD – Zenon z Elei (ok. 490-430) 4 .
2ERN P GUR FLRZR-VSHNXODW\ZQHJR XNV]WDáWRZDáR VL WH* NRQWemplatywne
XSUDZLDQLH QDXNL MDNR SRá F]HQLH PLVW\NL UHOLJLMQHM ] UDFMRQDOQ\P REUD]HP ZLDWD
7DNL VSRVyE XSUDZLDQLD QDXNL NXOW\ZRZDQR Z RVREOLZ\P ]ZL ]NX UHOLJLMQR-
PRUDOQ\P XF]RQ\FK =DáR*\FLHOHP MHJR E\á OHJHQGDUQ\ UHIRUPDWRU NWyU\ SLHUZV]\
X*\á RNUH OHnia filozofia: Pitagoras z Samos (prawd. 575-497).
1LH VSRVyE SRPLQ ü PLOF]HQLHP LQQ\FK SUHNXUVRUyZ QDXNRZHJR VSRMU]HQLD QD
ZLDW (PSHGRNOHVD ] $JULJHQWX (ok. 483- S Q H QD 6\F\OLL SRá F]HQLH
racjonalnego i empirycznego sposobu uprawiania nauki), Leucypa i Demokryta z
Abdery (ok. 460-ok. 370 p.n.e.) – charakter empiryczno-racjonalny, Sofistów (ich
UHODW\ZL]P L VFHSW\F\]P Z VWRVXQNX GR SR]QDQLD ]DFKZLDá\ dogmatycznym sposobem
P\ OHQLD *UHNyZ L SU]\F]\QLá\ VL GR EDUG]LHM G\VNXV\MQHJR XSUDZLDQLD QDXNL
Archytasa z Tarentu (ok. 428-ok.365 p.n.e.) – ]DF] WNL PHFKDQLNL (XGRNVRVD ]
Knidos (ok. 408-ok.355 p.n.e.) – MHGHQ ] QDMZLNV]\FK JUHFNLFK PDWHPDW\NyZ
Hipokratesa z Kos (ok. 460-377 p.n.e.) – indukcja eliminacyjna oraz krytyczna
REVHUZDFMD DNW\ZQD QDF]HOQ ]DVDG +LSRNUDWHVD E\áR primum non nocŸUH – pierwsze
4 Arystoteles QD]ZDá JR Z\QDOD]F GLDOHNW\NL
20

QLH V]NRG]Lü, Herodota z Halikarnasu (ok. 485-ok. 425 p.n.e.) – historia. Sokrates 5
(469- VWRVXM F PHWRG GLDOHNW\F]Q ]á F]RQ ] LQGXNF\MQ\P VSRVREHP
GHILQLRZDQLD RUD] PHWRG SUyE L Eá GyZ ZQLyVá ROEU]\PL ZNáDG Z UR]ZyM SURFedury
naukowej.
3RQL*V]\ VFKHPDW XND]XMH Z XSURV]F]RQ\ VSRVyE HZROXFM WHRULL QDXNL
Teorie naukowe
Antyk
6WDUR*\WQR ü
1RZR*\WQR ü
5 :á 7DWDUNLHZLF], dz. cyt., t. 1, s. 60- 6 6ZLH*DZVNL, dz. cyt., s. 67-73.
Tales z Miletu
Heraklit z Efezu
Pitagoras z Samos
Demokryt z Abdery
Hipokrates z Kos
Platon
Arystoteles
Kopernik
Galileusz
(Galileo Galilei )
Kartezjusz
(René Descartes)
21

1.1. Platon
=D ZáD FLZHJR SUHNXUVRUD WHRULL QDXNL XFKRG]L 3ODWRQ (427-347) 6 , zarazem
WZyUFD RJURPQHJR V\VWHPX ILOR]RILL 7HRUL SR]QDQLD SRWUDNWRZDá RQ QD UyZQL ] WHRUL
ZLDWD : Z\QLNX DQDOL]\ UROL VSRVWU]H*HQLD ]P\VáRZHJR L DNWyZ XP\VáX Z SURFHVLH
SR]QDQLD X]QDá ]D ZLHG]RWZyUF]H W\ONR WH GUXJLH GOD NWyU\FK SLHUZV]H PRJ MHG\QLH
GRVWDUF]\ü PDWHULDáX OXE E\ü RND]M SREXG]DM F GR SR]QDQLD :LHG]D PD FKDUDNWHU
intuitywno-DSULRU\F]Q\ 3R]QDQLH XP\VáRZH SRVLDGD Uy*QH VWRSQLH X]DVDGQLHQLD.
Nauka (epistéme) nie ma charakteru prawdopodobnego (doxa) ani intuicyjnego (nous),
lecz apodyktyczno-dyskursywny (dianoia). Jest szukaniem prawdy powszechnej i
ZLHF]QHM QD GURG]H GLDOHNW\F]QHM ]D SRPRF F]\VWHJR UR]XPRZDQLD WM SU]H] VDPR
porównywanie aSULRU\F]Q\FK SRM ü L WH] SRG Z]JO GHP LFK ORJLF]Q\FK ]DOH*QR FL
VWRVXM F DQDOL] L V\QWH] UR]G]LHODQLH L á F]HQLH F]\OL SUyEXM F UR]PDLW\FK
NRPELQDFML SRM ü 0HWRGD GLDOHNW\NL SU]HZ\*V]D VSRVyE SRVW SRZDQLD X*\ZDQ\ Z
PDWHPDW\FH ER QLH SRVáXJXMH VL MX* P\ OHQLHP REUD]RZ\P L ]XSHáQLH QLH QDZL ]XMH
GR REVHUZDFML Ä.WR FKFH ERZLHP PLHü F]\VW ZLHG] PXVL VL Z\]ZROLü RG FLDáD L
VDP W\ONR GXV] RJO GDü U]HF]\ZLVWR ü´ ZLDW LGHL 3U]HGPLRWHP QDXNL MHVW SU]HWR
MHG\QLH WR FR RJyOQH L NRQLHF]QH E\WXM FH Z ZLHFLH LGHL RVL JQL WH Z GURG]H
F]\VWHJR P\ OHQLD JáyZQ\P ]D S\WDQLHP – F]HJR RGELFLHP MHVW REVHUZRZDQ\ ZLDW"
.RQFHSFM QDXNL XUDELDá 3ODWRQ RSLHUDM F VL QD yZF]HVQHM PDWHPDW\FH HW\FH L
RQWRORJLL :\RGU EQLá RQ ILOR]RIL RG PDWHPDWyki i przyrodoznawstwa. Niektórzy (Z.
Jordan QDZHW XZD*DM JR ]D SLHUZV]HJR PHWRGRORJD PDWHPDW\NL L WHRUHW\ND DQDOL]\
SRM FLRZHM :\GDMH VL MHGQDN *H SRM FLH QDXNL X 3ODWRQD SU]HNURF]\áR Z\UD(QLH
GRW\FKF]DVRZH SU]\NáDG\ QDXN D RGQRVLáR VL SU]HGH ZV]\VWNLP GR RQWRORJLL QRZR
]EXGRZDQHM MDNR ILOR]RILF]QHM WHRULL F]\VWR VSHNXODW\ZQHM &KRü XZD*Dá *H QDOH*\
G *\ü GR SR]QDQLD WULDG\ SUDZG\ GREUD L SL NQD GOD QLFK VDP\FK WR QLH RGPyZLá
MHGQDN QDXFH FKDUDNWHUX VSRáHF]QHJR $ *H SRJO G\ WH SU]HGVWDZLá Z VZ\FK Dialogach
] QLH]Z\Ná\P SRORWHP L DUW\]PHP D ]DUD]HP ] Já ERNLP UDFMRQDOL]PHP VWDá VL
SRFL JDM F\P Z]RUHP GOD ZLHOX ILOR]RIyZ : G]LHMDFK NRQFHSFML QDXNL RJURPQLH
6
6 6ZLH*DZVNL, dz. cyt., s. 83dz.
cyt., s. 52 n.
:á 7DWDUNLHZLF], dz. cyt., t. 1, s. 70- 6W .DPL VNL, Nauka i metoda...,
22

ZD*QH MHVW SU]HFLZVWDZLHQLH SU]H] 3ODWRQD ZLDWD GRVWU]HJDQHJR ]P\VáDPL RUD] ZLDWD
XNU\WHJR DOH SUDZG]LZHJR NWyU\ GRSLHUR PR*H E\ü SU]HGPLRWHP U]HWHOQHM ZLHG]\
1LH]DOH*QLH RG WHJR F]\ WR ILOR]RILD F]\ PDWHPDW\ND ZáD FLZ\ SU]HGPLRW ZLHG]\
LVWRWQLH VL QLH Uy*QL 0RG\ILNXMH VL W\ONR VSRVyE odkrywania prawd o tym
przedmiocie. Zawsze jest on jednak skrajnie racjonalistyczny.
1.2. Arystoteles
:áD FLZLH SRM WD KLVWRULD QDXNL WR QLH MHG\QLH F]\VWR UHMHVWUXM FH VSUDZR]GDQLH
] MHM UR]ZRMX DOH UyZQLH* KLVWRULD MHM VDPRSR]QDQia, czyli historia koncepcji nauki.
6W G WH* áDWZR ]DXZD*\ü Z G]LHMDFK FLVá\ ]ZL ]HN NRQFHSFML QDXNL ] SRJO GDPL
ILOR]RILF]Q\PL =UHV]W SU]H] ZLHOH ZLHNyZ XWR*VDPLDQR ILOR]RIL ] QDXN JUHFNLH
episteme = philosophia $ L G]L PR*QD SRZLHG]LHü *H QDXND spaja potoczne
GR ZLDGF]HQLH ] PHWDIL]\N 3K Frank, S. Amsterdamski). 3RZ\*V]H XZDJL
X]DVDGQLDM GODF]HJR ZDUWR QLH W\ONR ]H Z]JO GyZ KLVWRU\F]Q\FK ]DM ü VL NRQFHSFM
QDXNL SU]HGVWDZLRQ SU]H] SUH]HQWRZDQHJR MX* 3ODWRQD czy Arystotelesa (384-322) 7 ,
F]áRZLHND QDXNL L ZV]HFKVWURQQHJR ILOR]RID VWDUR*\WQR FL RUD] SLHUZV]HJR
HSLVWHPRORJD NWyU\ Z VSRVyE QLHPDO SHáQ\ UR]ZD*\á SUREOHPDW\N PHWRGRORJLF]Q
Istnieje jeszcze jeden powód :VSyáF]H QLH QDXNL FLVáH L PHWRGD SU]H] QLH
VWRVRZDQD VWDá\ VL SRZV]HFKQLH Z]RUHP GOD ZV]HONLHM ZLHG]\ UDFMRQDOQHM 3RM FLH
QDXNL ]D RGQRVL VL SUDZLH Z\á F]QLH GR SU]\URGQLF]\FK QDXN FLVá\FK Z M ]\NX
angielskim i francuskim science oznacza przyrodoznawstwo). Nawet psychologia,
VRFMRORJLD L DQWURSRORJLD KXPDQLVW\F]QD R W\OH XZD*DQH V ]D QDXNRZH R LOH VWRVXM
PHWRG\ QDXN FLVá\FK 7\PF]DVHP SR]QDQLH DU\VWRWHOHVRZVNLHM NRQFHSFML ZLHG]\
QDXNRZHM SR]ZROL áDWZLHM L Já ELHM ]UR]XPLHü SRWU]HE SOXUDOL]PX epistemologiczno-
metodologicznego. Nie ma jednego idealnego (wzorcowego) sposobu uprawiania
nauki! $ ]DWHP Uy*QH SU]HGPLRW\ L ]DGDQLD SR]QDQLD Z\PDJDM RGPLHQQ\FK PHWRG
EDGDZF]\FK RUD] W\SyZ ]DELHJyZ SR]QDZF]\FK $ SRGHM FLH EDGDZF]H SáRGQH Z
QDXNDFK FLVá\FK PR*H RND]Dü VL QLHVNXWHF]QH D QDZHW V]NRGOLZH ER VSá\FD ZLHG]
]DFLHPQLD SUDZG L XELHUD Z SR]RU\ QDXNRZR FL EDQDOQH VWZLHUG]HQLD QS Z
23

humanistyce. Arystotelesa NRQFHSFMD UDFMRQDOQHM ZLHG]\ W\SX P GUR FLRZHJR ]ZUDFD
QDV] XZDJ QD ZLHOFH LQWHUHVXM F\ URG]DM SR]QDQLD UDFMRQDOQHJR – ]DSR]QDQ\ G]L
poza pewnymi typami filozofii.
$E\ ZáD FLZLH RFHQLü SR]\FM DU\VWRWHOHVRZVNLHM NRQFHSFML QDXNL Z G]LHMDFK
ILOR]RILL QDXNL QDOH*\ SDPL WDü *H NRQFHSFMD WD MHVW SLHUZV]\P ] F]WHUHFK
IXQGDPHQWDOQ\FK XM ü WHRUHW\F]Q\FK SR]QDQLD QDXNRZHJR MDNLH SRMDZLá\ VL
GRW\FKF]DV :SUDZG]LH MX* 3ODWRQ ]DSRF] WNRZDá VNUDMQLH UDFMRQDOLVW\F]Q WHRUL
nauki, ale dopiero Stagiryta – XSUDZLDM F LQWHQV\ZQLH ]RRORJL – PyJá VNRU\JRZDü Z
kierXQNX HPSLU\]PX SRJO G\ 3ODWRQD GRSXV]F]DM F SUDZG]LZ ZLHG] R SU]\URG]LH D
QLH W\ONR R ZLHFLH LGHL D SU]H] WR WZRU] F SLHUZV] XPLDUNRZDQLH UDFMRQDOLVW\F]Q
NRQFHSFM QDXNL 3Rá F]\á VZRL FLH HPSLU\]P JHQHW\F]Q\ ] UDFMRQDOL]PHP
metodoloJLF]Q\P Z NRQFHSFML QDXNRZHJR SR]QDQLD RUD] RSDUá QD ZáDVQHM DOH – jak
VL RND]DáR – NODV\F]QHM ILOR]RILL GHWHUPLQDFM SU]HGPLRWX L ]DGD QDXNL 1DGWR G]L NL
VWZRU]HQLX QRZHM WHRULL GRZRGX UR]EXGRZDá ZFDOH GRMU]Dá PHWRGRORJL QDXNL
'RSHáQLá WR RVREOLZ\P KLVWRU\]PHP NWyU\ SROHJDá QD W\P *H Z G\VNXVML ]
GRW\FKF]DVRZ\PL GRNWU\QDPL R GDQ\P SU]HGPLRFLH V]XND VL VIRUPXáRZDQLD
SUREOHPX OXE SRJO GX XPLDUNRZDQHJR F]\OL QDMEDUG]LHM Z\SR URGNRZDQHJR W]Z
indukcja doksygraficzna).
Arystoteles VZRMHM NRQFHSFML QDXNL QLH ]EXGRZDá RG UD]X L Z VSRVyE FDáNRZLFLH
]KDUPRQL]RZDQ\ )RUPRZDá M PDM F QD XZDG]H yZF]HVQ PDWHPDW\N FR GR
PHWRG\ GHGXNF\MQHM ZLHG] R SU]\URG]LH L HW\N RUD] XZD*DM F ]D Z]yU SR]QDQLD
dociekanie istoty rzeczy. Obok dotyFKF]DVRZ\FK WU]HFK S\WD NWyUH VWDZLDOL
ILOR]RIRZLH D PLDQRZLFLH &]\ LVWQLHMH WDND U]HF]" -DND MHVW U]HF]" ']L NL F]HPX MHVW
U]HF]" GRá F]\á F]ZDUWH NWyUH X]QDá ]D QDMZD*QLHMV]H L ]DZLHUDM FH Z VRELH WU]HFLH
Czym jest rzecz, czyli jaka jest natura r]HF]\ RUD] MDN WH QDWXU\ V XSRU] GNRZDQH"
$U\VWRWHOHV IRUPXáXMH WH F]WHU\ S\WDQLD QD SRF] WNX NVL JL % Analityk drugich,
REMD QLDM F MH Z QDVW SXM F\ VSRVyE 1D S\WDQLH MDND MHVW U]HF] RGSRZLHG( VWDQRZL
wiedza hoti F]\OL *H MDNL VWDQ U]HF]\ ]DFKRG]L ZLHG]D IDNWXDOQD 1D S\WDQLH G]L NL
czemu (dia ti WDN MHVW RGSRZLHG]L E G]LH ZLHG]D dioti F]\OL SR]QDQLH ZVND]XM FH
SU]\F]\Q 3\WDQLH F]\ FR LVWQLHMH ei esti GDMH RGSRZLHG( UHGXNXM F VL GR ZLHG]\
7 6 6ZLH*DZVNL, dz. cyt., s. 129- 6W .DPL VNL, 0HWRGD L M ]\N, dz. cyt., s. 247-254.
24

hoti, a pytanie, co to jest (ti estin), prowadzi do wiedzy dioti. Odpowiednio do tych
GZX W\SyZ ZLHG]\ RGUy*QLD VL WH* GZD W\S\ UR]XPRZD ]ZDQ\FK Sy(QLHM SR áDFLQLH
quia i propter quid $U\VWRWHOHV WUDNWRZDá ZLHG] SLHUZV]HJR W\SX MDNR ZVW SQ\ HWDS
nauki.
=H Z]JO GX QD WR *H WUXGQR E\áR SRá F]\ü Z MHGQ\P XM FLX ]QDPLRQD
RGSRZLDGDM FH Uy*Q\P W\SRP ZLHG]\ NWyUH EUDá SRG XZDJ RUD] *H UR]ZLMDá
VWRSQLRZR VZRM GRNWU\Q X]DVDGQLDQLD QD SRF] WNX QLH E\áR MHV]F]H V\ORJLVW\NL
PL G]\ SRV]F]HJyOQ\PL SU]HGVWDZLHQLDPL WHRULL QDXNL X $U\VWRWHOHVD ]DFKRG] SHZQH
Uy*QLFH $E\ ZLHUQLH L NRQVHNZHQWQLH UR]XPLHü Z\SRZLHG]L $U\VWRWHOHVD, trzeba
SU]\M ü *H PyZLá RQ SU]HGH ZV]\VWNLP R QDXFH Z\LGHDOL]RZDQHM F]\OL Z FLVá\P
sensie, a tylko niekiedy o nauce w szerszym znaczeniu, Z\VW SXM FHM IDNW\F]QLH D
QDGWR Z\Uy*QLDá ILOR]RIL SLHUZV] F]\OL PHWDIL]\N RUD] PDWHPDW\N L ZLHG] R
SU]\URG]LH 3LHUZV]D E\áD QDXN ILOR]RILF]Q Z VHQVLH QDMZáD FLZV]\P R ZV]HONLHM
U]HF]\ZLVWR FL D QDVW SQH GRW\F]\á\ RNUH ORQ\FK Z\FLQNyZ U]HF]\ZLVWR FL
+LHUDUFKL G\VF\SOLQ QDXNRZ\FK RSLHUDá QD ]DVDG]LH VWRSQLD RJyOQR FL LFK SU\QF\SLyZ
WXG]LH* QD VWRSQLX Z\DEVWUDKRZDQLD LFK SU]HGPLRWyZ $U\VWRWHOHV FKDUDNWHU\]RZDá
QDXN RG VWURQ\
♦ ZáDG] SR]QDZF]\FK
♦ przedmiotu i celu poznania;
♦ metod uprawomocniania i budowania wiedzy.
3LHUZV]\P DVSHNWHP ]DMPXMH VL V]F]HJyOQLH Z Etyce nikomachejskiej 8ZD*D
*H QDXND MHVW SR]QDQLHP GLDQRHW\F]Q\P NWyUH Uy*QL VL RG P GUR FL sophia), intuicji
(nous UR]V GNX phronesis) i poznania czysto praktycznego (techne). Ma charakter
SR]QDQLD X]DVDGQLDM FHJR – opartego na intuicji i dyskursie, w którym nieodzowny
MHVW PRPHQW WZyUF]\ :LHG]D QDXNRZD ZL *H VL ] NRQWHPSODFM L VWDQRZL GURJ GR
P GUR FL 1DWRPLDVW SU]HGPLRW L FHO SR]QDQLD QDXNRZHJR ]RVWDá ]determinowany w
UDPDFK GRFLHND JáyZQLH QDG RQWRORJL L PDWHPDW\N VW G DNFHQWRZDQLH IRUP\
rzeczy).
:LHG]D GRVNRQDáD GRW\F]\ Z SXQNFLH Z\M FLD U]HF]\ZLVWR FL GDQHM Z
GR ZLDGF]HQLX ]P\VáRZ\P L XMPXMH M RVWDWHF]QLH Z DVSHNFLH NRQLHF]QR FL LVWRWQR FL
i ogóOQR FL $ ZL F RELHNWHP QDXNL QLH PDM MX* E\ü DQL LGHH GDQH LQWXLF\MQLH SU]\
25

RND]ML GR ZLDGF]HQLD ZLDWD 3ODWRQ DQL U]HF]\ W\ONR RJyOQLH XM WH MDN QS RJLH
ZRGD SRZLHWU]H MR VF\ ILOR]RIRZLH SU]\URG\ OHF] IRUP\ U]HF]\ 'URJ ]D GRM FLD
GR W\FK LVWRWQ\FK NRQLHF]Q\FK L RJyOQ\FK DVSHNWyZ U]HF]\ MHVW DEVWUDNFMD G]L NL
której intelekt dociera ostatecznie do tzw. form substancjalnych (byty
SR]DVXEVWDQFMDOQH SR]QDZDQH V SU]H] RGQLHVLHQLH LFK GR RGSRZLHGQLFK VXEVWDQFML
Abstrakcjonizm Arystotelesa Z\FKRG]Lá SR]D DEVWUDNFM PDWHPDW\F]Q IRUP
LOR FLRZ\FK JHRPHWU\F]Q\FK L OLF]E FKRü QD QLHM VL Z]RURZDá SU]\MPXM F W]Z
DEVWUDNFM PHWDIL]\F]Q NWyUD SR]ZDODáD XM ü IRUP\ VXEVWDQFMDOQH
Celem nauki jest nie tylko dotarcie do koniecznych, istotnych i ogólnych
DVSHNWyZ U]HF]\ OHF] WDN*H RND]DQLH *H V RQH SU]\F]\Q GDQ\FK QDP Z
GR ZLDGF]HQLX IDNWyZ 1DXND ]PLHU]D GR QLHREDODOQHJR SR]QDQLD LVWRW U]HF]\ XM W\FK
Z GHILQLFML L Z\MD QLHQLD LFK SU]H] SU]\F]\Q\ Z V]HURNLP znaczeniu), które
VSURZDG]DM VL JáyZQLH GR W]Z SU]\F]\Q\ IRUPDOQHM SU]\F]\Q\ PDWHULDOQD
VSUDZF]D L FHORZD MDNE\ ]DZLHUDM VL Z IRUPDOQHM :\NU\WH IRUP\ VXEVWDQFMDOQH
G]L NL áD FXFKRP V\ORJL]PyZ GDM VL XSRU] GNRZDü RG QDMZ\*V]\FK URG]DMyZ D* GR
naMQL*V]\FK JDWXQNyZ .RQFHSFMD WHM V\VWHPDW\NL PD VZH (UyGáR Z ]RRORJLL DOH
Arystoteles UR]FL JQ á LGHH WHJR SRU] GNRZDQLD QD FDá SRGVWDZRZ VWUXNWXU
U]HF]\ZLVWR FL : W\P FHOX ZáD QLH VWZRU]\á V\ORJLVW\N 6W G WH* SU]\M á *H
Z\MD QLHQLH L X]DVDGQLHQLH Z QDXFH SU]\ELHUD SRVWDü V\ORJLVW\F]QHM VXEVXPSFML IRUP
U]HF]\ 6SUDZD SUDNW\F]Q\FK ]DGD QDXNL X $U\VWRWHOHVD QLH MHVW MDVQD :\Uy*QLD
QDXNL SUDNW\F]QH ]H Z]JO GX QD FHO DOH RVWDWHF]QLH QLH UR]VWU]\JD R Z\*V]HM ZDUWR FL
nauk teoretycznych albo praktycznych.
'RMU]DáH XM FLH VSRVREX XSUDZLDQLD QDXNL ]RVWDáR Z\MD QLRQH Z\M WNRZR
GRNáDGQLH Z Analitykach JG]LH EDUG]LHM ]DDNFHQWRZDQR WR MDN ZLHG] Z\NáDGDü L
X]DVDGQLDü QL* MDN M ]GRE\ZDü /RJLND WHRULD SRM ü L WHRULD GRZRGX MHVW Z\UD(QLH
GRVWRVRZDQD GR RQWRORJLL F]\OL WHRULL E\WyZ L ]DFKRG] F\FK PL G]\ QLPL ]ZL ]NyZ
2SHUDFMH ZLHG]RWZyUF]H SU]HELHJDM Z WU]HFK HWDSDFK UR]ZD*QD REVHUZDFMD IDNWyZ
(empiryzm genetyczny), odkrywanie naczelnych pryncypiów (abstrakcjonizm i
LQWXLFMRQL]P LQWHOHNWXDOQ\ RUD] GHGXNRZDQLH ] QLFK SR]RVWDá\FK WZLHUG]H
QDXNRZ\FK UDFMRQDOL]P PHWRGRORJLF]Q\ GHGXNFMRQL]P =ELHUDQLH ZLDGRPR FL R
SU]\SDGNRZ\FK ZáDVQR FLDFK U]HF]\ E\ZD Z]ERJDFDQH LQGXNFM GRNVRJUDILF]Q
26

Obserwacja nie daje – FL OH PyZL F – ]GD ED]RZ\FK QDXNL OHF] QDSURZDG]D MHG\QLH
QD RGNU\FLH QDF]HOQ\FK ]DáR*H &]\QQLN GR ZLDGF]DOQ\ SU]HWR RGJU\ZD Z\á F]QLH
IXQNFM KHXU\VW\F]Q D QLH VáX*\ GR WHVWRZDQLD WH] F]\OL GR NRQWUROL SR]QDQLD
naukowego.
: RGNU\ZDQLX QDF]HOQ\FK ]DáR*H SU\QF\SLyZ QDXNL ELRU XG]LDá WUDG\F\MQH
metody dochodzenia do definicji (etymologiczna, indukcja Sokratesa, dialektyka) oraz
opracowana dopiero przez Arystotelesa tzw. indukcja epagogiczna. Polega ona na
intelektualnym odczytaniu (znalezieniu) w „konkrecie” ogólnego i koniecznego
SU\QF\SLXP =DáR*HQLD PDM E\ü ]GDQLDPL RF]\ZL FLH L NRQLHF]QLH SUDZG]LZ\PL
SLHUZV]\PL EH]SR UHGQLR XM W\PL ]DVDGDPL SUDZG\ L OHSLHM ]QDQ\PL QL* LFK
NRQVHNZHQFMH ']LHO VL QD SHZQLNL ogólne, czyli wspólne dla wielu nauk (zwane
DNVMRPDWDPL RUD] SU\QF\SLD VSHFMDOQH NWyU\PL V ]GDQLD VWZLHUG]DM FH LVWQLHQLH
F]HJR ]ZDQH KLSRWH]DPL OXE SRVWXODWDPL L ]GDQLD RNUH ODM FH LVWRW WR G]L NL
F]HPX U]HF] MHVW WDND D QLH LQQD F]HJR GHILQLcje).
3R]QDQLH QDXNRZH SROHJD JáyZQLH QD GRZRG]HQLX WZLHUG]H RJyOQ\FK
RSLVXM F\FK QDMF] FLHM VWDQ\ VNXWNRZH QD SRGVWDZLH DSRG\NW\F]Q\FK SU\QF\SLyZ
NWyUH Z\UD*DM VWDQ\ SU]\F]\QRZH 6W G WHRULD QDXNRZD PD SRVWDü V\VWHPX
kategoryczno-dedukcyjnego. Dowód MHVW SHZQHJR W\SX V\ORJL]PHP WZRU] F\P
ZLHG] QDXNRZ F]\OL ZLHG] R NRQVW\WXW\ZQ\P HOHPHQFLH SU]HGPLRWX QD SRGVWDZLH
ZáD FLZ\FK GDQHPX URG]DMRZL SU]HVáDQHN 1LHRG]RZQ\ MHVW WX ]GHWHUPLQRZDQ\
SU]HGPLRW ZRNyá NWyUHJR UR]ZLMD VL V\ORJL]P 'ODWHJR *DGQH twierdzenie danej
QDXNL QLH PR*H E\ü XGRZRGQLRQH ]D SRPRF LQQHM QDXNL FK\ED *H SU]HGPLRW MHGQHM
MHVW SRGSRU] GNRZDQ\ GUXJLHM )RUPD V\ORJLVW\F]QD GRZRGyZ SRFKRG]L VW G *H
Arystoteles EDGDá U]HF]\ZLVWR ü Z DVSHNFLH LVWRWQ\FK FHFK D ZL F Z\UD*DQ\FK ]D
SRPRF UHODFML QD]Z .RQVHNZHQFM WHJR E\áD SRGPLRWRZR-orzecznikowa struktura
]GD RUD] RSDUFLH LFK ]ZL ]NyZ QD ORJLFH QD]Z SU]\ F]\P UHODFML Z\QLNDQLD
ORJLF]QHJR RGSRZLDGDá ]ZL ]HN SU]\F]\QRZ\ 7DN ZL F WH]D W\ONR ZWHG\ ]DVáXJXMH
na miano naukowej, gdy jest:
♦ ]GDQLHP RJyOQ\P GRW\F] F\P RNUH ORQHM G]LHG]LQ\ LVWRW U]HF]\ SRG N WHP
widzenia ich przyczyn;
♦ zdaniem koniecznie prawdziwym;
27

♦ ]GDQLHP EH]SR UHGQLR RF]\ZLVW\P DOER ] WDNLHJR QLH]DZRGQLH
wywnioskowanym lub do takiego redukowalnym;
♦ ]DZLHUDM F\P WHUPLQ\ DOER VDPR]UR]XPLDáH DOER ]D SRPRF WDNLFK
terminów poprawnie zdefiniowane.
Koncepcja nauki zaproponowana przez Arystotelesa E\áD U\JRU\VW\F]QD 1DZHW
ILOR]RILD SLHUZV]D PHWDIL]\ND WHRULD E\WX MDNR E\WX PDM FD XFKRG]Lü ]D ZLHG]
QDXNRZ QDMGRVNRQDOV] QLH VSHáQLDáD ZV]\VWNLFK NU\WHULyZ QDXNRZR FL 7\P
EDUG]LHM QLH VSHáQLDá\ LFK G\VF\SOLQ\ SU]\URGQLF]H 7UXGQR ]ZáDV]F]D E\áR SRJRG]Lü
VL ] DSRG\NW\F]QR FL ZV]\VWNLFK ]DáR*H 3RQDGWR QLH Z\VWDUF]Dá\ RQH GR
uzasadQLHQLD L GR Z\MD QLHQLD ZV]\VWNLFK IDNWyZ 2GF]XZDQR ZUHV]FLH EUDN PHWRG
HPSLU\F]QHM NRQWUROL ]DáR*H = WHJR SRZRGX FKRü WHRULD QDXNL 6WDJLU\W\ SU]HWUZDáD
QLHPDO GZDG]LH FLD ZLHNyZ ZLHORNURWQLH SUyERZDQR M PRG\ILNRZDü 8 . Dokonano
tHJR ZyZF]DV JG\ Z\UD(QLH ]DXZD*RQR Uy*QLFH PL G]\ SR]QDQLHP ILOR]RILF]Q\P D
SR]QDQLHP V]F]HJyáRZR-naukowym.
0LNRáDM .RSHUQLN
'UXJLH SRGVWDZRZH XM FLH QDXNL ]DF] áR URG]Lü VL Z ;9, L ;9,, ZLHNX :
SXQNFLH Z\M FLD ]DDNFHQWRZDQR opis systematyczny (z zastosowaniem pomiarów, aby
XPR*OLZLü X*\FLH PDWHPDW\NL REVHUZRZDQHJR ZLDWD D Z RVWDWQLP HWDSLH
ZSURZDG]RQR HPSLU\F]QH WHVWRZDQLH WH] QDXNRZ\FK GRSXV]F]DM F PQLHM OXE EDUG]LHM
8 :DUWR ]DXZD*\ü *H NRQLHF ;9 Z WR QDURG]LQ\ QRZHM HSRNL G]LHMyZ :\ZRáDá\ M ZLHONLH RGNU\FLD
geograficzne, odrodzenie sztuki i literatury antyku, reformacja, wynalazek druku (1441 pierwsza prasa
GUXNDUVND RUD] ]DVWRVRZDQLH OLF]Q\FK Z\QDOD]NyZ WHFKQLF]Q\FK GRNRQDQ\FK MHV]F]H Z UHGQLRZLHF]X
3U]HPLDQ\ Z NXOWXU]H XP\VáRZHM GRSURZDG]Lá\ GR XNV]WDáWRZDQLD VL Z ;9,, Z ]DUyZQR QRZRF]HVQHM QDXNL
przyrodniczej, jak i jej teorii. $F]NROZLHN F]DV Z MDNLP WR QDVW SLáR MHVW GR ü GáXJL U – wydrukowanie
De revolutionibus Kopernika do 1687 Philosophiae naturalis principia I. Newtona), to jednak ogromnie szybkie
tempo i zdecydowany kierunek NR FRZHJR VWDGLXP E\á SRG Z]JO GHP JZDáWRZQR FL L ]QDF]HQLD GRW G QLH
VSRW\NDQH RUD] SU]HáRPRZH 1LH NXPXORZDQR SU]\ W\P ZLHG]\ OHF] Z\UD(QLH M SU]HREUD*DQR 6W G SU]\M áR
VL QD]\ZDü WHQ RNUHV UHZROXFM Z QDXFH 1DXND UHQHVDQVRZD PLDáD FKDUDNWHU SU]HZD*QLH HUXG\F\MQ\ FHQLRQR
]ZáDV]F]D ]QDMRPR ü NODV\NyZ L G\GDNW\F]Q\ 1DMEDUG]LHM HPSLU\F]QH SRGVWDZ\ PLDáD MHG\QLH PHG\F\QD D
UHV]WD WR ZLHG]D NVL *NRZD -HG\QLH VSRUDG\F]QLH SURSRQRZDQR DE\ PDWHPDW\ND EDáD QDXN XQLZHUVDOQ
:LHOF\ DUW\ FLH WHJR F]DVX E\OL ZSUDZG]LH SUHNXUVRUDPL HPSLU\]PX QRZR*\WQHM QDXNL DOH WR FR ZWHG\
SURZRNRZDOL QLH SURZDG]LáR MHV]F]H GR RGNU\FLD LOR FLRZHM PHWRG\ HPSLU\F]QR-racjonalnej. Wiek XVII, mimo
ZLHOX QLHVSU]\MDM F\FK ZDUXQNyZ GáXJRWUZDáH ZRMQ\ SU]H ODGRZDQLD UHOLJLMQH QLHXURG]DMH ]DUD]\ VWDá VL
RNUHVHP UR]NZLWX QDXNL : RNUHVLH W\P ZLGDü F] VWH á F]HQLH WZyUF]R FL ILOR]RILF]QHM EDGD QDXNRZ\FK L
GRVNRQDOHQLD WHFKQLNL 3RZVWDZDá\ QLH W\ONR ZLHONLH V\VWHP\ ILOR]RILF]QH GRNRQ\ZDQR SU]HáRPRZ\FK RGNU\ü
naukowych i budoZDQR FRUD] GRVNRQDOV] DSDUDWXU EDGDZF] OHF] WDN*H URG]Lá\ VL NRQFHSFMH PHWDQDXNRZH
V]HURNR X]DVDGQLDM FH ZVND]\ZDQH FHOH L PHWRG\ QDXN
28

Z\UD(QLH ZVW SQ KLSRWHW\F]QR ü Z\MD QLH : ]DVDG]LH MHGQDN WHRULD QDXNRZD E\áD
QDGDO NZDOLILNRZDQD MDNR SUDZG]LZD ER SRWZLHUG]RQD GR ZLDGF]DOQLH L QLHREDODOQD
ER XP\Vá G]L NL VZHM LQWXLFML Z\UD*RQHM Z PDWHPDW\FH DOER G]L NL WHPX *H
PDWHPDW\ND RSLVXMH QDWXU U]HF]\ 0LNRáDM .RSHUQLN – 1473-1543 9 , Galileusz – 1564-
F]\ ZUHV]FLH G]L NL VZ\P IRUPRP DSULRU\F]Q\P , .DQW MDNE\ QDU]XFD WHRUL
ZLDWD 1DMOHSV]\P SU]\NáDGHP WDN SRM WHM QDXNL MHVW G\QDPLND , 1HZWRQD (1643-
D WHRUL WDNLHM QDXNL RND]DáD VL RVWDWHF]QLH NRQFHSFMD .DQWD (1724-1804), dla
NWyUHJR JUDQLFH ZDUWR FLRZHM G]LDáDOQR FL UR]XPX SRNU\ZDM VL ] JUDQLFDPL
PR*OLZHJR GR ZLDGF]HQLD
'R ü F] VWR XWU]\PXMH VL L* QD ]DNU FLH UR]ZRjowej drogi astronomii, na
JUDQLF\ DVWURQRPLL GDZQHM L QRZHM ]QDOD]á VL 0LNRáDM .RSHUQLN. A. C. Crombie FKRü
GRFHQLD ZNáDG P\ OL UHGQLRZLHF]QHM Z XNV]WDáWRZDQLH VL QRZHM QDXNL MHVW ]GDQLD L*
Kopernik GRNRQDá ROEU]\PLHJR SRVW SX WHRUHW\F]QHJR Z VWRVXQNX GR
UHGQLRZLHF]Q\FK G\VNXVML R UHIRUPLH DVWURQRPLL L RWZRU]\á GURJ GR SHáQHJR
matematycznego rozwoju nowego systemu. A. Birkenmajer ]DELHUDM F JáRV Z WHM
sprawie, pr]HFLZVWDZLD VL %XWWHUILHOGRZL L WZLHUG]L *H DVWURQRP IURPERUVNL GDá
SU]\QDMPQLHM SRW *Q\ L SáRGQ\ IHUPHQW XP\VáRP 1LH EUDN MHGQDN X]DVDGQLH WH]\ R
SU]\QDOH*QR FL NRQFHSFML .RSHUQLND GR QRZHM QDXNL 1DMF] FLHM SU]\ W\P ZL *H VL
G]LHáR ZLHONLHJR DVWURQRPD ] DWPRVIHU QLH F]DVHP RGURG]HQLD L ]DF]\QDM F\P VL
procesem rewolucji naukowej XVII wieku.
3LHUZV]\P SRZRGHP UR]ELH*QR FL MDND ]DFKRG]L Z SU]\WRF]RQ\FK Z\*HM
SRJO GDFK QD SR]\FM 0 .RSHUQLND Z G]LHMDFK QDXNL MHVW FK\ED ]DáR*HQLH MDNRE\
idea zawarta implicite w De revolutionibus VWDQRZLáD ]GDU]HQLH SURVWH RG VWURQ\
KLVWRU\F]QHM L V\VWHPDW\F]QHM 7\PF]DVHP FKRG]L WX R GRNWU\Q ZLHORUDNR ]áR*RQ L
ZNRPSRQRZDQ Z UR]PDLWH QXUW\ UR]ZRMRZH P\ OL QDXNRZHM :LHOH SU]HFLH* (UyGHá
VNáDGDáR VL QD ]DSRF] WNRZDQLH MH OL QLH U]HNL WR SU]\QDMPQLHM ZDUWNLHJR SRWRNX
QRZHM QDXNL SU]HG ZLHNLHP ;9,, 'R G]L – PLPR ZLHOFH LQWHUHVXM FHM SURSR]\FML 7K
Kuhna – QLH XGDáR VL Z VSRVyE RJyOQLH SU]\M W\ ]GHWHUPLQRZDü UHODFML MDND ]DFKRG]L
PL G]\ UR]ZRMHP QDXNL L MHM ILOR]RILL Z RNUHVDFK SU]HáRPRZ\FK ZLDGRPR W\ONR *H
QLHSRGREQD XF]RQHPX QLH E\ü ZWHG\ ]DUD]HP WHRUHW\NLHP QDXNL 6WRVXQHN WHQ ]D
9 6W .DPL VNL, 0HWRGD L M ]\N dz. cyt., s. 267- :á 7DWDUNLHZLF], Historia filozofii, dz. cyt., t. II, s. 37.
29

E\á QDGHU VNRPSOLNRZDQ\ QD VDP\P SRF] WNX ;9, w. Z jednej strony trudno
SU]\FKRG]LáR RGG]LHOHQLH QDXNL RG ILOR]RILL D ] GUXJLHM MHG\QLH ] GHIRUPXM F\P
XSURV]F]HQLHP GDZDáR VL yZF]HVQ\FK SU]HGVWDZLFLHOL P\ OL QDXNRZHM
]DNZDOLILNRZDü GR JUXS\ SRVW SRZ\FK DOER WUDG\F\MQ\FK 7R VDPR RGQRVL VL GR
wskazyZDQLD ]ZROHQQLNyZ SRV]F]HJyOQ\FK SU GyZ XP\VáRZ\FK RZHJR RNUHVX $
ZUHV]FLH Z ZLHOX Z\SDGNDFK QLH PR*QD RSLHUDü VL Z RNUH ODQLX VWDQRZLVN
]DMPRZDQ\FK SU]H] W\FK NWyU]\ XSUDZLDM QDXN Z\á F]QLH QD LFK GHNODUDFMDFK ER
QLH]JRGQR ü PL G]\ W\P FR ]DSRZLDGDM D W\P FR UREL – QLH E\áD ZWHG\ U]DGND
.D*G\ ]UHV]W Z DUJXPHQWDFML RGZRá\ZDá VL GR DNWXDOQLH X]QDQ\FK DXWRU\WHWyZ D
PRGD ]PLHQLDáD VL ZyZF]DV V]\ENR
0DM F SRZ\*V]H QD Z]JO G]LH QDOH*DáRE\ QDSUDZG ZV]HFKVWURQQLH L
VNUXSXODWQLH UR]ZD*\ü ]DZDUWR ü De revolutionibus DE\ WUDIQLH ]GHWHUPLQRZDü URO
WHJR G]LHáD Z KLVWRULL QDXNL :\GDMH VL MHGQDN *H V]F]HJyOQLH XSU]\ZLOHMRZDQ\P
terenem, na którym znaczenie idei Kopernika XMDZQLD VL QDMZLGRF]QLHM V G]LHMH
filozofii nauki. RewoOXFMD QDXNRZD ]DF] áD VL SU]HFLH* GRNRQ\ZDü QLH JG]LH LQG]LHM
MDN Z WHRULL SR]QDQLD 1D SRF] WNX ;9, Z SU]HáRPRZH ]PLDQ\ QDVW SRZDá\ SU]HGH
ZV]\VWNLP Z W]Z ED]LH ]HZQ WU]QHM QDXN D QLH Z VDP\FK QDXNDFK ER LQDF]HM ZLHG]D
QDXNRZD UR]ZLMDáDE\ VL W\ONR SU]H] DNXPXODFM $E\ ERZLHP LVWRWQLH SU]HREUD]Lü
V\VWHP QDXNRZ\ WU]HED ]PRG\ILNRZDü ]DáR*HQLD Z MHJR ED]LH ]HZQ WU]QHM 'ODWHJR Z
FHOX WUDIQHJR L ]DVDGQLF]HJR RNUH OHQLD SR]\FML QDXNRZHM 0 .RSHUQLND wystarczy
Z\HNVSRQRZDü LPSOLNRZDQH przez jego system astronomii stanowisko filozoficzne
RUD] SRUyZQDü MH ] SRJO GDPL *\ZRWQ\PL Z RZ\P F]DVLH :ROQR SU]\SXV]F]Dü L*
RWU]\PDP\ ZWHG\ ]DGRZDODM F L VROLGQLH XJUXQWRZDQ RGSRZLHG( QD S\WDQLH R
SU]\QDOH*QR ü IURPERUVNLHJR DVWURQRPD GR VWDUHM F]\ QRZHM QDXNL RUD] R MHJR URO Z
SU]HPLDQDFK SRVW SRZDQLD QDXNRWZyUF]HJR
Uwarunkowania ontologiczne
Kopernik ZLG] F FKDRV L QLHVSyMQR ü DVWURQRPLL GRP\ OLá VL L* (UyGáD WHM
ZDGOLZR FL WNZL PL G]\ LQQ\PL Z GRERU]H L VWRVRZDQLX RQWRORJLF]Q\FK ]DáR*H GR
PDWHPDW\F]QHJR V\VWHPX 'ODWHJR ZáD QLH SRGM á VL SRQRZQHJR RGF]\WDQLD
ZV]\VWNLFK GRVW SQ\FK PX G]LHá ILOR]RIyZ FHOHP ]EDGDQLD F]\ SU]\SDGNLHP NWyU\ ]
30

QLFK QLH Z\UD]Lá NLHG\ FR GR UXFKX VIHU ZV]HFK ZLDWD ]GDQLD RGPLHQQHJR RG ]DáR*H
SU]\MPRZDQ\FK SU]H] Z\NáDGRZFyZ QDXN PDWHPDW\F]Q\FK =QDOD]á WDP ZLHOH ]DVDG
RJyOQ\FK L WZLHUG]H V]F]HJyáRZ\FK NWyUH ]DFK FLá\ JR GR SU]\M FLD X SRGVWDZ
PDWHPDW\F]QHM DVWURQRPLL LQQHM NRVPRORJLL ILOR]RILF]QHM QL* WR ZyZF]DV
SUDNW\NRZDQR 1LH E\áD Wo w ogóle nowa kosmologia, lecz nowe i konsekwentne
SRZL ]DQLH SLWDJRUHMVNR-SODWR VNLHM WHRULL ZLDWD GRSHáQLRQHM QRZ IL]\N
RFNKDPLVWyZ ] JUXEV]D U]HF] RNUH ODM F ] JHRPHWU\F]QR-rachunkowym systemem
DVWURQRPLF]Q\P 'RNRQDá WHJR ]UHV]W EDUG]R RVWUR*QLH 1LH G\VNUHG\WRZDá DQL
*DGQ\FK NLHUXQNyZ DQL *DGQ\FK DXWRUyZ Z FDáR FL OHF] SRV]F]HJyOQH WH]\
ILOR]RILF]QH SRVáXJXM F VL DUJXPHQWDFM ad rem 1LH ]DDNFHSWRZDá JRWRZHM RQWRORJLL
SRFKRG] FHM RG MDNLHJR DXWRUD F]\ RG RNUH ORQHJR NLHUXQNX OHF] SRVW SRZDá
selektywnie.
Kopernik GRNRQDá SU]HáRPRZHM ]PLDQ\ RQWRORJLF]Q\FK WH] MDNR ED]\
]HZQ WU]QHM GOD V\VWHPX PDWHPDW\F]QHM DVWURQRPLL ']L NL WHPX SU]HREUD]LáD VL
sama astronomia. Kopernik E\á GR ü NRQVHNZHQWQ\ Z ]KDUPRQL]RZDQLX ]DNáDGDQHM
RJyOQHM WHRULL NRVPRVX Z\áR*RQHM Z , NVL G]H De revolutionibus, z geometrycznym
RSUDFRZDQLHP IXQNFMRQRZDQLD XNáDGX VáRQHF]QHJR ]DZDUW\P Z QDVW SQ\FK SL FLX
NVL JDFK .RSHUQLN QDOH*\ QLHZ WSOLZLH GR RNUHVX UHZROXFML QDXNRZHM SRQLHZD*
]EXGRZDá DVWURQRPL NWyUD SRG Z]JO GHP PDWHPDW\F]Q\P E\áD FR QDMPQLHM UyZQD
QDMOHSV]HM ] GRW\FKF]DVRZ\FK D NWyUD Z DVSHNFLH MDNR FLRZ\P RND]DáD VL
LQVSLUXM F\P .HSOHUD i Galileusza XSURV]F]HQLHP XZLGDF]QLDM F\P VL ]ZáDV]F]D
ZWHG\ JG\ ZH(PLH VL SRG XZDJ MHM ]DáR*HQLD RQWRORJLF]QH 7DNLFK ERZLHP
WZLHUG]H GR WHJR FHOX GRW G QLH X*\ZDQR D Sy(QLHM VWRVRZDQH SR]ZROLá\ Z
RJURPQ\P WHPSLH GRVNRQDOLü DVWURQRPL
Uwarunkowania epistemologiczne
: G]LHG]LQLH DVWURQRPLL GRSXV]F]DQR NLOND W\SyZ ZLHG]\ GR ü ]Uy*QLFRZDQ
WHRUL ILOR]RILF]Q ZV]HFK ZLDWD DVWURQRPL REVHUZDF\MQ V\VWHP GRW\F] F\
PDWHPDW\F]QLH XM W\FK UXFKyZ VIHU QLHELHVNLFK ]DVWRVRZDQLD WHJR ZV]\VWNLHJR GR
kalendarza ora] DVWURORJL 3RGREQLH MDN Z SU]\SDGNX LQQ\FK W\SyZ QDXN GáXJR QLH
31

E\áR VIRUPXáRZDQ\FK ]DVDG RGUy*QLDQLD L SRZL ]DQLD UR]PDLW\FK RGPLDQ SR]QDQLD
NRVPRVX =PLDQ\ Z WHM NZHVWLL SU]\QLyVá GRSLHUR ZLHN ;9
2GURG]HQLH SRGNUH ODáR Z HSLVWHPRORJLF]Q\FK LPSOLNDFMDFK QDXNL ]DVDG
SURVWRW\ L QDWXUDOQR FL SU]HFLZ VFKRODVW\F]Q\P ]DZLáR FLRP L VXEWHOQR FLRP
:DOF]RQR R SUDZR GR ZROQR FL P\ OL L VáRZD : G]LHáDFK GRPLQRZDá WRQ SROHPLF]Q\
SU]HFLZ SRJO GRP L DXWRURP UHGQLRZLHF]Q\P DF]NROZLHN IDNW\F]QLH ZL FHM
czerpano zH UHGQLRZLHF]D QL* ]H VWDUR*\WQR FL 8SRZV]HFKQLáD VL WH* SRVWDZD
ZVWU]HPL (OLZD Z WHRULL SR]QDQLD WUZDOV]HJR QRZDWRUVWZD Z WHM G]LHG]LQLH ]UHV]W QLH
E\áR 0LNRáDM .RSHUQLN ]DáR*\á Z ]HZQ WU]QHM ED]LH DVWURQRPLL RELHJRZ – ogólnie
myZL F – WHRUL SR]QDQLD =JRGQLH WH* ] GXFKHP VZRMHM HSRNL SU]H*\ZDá NRQIOLNW
DXWRU\WHWX L UDFMRQDOQHJR EDGDQLD 5R]ZL ]Dá JR Z WHQ VSRVyE *H NLHUXM F VL
DUJXPHQWDPL U]HF]RZ\PL QLH ]DQLHGE\ZDá SU]\WRF]HQLD ZV]HONLFK ]DLQWHUHVRZDQ\FK
SU]HGPLRWHP SRZDJ Z ród których poczesne miejsce zajmuje Arystoteles 10 .
$WPRVIHUD RGURG]HQLD VSU]\MDáD QLH]DOH*QR FL V GX V]XNDQLX SURVW\FK UR]ZL ]D
SUREOHPDW\NL RUD] Z]URVWRZL ]DXIDQLD GR SU]\URG]RQ\FK VLá XP\VáX ']L NL WDNLHM
SRVWDZLH FK\ED ]URG]LáR VL X .RSHUQLND stanowisko epistemologiczne, które wydaje
VL MHPX EDUG]LHM ZáD FLZH QL* LQQ\P ZVSyáF]HVQ\P D NWyUH SU]\ W\P RND]DáR VL
EU]HPLHQQH Z VNXWNL GOD SU]HREUD*HQLD DVWURQRPLL : ED]LH ]HZQ WU]QHM DVWURQRPLL
QDVW SLáR XWR*VDPLHQLH FR GR NZDOLILNDFML SUDZG\ LOR FLRZHJR XM FLD KHOLRFHQWU\]PX
] MDNR FLRZ\P 7DNLH VWDQRZLVNR SRFL JD ]D VRE ZD*QH NRQVHNZHQFMH
PHWRGRORJLF]QH :DUWR UyZQLH* SRGNUH OLü RVREOLZR ü NU\WHULXP SUDZG\ MDNLH ]GDMH
VL ]DNáDGDü .RSHUQLN 2ERN GDQ\FK REVHUZDFML R ]JRGQR FL KHOLRFHQWU\]PX ]H
VWDQHP U]HF]\ ZLDGF]\ü PD SURVWRWD L KDUPRQLD V\VWHPX :HGáXJ .RSHUQLND nie
W\ONR GáXJROHWQLH REVHUZDFMH FR GR Z\ZLHG]LRQ\FK ]MDZLVN DOH UyZQLH* WDNLH
SRZL ]DQLH V\VWHPX *H Z *DGQHM MHJR F] FL QLF]HJR SU]HVWDZLü VL QLH GD EH]
]DPLHV]DQLD Z SR]RVWDá\FK F] FLDFK L FDá\P V\VWHPLH VWDQRZL VSUDZG]LDQ
SUDZG]LZR FL KHOLRFHQWU\F]QHM WHRULL
Uwarunkowania metodologiczne
10 :á 7DWDUNLHZLF], Historia filozofii, dz. cyt., t. I, s. 92-110.
32

: ]HZQ WU]QHM ED]LH DVWURQRPLL Z\VW SXM ZUHV]FLH ]DáR*HQLD NWyUH OH* X
SRGVWDZ WHRULL VSRVREyZ MHM XSUDZLDQLD 6 NRQVHNZHQFM SU]\M W\FK ]DáR*H
RQWRORJLF]Q\FK L HSLVWHPRORJLF]Q\FK 2PDZLD VL MH RVREQR ER QDMZLGRF]QLHM
FKDUDNWHU\]XM Z RJyOH XZDUXQNRZDQLD QDXNL 2QH WH* VWDQRZL QDMEDUG]LHM
diagnostyczne znamiona stopnia zaawansowania koncepcji poznania naukowego.
6XSR]\FMH WH ERZLHP Z\]QDF]DM SR UHGQLR PHWRG\ EDGDQLD L V\VWHPDW\]RZDQLD MDNLH
ZLQQR VL VWRVRZDü Z QDXFH 1DOH*\ MHGQDN ]GDZDü VRELH VSUDZ ] WHJR *H Z NR FX
UHGQLRZLHF]D L QD SRF] WNX F]DVyZ QRZR*\WQ\FK QLH ZVND]\ZDQR Z\UD(QLH Z
UHIOHNVML PHWRGRORJLF]QHM L QLH IRUPXáRZDQR ZSURVW ]DVDG GRW\F] F\FK SURFHGXU\
QDXNRWZyUF]HM 0LNRáDM .RSHUQLN XSUDZLDá V]HURN UHIOHNVM PHWDQDXNRZ =DMPRZDá
VL SRV]F]HJyOQ\PL ]DJDGQLHQLDPL DVWURQRPLF]Q\PL UHZLGXM F MHGQRF]H QLH FDá\
V\VWHP 'RVWU]HJá Z QLP OLF]QH VSU]HF]QR FL QLHMHGQROLWR ü PHWRG ]DZLáR FL RUD]
EUDN FDáR FLRZHJR XM FLD XNáDGX ZV]HFK ZLDWD L XVWDORQHJR SRU] GNX MHJR F] FL
: WDNLHM V\WXDFML DVWURQRP IURPERUVNL SRGGDá NU\W\FH ]DáR*enia systemu
Ptolemeusza 2ND]DáR VL *H NRVPRORJRZLH UyZQLH* QLH V ]JRGQL FR GR VWUXNWXU\ L
IXQNFMRQRZDQLD ZV]HFK ZLDWD 7U]HED E\áR ZL F QDMSLHUZ SU]HSURZDG]Lü GRFLHNDQLD
ILOR]RILF]QH L GRSLHUR SRWHP á F]\ü RGSRZLHGQLR GREUDQH SU\ncypia kosmologiczne,
system matematyczny i wyniki obserwacji. Kopernik – SRVWXOXM F SRZL ]DQLD
konsekwencji astronomii matematycznej z pryncypiami kosmologicznymi –
SU]HNV]WDáFD VZRMH NRQFHSFMH PHWRGRORJLF]QH ] KLSRWHW\F]QHJR V\VWHPX Fzysto
UDFKXQNRZHJR Z WHRUL NWyUD SU]HGVWDZLD MDNL MHVW U]HF]\ZLVW\ UXFK SODQHW -HVW WR
QDMEDUG]LHM SU]HáRPRZD LGHD Z PHWRGRORJLL QDXN ;9, Z %\áD RQD GDOHM XPDFQLDQD L
UR]ZLMDQD -HM GRQLRVáR ü ]D WNZL Z W\P *H SURZDG]L GR QRZRF]HVQHJR
wykorzystania dyscyplin formalnych w teorii naukowej. W ówczesnym stanie
DVWURQRPLL á F]\ VL WR ] OLNZLGDFM NRQZHQFMRQDOL]PX 3WROHPHXV]RZHJR.
0DWHPDW\F]QH XM FLH UXFKX FLDá QLHELHVNLFK QLH MHVW DUELWUDOQ XPRZ NWyUD XáDWZLD
obliczenia, lecz forP M ]\ND VáX* FHJR GR WHRUHW\F]QHJR RSLVDQLD ZV]HFK ZLDWD
3RQDGWR NU\MH WR Z VRELH P\ O PHWRG\ LGHDOL]DFML NWyU SRWHP Z\UD(QLH ]DVWRVRZDOL L
Z\áR*\OL *DOLOHXV] i Newton.
,QQ VXSR]\FM PHWRGRORJLF]Q 0LNRáDMD .RSHUQLND E\áR SU]\M FLH ]DVDG\
MHGQROLWR FL L KDUPRQLL RUD] SURVWRW\ MDNR VSUDZG]LDQyZ QDXNRZR FL 1LH FKRG]L W\ONR
33

R SURVWRW ZHZQ WU]Q D ZL F V\VWHPX PDWHPDW\F]QHJR DVWURQRPLL DOH R SURVWRW
]HZQ WU]Q L NZDOLWDW\ZQ FDáHM DVWURQRPLL 1D VNXWHN WHJR SRGQLyVá VL ]QDF]QLH
VWRSLH XGRZDGQLDQLD WH] $VWURQRP IURPERUVNL MHVW GODWHJR SHZQ\ *H ]JRG] VL ]
QLP PDWHPDW\F\ MH OL VZH DUJXPHQW\ GRSHáQL W\P F]HJR Z\PDJD ILOR]RILD
-HGQROLWR ü L KDUPRQLD ]D SU]HMDZLD VL Z SRZL ]DQLX ZV]\VWNLFK UXFKyZ
ZV]HFK ZLDWD ]D SRPRF MHGQHJR V\VWHPX NWyU\ WáXPDF]\ L RSLVXMH MDN QDMZL FHM
]GDU]H 2ZRFQH RND]DáR VL XVWDOHQLH XNáDGX RGQLHVLHQLD NWyUH RSLHUD VL ZáD QLH QD
SU\QF\SLDFK ILOR]RILF]Q\FK 3R]ZROLáR RQR Z SHZQ\P VWRSQLX XSUR FLü WDN*H
ZHZQ WU]QLH V\VWHP QS RGU]XFHQLH SWROHPHMVNLFK HNZDQWyZ RUD] X]\VNDü OHSV]H
potwierdzenie obserwacyjne.
1.4. Galileusz (Galileo Galilei)
&DáNRZLFLH QRZRF]HVQ\P XF]RQ\P RND]Dá VL GRSLHUR *DOLOHR *DOLOHL 11 (znany
jako Galileusz =DVDGQLF]H L WUZDáH LQQRZDFMH XáDWZLáR PX WR L* á F]\á WZyUF]H
badania w dziedzinie podstaw mechaniki i astrofizyki z filozoficzno-PHWRGRORJLF]Q
UHIOHNVM QDG SU]\URGR]QDZVWZHP (SLVWHPRORJLF]QH SRJO G\ *DOLOHXV]D NV]WDáWRZDá\
VL QLH EH] ZSá\ZX WUDG\FML SODWR VNLHM L F] FLRZR RFNKDPLVW\F]QHM 1LHNLHG\ URN
GDW ]DVWRVRZDQLD SU]H] *DOLOHXV]D PHWRG\ HNVSHU\PHQWDOQHM XZD*D VL ]D
QDURG]LQ\ QRZR*\WQHM QDXNL
1DXN WU]HED RSU]Hü QD GR ZLDGF]HQLX DOH *DGQ PLDU QLH ZROQR MHM
RJUDQLF]Dü GR ]ELHUDQLD IDNWyZ 1DOH*\ GRNRQDü DEVWUDNFML ] UR]PDLWR FL SU]\SDGNyZ
Z\RGU EQLDM F ] FDáR FL GR ZLDGF]HQLD HOHPHQW\ V]F]HJyOQLH SURVWH L zarazem takie,
GR NWyU\FK PR*QD ]DVWRVRZDü RSLV PDWHPDW\F]Q\ JG\* WR FR QLH MHVW PDWHPDW\F]QH
MHVW VXELHNW\ZQH 1DXND ]DWHP ZLQQD ]DMPRZDü VL W\P FR GDMH VL PLHU]\ü L
REOLF]Dü QLH W\ONR RSW\ND L VWDW\ND OHF] FDáD IL]\ND PD E\ü PDWHPDW\F]QD 'ODWHJo
QLHNLHG\ WU]HED GRNRQ\ZDü LGHDOL]DFML F]\OL XSUDV]F]DM F\FK NRQVWUXNFML
SU]HGPLRWyZ MDN QS FLDáR QD NWyUH QLH G]LDáD *DGQD VLáD 2SLV SU]\ X*\FLX PRGHOL
JHRPHWU\F]Q\FK MHVW RJURPQLH GRQLRVá\ Z EXGRZDQLX QDXNL ER ÄNVL JD QDWXU\
]DSLVDQD ]RVWDáD Z M ]\NX PDWHPDW\NL´ 1DGWR RWZLHUD RQ GURJ GR VWRVRZDQLD
34

NROHMQ\FK SU]\EOL*H Z XMFLX RUD] SR]ZDOD SU]HM ü GR SU]\SDGNyZ EDUG]LHM
]áR*RQ\FK 7HQ VSRVyE SRVW SRZDQLD Uy*QL VL RG SURMHNWRZDQHJR SU]H] $U\VWRWHOHVD
JáyZQLH Z NR FRZ\P VWDGLXP RSHUDFML 3LHUZV]\ L GUXJL NURN V SRGREQH Z\FKRG] F
RG IDNWyZ WU]HED Z]QLH ü VL GR LQWHOHNWXDOQHJR XM FLD W\SX GHILQLF\MQHJR
PRPHQWyZ LVWRWQ\FK 'RSLHUR WU]HFL HWDS MHVW QRZ\ ER Z\PDJD MHV]F]H SRá F]HQLD
FDáHJR SURFHVX ] RSLVHP PDWHPDW\F]Q\P 1DOH*\ ]DWHP SRU]XFLü SXQNW ZLG]HQLD
zarówno czysto empiryczny, jak i intelektualno-NZDOLWDW\ZQ\ ER QDMGRQLR OHMV]D MHVW
LGHDOL]DFMD NZDQW\WDW\ZQD ]D SRPRF PRGHOL JHRPHWU\F]Q\FK (PSLU\F]Q WUH ü
PXVL VL ZáR*\ü Z PDWHPDW\F]Q IRUP
Procedura naukowa obejmuMH UyZQLH* GZRMDNLH SRVW SRZDQLH NRPSR]\W\ZQH
V\QWHW\F]QH WM VWDZLDQLH WZLHUG]H RJyOQ\FK REHMPXM F\FK Z\QLNL REVHUZDFML
PDWHPDW\F]QLH Z\UD*RQ\FK NWyUH PL G]\ VRE SR]RVWDM Z ]ZL ]NDFK GHGXNF\MQ\FK
RUD] UH]ROXW\ZQH DQDOLW\F]QH WM UR]NáDGDQLH IDNWyZ L EDGDQLH F]\ ZHU\ILNXMH VL Z
QLFK SUDZR RJyOQH : WHQ VSRVyE á F] VL KDUPRQLMQLH ] VRE GHGXNFMD L VZRLVWD
LQGXNFMD : Z\QLNX GRNRQDQLD SRPLDUyZ XM FLH LOR FLRZH L XIRUPRZDQLD GHILQLFML
GRFKRG]L VL Z GURG]H DQDOL]\ GR ]DVDG QDF]HOQ\FK ] NWyU\FK GHGXNXMH VL
WZLHUG]HQLD SRFKRGQH =DZV]H SU]\ W\P QDOH*\ SU]HSURZDG]Dü HPSLU\F]Q NRQWURO
Z\QLNyZ (NVSHU\PHQW QLH VWDQRZL FDáHM SRGVWDZ\ EDGD MDN FKFLDá QS %DFRQ, lecz
MHVW URGNLHP SRPRFQLF]\P 1LH E\á WR ]UHV]W MHV]F]H HNVSHUyment w dzisiejszym
WHJR VáRZD ]QDF]HQLX *DOLOHXV] X*\ZDá ZáD FLZLH HNVSHU\PHQWX P\ ORZHJR OHF]
UDF]HM FR ZLFHM QL* LOXVWUDFMD $WROL *DOLOHXV] ZLDGRPLH L Z\UD(QLH XM á Z
nowoczesny sposób przedmiot przyrodoznawstwa i prawo empiryczne. Nauki
SU]\URGQLF]H GRW\F] QLH QDWXU L SU]\F]\Q U]HF]\ OHF] LFK RNUH ORQ\FK LVWRWQ\FK
ZáD FLZR FL MDN QS GOD RELHNWX IL]\NL NV]WDáW L UXFK 0DM ]D QD FHOX XVWDOHQLH
powszechnych praw przebiegu tych zjawisk i ich wzajemnych stosunków. Zadaniem
ZLHG]\ QDXNRZHM SU]HVWDMH E\ü V\VWHPDW\ND U]HF]\ ]H Z]JO GX QD LFK SRGRELH VWZR L
Uy*QLFH OXE SR]QDQLH LVWRW U]HF]\ Z DVSHNFLH LFK RQW\F]Q\FK SU]\F]\Q ] NWyUHJR
GDMH VL Z\GHGXNRZDü ZV]\VWNLH ZáD FLZR FL ]MDZLVN 8NáDG SUDZLGáRZR FL ]MDZLVN
ERZLHP PR*H VWDQRZLü WHRUL QDXNRZ MH OL W\ONR SU]\ELHU]H RGSRZLHGQL IRUP
PDWHPDW\F]Q
11 :á 7DWDUNLHZLF], Historia filozofii, dz. cyt., t. II, s. 42- 6W .DPL VNL, Nauka i metoda..., dz. cyt., s. 79 n.
35

W sumie Galileusz VWZLHUG]LZV]\ *H GRW\FKF]DV SRMPRZDQH SU\QF\SLD IL]\NL
QLH SRGOHJDM NRQWUROL IDNWyZ L QLH Z\VWDUF]DM GR X]DVDGQLHQLD ZV]\VWNLFK IDNWyZ GDá
empiryczno-LOR FLRZ NRQFHSFM IL]\NL MDNR WHRULL QLHKLSRWHW\F]QHM 3RáR*\á QDFLVN QD
V\VWHPDW\F]QR ü L PDWHPDW\F]QR ü RSLVX Z\M FLRZHJR 8WU]\PDá VXEVWDQFMDOL]P
perypatetycki w determLQDFML SU]HGPLRWX IL]\NL DOH SRá F]\á JR ] SODWR VNR-
SLWDJRUHMVNLP SRGHM FLHP LGHDOL]DFMD 8Z\UD(QLá URO GR ZLDGF]HQLD MDNR NU\WHULXP
VSUDZG]DM FHJR WH]\ DOH QLH SU]\]QDá LP KLSRWHW\F]QR FL Z SHáQ\P WHJR VáRZD
]QDF]HQLX ,GHDá QDXNL WR Z SHáQL ZLDU\JRdne poznanie intensywne.
1.5. Kartezjusz (René Descartes)
Jeszcze radykalniej – DQL*HOL *DOLOHXV] – PDWHPDW\F]Q SRVWDü ZLHG]\
SRVWXORZDá .DUWH]MXV] 12 $QDOL]XM F VWDQ yZF]HVQHM ZLHG]\ GRV]HGá GR SU]HNRQDQLD *H
QLH GDM FHJR VL REDOLü RSDUFLD GOD ZDUWR FLRZHJR SR]QDQLD GRVWDUF]D QDV] ZáDVQ\
UR]XP D W\SHP QDXNL NWyUD QLH EXG]L ]DVWU]H*H MHVW PDWHPDW\ND VSRVWU]H*HQLD
]P\VáRZH QLH RG]QDF]DM VL ERZLHP QDOH*\W ZLDU\JRGQR FL 7DNLH SU]HNRQDQLH
VSUDZLáR *H SRZVWDá XNáDG QRZ\FK NDWHJRULL P\ OHQLD NWyUH SR]ZDODá\ PX
]RUJDQL]RZDü SR]QDZF]R RUD] ]LQWHUSUHWRZDü UDFMRQDOQLH L WR Z VSRVyE SURVW\ D
zarazem ogólniejsz\ FDáR ü ZLHG]\ R ZLHFLH
0DM F SHáQH ]DXIDQLH GR UR]XPX PHWRG PDWHPDW\F]Q X]QDá ]D QLH]DZRGQ
XQLZHUVDOQ L SUDNW\F]QLH X*\WHF]Q 3RSU]HG]Lá M QDGWR QDVW SXM F\PL UHJXáDPL
ogólnymi:
♦ SUREOHP\ QDOH*\ UR]NáDGDü QD MDN QDMGUREQLHMV]H NZHVWLH L WH GRSiero
UR]ZL ]\ZDü
♦ GRFLHNDQLD PDM SU]HELHJDü RG ]DJDGQLH áDWZLHMV]\FK GR FRUD]
trudniejszych;
♦ FR SHZLHQ F]DV WU]HED NRQWURORZDü FDá X]\VNDQ ZLHG]
6DPD GHGXNFMD NDUWH]MD VND SROHJD QD DQDOLW\F]QHM UHGXNFML L WZRU]HQLX
áD FXFKD RF]\ZLVWR FL D QLH QD SRVáXJLZDQLX VL IRUPDOLVW\F]Q V\ORJLVW\N :
DQDOL]LH VWRVXM F FRUD] GDOHM LG FH SRG]LDá\ L HQXPHUDFMH EDGDQHJR ]DNUHVX GRFKRG]L
36

VL GR HOHPHQWyZ QDMSURVWV]\FK 7H ]D L LFK ]ZL ]NL SU]\MPXMH VL Z DNFLH LQWXLFML
LQWHOHNWXDOQHM ] LPPDQHQWQ RF]\ZLVWR FL 2SLHUDM F VL QD WDNLP SXQNFLH Z\M FLD
SU]\MPXMH VL QDVW SQH V G\ 3RZVWDMH FL J P\ OL VNáDGDM F\ VL ] SRV]F]HJyOQ\FK
DNWyZ RF]\ZLVWR FL 'HGXNFMD WD RSLHUD VL QLH QD UHODFMDFK F]\VWR IRUPDOQ\FK DOH QD
NRQLHF]Q\FK ]ZL ]NDFK PL G]\SRM FLRZ\FK
Kartezjusz ZUyFLá GR SHU\SDWHW\FNLHM GHILQLFML QDXNL MH OL FKRG]L R MHM SHZQR ü
RUD] MHGQR ü 3R]QDQLH QLH PR*H ERZLHP E\ü DQL SUDZGRSRGREQH DQL W\PF]DVRZR
X]DVDGQLRQH )XQGDPHQWHP FDáHM ZLHG]\ OXG]NLHM MHVW PHWDIL]\ND 1D niej dopiero
RSLHUD VL IL]\ND UR]JDá ]LDM FD VL Z PHG\F\Q PHFKDQLN L HW\N = NROHL QDXND
MHVW RJyáHP SHZQHM L SRZL ]DQHM ZLHG]\ OXG]NLHM SR]D WHRORJL :\MD QLD RQD MDN
QDWXU\ SURVWH SU]\F]\QLDM VL GR ]áR*HQLD U]HF]\ 6]XND VL SU]HGH ZV]\VWNLP
SU]\F]\Q VSUDZF]\FK QLH FHORZ\FK 1LH FKRG]L SU]\ W\P R HUXG\FM OHF] R P GUR ü
NWyU GDMH ]KDUPRQL]RZDQ\ XNáDG QDXN )LOR]RILD ]D WR ZV]\VWNLH QDXNL XM WH SRG
N WHP ZLG]HQLD P GUR FL RUD] Z\ZLHG]LRQH PDWHPDW\F]QLH ]H ZVSyOQ\FK ]DVDG
metafizycznych. àDWZLHM ]DWHP SR]QDü G]LHG]LQ\ ZLHG]\ á F]QLH QL* RGG]LHOQLH 6W G
WH* UyZQLH* NRQLHF]QD MHVW MHGQD ZVSyOQD PHWRGD 5R]ZyM QDXNL ]D WR FLJáH
nadbudowywanie murów na niewzruszenie ugruntowanym fundamencie, który
VWDQRZL RF]\ZLVWR ü LQWHOHNWXDOQD MHGQDNR GRVW SQD ZV]\VWNLP OXG]LRP
:HGáXJ NRQFHSFMD QLH]DZRGQHM L XQLZHUVDOQHM ZLHG]\ Z\PDJD XSU]HGQLHJR
RNUH OHQLD RGSRZLHGQLHJR DVSHNWX ZLDWD NWyU\ PD E\ü MHM SU]HGPLRWHP MDN UyZQLH*
ZáD FLZHJR VSRVREX MHM ]GRE\ZDQLD 8F]RQ\ SU]\M á PHFKDQLVW\F]Q\ PRGHO ZLata,
NWyU\ SRWUDNWRZDá LOR FLRZR L JHRPHWU\F]QLH 5R]FL JQ á JR WDN*H QD RUJDQL]P\ VW G
Z\MD QLDQLH IDNWyZ ELRORJLF]Q\FK Z WHUPLQDFK IL]\NL 8QLZHUVDOQ ]D PHWRG
JZDUDQWXM F DSRG\NW\F]QR ü PLDáD E\ü SURFHGXUD DQDOLW\F]QR-intuicyjno-dedukcyjna.
Zasady matematyczne, w przekonaniu Kartezjusza Z\VWDUF]DM GR Z\GHGXNRZDQLD
ZV]\VWNLFK SUDZ IL]\NL 7U]HED W\ONR Z GURG]H SRPLDUyZ ]LGHQW\ILNRZDü
U]HF]\ZLVWR ü W]Q VWZLHUG]Lü *H R QL ZáD QLH Z W\FK ]DVDGDFK FKRG]L *HRPHWULa i
DU\WPHW\ND VWDQRZL MDNE\ Z]RU]HF GOD ZLDWD SU]\URG\ L XP\VáX OXG]NLHJR 3RU] GHN
P\ OL ]JDG]D VL SU]HWR ] SRU] GNLHP U]HF]\ 6W G ND*GHPX áD FXFKRZL RF]\ZLVWR FL
RGSRZLDGD FL J ]ZL ]NyZ U]HF]RZ\FK 3U]\F]\QRZR ü VSUDZF]D L Z\MD QLDQLH
12 3RU :á 7DWDUNLHZLF], dz. cyt., t. 2, s. 45- 6 .DPL VNL, Nauka i metoda..., dz. cyt., s. 76-78.
37

QDXNRZH V SDUalelne (causa sive ratio $ SRQLHZD* SU]\F]\QRZR ü MHVW
GHWHUPLQLVW\F]QD VW G WHRULH V QLHREDODOQH 7U]HED W\ONR ]D SRPRF HNVSHU\PHQWX
VWZLHUG]Lü *H GR WHJR ZáD QLH D QLH GR LQQHJR VWDQX U]HF]\ RGQRVL VL PDWHPDW\F]QD
teza.
3RZ\*V]H DQDOL]\ GRELWQLH ZVND]XM *H .DUWH]MXV] SU]\M á PDWHPDW\F]QR-
PHFKDQLF\VW\F]Q\ VSUDZG]LDQ P\ OHQLD QDXNRZHJR 2ND]Dá VL RQ SURVW\ MDVQ\ GR ü
XQLZHUVDOQ\ L SHZQ\ 5RG]L VL MHGQDN Z WSOLZR ü F]\ PR*H RQ E\ü GRVWDWHF]QLH
OX(Q\P NU\WHULXP ZLHG]\ QDXNRZHM NWyUD E\ REM áD ZV]\VWNLH G\VF\SOLQ\ L F]\
]DUD]HP GDáRE\ VL Z\Uy*QLü UR]PDLWH W\S\ QDXNL = GUXJLHM VWURQ\ WUXGQR RSU]Hü VL
SU]HNRQDQLX *H NRQFHSFMD QDXNL .DUWH]MXV]D ]DFKRZDáD ZLHOH HOHPHQWyZ
tUDG\F\MQ\FK SHU\SDWHW\FNLFK : GX*HM PLHU]H MHVW WR SR]RUQH ER NRQFHSFML WHM
towarzyszy zasadniczo inna idea i odmienne ukierunkowania. Owoce rewolucyjnej
P\ OL NDUWH]MD VNLHM ]QDOD]á\ VZRM NRQW\QXDFM X 7K +REEHVD, B. Pascala, B.
Spinozy MHGQDN*H Z FDáHM SHáQL XND]Dá\ VL GRSLHUR Z ILOR]RILF]QHM SRVWDFL X ,
Kanta 13 .
6SyU R UDFMRQDOQR ü HZROXFML QDXNL
1LH VSRVyE QLH ]JRG]Lü VL ] RSLQL 0 +HOOHUD 14 L* QRZR*\WQ ILOR]RIL QDXNL
FHFKXMH WHQGHQFMD GR SDWU]HQLD QD QL SRG FRUD] V]HUV]\P N WHP 3RF] ZV]\ RG ZLHNX
;,; D QD .ROH :LHGH VNLP VNR F]\ZV]\ – kolejne etapy metodologicznej refleksji
E\á\ Z\]QDF]DQH SRSU]H] IDNW\ QDXNRZH SUDZD SU]\URG\ WHRULH 0QLHM ZL FHM RG
SRáRZ\ QDV]HJR VWXOHFLD ILOR]RIRZLH QDXNL FRUD] F] FLHM ]DF] OL SRGGDZDü DQDOL]RP
PHWRGRORJLF]Q\P L ILOR]RILF]Q\P QDXN MDNR FDáR ü SRGHM FLH KROLVW\F]QH), zarówno
w jej obecnym stanie (SRGHM FLH V\QFKURQLF]QH), jak i rozwoju historycznym
(podeM FLH GLDFKURQLF]QH).
2GZUyFHQLH VL RG FDáNRZLFLH DKLVWRU\F]QHJR XSUDZLDQLD ILOR]RILL QDXNL Z
RNUHVLH SR]\W\ZL]PX ]RVWDáR VSRZRGRZDQH QLHZ WSOLZLH UHZROXFM NWyUD QLHFR
13
:á 7DWDUNLHZLF], dz. cyt..
14
M. Heller, dz. cyt.; A. Motycka, 5HODW\ZLVW\F]QD ZL]MD QDXNL :SURZDG]HQLH ILOR]RILF]Q\ VSyU R QDXN ,
:URFáDZ
38

Sy(QLHM ]DLVWQLDáD Z ZLDGRPR FL PHWRGRORJyZ %DGDQLD WDNLFK KLVWRU\NyZ QDXNL MDN
Koyré, Cohen czy Holton Z\ND]Dá\ *H U]HF]\ZLVWD QDXND Z VZRLP UR]ZRMX
G]LHMRZ\P E\áD F]\P RGPLHQQ\P RG QDXNL ÄUHNRQVWUXRZDQHM´ SU]H]
SR]\W\ZLVW\F]Q\FK PHWRGRORJyZ 2ND]DáR VL *H QDXNL QLJG\ QLH E\á\ RGLzolowane
RG ZSá\ZyZ ILOR]RILL D QDZHW WHRORJLL :Sá\Z\ WH RGG]LDá\ZDá\ QD VLHELH Z]DMHPQLH
L QDMF] FLHM E\á\ MHGQ\P ] QDMZD*QLHMV]\FK F]\QQLNyZ GHF\GXM F\FK R REOLF]X QDXNL
danej epoki.
%H]SR UHGQLP F]\QQLNLHP ]ZURWX NX KLVWRULL Z EDGDQLDFK G\VNXUV\ZQ\FK E\áD
NVL *ND 7KRPDVD .XKQD pt. Struktura rewolucji naukowych 15 . Prowokacyjne
VWZLHUG]HQLH DXWRUD *H ÄSUDZLGáRZR FL´ Z UR]ZRMX QDXNL V UDF]HM Z\QLNLHP
KLVWRU\F]Q\FK L VRFMRORJLF]Q\FK SU]\SDGNyZ DQL*HOL UH]XOWDWHP G]LDáDQLD MDNLHM
ÄZHZQ WU]QHM ORJLNL´ QDXNL VSRZRGRZDáR ]ZUyFHQLH XZDJL PHWRGRORJyZ QD
]DJDGQLHQLD KLVWRU\F]QH =DVDGQLF]\P HOHPHQWHP SROHPLN SRGM W\FK PL G]\ LQQ\PL
przez K. Poppera, I. Lakatosa, P. Feyerabenda, cz\ ZáD QLH 7K .XKQD VWDá VL SUREOHP
UDFMRQDOQR FL QDXNL 16 .
15 Th. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, Warszawa 1968.
16 3RVW S QDXNRZ\ FR QDMPQLHM RG F]DVyZ 2 ZLHFHQLD )UDQFXVNLHJR VWDá VL VORJDQHP X]QDZDQ\P QLHPDO
LQVW\QNWRZQLH SU]H] SUDZLH ZV]\VWNLFK : W\P GXFKX QD KLVWRUL QDXNL SDWU]\áD ]DUyZQR KLVWRULR]RILD MDN L
PHWRGRORJLD QDXN LQVSLURZDQD SU]H] Uy*QH RGPLDQ\ SR]\W\ZL]PX :HGáXJ WHJR SRJO GX PLDU SRVWSX
QDXNRZHJR MHVW OLF]ED Z\QLNyZ QDJURPDG]RQ\FK SU]H] QDXN 1DXND UR]ZLMD VL SU]H] GRVNRQDOHQLH VZRLFK
PHWRG L NXPXORZDQLH Z\QLNyZ 3RJO G WHQ MHVW RNUH ODQ\ PLDQHP kumulatywizmu 5HDNFM QD WDN LQWHUSUHWDFM
nauki jest antykumulatywizm, ktyU\ SU]\ELHUD Uy*QH IRUP\ RG DQDUFKLVW\F]QHM PHWRGRORJLL QDXND MHVW JU Z
NWyUHM VXNFHV MHVW PLHU]RQ\ QLH UH]XOWDWHP OHF] XPLHM WQ SURSDJDQG GR GURELD]JRZ\FK DQDOL] KLVWRU\F]Q\FK L
VRFMRORJLF]Q\FK ZHGáXJ NWyU\FK W]Z SRVW S QDXNRZ\ MHVW GHWHUPLQRZDQ\ SU]\SDGNRZ\PL RNROLF]QR FLDPL R
FKDUDNWHU]H SR]DPHU\WRU\F]Q\P 6SyU PL G]\ NXPXODW\ZL]PHP D DQW\NXPXODW\ZL]PHP VWDQRZL F] ü ZLHONLHM
G\VNXVML QD WHPDW UDFMRQDOQR FL HZROXFML QDXNL =D WH] NXPXODW\ZLVW\F]Q SU]HPDZLD W]Z zasada
korespondencji VIRUPXáowana przez Nielsa Bohra -HVW MHGQ ] QDMZD*QLHMV]\FK UHJXá KHXU\VW\F]Q\FK E G(
QLHNLHG\ MHG\Q Z SRV]XNLZDQLX QRZ\FK WHRULL 1RZD WHRULD PXVL SU]\QDMPQLHM ÄXV]DQRZDü´ RVL JQL FLD
SRSU]HGQLHM WHRULL %UDN SU]HM FLD JUDQLF]QHJR GR VWDUHM WHRULL R]QDF]DáE\ *H QRZD WHRULD QLH MHVW Z VWDQLH
Z\WáXPDF]\ü W\FK ]MDZLVN NWyUH VNXWHF]QLH Z\MD QLDáD SRSU]HGQLD WHRULD =JRGQLH ] ]DVDG NRUHVSRQGHQFML VWDUD
WHRULD QLH MHVW SU]HNUH ODQD SU]H] QRZ DOH MHVW SU]H] QL ÄZFKáDQLDQD´ Z WDNLP VWRSQLX Z jakim stara teoria
MHVW GREU]H X]DVDGQLRQD HPSLU\F]QLH : WHQ VSRVyE GRNRQXMH VL DNXPXODFMD Z\QLNyZ QDXNRZ\FK =DVDGD
NRUHVSRQGHQFML Z\]QDF]D NLHUXQHN SRVW SX 3RPLPR ZLHOX RJUDQLF]H ]DVDG\ NRUHVSRQGHQFML ]DVWU]H*H WDN
natury historycznej, jak i metodRORJLF]QHM NRQFHSFMD NXPXODW\ZLVW\F]QD ]GHF\GRZDQLH JyUXMH QDG NRQFHSFM
DQW\NXPXODW\ZLVW\F]Q 3URFHV UR]ZRMX ZLHG]\ QD SHZQR QLH MHVW OLQLRZ\P QDUDVWDQLHP VXNFHVyZ 1DOH *\ WH*
SDPL WDü *H – SRPLPR ZV]HONLFK QLHZVSyáPLHUQR FL L UHLQWHUSUHWDFML – LVWQLHM Z IL]\FH SU]\NáDG\ WHRULL SU]H]
ZLHNX ]DFKRZXM F\FK W VDP SRSUDZQLH VIRUPDOL]RZDQ L GREU]H X]DVDGQLRQ HPSLU\F]QLH SRVWDü QS ZLHOH
UR]ZL ]D DVWURQRPLL RSW\NL JHRPHWU\F]QHM L VWDW\NL VWDUR*\WQHM *UHFML GR G]LVLDM ]DFKRZXMH VZRMH ]QDF]HQLH Z
niemal niezmienionej postaci).
39

Ewolucja nauki
2.1. Thomasa Kuhna rewolucje naukowe
Paradygmaty
Thomasa Kuhna
Falsyfikacjonizm
Karla Poppera
Programy badawcze
Imre Lakatosa
Anarchizm metodologiczny
Paula Feyerabenda
Thomas Kuhn RSLHUDM F VL QD VZRLFK EDGDQLDFK ] KLVWRULL QDXNL D ]ZáDV]cza
QD REV]HUQ\P VWXGLXP UHZROXFML NRSHUQLNRZVNLHM Z DVWURQRPLL SU]HGVWDZLá SHZLHQ
V\QWHW\F]Q\ SRJO G QD KLVWRUL QDXNL -HJR ]GDQLHP UR]ZyM QDXNL RGE\ZDá VL Z
VSRVyE QLHFL Já\ RNUHV\ QDXNL QRUPDOQHM V SU]HG]LHODQH QDXNRZ\PL UHZROXFMDPL
QLV]F] F\PL NXPXODW\ZLVW\F]Q\ REUD] KLVWRULL QDXNL &Dá\ SURFHV RGE\ZDá VL ZHGáXJ
QDVW SXM FHJR VFKHPDWX
♦ okres nauki normalnej – U] G\ SHZQHJR SDUDG\JPDWX
♦ WZRU]HQLH VL V\WXDFML NU\]\VRZHM – QDUDVWDQLH DQRPDOLL ]DUyZQR ZHZQ WU]Q\FK
MDN L ]HZQ WU]Q\FK
♦ rewolucja: zmiana paradygmatu;
♦ ZHM FLH Z QRZ\ RNUHV QDXNL QRUPDOQHM – XWUZDODQLH VL QRZHJR SDUDG\JPDWX
Terminu nauka normalna Kuhn X*\ZD QD R]QDF]HQLH ÄEDGD Z\UDVWDM F\FK ]
MHGQHJR OXE V]HUHJX WDNLFK RVL JQL ü QDXNRZ\FK SU]HV]áR FL NWyUH GDQD VSRáHF]QR ü
40

uczonych aktualnie akceptuje i traktuje jako fundament swej dalszej praktyki” 17 . W
RNUHVLH QDXNL QRUPDOQHM XF]HQL SUDFXM Z UDPDFK SHZQHJR paradygmatu, tzn. w
UDPDFK SHZQ\FK XVWDORQ\FK SRJO GyZ PHWRG WUDG\FML EDGDZF]\FK LWS Ä7HUPLQ WHQ
(paradygmat) – pisze Kuhn – SR]RVWDMH Z FLVá\P ]ZL ]NX ] SRM FLHP QDXNL
LQVW\WXFMRQDOQHM QRUPDOQHM 3HZQH DNFHSWRZDQH Z]RU\ ZVSyáF]HVQHM SUDNW\NL
naukowej – Z]RU\ REHMPXM FH UyZQRF]H QLH SUDZD WHRULH ]DVWRVRZDQLH L
Z\SRVD*HQLH WHFKQLF]QH – twor] PRGHO ] NWyUHJR Z\áDQLD VL MDND V]F]HJyOQD
]ZDUWD WUDG\FMD EDGD QDXNRZ\FK´ 18 3DUDG\JPDW QLHNRQLHF]QLH PXVL REHMPRZDü FDá
QDXN QS SDUDG\JPDW PHFKDQLF\VW\F]Q\ Z ;,; Z PR*H RQ Ä]DSDQRZDü´ Z MHGQHM
WHRULL OXE Z MDNLHM ]DZ *RQHM G]LHG]LQLH EDGD QS Z G]LHG]LQLH EDGD QDG
HOHNWURPDJQHW\]PHP OXE JUDZLWDFM
8VWDOHQLH VL GDQHJR SDUDG\JPDWX ]GDQLHP .XKQD MHVW Z GX*HM PLHU]H
G]LHáHP F]\QQLNyZ SV\FKRORJLF]QR-VRFMRORJLF]Q\FK Ä:áD QLH VWXGLRZDQLH
paradygmatów (...) przygotowuje stXGHQWD GR SU]\V]áHJR XF]HVWQLFWZD Z SUDFDFK
MDNLHM QDXNRZHM ZVSyOQRW\ :REHF WHJR *H Z WHQ VSRVyE SU]\á F]D VL RQ GR
ÄV]NRá\´ WM GR JUXS\ NWyUD XF]\áD VL SRGVWDZ VZHM G\VF\SOLQ\ QD W\FK NRQNUHWQ\FK
PRGHODFK MHJR SU]\V]áD G]LDáDOQR ü U]DGNR NLHG\ GRprowadzi go do wniosków
zasadniczo sprzecznych z tym modelem w kwestiach podstawowych” 19 $ ZL F
WUZDáR ü SDUDG\JPDWX RSLHUD VL QLH W\OH QD ÄDUJXPHQWDFK PHU\WRU\F]Q\FK´ LOH UDF]HM
QD ÄQDFLVNDFK JUXSRZ\FK´ Ä8F]HQL NWyU\FK EDGDQLD RSDUWH V QD ZVSyOQ\FK
pDUDG\JPDWDFK SRGOHJDM Z VZHM SUDNW\FH QDXNRZHM W\P VDP\P UHJXáRP L
VWDQGDUGRP 7DNLH ZVSyáXF]HVWQLFWZR L Z\QLNDM FD ] QLHJR MHGQRP\ OQR ü V
QLH]E GQ\PL ZDUXQNDPL QDXNL LQVW\WXFMRQDOQHM QRUPDOQHM W]Q XNV]WDáWRZDQLD VL L
WUZDQLD RNUH ORQHM WUDG\FML Eadawczej” 20 1LF G]LZQHJR *H ÄUR]ZyM´ QDXNL Z MHM
RNUHVLH QRUPDOQ\P PD Z\UD(QLH NXPXODW\ZQ\ FKDUDNWHU
,G F GDOHM GR NROHMQHJR MX* HWDSX ]DXZD*DP\ – ]Z\NOH MX* Z RNUHVLH Z
NWyU\P GDQ\ SDUDG\JPDW ZL FL QDMZL NV]H WULXPI\ – ]DF]\QD QDUDVWDü V\WXDFMD
kryz\VRZD 3RMDZLDM VL DQRPDOLH NWyUH SROHJDM QD VSRVWU]H*HQLX Ä*H SU]\URGD
17 Th. Kuhn, dz. cyt., s. 26.
18 7DP*H V -27.
19 7DP*H
20 7DP*H
41

JZDáFL Z MDNLHM PLHU]H ZSURZDG]RQH SU]H] SDUDG\JPDW SU]HZLG\ZDQLD U] G] FH
QDXN LQVW\WXFMRQDOQ ´ 21 1DMRJyOQLHM U]HF] XMPXM F DQRPDOLH PRJ E\ü ]HZQ WU]QH L
ZHZQ WU]QH 3LHUZV]H GRW\F] QLH]JRGQR FL OXE QDZHW VSU]HF]QR FL SRPL G]\
WHRULDPL IXQNFMRQXM F\PL Z GDQ\P SDUDG\JPDFLH D QRZR Z\NRQDQ\PL
GR ZLDGF]HQLDPL GUXJLH – QLH]JRGQR FL OXE QDZHW VSU]HF]QR FL SRPL G]\ WHRULDPL
WHJR VDPHJR SDUDG\JPDWX = F]DVHP DQRPDOLH QDUDVWDM SURZDG] F GR V\WXDFML
kryzysowej.
*G\ SURFHV RVL JD MX* HWDS NU\W\F]Q\ QDVW SXMH UHZROXFMD QDXNRZD SROHJDM FD
QD Z\PLDQLH SDUDG\JPDWyZ Ä3U]HM FLH RG MHGQHJR SDUDG\JPDWX GR GUXJLHJR ]
NWyUHJR Z\áRQLü VL PR*H QRZD WUDG\FMD QDXNL LQVW\WXFMRQDOQHM QLH MHVW Eynajmniej
SURFHVHP NXPXODW\ZQ\P QLH QDVW SXMH WH* RQR Z Z\QLNX XV]F]HJyáRZLHQLD F]\ WH*
UR]V]HU]HQLD VWDUHJR SDUDG\JPDWX -HVW WR UDF]HM SU]HEXGRZD FDáHJR REV]DUX QD
QRZ\FK IXQGDPHQWDFK Z Z\QLNX F]HJR ]PLDQLH XOHJDM QLHNWyUH QDMEDUG]LHM
podstawowe uogóOQLHQLD WHRUHW\F]QH RUD] ZLHOH PHWRG L ]DVWRVRZD
paradygmatycznych” 22 : RNUHVLH SU]HM FLRZ\P GRFKRG]L GR NRQIURQWDFML GZX
SDUDG\JPDWyZ VWDUHJR NWyU\ XVW SXMH L QRZHJR NWyU\ VL URG]L =GDQLHP .XKQD nie
LVWQLHM RELHNW\ZQH UHJXá\ Z\ERUX PL G]\ SDUDG\JPDWDPL OHF] ZV]\VWNR VSURZDG]D
VL GR ZVSyá]DZRGQLFWZD JUXS XF]RQ\FK &]\QQLNL R FKDUDNWHU]H VRFMRORJLF]Q\P L
SV\FKRORJLF]Q\P RGJU\ZDM GHF\GXM F URO 6SUDZ ]Z\NOH UR]VWU]\JD SRMDZLHQLH
VL QRZHJR SRNROHQLD QDXNRZFyZ Z\FKRZDQHJR MX* Z QRwym paradygmacie.
= F]DVHP GRNRQXMH VL SURFHV SHWU\ILNDFML QRZHJR SDUDG\JPDWX L QDXND
ZFKRG]L Z VZyM NROHMQ\ RNUHV QRUPDOQ\ 0R*QD SRZLHG]LHü *H ZV]\VWNR ]DF]\QD VL
GR SRF] WNX QLHMDNR SR RNU JX 1D S\WDQLH R WHOHRORJLF]Q\ FHORZ\ FKDUDNWHU WDN
sformuáRZDQHJR VFKHPDWX UR]ZRMX QDXNL 7K .XKQ RGSRZLDGD QDVW SXM FR Ä3URFHV
UR]ZRMRZ\ RSLVDQ\ ]RVWDá Z WHM SUDF\ MDNR HZROXFMD RG SU\PLW\ZQ\FK SRF] WNyZ
MDNR SURFHV NWyUHJR NROHMQH VWDGLD RG]QDF]DM VL FRUD] VXEWHOQLHMV]\P L EDUG]LHM
szczegyáRZ\P SR]QDQLHP SU]\URG\ 1LF ] WHJR MHGQDN FR ]RVWDáR SRZLHG]LDQH QLH
ZVND]\ZDáR E\ PLDá WR E\ü SURFHV ]G *DM F\ NX F]HPX ´ 23 . Nauka jest zatem bardziej
:LHON *U QL* SR]QDZDQLHP 3UDZG\ R ZLHFLH
21 7DP*H V
22 7DP*H V
23 7DP*H V
42

2.2. Karla Poppera nauka w stanie permanentnej rewolucji
1LF G]LZQHJR L* NRQFHSFMD .XKQD Z\ZRáDáD RVWU SROHPLN .U\W\FH
SRGGDZDQR ]E\WQLH RSLHUDQLH VL QD KLVWRULL SU]HFHQLDQLH DUJXPHQWyZ
VRFMRORJLF]Q\FK L SV\FKRORJLF]Q\FK NRV]WHP QLHGRVWU]HJDQLD ÄZHZQ WU]QHM ORJLNL´
bDGD QDXNRZ\FK :LHOH DWDNyZ E\áR VNLHURZDQ\FK SU]HFLZNR QLH FLVáR FL
.XKQRZVNLFK DQDOL] 6]F]HJyOQLH GX*R XZDJL SR ZL FRQR SRM FLX SDUDG\JPDWX
:VND]\ZDQR *H .XKQ Z VZRMHM NVL *FH X*\ZD WHJR WHUPLQX D* Z Uy*Q\FK
]QDF]HQLDFK 2G SRF] WNX E\áR VSUDZ RF]\ZLVW *H NRQFHSFMD .XKQD JRG]LáD SU]HGH
ZV]\VWNLP Z 3RSSHURZVN WHRUL QDXNL 'OD .XKQD QLH LVWQLHM RELHNW\ZQH NU\WHULD
wyboru teorii naukowych, a falsyfikacjonizm ]RVWDá Z QLHM ]GHJUDGRZDQ\ GR UROL
epL]RG\F]QHJR NU\WHULXP VWRVRZDQHJR Z ZDOFH PL G]\ SDUDG\JPDWDPL =GDQLHP
Kuhna XF]HQL ]DMPXM VL EURQLHQLHP VZRLFK NRQFHSFML ]D ZV]HON FHQ D QLH
Z\VWDZLDQLHP LFK QD QLHEH]SLHF]H VWZR REDOHQLD ]D SRPRF ZV]HONLHJR URG]DMX
empirycznych testów.
:REHF SRZ\*V]HJR .DUO 3RSSHU SRF]Xá VL ]PXV]RQ\ GR ]DEUDQLD JáRVX Z
G\VNXVML =JRG]Lá VL ] WZLHUG]HQLHP *H ZH ZVSyáF]HVQHM QDXFH U]HF]\ZL FLH GDMH VL
]DREVHUZRZDü ZLHOH FHFK RSLVDQ\FK Z Strukturze rewolucji naukowych DOH V RQH
UDF]HM V\PSWRPDPL GHJHQHUDFML QDXNL QL* SU]HMDZDPL MHM ÄVWDQX QRUPDOQHJR´
Ä=JDG]DP VL – SLVDá 3RSSHU – WHJR URG]DMX SRVWDZD Z\VW SXMH Z QDXFH PRJ
MHG\QLH SRZLHG]LHü *H PR*OLZR ü DE\ VWDáD VL RQD QRUPDOQD XZD*DP ]D ZLHONLH
nLHEH]SLHF]H VWZR -HVW WR QLHEH]SLHF]H VWZR GOD QDXNL L GOD FDáHM QDV]HM
F\ZLOL]DFML 2WR GODF]HJR XZD*DP SRGNUH OHQLH SU]H] .XKQD istnienia takiej nauki za
V]F]HJyOQLH ZD*QH 0\ O MHGQDN *H .XKQ P\OL VL JG\ VXJHUXMH *H WR FR QD]\ZD
QDXN QRUPDOQ MHVW U]HF]\ZL FLH QRUPDOQH´ 24 .
1DZL ]XM F GR NRQFHSFML .XKQRZVNLHM WHRUL QDXNL 3RSSHUD SU]\M áR VL
RNUH ODü PLDQHP koncepcji nauki w stanie permanentnej rewolucji. Popper – jeszcze
SU]HG SRMDZLHQLHP VL NVL *NL .XKQD – SRGNUH ODá *H IXQNFMRQRZDQLH Z QDXFH ]DVDG\
24
K. R. Popper, Normal Science and Its Dangers, w: Criticism and Growth of Knowledge, ed.: I. Lakatos, A.
Musgrave, Cambridge 1970, s. 51-58.
43

IDOV\ILNDFML VWDZLD ND*G WHRUL QDXNRZ Z VWDQ FL JáHJR ]DJUR*HQLD 7HRULH SURZDG]
ZL F SRPL G]\ VRE XVWDZLF]Q ZDON R SU]HWUZDQLH QD Z]yU ZDONL R Eyt w
'DUZLQRZVNLHM WHRULL HZROXFML DOH Z ZDOFH WHM GHF\GXM F URO RGJU\ZDM DUJXPHQW\
empiryczne i teoretyczne, a nie socjologiczne i psychologiczne. Karl Popper w
SLHUZV]HM ID]LH VZRMHM WZyUF]R FL QS Logika odkrycia naukowego) stosoZDá ]DVDG
IDOV\ILNDFML GR SRMHG\QF]\FK WHRULL ]D Z Sy(QLHMV]\FK SUDFDFK QS Z Conjectures
and Refutations RGQRVLá M UDF]HM GR FL JyZ WHRULL : WHM RVWDWQLHM ZHUVML ]DVDGD
IDOV\ILNDFML SU]\EUDáD SRVWDü QLH W\OH REDODQLD WHRULL SU]H] GR ZLDGF]HQLH LOH raczej
]DVW SRZDQLD MHGQHM WHRULL SU]H] GUXJ SU]\ ZVSyáXG]LDOH GR ZLDGF]HQLD -HJR
]GDQLHP Z\QLNL GR ZLDGF]H QLH Z\MD QLRQH SU]H] SRSU]HGQL WHRUL Z\MD QLD WHRULD
QDVW SQD 7HQ Z WHN UR]ZD*D SRGM á Z VSRVyE WZyUF]\ ,PUH /DNDWRV
2.3. Imre Lakatosa koncepcja programów badawczych
Dla I. Lakatosa SRGVWDZRZ MHGQRVWN PHWRGRORJLF]Q QLH MHVW SRMHG\QF]D
teoria, lecz tzw. program badawczy – SHZLHQ FL J QDVW SXM F\FK SR VRELH WHRULL
,VWRWQ URO Z SURJUDPLH EDGDZF]\P RGJU\ZDM G\UHNW\Z\ RGSRZLDGDM FH ]D
PHWRGRORJLF]Q MHGQR ü SURJUDPX .D*G\ QDXNRZ\ SURJUDP EDGDZF]\ VNáDGD VL ]H
VWDáHJR WU]RQX (hard core), heurystyk i pasa ochronnego (protective belt 6WDá\ WU]RQ
RG]QDF]D VL WUZDáR FL L SR]RVWDMH EH] ]PLDQ Z WUDNFLH FDáHJR RNUHVX IXQNFMRQRZDQLD
SURJUDPX EDGDZF]HJR : MHJR VNáDG ZFKRG] ]DáR*HQLD L ]ELyU WZLHUG]H QLH
SRGGDZDQ\FK NU\W\FH ZHZQ WU] SURJUDPX :D*Q\P HOHPHQWHP SURJUDPX V
heurystyki – ZVND]DQLD L VXJHVWLH GRW\F] FH PHWRG L WHFKQLN EDGDZczych. Z kolei
hipotezy pomocnicze WZRU] W]Z pas ochronny = FKZLO JG\ ZHZQ WU] SURJUDPX
EDGDZF]HJR SRMDZL VL DQRPDOLH ]DU]XW\ ]RVWDM VNLHURZDQH QLH SRG DGUHVHP WU]RQX
lecz pod adresem hipotez pomocniczych.
&L J WHRULL PDM F\FK WHQ VDP VWDá\ WU]RQ Z NWyU\P ND*GD QDVW SQD WHRULD
SU]HZLGXMH QRZH IDNW\ QLH Z\QLNDM FH ] SRSU]HGQLHM WHRULL /DNDWRV nazywa FL JLHP
WHRUHW\F]QLH SRVW SRZ\P ]D FLJ QLH VSHáQLDM F\ W\FK ZDUXQNyZ – FL JLHP
GHJHQHUXM F\P VL : XM FLX /DNDWRVD ]DVDGD IDOV\ILNDFML Z\JO GD LQDF]HM DQL*HOL Z
RU\JLQDOQ\P XM FLX 3RSSHUD. Lakatos XZD*D *H WHRULD 7 IDOV\ILNXMH WHRUL 7 MH*HOL
44

♦ teoria T2 przewiduje takie fakty empiryczne, których nie przewiduje teoria T1 (T2
PD ZL NV] ]DZDUWR ü HPSLU\F]Q
♦ WHRULD 7 Z\MD QLD ZV]\VWNLH IDNW\ GR ZLDGF]DOQH Z\MD QLDQH SU]H] WHRUL 7 7
]DZLHUD QLHVIDOV\ILNRZDQ F] ü WHRULL 7
♦ SU]\QDMPQLHM QLHNWyUH ] QRZ\FK SU]HZLG\ZD WHRULL 7 ]RVWDá\ GR ZLDGF]DOQLH
potwierdzone. A ]DWHP QLH PD IDOV\ILNDFML EH] QRZHM WHRULL NWyUD PRJáDE\ ]DVW SLü
VWDU WHRUL 2ELH WHRULH PXV] QDOH*Hü GR FL JX HPSLU\F]QLH SRVW SRZHJR
Zdaniem I. Lakatosa G]LHMH QDXNL V KLVWRUL ZVSyá]DZRGQLFWZD SURJUDPyZ
badawczych. Jak zatem wyJO GD SU]HM FLH RG MHGQHJR SURJUDPX EDGDZF]HJR GR
drugiego? 3ROHJD RQR QD RGU]XFHQLX VWDáHJR WU]RQX GDQHJR SURJUDPX L XWZRU]HQLH
QRZHJR VWDáHJR WU]RQX ZRNyá NWyUHJR XNV]WDáWXMH VL VWRSQLRZR SDV RFKURQQ\ L QRZH
KHXU\VW\NL 2]QDN WDNLHM SU]HPLDQ\ MHVW VWRpniowa utrata „mocy heurystycznej” przez
VWDU\ SURJUDP 3U]HMDZLD VL WR Z ]ZL NV]DQLX KLSRWH] SRPRFQLF]\FK UDWXM F\FK
]DJUR*RQ\ VWDá\ WU]RQ L XWUDW PR*OLZR FL SU]HZLG\ZD QRZ\FK IDNWyZ HPSLU\F]Q\FK
-HGQ\P VáRZHP JG\ VWDU\ SURJUDP EDGDZF]\ GHJHQHUXMH VL MHJR PLHMVFH PR*H ]DM ü
QRZ\ 0XVL RQ Z\MD QLü ZV]\VWNLH VXNFHV\ VWDUHJR SURJUDPX DOH PXVL VL WDN*H
Z\OHJLW\PRZDü QRZ\PL VXNFHVDPL (OHPHQW ÄQRZR FL´ RGJU\ZD WX ZD*Q URO 3U]H]
MDNL F]DV PRJ IXQNFMRQRZDü UyZQROHJOH RED SURJUDP\ EDGDZF]H VWDU\ L nowy), a w
QLHNWyU\FK G]LDáDFK QDXNL Z RJyOH PRJ LVWQLHü UyZQROHJOH GZD OXE ZL FHM
SURJUDPyZ EDGDZF]\FK Uy*QH ÄV]NRá\´
/HNWXUD Uy*Q\FK RFHQ SURSR]\FML /DNDWRVD ]PXV]D GR UHIOHNVML L* NRQFHSFMD WD
VSRWNDáD VL QD RJyá ] GR ü *\F]OLZ\P SU]\M FLHP =DU]XFD VL MHM *H QLH SRGDMH RQD
Z\VWDUF]DM FR RELHNW\ZQ\FK NU\WHULyZ UDFMRQDOQHJR RGU]XFDQLD L DNFHSWRZDQLD
NROHMQ\FK SURJUDPyZ EDGDZF]\FK 3RGNUH OD VL UyZQLH* IDNW *H ZL]MD QDXNL
Lakatosa jest bardziej realistyczna nL* QDGPLHUQLH Z\LGHDOL]RZDQD ZL]MD 3RSSHUD, a
UyZQRF]H QLH PQLHM XZ\SXNODM FD SR]DUDFMRQDOQH F]\QQLNL UR]ZRMX QDXNL 3RJO G\
przedstawione przez Lakatosa QLHZ WSOLZLH FHFKXMH SHZQD NRPSURPLVRZR ü
SRPL G]\ NXPXODW\ZLVW\F]Q L DQW\NXPXODW\ZLVW\F]Q ZL]M QDXNL L – co
QDMZD*QLHMV]H – SURZDG] RQH GR GR ü GREUHM FKRü RG]QDF]DM FHM VL QLHXQLNQLRQ\PL
XSURV]F]HQLDPL UHNRQVWUXNFML U]HF]\ZLVWHM SUDNW\NL EDGDZF]HM XF]RQ\FK 7HQ Z WHN
UR]ZD*D PR*QD SRGVXPRZDü QDVW SXM F\P VWZLHrdzeniem M. Hellera Ä=QDQH V
45

VWXGLD ]H VWDUV]HM L QDMQRZV]HM KLVWRULL QDXNL Z\ND]XM FH L* Z ZLHOX NRQNUHWQ\FK
Z\SDGNDFK HZROXFMD QDXNRZ\FK WHRULL L NRQNXUHQFMD SRPL G]\ Uy*Q\PL V]NRáDPL
SU]HELHJDáD Z VSRVyE ]EOL*RQ\ GR RSLVDQHJR SU]H] Lakatosa” 25 .
2.4. Paula Feyerabenda anarchizm metodologiczny
']L NL VZRLP VNUDMQ\P SRJO GRP GX*\ UR]JáRV ]\VNDá 3 . )H\HUDEHQG *áRVLá
WH]\ R Uy*Q\P VWRSQLX HNVWUDZDJDQFML á F]QLH ] WZLHUG]HQLHP *H Z QDXFH LVWQLHMH
W\ONR MHGQD UHJXáD PHWRGRORJLF]QD D PLDQRZLFLH ÄZV]\VWNR XMG]LH´ anything goes),
WU]HED W\ONR XPLHü GDQH VWDQRZLVNR X]DVDGQLü 3URZDG]L WR EH]SR UHGQLR GR
postawienia tezy o anarchizmie metodologicznym :HGáXJ RSLQLL )H\erabenda uczeni
QLHZLHOH Uy*QL VL RG ]RUJDQL]RZDQ\FK JDQJyZ SODQXM F\FK UDEXQNRZH QDSDG\
WDN*H JDQJL G]LDáDM PHWRG\F]QLH 6SR UyG ZLHOX SURZRNDF\MQ\FK WZLHUG]H
JáRV]RQ\FK SU]H] )H\HUDEHQGD PR*QD Z\EUDü NRQVWUXNW\ZQ WH] ]ZDQ QLHNLHG\
modelem alternatyw *áRVL RQD *H SR*\WHF]Q URO Z QDXFH RGJU\ZDM WHRULH
alternatywne, tzn. odmienne od ogólnie przyjmowanych i w pewnym sensie
ÄQLHRUWRGRNV\MQH´ 7HRULH WDNLH V SR*\WHF]QH QDZHW ZyZF]DV JG\ QLH V dostatecznie
HPSLU\F]QLH SRWZLHUG]RQH &KURQL RQH QDXN RG ]DVWRMX L VNRVWQLHQLD D WDN*H
SURZRNXM GR WZRU]HQLD QRZ\FK LGHL
= G]LHMyZ P\ OL OXG]NLHM Kim jestem, ja – F]áRZLHN"
'RW\FKF]DVRZH DQDOL]\ SR]ZDODM QD VIRUPXáRZDQLH WH]\ ZHGáXJ NWyUHM Qauka
MDNR ]GDU]HQLH MHVW SU]HGH ZV]\VWNLP SURFHVHP G]LHMRZ\P L QLHMHGQR]QDF]Q\P 6W G
WH* QLH GD VL Z SHáQL ]UR]XPLHü VHQVX G]LVLHMV]\FK RVL JQL ü QDXNRZ\FK EH]
]QDMRPR FL WHJR FR MH SRSU]HG]LáR &KRü Z FL JX ZLHNyZ QDXND ]PLHQLDáD VL
istotnie, to zachoZDáD LGHQW\F]QR ü JHQHW\F]Q F]\OL FLVá ZL ( PL G]\ MHM NROHMQ\PL
stanami, oraz LGHQW\F]QR ü IXQNFMRQDOQ F]\OL VWDáR ü ]DVDGQLF]HM UROL MDN QDXND
SHáQLáD Z FDáHM NXOWXU]H 1DGWR SR]RVWDMH QLH]PLHQQ\ Z QDXFH QDMJá EV]\ VHQV
25 M. Heller, dz. cyt., s. 63.
46

SRGVWDZRZ\FK S\WD NWyUH RUJDQL]XM FDá\ Z\VLáHN SR]QDZF]\ 3U]H OHG]HQLH
G]LHMyZ QDXNL RND]XMH VL SU]HWR QLHRG]RZQH QLH W\ONR GOD EDGDF]D G]LHMyZ NXOWXU\
OHF] WDN*H GOD ND*GHJR NWR FKFH XSUDZLDü QDXN Z VSRVyE ]UHIOHNWRZDQ\ WXG]LH*
ZROQ\ RG GDZQ\FK Eá GyZ L SRP\áHN 'ODWHJR QLe profesor na emeryturze dopiero ma
]DMPRZDü VL KLVWRUL VZHM G\VF\SOLQ\ DOH ND*G\ ]DF]\QDM F\ NDULHU QDXNRZ ZLQLHQ
SR]QDZDü ORJLF]Q L KXPDQLVW\F]Q WHRUL QDXNL :\UD]HP WDNLFK SRV]XNLZD QLHFK
E G]LH SUyED XG]LHOHQLD RGSRZLHG]L QD MHGQR ] ]DVDGQLF]\FK S\WD DQWURSRORJLF]Q\FK
GOD SU]\NáDGX Kim jestem - MD F]áRZLHN" 3U]HGVWDZLRQH SRQL*HM DQDOL]\ L
VIRUPXáRZDQH ZQLRVNL PDM ]D ]DGDQLH ZVND]Dü &]\WHOQLNRZL MDN GDOHNR SR]QDQLH
naukowo-G\VNXUV\ZQH MHVW XZLNáDQH Z SU]\MPRZDQ SU]H] ÄEDGDF]D´ PHWRGRORJL ,
PHWRG F]\ WH* DNVMRORJL -HGQD U]HF]\ZLVWR ü ]DOH*\ RG GUXJLHM L M ZDUXQNXMH
.D*GH ERZLHP EXGRZDQLH WHRULL QD MDNLHM RSFML ILOR]RILF]QHM SRFL JD ]D VRE GDOHNR
LG FH NRQVHNZHQFMH
, WDN DQDOL]XM F DQWURSRORJL QD SU]HVWU]HQL G]LHMyZ P\ OL OXG]NLHM PR*QD
Z\REUD]Lü VRELH – Z RJURPQ\P J V]F]X WHRULL L SRJO GyZ QD WHPDW F]áRZLHND – trzy
zasadnicze koncepFMH DQWURSRORJLF]QH F]\ WH* WU]\ HZHQWXDOQR FL UHODFML PDWHULD –
duch:
• 0DWHULDOLVW\F]Q NWyUD Z OXG]NLHM LVWRFLH XSDWUXMH W\ONR NDZDáHN PDWHULL
zwieU] ZSLVDQH MHG\QLH Z F]DVRSU]HVWU]H 7\P VDP\P ]DP\ND VL
F]áRZLHND Z NU JX PDWHULL L GRF]HVQR FL D MHJR *\FLH SR]EDZLD VL
ostatecznego i ponadczasowego sensu 26 .
• ,GHDOLVW\F]Q NWyUD LGHQW\ILNXMH E\W OXG]NL ] ÄGXFKHP GRVNRQaá\P´
&]áRZLHN WR QLHV]F] OLZ\ DQLRá XZLNáDQ\ Z PDWHULDOQH FLDáR NWyUH
SU]HV]NDG]D L ]QLHZDOD ] NWyUHJR FKFLDáE\ VL Zy]ZROLü OHF] XZROQLü VL
QLH PR*H
• 5HDOLVW\F]Q NWyUD F]áRZLHND SRVWU]HJD L LQWHUSUHWXMH MDNR MHGQR ü FLHOHVQR-
GXFKRZ : WHQ VSRVyE KDUPRQL]XMH RQD L á F]\ GZLH pierwsze.
2F]\ZL FLH WR ZLHONLH XSURV]F]HQLH L VNUyW DOH Z\GDMH VL E\ü Z\VWDUF]DM F\ L
Z PLDU V\VWHPDW\]XM F\ QDV]H UR]ZD*DQLD Z ]DNUHVLH PHWRGRORJLL
26 7DNLH VIRUPXáRZDQLH QDOH*\ UR]XPLHü Z W\P VHQVLH *H F]áRZLHN – FKRü SU]HZ\*V]D Z FL JX VZHJR *\FLD
]ZLHU] ta (kultura, nauka, poznanie itp.) – to Z FKZLOL PLHUFL jest im równy.
47

3.1. Zachodnie koncepcje bytu ludzkiego
: NXOWXU]H =DFKRGX IXQNFMRQXM JHQHUDOQLH GZD XM FLD E\WX OXdzkiego 27 . Jedno
MHVW ]ZL ]DQH ] SRJO GDPL 3ODWRQD ZHGáXJ NWyUHJR F]áRZLHN WR GXV]D SRVáXJXM FD VL
FLDáHP 28 , D GUXJLH ] ILOR]RIL $U\VWRWHOHVD 29 , dla którego z kolei F]áRZLHN MHVW MHGQR FL
SRZL ]DQ\FK E\WRZR GZyFK F]\QQLNów – PDWHULDOQHJR FLDáD L QLHPDWHULDOQHM GXV]\
Dla Platona VSRVWU]H*HQLD ]PyVáRZH V DWU\EXWHP GXV]\ DOH VWDQRZL WDN*H ZáDVQR ü
FLDáD 'ODWHJR WH* WU]HED SU]\M ü *H GXV]D MHVW ]MHGQRF]RQD ] FLDáHP MDNR MHM
poruszyciel. Arystoteles ]D XMPRZDá F]áRZLHND MDNR E\W ]áR*RQ\ ] PDWHULL L IRUP\
:áD QLH IRUPD VWDQRZL GOD QLHJR GXV] JG\* MHVW DNWHP FLDáD NWyUH SRVLDGD *\FLH Z
PR*QR FL 1DWRPLDVW PDWHULD MHGQRVWNXMH IRUP PDWHULD LOR FLRZR RNUH ORQD -
materia quantitate signata &R ZL FHM F]áRZLHN MHVW E\WHP UR]XPQ\P 0R*QD ]DWHP
SRVWDZLü WH] 1LH MHVW VL F]áRZLHNLHP W\ONR GODWHJR *H MHVW VL ]DOLF]RQ\P GR ZLDWD
]ZLHU] W DOH GODWHJR *H SRVLDGD VL DWU\EXW UR]XPQR FL 6W G WH* QLH ND*GH ]ZLHU]
MHVW F]áRZLHNLHP FKRü ND*G\ F]áRZLHN MHVW ]ZLHU] FLHP 7DN ZL F SU]\PLRW
rozumQR FL GHF\GXMH R E\FLX F]áRZLHNLHP
3RZ\*V]H ILOR]RILH DQWURSRORJLF]QH E\á\ PRG\ILNRZDQH GR ZLHNX ;9,, E G(
WR Z VWURQ GXFKRZR-SV\FKLF]Q E G( WH* OL W\ONR SU]\URGQLF] 1D SU]\NáDG VWRLF\ L
epikureMF]\F\ GHILQLFM F]áRZLHND ]DSURSRQRZDQ SU]H] $U\VWRWHOHVD, interpretowali
w ramach materializmu Demokryta 3y(QLHM ]D G]L NL Z $XJXVW\QRZL GRPLQRZDáD
koncepcja Platona - PyZL VL *H D* GR ;,,, ZLHNX 3XQNWHP Z\M FLD SURSR]\FML Z
Augustyna 30 E\áR VSRVWU]H*HQLH L* F]áRZLHN UHDOL]XMH VL SRSU]H] VZRMH DNW\ D WDN*H
SRSU]H] SR]QDQLH L WZyUF]R ü D QLH SRSU]H] DEVWUDNF\MQR-statyczne arystotelesowskie
27 Zob. K. Kloskowski, %LRHW\F]QH DVSHNW\ LQ*\QLHULL JHQHW\F]QHM, Warszawa 1995, s. 65- = SUREOHPDW\N
ILOR]RILL F]áRZLHND F]\WHOQLN PR*H VL ]DSR]QDü Z RVWDWQio wydanych pracach, m.in.: I. Dec, Transcendencja
E\WX OXG]NLHJR Z XM FLX WZyUFyZ 6]NRá\ /XEHOVNLHM :URFáDZ ' 'HPEL VND-Siury, &]áRZLHN RGNU\ZD
F]áRZLHND, Warszawa 1991; J. Guiton, Sens czasu ludzkiego WáXP ] IUDQF : 6XNLHQQLFND, Warszawa 1993; S.
Kowalczyk, .LP MHVW F]áRZLHN" '\OHPDW\ DQWURSRORJLL :URFáDZ 6 .RZDOF]\N, =DU\V ILOR]RILL F]áRZLHND,
Sandomierz 1990; H 3LOX , &]áRZLHN Z SRVRERURZ\P QHRWRPizmie polskim :URFáDZ &]áRZLHN L
VSRáHF]H VWZR Z UHIOHNVML ILOR]RILF]QHM, red. G. Kotlarski L 3 .R]áRZVNL 3R]QD &]áRZLHN - drogi
SRV]XNLZD 6Wudia z antropologii i etyki, red. M. Filipiak, M. Szulakiewicz, Rzeszów 1993; I. Dec,
7UDQVFHQGHQFMD F]áRZLHND Z SU]\URG]LH :URFáDZ $ 6LHPLDQRZVNL, :LHONR ü L Q G]D F]áRZLHND
5R]ZD*DQLD R 3DVFDOX :URFáDZ 0 6]\V]NRZVND, Stwarzanie siebie, Warszawa 1994; J. Legowicz,
&]áowiek istota ludzka, Warszawa 1994.
28 Platon, Fedon WáXP : :LWZLcki, Warszawa 1984, 66B-67A.
29 Arystoteles, ']LHáD ZV]\VWNLH 2 GXV]\ W WáXP 3 6LZHN, Warszawa 1992, 112a-114a.
30 Z $XJXVW\Q, O wolnej woli WáXP ] áDF $ 7URPEDOD, [w]: Dialogi filozoficzne, Warszawa 1953, s. 77-235.
48

ZLG]HQLH ZLDWD 6W G EDUG]R EOLVNR MX* GR SRJO GX *H F]áRZLHN MHVW ]GROQ\ GR
samowiedzy i autorefleksji. 7DNLH SU]HNRQDQLD GRSURZDG]Lá\ Z $XJXVW\QD do
ZQLRVNX L* F]áRZLHN WR E\W ]áR*RQ\ L ] FLDáD L ] GXV]\ DQL VDPD GXV]D DQL VDPR FLDáR
QLH V F]áRZLHNLHP – koncepcja compositum humanum 0yZL F MHGQDN R MHGQR FL
FLDáD L GXV]\ 31 QDOH*\ SRGNUH OLü WHQ PRPHQW OXG]NLHM HJ]\VWHQFML L* dusza kieruje
FLDáHP 32 .
7UXGQR VL QLH ]JRG]Lü ] RSLQL 0 .U SFD *H ÄZ NXOWXU]H FKU]H FLMD VNLHM ]D
metoG Z $XJXVW\QD SRV]OL FL NWyU\FK VSHFMDOQLH LQWHUHVRZDáR *\FLH ZHZQ WU]QH
F]áRZLHND [...] MHJR ZHZQ WU]Q\ VWRVXQHN GR %RJD 6W G PLVW\F\ UHGQLRZLHF]D L
UHQHVDQVX EDUG]LHM WNZL Z NU JX P\ OL Z $XJustyna QL* Arystotelesa [...]. A po
XNRQVW\WXRZDQLX VL ILOR]RILL SRGPLRWX 'escartesa DQDOL]D GDQ\FK ZLDGRPR FL
SRF] áD Z\UD(QLH EUDü JyU QDG RELHNW\ZLVW\F]Q PHWRG $U\VWRWHOHVD. SpowodowaáR
WR ] MHGQHM VWURQ\ ZLHOH QLHSRUR]XPLH L Z\UD(Q\FK Eá GyZ MDN FKRFLD*E\ X VDPHJR
Descartesa, Hume’a, Kanta, Hegla HJ]\VWHQFMDOLVWyZ DOH ] GUXJLHM VWURQ\ VWDáR VL
RND]M GR EDUG]LHM ZLH*HJR VSRMU]HQLD QD F]áRZLHND L GRVWU]H*HQLD MHJR Z\M WNRZR FL
Z FDáHM QDWXU]H MDN R W\P SLVDá % 3DVFDO 33 , J. Newman, M. Heidegger, M. Scheler” 34 .
W wieku ;, SUyE á F]HQLD PHWDIL]\NL $U\VWRWHOHVD ] QHRSODWRQL]PHP SRGM á
Awicenna &]áRZLHND VFKaUDNWHU\]RZDá MDNR LVWRW VSRáHF]Q NXOWXURWZyUF]
NRU]\VWDM F ] DUW\NuáRZDQHJR M ]\ND L Uy*QL F VL RG ]ZLHU] W Z SU]H*\ZDQLu
PRUDOQR FL WM X]QDZDQLX L GR ZLDGF]DQLX WHJR FR JRG]LZH L QLHJRG]LZH 35 . Dla niego
F]áRZLHN MHVW UyZQLH* LVWRW SU]HZLGXM F VZRM SU]yV]áR ü
3U]\JO GDM F VL KLVWRULL P\ OL DQWURSRORJLF]QHM QLH VSRVyE SU]HM ü RERM WQ\P
NURNLHP RERN ILOR]RILL Z 7RPasza ] $NZLQX 1DZL ]XM F Z HSRFH UHGQLRZLHF]D GR
propozycji Arystotelesa QDGDá WHRULL F]áRZLHND QRZ\ Z\PLDU SRSU]H] UR]ZLMDQLH
NRQFHSFML GXV]\ MDNR IRUP\ OXG]NLHJR FLDáD : NRQVHNZHQFML XM FLH $NZLQDW\
31 7HQ*H De Trinitate VII, 4, 7, 829.
32 7HQ*H De quantitate animae XII, 22, PL 32, 1048.
33 B. Pascal, 0\ OL Z XNáDG]LH -DFTXHVD &KHYDOLHUD WáXm. T. Boy-)HOH VNL, WarszaZD V Ä&]áRZLHN
MHVW GOD VLHELH VDPHJR QDMEDUG]LHM ]DG]LZLDM F\P SU]HGPLRWHP Z QDWXU]H QLH PR*H ERZLHP SRM ü FR WR MHVW
FLDáR D MHV]F]H PQLHM FR WR GXFK QDMPQLHM ]D Z MDNL VSRVyE FLDáR PR*H E\ü VSRMRQH ] GXFKHP 7R MHVW GOD
V]F]\W WUXGQR FL D ZV]HOaNR WR MHJR ZáDVQD LVWRWD´
34 0 $ .U SLHF, &]áRZLHN - suwerenny byt osobowy - Z XM FLX .DUROD :RMW\á\, [w]: : QXUFLH ]DJDGQLH
posoborowych, red. B. Bejze, t.12: %\ü F]áRZLHNLHP L FKU]H FLMDQLQHP, Warszawa 1980, s. 27.
35 Por. G. Verbeke, Le’De anima D’Avicenne, une conception spiritualiste de l’homme, in: Avicenna Latinus,
Liber de Anima V 1, Louvain-Leiden 1968, s. 70-76.
49

(przeFLZVWDZQH SODWR VNLHPX SRGNUH OD ZVSyá]DOH*QR ü SURFHVyZ SV\FKLF]Q\FK L
PDWHULDOQ\FK Z OXG]NLHM QDWXU]H &R ZL FHM Z 7RPDV] RGU]XFD WDN*H XM FLD
materialistyczne (np. Demokryta). &]áRZLHN QLH MHVW MDNLP ]OHSNLHP F]\ PLHV]DQLQ
PDWHULDOQHJR FLDáD L QLHPDWHULDOQHM GXV]\ OHF] orgaQLF]Q FDáR FL SV\FKRIL]\F]Q 36 .
'RW\FKF]DVRZ\ SU]HJO G VWDQRZLVN ILOR]RILF]Q\FK GR ü MDVQR XND]XMH *H
QLHNWyU]\ VZRMH NRQFHSFMH á F]\OL ] $U\VWRWHOHVHP LQQL ]D ] 3ODWRQHP *G\ Z ;9
wieku do Arystotelesa QDZL ]\ZDá QS .DMHWDQ WR ZLHONL XP\Vá QRZR*\WQR FL –
Kartezjusz ), zafascynowany plaWRQL]PHP ]DSRF] WNRZDá RJURPQ\ QXUW W]Z ILlozofii
podmiotu, gdzie F]áRZLHN VWDQRZL FHQWUXP ZV]\VWNLHJR 7D ZáD QLH WHRULD E\áD Sy(QLHM
UR]ZLMDQD PL G]\ LQQ\PL SU]H] % 6SLQR] , N. Malebranche’a czy G. W. Leibniza. W
tym miejscu warto SRGNUH OLü *H SRG ZSá\ZHP .DUWH]MXV]D ]QRZX ]DF] á\
GRPLQRZDü Z UHIOHNVML QDG F]áRZLHNLHP SURSR]\FMH 3ODWRQD 6W G WH* PRJáR SRZVWDü
SU]HNRQDQLH 0 $ .U SFD 37
*H .DUWH]MXV] MHVW SRVWDFL JUDQLF]Q SRPLG]\
VWDUR*\WQR- UHGQLRZLHF]Q\P D QRZR*\WQR-ZVSyáF]HVQ\P XMPowaniem problematyki
DQWURSRORJLF]QHM 3LHUZRWQ\P ]DáR*HQLHP QLH MHVW MX* F]áRZLHN PDM F\ RNUH ORQH
PLHMVFH Z FDáR FLRZ\P REUD]LH ZLDWD DOH OXG]ND P\ O – MDVQD L Z\UD(QD FRJLWR HUJR
sum – P\ O ZL F MHVWHP ,GHD WD VWDáD VL LQVWDQFM UR]VWU]\JDM F WUDIQR ü UHIOHNVML
QDG F]áRZLHNLHP WDN*H Z UDFMRQDOL]PLH SRNDUWH]MD VNLP ,QQ\PL VáRZ\ FKRG]L WX R
ILOR]RIL SRGPLRWX OXG]NLHJR UHDOL]XM F VRIistyczny postulat Protagorasa ZHGáXJ
którego F]áRZLHN MHVW PLDU ZV]\Vtkich rzeczy (pánton chremáton métron ántropos –
παντον ηρεματον μετρον αντροποσ).
Przypomnijmy – ZHGáXJ .DUWH]MXV]D – F]áRZLHN VNáDGD VL ] UR]FL JáHJR FLDáD L
QLHPDWHULDOQHM GXV]\ 6IRUPXáRZDQLH WDNLH SRGZD*D RF]\ZL FLH SRJO G L* GXV]D L
FLDáR PDM EH]SR UHGQL L Z]DMHPQ\ ZSá\Z QD VLHELH : XM FLX .Drtezjusza VXEVWDQFM
GXFKRZ GXV] FHFKXMH LQWHOHNW RUD] G]LDáDQLH ZROL FR Z NRQVHNZHQFML SR]ZDOD
Z\FL JQ ü ZQLRVHN L* LVWRW F]áRZLHF]H VWZD MHVW P\ OHQLH - cogito ergo sum 38 .
36 Tomasz z Akwinu, Compendium theologiae, [w]: ']LHáD Z\EUDQH WáXP - 6DOLM 3R]QD ,
37 0 $ .U SLHF, Ja - F]áRZLHN =DU\V DQWURSRORJLL ILOR]RILF]QHM, Lublin 1979, s. 30-31.
38 R. Descartes, Medytacje o Filozofii Pierwszej WáXP 0 L . $MGXNLHZLF]RZLH, med. VI, 78, Warszawa 1958:
Ä1D SRGVWDZLH WHJR L* LVWQLHM L *H QD UD]LH QLF]HJR ]JRáD QLH VSRVWU]egam, FR E\ QDOH*DáR GR PRMHM QDWXU\ F]\
LVWRW\ RSUyF] WHJR MHGQHJR W\ONR *H MHVWHP U]HF] P\ O F VáXV]QLH GRFKRG] GR ZQLRVNX L* PRMD LVWRWD SROHJD
QD W\P MHG\QLH *H MHVWHP U]HF] P\ O F , FKRFLD* PR*H D UDF]HM QD SHZQR MDN WR Sy(QLHM SRZLHP SRVLDGDP
FLDáR NWyUH ]H PQ MHVW EDUG]R FL OH ]á F]oQH QLHPQLHM MHGQDN MHVW U]HF] SHZQ *H ]DLVWH MD MHVWHP F]\P
Uy*Q\P RG PHJR FLDáD L EH] QLHJR PRJ LVWQLHü - SRQLHZD* ] MHGQHM VWURQ\ SRVLDGDP MDVQ L Z\UD(Q LGH VLHELH
50

=XSHáQLH LQDF]HM WHQ PRPHQW OXG]NLHJR LVWQLHQLD SRVWU]HJD ZVSRPQLDQ\ MX* %
Pascal GOD NWyUHJR F]áRZLHN ÄWR QDMZ WOHMV]D WU]FLQD Z SU]\URG]LH DOH WU]FLQD
«P\ O FD»” 39 7D WU]FLQD ÄQLH Z SU]HVWU]HQL SRZLQQD V]XNDü VZHM JRGQR FL DOH Z
SRU] GNX ZáDVQHM P\ OL 1LH EG PLDá ZL FHM SRVLDGDM F ]LHPL SU]HVWU]HQL
ZV]HFK ZLDW RJDUQLD PQLH L SRFKáDQLD MDN SXQNW P\ O MD JR RJDUQLDP´ 40 . Pascal E\á
SU]HNRQDQ\ *H OXG]ND P\ O MHVW RJUaQLF]RQD , WR GRSURZDG]LáR JR GR Z\Uy*QLHQLD
tzw. SRU] GNX VHUFD i SRU] dku rozumu ] NWyU\FK ND*G\ MHVW FKDUDNWHU\VW\F]Q\ VDP Z
sobie.
1LH]Z\NOH ZD*Q URO Z P\OL DQWURSRORJLF]QHM RGHJUDá , .DQW. W jego
ILOR]RILL LVWRW QDWXU\ OXG]NLHM WZRU]\ RVRERZR ü ']L NL VZHM ZDUWR FL PRUDOQHM
NWyUHM Z\UD]HP MHVW SRZL ]DQLH ] VRE GREUD L ]áD SR]ZDOD F]áRZLHNRZL SU]HNURF]\ü
RWDF]DM F U]HF]yZLVWR ü RUD] VHQVRZQLH XPRW\ZRZDü MHJR G]LDáDQLH 41 . Ta moralna
RVRERZR ü FHFKXMH VL ZROQR FL DXWRQRPL G]LDáDQLD L PR*OLZR FL
saPRGRVNRQDOHQLD VL 'R G]L ]QDQD MHVW MDN*H SL NQD L WUDIQD PDNV\PD .DQWD: Niebo
JZLD(G]LVWH QDGH PQ L SUDZR PRUDOQH ZH mnie.
-HGQDN Z ]XSHáQLH LQQ\P NRQWHN FLH NRQFHSFM F]áRZLHND UR]ZD*D * : )
Hegel :\NRU]\VWXM F XM FLD UDFMRQDOLVW\F]QR-GLDOHNW\F]QH ]D SUD(UyGáR
U]HF]\ZLVWR FL X]QDMH Logos 7R ZáD QLH Logos MHVW UR]XPLDQH MDNR SRM FLH $EVROXWQa
0\ O NWyUD SU]HWZDU]D VDP VLHELH QD VSRVyE GLDOHNW\F]Q\ SoZRáXM F GR LVWQLHQLD
QDMSLHUZ SU]\URG D QDVW SQLH OXG]NLHJR GXFKD .RnVHNZHQWQLH F]áRZLHN VWDQRZL
HWDS Z NV]WDáWRZDQLX VL /RJRVX
7DNLHPX XM FLX F]áRZLHND SU]HFLZVWDZLá VL PL G]\ LQQ\PL 6. A. Kierkegaard.
&]áRZLHN ZHGáXJ GX VNLHJR HJ]\VWHQFMDOLVW\ MHVW LVWRW ]GROQ GR VDPRUefleksji.
6WDWXV OXG]NLHM HJ]\VWHQFML SROHJD QD NRQLHF]QR FL FL JáHJR Z\ERUX SRPL G]\ GREUHP
D ]áHP %RJLHP D ZLDWHP .LHUNHJDDUG QDWXU F]áRZLHND XMPXMH Z NRQWHN FLH
*\FLRZ\FK SRVWDZ XZUD*OLZLHQLD QD V\VWHP ZDUWR FL D WDN*H RGSRZLHG]LDOQR FL ]D
VDPHJR MDNR U]HF]\ P\ O FHM W\ONR D QLH UR]FL JáHM D ] GUXJLHM VWURQ\ Z\UD(Q LGH FLDáD MDNR U]HF]\ URzFL JáHM
W\ONR D QLH P\ O FHM´
39
B. Pascal, 0\ OL WáXP 7 )HOH VNLHJR (Boya), Warszawa 1977, s. 112.
40
7DP*H QU V
41
I. Kant, Krytyka czystego rozumu W L WáXP 5 ,QJDUGHQ, Warszawa 1986.
51

ZáDVQH *\FLH 42 . Natomiast inny egzystencjalista, G. Marcel SRGNUH OD *H F]áRZLHN WR
konkretnie istniej FH Äja´ 1LH XWR*VDPLD WHJR Äja´ ] FLDáHP FKRü MHVW RQR ] QLP
SRZL ]DQH 1DWXUD OXG]ND PD FKaUDNWHU SRGPLRWRZ\ &]áRZLHN PD ZLDGRPR ü
swojego istnienia oraz istnieQLD LQQ\FK OXG]L 2ZR QDVWDZLHQLH F]áRZLHND QD LQQ\FK
prowadzi go do odkrycia istnienia Boga 43 .
3RZ\*V]H WZLHUG]HQLH ]GHF\GRZDQLH RGU]XFLá - 3 6DUWUH %\á SU]HNRQDQ\ *H
Z UHODFML F]áRZLHN – %yJ %yJ GHWHUPLQRZDáE\ G]LDáDQLD ZáD FLZH F]áRZLHNRZL *áRVL
]DWHP SRJO G L* ÄF]áRZLHN QLH MHVW QLF]\P Lnnym, jak tylko tym, czym sDP VL
czyni” 44 &R ZL FHM PyZL F R F]áRZLHNX NZHVWLRQXMH DXWRQRPL OXG]NLHM NRQG\FML D
druga osoba jest dla Sartre’a SLHNáHP. Pisze tak: „Jestem w sposób szczególny
ZLDGRPR FL ZROQR FL VNRUR QLH LVWQLHMH Z ZLDGRPR FL QLF RSUyF] niepozycjonalnej
ZLDGRPR FL MHM LVWQLHQLD 7DN ZL F PRMD ZROQR ü MHVW EH]XVWDQQLH XZLNáDQD Z E\W
PyM QLH MHVW RQD GRGDWNRZ MDNR FL DQL ZDUWR FL PHM QDWXU\ MHVW GRVáRZQLH
tworzywem mego bytu” 45 , ZáD QLH WD ZLDGRPR ü SURZDG]L F]áRZLHND GR RWaF]DM FHM
JR QLFR FL NWyU PR*QD SRNRQDü G]L NL G]LDáDQLX ZROQHPX L RGSowiedzialnemu.
.UyWND SUH]HQWDFMD KLVWRULL P\ OL DQWURSRORJLF]QHM MX* WHUD] ZVND]XMH QD
QLHVDPRZLW\ J V]F] SRJO GyZ 1LHPQLHM MHGQDN E\ Z PLDU UHSUH]HQWDW\ZQLH XND]Dü
ZLHOR ü VWDQRZLVN QLH PR*QD SRPLQ ü QD SU]\NáDG PDUkVL]PX NWyU\ ]DSURSRQRZDá
FDáNRZLFLH RGPLHQQH VSRMU]HQLH QD F]áRZLHND 46 .
Zanim jednak do niego przejdziemy, warto – FKRü QD NUyWNR – ]DWU]\PDü VL
przy filozofii A. Comte’a i neopozytywistów 47 &]áRZLHND RNUH OD VL WX MHG\QLH Z
NDWHJRULDFK VSRáHF]Q\FK 3LHUZRWQ U]HF]\ZLVWR FL QLH MHVW MHGQRVWND DOH
VSRáHF]H VWZR -HGQRVWND MHVW ]H VZHM QDWXU\ SU]\SRU] GNRZDQD *\FLX VSRáHF]QHPX L
Z QLP ]QDMGXMH UHDOL]DFM VZRLFK SRWU]HE -DN áDWZR ]DXZD*\ü $ &RPWH D Sy(QLHM
MHJR QDVW SF\ ]XSHáQLH QLH OLF] VL ] GXFKRZ\P Z\PLDUHP F]áRZLHND :HGáXJ WDNLHM
42 S. Kierkegaard, %RMD( L GU*HQLH WáXP - ,ZDV]NLHZLF], Warszawa 1969, s. 30-40; por. J. Pastuszka, Postawy
*\FLRZH ZHGáXJ 6 .LHUNHJDDUGD, Roczniki Filozoficzne (1959)4, s. 105-125.
43 G. Marcel, Od sprzeciwu do wezwania WáXP 6 àDZLFNL, Warszawa 1965, s. 30- WHQ*H Homo Viator WáXP
P. Kubicz, Warszawa 1959, s. 20-32; por. S. Kowalczyk, Charakter teizmu Gabriela Marcela, Roczniki
Filozoficzne (1972)1, s. 37-48; M. Ratajczak, 2WZDUFLH VL QD Ä7\´ DEVROXWQH ZHGáXJ *DEULHOD 0DUFHOD ,
Colloquium Salutis 1971, s. 149-163.
44 J. P. Sartre, L’existentialisme est un humanisme, Paris 1946, s. 22.
45 J. P. Sartre, L’être et le néant, Paris 1948, s. 514.
46 &KRG]L WX R ZVSyáF]HVQ IRUP PDWHULDOL]PX F]\OL PDWHULDOL]P GLDOHNW\F]Q\
52

NRQFHSFML SRG XZDJ QDOH*\ EUDü W\ONR WR FR GD VL HPSLU\F]QLH L VRFMRORJLF]QLH
uzaVDGQLü L XGoZRGQLü
: SRZ\*V]\P klimacie filozoficznym áDWZLHM RGV]XNDü LQWHQFMH ZVSyáWZyUFyZ
materializmu dialektycznego – K. Marks, F. K. Engels i W. I. Lenin 48 – którzy byt
OXG]NL XND]XM MDNR PDWHUL P\OF W takiej optyce antropologicznej ludzka
ZLDGRPR ü VXPLHQLH NXOWXUD V E G( PDWHUL E G( WH* VWDQRZL MHM Z\WZyU 6DPR
P\ OHQLH ]D MHVW IXQNFM Py]JX WM SURGXNWHP PDWHULL PDWHULDOLVW\F]Q\ PRQL]P 49 .
7U]HED ]DXZD*\ü *H PDUNVL]P QLH MHVW MHGQRURGQ\ -HGQH NLHUXQNL SRGNUH ODM *H
F]áRZLHN SRVLDGD SUDZR GR ZROQR FL ER MHVW ZHZQ WU]QLH ZROQ\ OXE GR ÄZáDVQR FL
dyspozycyjnej” 50 LQQH ] NROHL Z RJyOH SRGZD*DM ZROQR ü MDNR IDNW RELHNW\ZQ\ Z
WDNLHM RFHQLH F]áRZLHN PR*H MHG\QLH VXELHNW\ZQLH SU]H*\ZDü ZROQR ü 51 :HGáXJ
filozofii materialistycznej byt ludzki jest wypaGNRZ SURFHVyZ VRFMDOL]DFML
ZLHONR FL ZWyUQ L SRFKRdQ 52 . K. Marks w Tezach o Feuerbachu SLV]H *H ÄLVWRWD
F]áRZLHND WR QLH DEVWUDNFMD WNZL FD Z Soszczególnej jednostce. Jest ona w swej
U]HF]\ZLVWR FL FDáRNV]WDáWHP VtoVXQNyZ VSRáHF]Q\FK´ 53 &KRFLD* LVWQLHMH ZLHOH
Uy*Q\FK ZHUVML DQWURSologii marksistowskiej – WDN*H Z 3ROVFH 54 WR á F]\ MH ZVSyOQ\
SRJO G QD WHPDW F]áRZLHND RNUH ODM F\ JR MDNR
♦ LVWRW SU]\URGQLF]R-VSRáHF]Q
♦ E\W SRVLDGDM F\ ZLDGRPR ü SV\FKLN NWyUD Sozwala UR]XPLHü otoczenie
L XNLHUXQNRZDü G]LDáDQLH
♦ LVWRW Z\WZDU]DM F QDU] G]LD SUDF\
47 A. Comte, 5R]SUDZD R GXFKX ILOR]RILL SR]\W\ZQHM 5R]SUDZD R FDáRNV]WDáFLH SR]\W\ZL]PX , n. wyd., oprac.,
ZVW S L SU]\SLV\ % 6NDUJD, WáXP - .UDMHZVNL, B. Skarga, W. Wojciechowska, Warszawa 1973.
48 T. M. Jaroszewski, 0DUNVLVWRZVND NRQFHSFMD F]áRZLHND +XPDQL]P VRFMDOLVW\F]Q\ L SHUVSHNW\Z\ N omunizmu,
[w]: Filozofia marksistowska UHG - *UXG]LH i in., Warszawa 1978 5 , s. 669-723.
49 K. Marks, 5 NRSLV\ HNRQRPLF]QR-filozoficzne z roku 1844, [w]: K. Marks - F. Engels ']LHáD W , Warszawa
1960, s. 581.
50 M. Fritzhand, 0DUNVL]P D ZROQR ü L RGSRZLHG]LDOQR ü, [w]: $QW\QRPLH ZROQR FL, praca zbior., Warszawa
1986, s. 461-497.
51 W. Krajewski, Ontologia, Warszawa 1959, s. 93.
52 7 OLSNR, 3RM FLH F]áRZLHND Z ZLHWOH ZVSyáF]HVQHM ILOR]RILF]QHM DQWURSRORJLL PDUNVLVWRZVNLHM Z 3R lsce,
Zeszyty Naukowe KUL, (1967)2, s. 3-16.
53 K. Marks, Tezy o Feuerbachu, [w]: K. Marks, F. Engels, ']LHáD, t. 3, Warszawa 1961, s. 7.
54 T. M. Jaroszewski, 2VRERZR ü L ZVSyOQRWD, Warszawa 1970; A. Schaff, Marksizm a jednostka ludzka,
Warszawa 1965; T. M. Jaroszewski, Traktat o naturze ludzkiej :DUV]DZD - .XF]\ VNL, Homo creator.
:VW S GR GLDOHNW\NL F]áRZLHND, Warszawa 1979; Z. Cackowski, &]áRZLHN MDNR SRGPLRW G]LDáania praktycznego i
poznawczego, Warszawa 1979.
53

♦ F]áRZLHN WR E\W UR]ZLMDM F\ VL G]L NL SUDF\ Z VSRáHF]H stwie i dla
VSRáHF]H VWZD NROHNW\ZX 55 .
Podobny duch towarzyszy filozofii C. Lèvi-Straussa, który VWRVXMFPHWRG lingwistyki strukturalistycznej 56
F]áRZLHND SRVWU]HJD MDNR IUDJPHQW SU]\URG\
UHGXNXM F W\P VDP\P E\W OXG]NL GR VIHU\ ELRORJLF]QR-fizycznej. Kwestionuje przy
W\P ZROQR ü F]áRZLHND RUD] LQG\ZLGXDOQH OXG]NLH „ja´ :áDVQR FL WH – Z P\ OL &
Lèvi-Straussa – V Z\á F]QLH LQWHULRU\]DFM M ]\ND )\FLH SV\FKLF]QH F]áRZLHND MHVW
RNUH ORQH MDNR IXQNFMD W]Z QLH ZLDGRPHM PDWHULL. W Smutku tropików pisze:
Ä&]áRZLHN MHVW VDP PDV]\Q PR*H EDUG]LHM XGRVNRQDORQ QL* LQQH SUDFuM F QDG
UR]NáDGHP SLHUZRWQHJR SRU] GNX L SRS\FKDM F SRW *QLH ]RUJDQi]RZDQ PDWHUL NX
XVWDZLF]QLH SRZL NV]DM FHM VL EH]ZáDGQR FL NWyUD NLeG\ VWDQLH VL RVWDWHF]QD´ 57 .
7DN SHV\PLVW\F]Q ZL]M F]áRZLHND ]GHF\GRZDQLH NZestionuje filozofia
FKU]H FLMD VND personalizm, egzystencjalizm, fenomenologia itp.). Nie pozostaje ona
jednak tylko na etapie negacji i odrzucenia „nie swojej nauki”, ale w sposób twórczy
V]XND UyZQLH* PR*OLZR FL SRJRG]HQLD ] VRE ]ZD QLRQ\FK VWDQRZLVN GOD SU]\NáDGX –
ZVSyáF]HVQHJR ewolucjonizmu i kreacjonizmu. I tak, jeden z wielu filozofów
katolickich XX wieku – P. Teilhard de Chardin – GHILQLXM F F]áRZLHND MDNR F] VWN
*\FLD VWZLHUG]D L* SRMDZLHQLH VL WDNLHM LVWRW\ MDN F]áRZLHN MHVW VNXWNLHP G]LDáDQLD
%RJD RUD] SURFHVyZ HZROXFML -HVW WR F]\QQR ü MHGQRF] FD SROHJDM FD QD
]H URGNRZDQLX sfera duchowa UR]SURV]RQ\FK L QLH SRZL ]DQ\FK ] VRE sfera
materialna) elementów. W jego przekonaniu, integracja poszczególnych elementów
SRZRGXMH LFK WUDQVIRUPDFM SURZDG] F GR IRrPRZDQLD VL E\WyZ R FRUD] Z\*V]\P
VWRSQLX ÄE\FLD´ Z W\P WDN*H F]áRZLHND %\W OXG]NL MHVW ZL F Z\WZRUHP SURFHVX
ewolucji i zarazem twórczym jej czynQLNLHP QD SáDV]F]\(QLH VSRáHF]QHM &]áRZLHN WR
po prostu swoisWD LVWRWD NWyUD SRVLDGD ]HVSyá FHFK XMDZQLDM F\FK VL Z WZRU]\ZLH
ewoluFML WR*VDPD ] SV\FKLN L ZLDGRPo FL
55 A. B. 6WSLH , :REHF PDUNVLVWRZVNLHM WHRULL F]áRZLHND, [w]: Wobec filozofii marksistowskiej. Polskie
GR ZLDGF]HQLD UHG $ % 6W SLH , Rzym 1987, s. 70-71.
56 C. Lèvi-Strauss, 0\ O QLHRVZRMRQD, táXP $ =DM F]NRZVNL, Warszawa 1969, s. 369-370.
57 7HQ*H, Smutek tropików WáXP $ 6WHLQEHUJ, Warszawa 1964, s. 382-383.
58 P. Teilhard de Chardin, L’union creativice. Écrits du temps de la quere 3DULV V WHQ*H Pisma, t. I;
&]áRZLHN WáXP - * )HGRURZVF\, W. Sukiennicka, M. Tazbir, Warszawa 1984, s. 15-17.
58 .
54

3.2. Próba klasyfikacji
: ]DSUH]HQWRZDQ\P J V]F]X SU]HUy*Q\FK ZL]ML F]áRZLHND URG] VL EDrdzo
istotne pytania: .LP QDSUDZG MHVW F]áRZLHN" &]\ U]HF]\ZL FLH MHVW Eytem
V]F]HJyOQHJR URG]DMX QLHSRZWDU]DOQ MHGQRVWN Z RWDF]DM FHM JR U]eF]\ZLVWR FL"
0R*H MHVW Z\á F]QLH MDNLP MHV]F]H MHGQ\P RELHNWHP SU]\URdQLF]\P XNV]WDáWRZDQ\P
ZHGáXJ PHFKDQL]PyZ IXQNFMRQRZDQLD PDWHULL"
&]\WDM F ERJDW OLWHUDWXU SR ZL FRQ LQWHUHVXM FHPX QDV ]DJDGQLeQLX PR*QD
SRNXVLü VL R QDVW SXM FH XV]HUHJRZDQLH SUH]HQWRZDQ\FK SoZ\*HM VWDQowisk:
• NRQFHSFMH PRQLVW\F]QH F]áRZLHN MHVW XNRQVW\WXRZDQ\ SU]H] MHGHQ
IXQGDPHQWDOQ\ VNáDGQLN skrajny spirytualizm F]áRZLHN WR E\W QLHFielesny;
skrajny materializm F]áRZLHN MHVW Z\á F]QLH FLDáHP umiarkowany
spirytualizm SLHUZLDVWHN FLHOHVQ\ MHVW SRFKRGQ GXFKRZHJR umiarkowany
materializm SLHUZLDVWHN GXFKRZ\ MHVW ZWyUQ\ Z]JO GHP FLDáD
• NRQFHSFMH GXDOLVW\F]QH F]áRZLHN WR E\W ]áR*RQ\ z dwu równoZD*Q\FK
FKRü Uy*Q\FK NRPSRQHQWyZ - FLDáD L GXV]\ : UDPDFK WHJR VWDQRZLVND
Z\PLHQLD VL neutralizm, identyzm i hylemorfizm 59 .
: SHUVSHNW\ZLH SRZ\*V]\FK UR]ZD*D D UDF]HM PR*OLZ\FK WHRULL
DQWURSRORJLF]Q\FK PR*QD RGQLH ü ZUD*HQLH *H SU]\QDMPQLHM W\OH MHVW Uy*Q\FK
SRJO GyZ LOX ILOR]RIyZ 3RQL*V]\ VFKHPDW Z VSRVyE JUDILF]Q\ SU]HGVWDZLD
najbardziej typowe stanowiska:
59 Pierwsza z nich, teoriD QHXWUDOL]PX JáRVL *H F]áRZLHN MHVW XNV]WDáWRZDQ\ SU]H] MDN MHGQ ]DVDG FR Z
NRQVHNZHQFML UR]Uy*QLDQLD FLDáD L GXV]\ VWDMH VL EH]VHQVRZQH ,QDF]HM PyZL F F]áRZLHN QLH PD FKarakteru ani
materialnego, ani duchowego. Druga z kolei teoria, identyzm, tUDNWXMH FLHOHVQR ü L GXFKoZR ü MDNR GZLH VWURQ\
WHJR VDPHJR F]áRZLHND +\OHPRUIL]P ]D JáRVL *H F]áRZLHN VNáDGD VL ] PDWHULL SLHUZV]HM FLDáD L IRUP\
substancjalnej (niematerialnej duszy).
55

Antropologia
koncepcje
monistyczne
koncepcje
dualistyczne
6\VWHPDW\]DFMD W\SRZ\FK Eá GyZ 60
skrajny
spirytualizm
skrajny
materializm
umiarkowany
spirytualizm
umiarkowany
materializm
neutralizm
identyzm
hylemorfizm
/XG]N U]HF] MHVW Eá G]Lü – humanum errare est – JG\* ] MHGQHM VWURQ\
ZáDG]H SR]QDZF]H F]áRZLHND QLH V QD W\OH GRVNRQDáH E\ PR*QD E\áR X]QDü MH ]D
QLHRP\OQH D SR ZWyUH VDP F]áRZLHN QLH ]DZV]H MHVW QD W\OH RGSRZLHG]LDOQ\ E\
XQLNDá SU]HUy*Q\FK – QDZHW ZLDGRP\FK – SRP\áHN L IDáV]yZ 6W G WH* áDWZR R
Uy*QHJR URG]DMX Eá G\ SR]QDZF]H : G]LHMDFK P\ OL OXG]NLHM GR ü ZF]H QLH ]ZUDFDQR
XZDJ QD QDMEDUG]LHM W\SRZH Eá G\
60 2SUDFRZDQR QD SRGVWDZLH 6W .DPL VNL, MetRGD L M ]\N, dz. cyt., s. 199-230.
56

'RZRGyZ Eá GQHJR P\ OHQLD GRVWDUF]\OL MX* HOHDFL L VRIL FL 3U]\]QDQLH
ZDUWR FL MHG\QLH SR]QDQLX XP\VáRZHPX L WR QD RJyá G\VNursywnemu, a odmówienie
MHM GR ZLDGF]HQLX RUD] Z\VRNL QLHNLHG\ NXQV]W Z XNU\ZDQLX Eá GyZ P\ OHQLD
VSUDZLá\ *H F]DVHP WUXGQR E\áR RSU]Hü VL VRILVW\F]Q\P DUJXPHQWDFMRP
Najprawdopodobniej Sokrates MDNR SLHUZV]\ VSU]HFLZLá VL QLHMHGQR]QDF]QR FL
X*\ZDQ\FK SRM ü ]D $U\VWRWHOHV SU]HGVWDZLá DNWXDOQ GR G]L W\SRORJL Eá GyZ
ORJLF]Q\FK 6NXSLá VZRM XZDJ ]ZáDV]F]D QD ZDGOLZ\FK DUJXPHQWDFMDFK
REDODM F\FK NWyU\PL ]DMPXMH VL erystyka 61 .
Arystoteles RGUy*QLá VRIL]PDW\ M ]\NRZH F]\OL PDM FH VZH (UyGáR Z PRZLH
(homonimia i amfibolia RUD] EáG\ ]áR*HQLD VáyZ SRG]LDáX SUR]RGLL DNFHQWX
ILJXUDOQHJR Z\UD*DQLD VL L SR]DM ]\NRZH Eá G\ SU]\SDGáR FL RU]HNDQLD
EH]Z]JO GQHJR NRQVHNZHQFML SR]RUQHM SU]\F]\Q\ ZLHOX S\WD RUD] ignoratio
elenchi i petitio principii 0R*QD WX ZVND]Dü QLHNWyUH Z\EUDQH SRGVWDZRZH Eá G\
ORJLF]QH NWyUH GHILQLXMHP\ Z QDVW SXM F\ VSRVyE
a) Homonimia WR ZLHOR]QDF]QR ü SROHJDM FD QD IDNW\F]Q\P X*\FLX WHUPLQX Z
Uy*Q\FK ]QDF]HQLDFK
b) amfibolia ]DFKRG]L ZWHG\ JG\ Z\UD*HQLH ]áR*RQH MHVW WDN ]EXGRZDQH L*
GRSXV]F]D ZL FHM QL* MHGQR MHJR UR]XPLHQLH DOH F]\WHOQLNRZL OXE
VáXFKDF]RZL QDU]XFD VL W\ONR MHGQR SU]HZD*QLH QLHZáD FLZH
c) Eá G\ QLHZáD FLZHJR ]áR*HQLD L SRG]LDáX WR RGPLDQD ZLHOR]QDF]QR ci, która
SRZVWDMH Z Z\QLNX X*\FLD Z UR]XPRZDQLX WHUPLQX PDM FHJR FKDUDNWHU
G\VWU\EXW\ZQ\ Z VHQVLH ]áR*RQ\P L QD RGZUyW
d) Eá G DNFHQWX MHVW URG]DMHP ZLHOR]QDF]QR FL URG] FHM VL ] PR*OLZR FL
Uy*QHJR ]DDNFHQWRZDQLD Z\UD*HQLD SU]\ QDU]XFDQLX VL MDNLHJR MHdnego, i to
takiego zaakcentowania, o które nie chodzi;
e) VRIL]PDW ILJXUDOQHJR Z\UD*DQLD VL MHVW ZLHOR]QDF]QR FL ]DZRDORZDQ
MDNLP SRGRELH VWZHP Uy*Q\FK Z\UD*H
f) Eá G SU]\SDGáR FL PD PLHMVFH SU]\ SU]HFKRG]HQLX ] RU]HNDQLD F]HJR R
podmiocie lub o naturze F]HJR GR RU]HNDQLD WHJR R MHJR SU]\SDGáR FLDFK
61 Erystyka [od gr. eristikós NáyWOLZ\@ V]WXND SURZDG]HQLD VSRUX G\VNXWRZDQLD REDODQLD DUJXPHQWyZ
SU]HFLZQLND L Z\ND]\ZDQLD VáXV]QR FL ZáDVQHM WH]\
57

g) VRIL]PDW RU]HNDQLD Z]JO GQHJR L EH]Z]JO GQHJR SRZVWDMH SU]\ SRPLHV]DQLX
twierdzenia bezwarunkowego z ograniczonym co do miejsca, czasu, sposobu
OXE LQQ\FK RNROLF]QR FL
h) dowód nie na temat (ignoratio elenchi) zachodzi wówczas, gdy faktycznie
X]DVDGQLD VL OXE REDOD NRQNOX]M LQQ FKRü SRGREQ QL* WD R NWyU FKRG]L
D ]DFKRZXMH VL WDN MDNE\ GRZRG]LáR VL OXE REDODáR ZáD FLZ
i) Eá G NRQVHNZHQFML ]GDU]D VL ]DZV]H LOHNURü PL G]\ SU]HVáDQNDPL D
NRQNOX]M EUDN wynikania (mimo pozorów);
j) petitio principii SRSHáQLD VL ZWHG\ JG\ WH] NWyU PD VL GRZLH ü
Z\UD*DM F M LQDF]HM SRGVXZD VL ]U F]QLH MDNR SU]HVáDQN Z DUJXPHQWDFML
DOER ]DNáDGD VL GRW G QLH X]QDQ\ SRSU]HGQLN WH]\
k) Eá G SR]RUQHM SU]\F]\Q\ ]DFKRG]L ZyZF]DV JG\ ]D SU]\F]\Q UDFM
ZQLRVNX SRGDMH VL FR FR QL MHVW W\ONR SR]RUQLH WDN G]LHMH VL ]ZáDV]F]D Z
GRZRGDFK VSURZDG]DM F\FK GR QLHPR*OLZR FL ]GDQLH VSU]HF]QH ] WH]
l) VRIL]PDW ZLHOX S\WD PD PLHMVFH ZWHG\ JG\ NLOND ]DJDGQLH WUDNWXMH VL
jako jedno.
UHGQLRZLHF]H QLH SU]\QLRVáR Z ]DVDG]LH ]PLDQ\ W\SRORJLL Eá GyZ ORJLF]Q\FK
Arystotelesa ] QLHZLHONLPL Z\M WNDPL – Alfarabi, Algazel -HGQDN MX* SRG NRQLHF
;,,, ZLHNX Z\RGU EQLDM VL SRZROL Z UyG Eá GyZ ORJLF]Q\FK MDNR RVREQ\ G]LDá
DQW\QRPLH 1DWRPLDVW RG SRF] WNX ;,9 Z RERN NRPHQWDU]\ GR Sofizmatów
Arystotelesa F]\ WH* LFK V\QWHW\F]Q\FK RSUDFRZD SRMDZLDM VL VSHFMDOQH WUDNWDW\
MHGHQ SR ZL FRQ\ RERZL ]NRP G\VNXWXM F\FK Wzw. Obligatoria) oraz drugi –
QLHUR]ZL ]DOQLNRP W]Z Insolubilia 3RG W\P RVWDWQLP W\WXáHP : 2FNKDP (zm. ok.
U Z\UD(QLH ZSURZDG]Lá GR ORJLNL ]DJDGQLHQLD DQW\QRPLDOQH
: F]DVDFK QRZR*\WQ\FK FKRü NRQFHSFMD Eá GX VWDáD VL EDUG]Lej wszechstronna
(zaakcentowano aspekt epistemologiczny i metodologiczny oraz praktyczno-
SR]QDZF]\ WR MHGQDN QLH SRGDZDQR V\VWHPDW\NL ZV]\VWNLFK Eá GyZ *UXQWRZQLHM
SU]\F]\Q Eá GyZ Z SR]QDQLX QDXNRZ\FK ]DM á VL ) %DFRQ (1561-1626).
DoV]XNLZDá VL MHM Z W]Z idolach ]áXG]HQLDFK XP\VáX OXG]NLHJR ] NWyU\FK MHGQH V
wrodzone, a inne nabyte. Z kolei Kartezjusz (1596- SRGNUH OLá QDMSLHUZ *H
(UyGáHP Eá GyZ MHVW QLH W\OH LQWHOHNW L QDWXUD LOH QLHGRVNRQDáR ü QDV]HJR G]LDáDQLD L
58

ZROL =D JáyZQH SU]\F]\Q\ ZV]HONLFK Eá GyZ XZD*D SU]HV G\ QDE\WH Z G]LHFL VWZLH L
WUXGQR ü Z\]E\FLD VL LFK ] SDPL FL V G]HQLH QD SRGVWDZLH ] JyU\ SRZ]L WHJR
PQLHPDQLD L SU]HV GyZ P\OHQLH SRM ü ] Z\UD*HQLDPL = NROHL 7K +Rbbes (1588-
QDMSLHUZ RGUy*QLD Eá G\ SR]QDQLD ]P\VáRZHJR L VDPHJR UR]XPRZDQLD
XZD*DM F WH GUXJLH ]D JáyZQ SU]HV]NRG Z P\ OHQLX QDXNRZ\P D SRWHP G]LHOL MH QD
Eá G\ WUH FL IDáV]\ZR ü MDNLHM SU]HVáDQNL L Eá G\ IRUP\ QLHVáXV]QH Zyprowadzenie
konkluzji).
0R*QD Z\UD]Lü WX GR ü SRZV]HFKQLH SU]\MPRZDQH SU]HNRQDQLH *H G]L NL
systematyce Arystotelesa XNV]WDáWRZDá VL Z NR FX ;,; Z PQLHM ZL FHM MHGQROLW\ W\S
NODV\ILNDFML Eá GyZ ORJLF]Q\FK SU]\ LFK GR ü FLDVQHM NRQcepcji (R. Whately, W. S.
Jevons, A. Höfler =D QD SRF] WNX ;; Z XND]\ZDá\ VL RERN SRGU F]QLNRZ\FK
V\VWHPDW\N Eá GyZ ORJLF]Q\FK UDF]HM W\ONR XM FLD HOHPHQWDUQH 0 %ODFN, I. J. Good).
3U]HMU]\VWR ü DQDOL] X]DVDGQLD NUyWNLH ZSURZDG]HQLH VHPLRW\F]QH , WDN GOD
RNUH OHQLD QD]Z Eá GyZ Z RJyOH LVWQLHM SHZQH WHUPLQ\ R FKDUDNWHU]H WHFKQLF]Q\P
OXE WH* PLDQD EH] V]F]HJyOQHM UROL Z]L WH ] M ]\ND SRWRF]QHJR 'R SLHUZV]ej grupy
QDOH* WDNLH QD]Z\ MDN sofizmat, paralogizm, paradoks, antynomia, fallacia, Eá G
logiczny. Do drugiej: wady, ZDGOLZR FL, usterki, defekty, ]P\áNL, RP\áNL, ]áXG]HQLD,
SU]HV G\, QLHSUDZLGáRZR FL, QLHGRVNRQDáR FL, wykroczenia, uchybienia itp. Jedynie
QLHNWyUH ] QLFK QD SU]HVWU]HQL ZLHNyZ SU]\EUDá\ SRVWDü EDUG]LHM FLVá\FK WHUPLQyZ
(np. paradoks czy antynomia 0R*QD VWZLHUG]Lü *H QDMRJyOQLHMV] QD]Z GOD
ZV]HONLFK ZDGOLZR FL L XVWHUHN ORJLF]Q\FK MHVW ]ZURW Eá G ORJLF]Q\. Schematycznie
Eá G ORJLFzny RNUH OD VL MDNR XNU\W QLH]JRGQR ü ] RERZL ]XM F\PL UHJXáDPL
ORJLF]Q\PL 3RG SRM FLHP sofizmatu UR]XPLH VL ]D]Z\F]DM DOER ]QDQH VWDUR*\WQH
ZDGOLZH DUJXPHQWDFMH REDODM FH DOER Z RJyOH UR]XPRZDQLH UR]P\ OQLH
ZSURZDG]DM FH Z Eá G Paralogizm to mimowolQLH Eá GQD – JáyZQLH ]H Z]JO GX QD
IRUP – DUJXPHQWDFMD SR]RUQLH Z\JO GDM FD QD SRSUDZQ :VSyáF]H QLH WHUPLQX
paradoks X*\ZD VL RJyOQLH QD R]QDF]HQLH G]LZQHJR L QLHSUDZGRSRGREQHJR
WZLHUG]HQLD ]Z\NOH SRGDQHJR Z Eá\VNRWOLZHM IRUPLH NWyUH MHVW QLH]JRGQH a
ZáD FLZLH VSU]HF]QH ] SRZV]HFKQLH SU]\M W\PL L PRFQR XJUXQWRZDQ\PL
SU]HZLG\ZDQLDPL 3RNUHZQH SDUDGRNVRP V antynomie, czyli niezawodne
UR]XPRZDQLD SU]HSURZDG]RQH SRSUDZQLH QD JUXQFLH SUDZG]LZ\FK SU]HVáDQHN D
59

SR]ZDODM FH GRM ü GR VSU]HF]Q\FK PL G]\ VRE NRQNOX]ML Fallacia GRW\F]\ Eá GyZ
Z UR]XPRZDQLX DOH QLH RF]\ZLVW\FK L áDWZR RGNU\ZDOQ\FK OHF] XNU\W\FK L
VSUDZLDM F\FK NáRSRW ER UR]XPRZDQLH Z\GDMH VL SU]HNRQ\ZDM FH
1LHZ WSOLZ WUXGQR ü Z MHGQROLW\P WUDNWRZDQLX URG]DMyZ Eá GyZ ORJLF]Q\FK
VSUDZLDM ZDGOLZR FL M ]\NRZH ]ZDQH VHPLRW\F]Q\PL 0DM RQH Z VRELH FR ] Eá GX
SUDNW\F]QHJR FKRü ] GUXJLHM VWURQ\ VWDQRZL QDMF] VWV]H (UyGáR GHIHNWyZ P\ OHQLD
]DNR F]RQHJR DVHUFM ]GDQLD 7UXGQR E\áRE\ ZL F WUDNWRZDü MH MDNR ZDG\
SR]DORJLF]QH 'OD XQLNQL FLD MDZQHM QLH FLVáR FL PR*QD E\ ZSURZDG]Lü QD SRJUDQLF]X
Eá GyZ P\ ORZ\FK L SR]DP\ ORZ\FK SR UHGQL W\S Eá GyZ W]Z SUDNVHRORJLF]Q\FK
GR NWyU\FK NZDOLILNRZDá\E\ VL ZáDFLZH ZDGOLZR FL VHPLRW\F]QH L Z SHZQ\P
stopniu metodologiczne.
: SRQL*V]\FK V]F]HJyáRZ\FK ]DVDGDFK SRG]LDáX VWDUDQR VL NLHURZDü ]DVDG
]DFKRZDQLD Z PLDU PR*QR FL WUDG\F\MQLH Z\Uy*QLDQ\FK W\SyZ Eá GyZ SU]\
MHGQRF]HVQHM GEDáR FL R QDWXUDOQR ü SUDNW\F]QR ü L DNWXDOQR ü ]HVWDZLH
60

%á G\
teoriopoznawcze
semiotyczne
logiczne
metodologiczne
I. 1LHZáD FLZH SR]QDZDQLH VDPRG]LHOQH
%á G\ WHRULRSR]QDZF]H 62
1. Poznawanie kierowane czynnikami pozapoznawczymi:
Eá G\ VDPRG]LHOQHJR
poznania
brak krytycyzmu
brak kompetencji
QLHMHGQR]QDF]QR ü
brak uzasadnienia
Eá GQR ü UR]XPRZDQLD
ogólne
V]F]HJyáRZH
62 7HJR URG]DMX Eá G\ ]ZDQH QLHNLHG\ PDWHULDOQ\PL OXE WUH FLRZ\PL WR F]\QQR FL P\ ORZH ]DNR F]RQH DVHUFM
]GDQLD SR]QDZF]R QLHZDUWR FLRZHJR &KRG]L WX ]ZáDV]F]D R F]\QQR FL P\ ORZH QLHG\VNXUV\ZQH D ZL F QD
SRGVWDZLH SHUFHSFML ]P\VáRZHM OXE EH]SR UHGQLHJR XM FLD LQWHOHNWXDOQHJR :DUWR FLDPL SR]QDZF]\PL V WX
zwykle prawdziwo ü WUDIQR ü SHZQR ü L NU\W\F\]P
61

a) SRVWDZDPL XSU]HG]HQLDPL L SU]HV GDPL Z\QLNDM F\PL QS ] Z\FKRZDQLD
przeczytanej lektury, URGRZLVND RUD] OHQLVWZD P\ ORZHJR L FLDVQHJR
punktu widzenia);
b) DIHNWDPL QS V\PSDWL OXE JQLHZHP GR RVyE ]ZL ]DQ\FK ] SU]HGPLRWHP
SR]QDQLD RUD] REDZ SU]HG QLHSR* GDQ\PL UH]XOWDWDPL SR]QDQLD L ZVWU WHP
GR P\ OHQLD DEVWUDNF\MQHJR
c) SUDJQLHQLDPL L VNáRQQR FLDPL QS GR SRVSLHV]QHJR XRJyOQLDQLD
XSRGREDQLD DQWURSRPRUIL]RZDQLD V]XNDQLD MHGQR FL L SURVWRW\
SRZLHU]FKRZQHJR V G]HQLD L XSUDV]F]DQLD RUD] QLHRGUy*QLDQLD UR]PDLW\FK
dziedzin i metod poznania).
2. 3R]QDQLH GRW\F] FH SU]HGPLRWX IRUPDOQHJR QLHRGSRZLHGQiego dla danej
ZáDG]\ SR]QDZF]HM
3. 3R]QDQLH RWU]\PDQH EH] ZáD FLZHM NRRUG\QDFML Uy*Q\FK ZáDG] SR]QDZF]\FK
i ich wzajemnej kontroli:
a) ] UDFML ]E\W RVWUHJR UR]G]LHOHQLD IXQNFML SRV]F]HJyOQ\FK ZáDG] Z DNFLH
poznania;
b) QD VNXWHN SU]HVDGQHJR SRGNUH OHQLD UROL MDNLHM ZáDG]\ QS HPSLU\]P
aprioryzm, tradycjonalizm).
4. 6 G\ RSDUWH QD QLHXZD*Q\P OXE QLHGRNáDGQ\P SRVWU]HJDQLX
5. 6 G\ Z\NUDF]DM FH SR]D XM FLH L VWZLHUG]HQLH IDNWX VSRVWU]H*HQLRZHJR
]ZáDV]F]D SU]H]
a) SRFKRSQLH UR]V]HU]DM F LQWHUSUHWDFM SHUFHSFML
b) uproszczeQLH ]QLHNV]WDáFDM FH SHUFHSFM
6. 6 G\ ]GHWHUPLQRZDQH SR]RUQ RF]\ZLVWR FL ]ZáDV]F]D ZyZF]DV JG\ QLH V
SU]\JRWRZDQH GRVWDWHF]Q DQDOL]
II. Bezkrytyczne przyjmowanie informacji:
1. :LDGRPR FL QDE\WH EH] DNW\ZQHM F]\QQR FL SR]QDZF]HM L QLHNRQWURORZDQH
a) wpojone SU]H] Z\FKRZDQLH OHNWXU WUDG\FM L URGRZLVNR RUD]
SU]\]Z\F]DMHQLD L SU]HV G\
62

) X]QDZDQH DXWRPDW\F]QLH MHG\QLH QD SRGVWDZLH ]JRGQR FL ]
GRW\FKF]DVRZ\PL OXE GODWHJR *H GRJDG]DM REHFQHM V\WXDFML *\FLRZHM QS
SR]\FML VSRáHF]QHM NDULHU]H F]\ ZUHV]FLH GODWHJR L* RGSRZLDGDM
VNáRQQR FLRP L XSRGREDQLRP
2. ,QIRUPDFMH SU]\M WH MHG\QLH ]H Z]JO GX QD LUUDFMRQDOQLH X]QDQH DXWRU\WHW\
a) QD VNXWHN VN GLQ G VáDZQHJR QD]ZLVND SRGDM FHJR DOH QLH EGFHJR
autorytetem w danej dziedzinie;
b) z racji walorów koniunkturalnych OXE RVRELVWHJR XURNX SRGDM FHJR
3. ,QIRUPDFMH SU]\VZRMRQH MHG\QLH QD SRGVWDZLH LFK ZáD FLZR FL ]HZQ WU]Q\FK
a) sugestywnie podane (forma paradoksu, sloganu, krótkiego, prostego i
áDWZHJR VIRUPXáRZDQLD
b) G]L NL XVWDZLF]QHPX SRZWDU]DQLX UHNODPD SURSDJDQGD
4. Informacje uzyskane ze:
a) ZLDGHFWZ QLHRGSRZLHGQLFK ZLDGND SR UHGQLHJR MH OL PR*OLZ\ E\á
EH]SR UHGQL OXE ZLDGND QLH]GROQHJR GR ZDUWR FLRZHJR Z GDQHM G]LHG]LQLH
SR]QDQLD OXE ZLDGND QLHZLDU\JRGQHJR
b) (UyGHá QLHDXWHQW\F]Q\FK DOER VND*RQ\FK OXE EH] LFK ZáD FLZHJR
zrozumienia.
%á G\ VHPLRW\F]QH 63
I. =UR]XPLDáR ü QLHGRVWDWHF]QD ]H Z]JO GX QD
1. 8*\FLH IDFKRZHM WHUPLQRORJLL OXE SRVáXJLZDQLH VL Z\V]XNDQ\PL
SU]HQR QLDPL RUD] VáRZDPL VSHF\ILF]Q\PL QS ]DNO FLDPL IRUPXáNDPL
magicznymi).
2. :DGOLZ VNáDGQL L VWUXNWXU Z\UD*HQLD ]áR*RQHJR QLHVSyMQR ü
V\QWDNW\F]QD VSU]HF]QR ü SRPL G]\ SRV]F]HJyOQ\PL HOHPHQWDPL
Z\VáRZLHQLD VNUyW\ FKDRW\F]QR ü UR]ZOHNáR ü L QLHSU]HMU]\VWR ü
63 =ZDQH M ]\NRZ\PL DOER ZDGOLZR FLDPL Z\UD*H UHGXNXM VL QDMF] FLHM GR ZV]HONLFK XVWHUHN Z
]UR]XPLDáR FL Z\UD*H D ZL F JáyZQLH Z\NURF]H SU]HFLZ IXQNFML NRPXQLNDF\MQHM Z\UD*H 0R*H WX MHGQDN
FKRG]Lü QLH W\ONR R GHIHNW\ VáRZQHJR IRUPXáRZDQLD L SU]HND]\ZDQLD P\ OL OXE SR SURVWX Z\VáRZLHQLD OHF]
63

3. 1LHMHGQROLW WUH ü SRZVWDá QLH W\OH ] EH]áDGX VWUXNWXUDOQHJR LOH ]
Z\VáRZLHQLD ]E\W RJyOQLNRZHJR D ]ZáDV]F]D ] PLHV]DQLD M ]\NyZ Uy*Q\FK
VWRSQL RUD] Uy*Q\FK MHJR IXQNFML RSLVRZR-LQIRUPDF\MQHM ZDUWR FLXM FHM
ekspresyjnej i ewokatywnej).
II. =UR]XPLDáR ü QLHMHGQR]QDF]QD
1. 8*\FLH VáRZD SRWHQFMDOQLH ZLHOR]QDF]QHJR OXE QLHRNUH ORQHJR EH]
zdeteUPLQRZDQLD ]D SRPRF NRQWHNVWX R NWyUH ]QDF]HQLH FKRG]L WDN *H
RGELRUFD QLH MHVW ]GROQ\ GRNRQDü Z\ERUX
2. (NZLZRNDFMD F]\OL GZXNURWQH X*\FLH Z UR]XPRZDQLX WHJR VDPHJR VáRZD
Z Uy*Q\P VHQVLH SRGF]DV JG\ SRZLQQR RQR PLHü MHGQR ]QDF]HQLH
Spowodowane to jeVW QLH GR ü RVWUR*Q\P SRVáXJLZDQLHP VL Z\UD*HQLDPL
a) SRWHQFMDOQLH ZLHOR]QDF]Q\PL D ]ZáDV]F]D Z Z\QLNX PLHV]DQLD VHQVX
dystrybutywnego z kolektywnym i standardowego z indywidualnym
Z\]QDF]RQ\P NRQNUHWQ\P NRQWHNVWHP VXSR]\FML PDWHULDOQHM L ]Z\NáHM
konotDFML ] GHQRWDFM F]\QQR FL ] MHM Z\WZRUHP F]DVRZQLND Z ]QDF]HQLX
DNWXDOQ\P ]H ]QDF]HQLHP SRWHQFMDOQ\P Uy*Q\FK NDWHJRULL VHPLRW\F]Q\FK
RUD] SU]HVXZDQLD ]QDF]HQLD RG EDUG]LHM RJyOQHJR GR V]F]HJyáRZHJR OXE
RGZURWQLH L QLHXZ]JO GQLDQLD HZROXFML VHQVX VáyZ;
b) P WQ\PL
c) R QLHRNUH ORQ\P OXE FKZLHMQ\P ]QDF]HQLX QS VáRZDPL RND]MRQDOQ\PL
3. 8*\FLH MHGQR]QDF]QH VáyZ NWyUH ZLQQ\ PLHü Uy*QH VHQV\ ]DFKRG]L WR ]
racji:
a) XWR*VDPLDQLD VáyZ EOLVNR]QDF]Q\FK MDN QS Uy*QL F\FK VL W\ONR DNFHQWHP
gramatycznym, podobnie brzPL F\FK SLVDQ\FK Z\ND]XM F\FK MDNLH
DQDORJLH QDZHW Z GURG]H VNRMDU]H
b) metonimii.
4. $PILEROLD F]\OL WDND EXGRZD Z\UD*HQLD NWyUD GRSXV]F]D ZL FHM QL* MHGQR
jego rozumienie, a to z powodu:
WDN*H R Eá GQH X*\FLH M ]\ND Z SR]QDQLX W]Z Eá G\ IXQNFMRQDOQH DOER R Eá G\ Z NRQVWUXRZDQLX DSDUDWXU\
SRM FLRZHM
64

a) SU]HVWDQNRZDQLD QLHGRVWDWHF]QHJR OXE QLHZáD FLZHJR XPLHV]F]HQLD
znaków interpunkcji);
b) uszeregowania poszczególnych wyrazów;
c) VSHFMDOQLH GREUDQHM VNáDGQL
d) akcentu logicznego i psychologicznego.
5. Elipsa, czyli niedopowiedzenie (jest to opuszczenie w zdaniu wyrazów w
]DVDG]LH áDWZR GRP\ OQ\FK DOH IDNW\F]QLH QLH GDM F\FK VL X]XSHáQLü ] EUDNX
GRVWDWHF]QHJR XVWDOHQLD RNROLF]QR FL D Z V]F]HJyOQR FL
a) QLHGRVWDWHF]QHM NZDQW\ILNDFML OXE NZDOLILNDFML Z\UD*HQLD QS F]\ ÄND*G\´
czy „pewien”; czy twierdzenie konieczne czy prawdopodobne);
b) EUDNX GHWHUPLQDFML RNROLF]QR FL SU]H]QDF]HQia, aspektu, czasu, miejsca).
6. :LHOR]QDF]QR ü F] FLRZD
a) ZLHOR]QDF]QR ü W\SLNDOQD
b) DQDORJLF]QR ü
III. =UR]XPLDáR ü P WQD
1. 1LH GR ü MDVQH RVWUH UR]XPLHQLH X*\WHM QD]Z\ W]Z vagueness), gdy nie
PR*QD WUDIQLH UR]VWU]\JQ ü F]\ GD VL M RGQLH ü GR NRQNUHWQHM Vytuacji czy
QLH D ZL F SRVLDGD FKZLHMQ\ ]DNUHV
2. 1LH GR ü Z\UD(QH UR]XPLHQLH X*\WHM QD]Z\ VNRUR EUDN MHVW MHM DQDOLW\F]QHM
GHILQLFML WUH FLRZHM
3. 1LH GR ü V\VWHPDW\F]QH L SUHF\]\MQH VIRUPXáRZDQLH Z\UD*HQLD ]áR*RQHJR
gdy:
a) Z\VW SXM VáRZD R ]QDF]HQLX P WQ\P;
b) G\VSR]\FMD WUH FL QLH MHVW GR ü MHGQROLWD L SU]HMU]\VWD QS SU]HVNDNLZDQLH ]
WHPDWX QD WHPDW QDGPLDU VáyZ SU]\ XERJLHM WUH FL EUDN Z\UD(QHM FL JáR FL
P\ OL
%á G\ ORJLF]QH
I. =DELHJL W\ONR SR]RUQLH Z\JO GDM FH QD X]DVDGQLHQLH SR UHGQLH
65

1. Perswazje PDM FH GRSURZDG]Lü ZSURVW GR DVHUFML WZLHUG]HQLD
a) ustawiczne powtarzanie tezy;
b) VXJHVW\ZQH SU]HGVWDZLHQLH WH]\ XM FLH Z VORJDQ DIRU\]P Z VHQWHQFM
ubieranie przedstawienia w pozory erudycji, przedstawianie z liczeniem na
XURN VáRZD argumentum per eloquentiam Ä]DJDGDQLH´ Z GURG]H ]DOHFH L
agitacji (argumentum per agitationem SU]HGVWDZLDQLH VáRGNLH SU]\PLOQH L
RELHFXM FH SU]HGVWDZLDQLH WH]\ MDNR Z\JRGQHM L X*\WHF]QHM argumentum
ad crumenam).
2. :\PXV]HQLH DVHUFML Z GURG]H RGZRáDQLD VL GR XF]Xü L Fech osobistych
odbiorców:
a) RGZRáDQLH VL GR ]DOHW RGELRUF\ argumentum ad populum: ad verecundiam,
ad misericordiam, ad reverentiam);
b) wykorzystanie niewiedzy odbiorcy (ad ignorantiam);
c) ]PXV]DQLH JUR(E L VLá ad baculum).
3. Doprowadzanie do asercji tezy prze] R PLHV]HQLH L ]RK\G]HQLH ]GDQLD
SU]HFLZQHJR OXE RVyE ] QLP ]ZL ]DQ\FK
a) przez dowcip (argumentum ad ridiculum);
b) argumentum ad personam;
c) G\VNUHG\WRZDQLH WH]\ SU]H] RND]DQLH MHM ]áHM SURZLHQLHQFML genetic fallacy).
4. 1DU]XFDQLH DVHUFML WH]\ ]D SRPRF GH]RULHntowania odbiorcy przez chowanie
OXE ]PLDQ WH]\
a) VNXSLDQLH XZDJL QD áDWZLHMV]HM L EH]VSRUQHM WH]LH DE\ SU]HP\FLü WH] R
NWyU FKRG]L
b) ]DP F]DQLH LQQ\PL VSUDZDPL QD W\OH DE\ RGELRUFD QLH PLDá VLá\ ]DXZD*\ü L
NRQWURORZDü SRGVXQL WHM WH]\
c) obalanie tezy pU]HFLZVWDZQHM SU]H] MHM SU]HVDGQH VIRUPXáRZDQLH
II. Rozumowanie wadliwe:
1. 5R]XPRZDQLH QLH QD WHPDW ]H Z]JO GX QD
a) SU]HRF]HQLH QLH]QDMRPR ü ]DJDGQLHQLD ignoratio elenchi);
b) PRG\ILNDFMH WH]\ SRGOHJDM FHM X]DVDGQLHQLX
66

− LOR FLRZH RGFK\OHQLH ]D PDáR OXE ]D ZLHOH VL GRZRG]L
− MDNR FLRZH RGFK\OHQLH QS SU]H] XSURV]F]HQLH WH]\
2. %H]]DVDGQR ü DVHUFML NWyUHJR ] ]DáR*H ]H Z]JO GX QD MHJR
a) QLHUDFMRQDOQH (UyGáD X]QDQLD
− SR]DSR]QDZF]H SRVWDZ\ SU]HV G\ SU]\]Z\F]DMHQLD XF]XFLD
pragnienia, upodobania),
− QLHZáD FLZH GOD GDQHM SU]HVáDQNL QS ] QLHZáD FLZHM G]LHG]LQ\ ZLHG]\
QLHZáD FLZ\FK DXWRU\WHWyZ
b) QLHSUDZRPRFQR ü X]QDQLD SU]HVáDQND QLH MHVW X]QDQD ] QDOH*\W\P
X]DVDGQLHQLHP VWRSQLD SHZQR FL Z NWyU\P VL M SU]\MPXMH ZH
ZQLRVNRZDQLX QLHZ\VW SRZDQLH Z ]ELRU]H ]GD zasadnie uznanych (petitio
principii):
− idem per idem, circulus vitiosus Eá GQH NRáR Z UR]XPRZDQLX
− ex non concessis tamquam concessis, czyli argumentum ad hominem;
c) QLHZáD FLZH ]DNZDOLILNRZDQLH ]DáR*H
− FR GR SUDZG]LZR FL VWRSQLD SUDZGRSRGRELH VWZD LWS ,
− FR GR ]JRGQR FL ]H VWDQHP QDXNL
d) IDáV]\ZR ü NWyUHJR ] ]DáR*H SU]HVáDQHN F]\OL Eá G PDWHULDOQ\
3. 1LHSUDZLGáRZD NRQNOX]\ZQR ü ]H Z]JO GX QD
a) QLHUDFMRQDOQ DVHUFM SU]HVáDQNL
b) QLHGRVWDWHF]Q ]UR]XPLDáR ü X*\W\FK Z\UD*H
c) QLHDGHNZDWQR ü X]DVDGQLHQLD GRZodu), gdy:
− QLHGRUyZQDQH SU]HVáDQNL per defectum – ukryte opuszczenie, per
excessum – przesada w przytaczaniu racji, i qui nimium probat nihil
probat),
− ZDGOLZD LQIHUHQFMD Eá G IRUPDOQ\ – non sequitur, fallacia consequentis:
• EUDN ZáD FLZHM ]DVDG\ LQIHUHQFMi (w rozumowaniu niezawodnym
QLHZD*QD ]DVDGD LQIHUHQFML D Z UR]XPRZDQLX
XSUDZGRSRGREQLDM F\P - nie uprawomocniona zasada inferencji),
• typowe niedostateczne podstawy inferencji: non cause pro causa,
post hoc ergo propter hoc, a dicto sec: quid ad dictum simpliciter,
67

I. Ogólne:
fallacia accidentis QLHZ\ND]DQLH QLHPR*OLZR FL LQVWDQFML
QLHRND]DQLH UDFML ZHZQ WU]Q\FK XRJyOQLHQLD QLHRND]DQLH
ZLHORVWURQQR FL SRGRELH VWZ SU]\ DQDORJLL RUD] DUJXPHQWDFMD ]
SU]\NáDGX OXE SRUyZQDQLD omnis comparatio claudicat),
− przeskoki i luki w uzasadnieniu (saltus in concludendo); wnioskowanie
RSDUWH QD VNUyFRQ\P ]ZL ]NX SU]\F]\QRZ\P
1. %á G\ GHILQLRZDQLD
a) formalne:
%á G\ PHWRGRORJLF]QH
− GHILQLFMH QLH VSHáQLDM FH ZDUXQNX QLHVSU]HF]QR FL
− GHILQLFMH QLH VSHáQLDM FH ZDUXQNX SU]HNáDGDOQR FL GHILQLFMH ]D V]HURNLH
OXE ]D Z VNLH RUD] QLH JZDUDQWXM FH Z RJyOH SU]HNáDGDOQR FL
definiendum),
− EH]SR UHGQLH F]\ SR UHGQLH Eá GQH NRáR Z GHILQLRZDQLX
b) pozaformalne 64 :
− GHILQLFMD ]E\W GáXJD
− GHILQLFMD ]PLHQLDM FD SRZV]HFKQLH SU]\M WH ]QDF]HQLH definiendum (przy
definicjach sprawozdawczych),
− sprawozdawcza definicja terminu wieloznacznego przez jeden definiens
jednoznaczny,
− GHILQLFMD QLH Z\MD QLDM FD ignotum per ignotum),
− GHILQLFMD SRGDM FD QDGPLDU ZáDVQR FL GHILQLFMD QLH Z\MD QLDM FD
precyzyjnie),
− definicja czysto negatywna,
− definicja alternatywna,
− GHILQLFMD Z]JO GQD per relativa),
68

− GHILQLFMD WZyUF]D JG\ QLH PD E\ü PHWDV\VWHPRZ\P VNUyWHP
2. %á G\ SRG]LDáX L NODV\ILNDFML
a) formalne:
− SRG]LDá QLHDGHNZDWQ\
− SRG]LDá QLHUR]á F]Q\
b) pozaformalne (materialne):
− SRG]LDá ]E\W V]WXF]Q\
− SRG]LDá\ ]E\W V]F]HJyáRZH L VNRPSOLNRZDQH
− SRG]LDá\ QLH SRVLDGDM FH MHGQROLWHM ]DVDG\ OXE ZáD FLZHM GOD FHOyZ
NWyU\P PDM VáX*\ü SRG]LDá QLHSU]\GDWQ\ GR FHOyZ SR]QDZF]\FK OXE
dydaktycznych w danej dziedzinie i przy danych zadaniach);
c) Eá G\ VHPDQW\F]QH QLHRVWUR ü SRM ü F]\ QLHRVWUR ü RNUH OHQLD VWRVXQNyZ
PL G]\ ]DNUHVDPL
3. %á G\ VWDZLDQLD L UR]ZL ]\ZDQLD ]DJDGQLH QDXNRZ\FK
a) ]DJDGQLHQLD L KLSRWH]\ QLHZáD FLZLH SRVWDZLRQH
− QLH FL OH L QLHSUHF\]\MQLH VIRUPXáRZDQH
− niezasadne,
− nie na serio (tylko dydaktycznie lub retorycznie, lub dla samego
sprawdzenia),
− nietrafne,
− QLHUR]ZL ]\ZDOQH UDFMRQDOQLH ]DJDGQLHQLH ]DVDGQLF]R
nierozstrzygalne),
− QLH Z\PDJDM FH RSHUDFML SR]QDZF]\FK R FKDUDNWHU]H G\VNXUV\ZQ\P OXE
twórczym;
b) UR]ZL ]DQLD QLHSRSrawne, gdy:
− QLH V SRGDQH Z\UD(QLH OXE SRSUDZQH ORJLF]QLH UHJXá\ SRVW SRZDQLD
− QLH V X]DVDGQLRQH RVWDWHF]QLH RF]\ZLVWR FL ]P\VáRZ OXE
LQWHOHNWXDOQ
− QLH V SU]HSURZDG]RQH Z VSRVyE UDFMRQDOQ\ L NRQWURORZDQ\
64 %á G\ SR]DIRUPDOQH – QDMF] FLHM R FKDUDNWHU]H SV\FKRORJicznym – V Z GHILQLRZDQLX Z]JO GQH ]DUyZQR Z
69

− QLH V XV\VWHPDW\]RZDQH
− V QLHZ\UD*DOQH FL OH L SUHF\]\MQH Z VWRSQLX PR*OLZ\P GOD GDQHM
dziedziny wiedzy.
4. %á G\ G\VNXVML
a) QLHZáD FLZ\ Z\EyU SU]HGPLRWX G\VNXVML L MHM ]DSRF] WNRZDQLH MDN QS
SRVWDZLHQLH SUREOHPX QLH SRGOHJDM FHJR VSRURZL OXE UR]ZL ]\ZDOQHJR Z
GURG]H ]Z\NáHJR VSRVWU]H*HQLD OXE QLHSUHF\]\MQLH VIRUPXáRZDQHJR OXE
QLHUR]ZL ]\ZDOQHJR UDFMRQDOQLH
b) NRU]\VWDQLH Z Eá GQ\P SU]HNRQ\ZDQLX ] XVWHUHN Z ]ZHUEDOL]RZDQLX P\ OL
c) SRVáXJLZDQLH VL Z SU]HNRQ\ZDQLX F]\QQLNDPL HPRFMRQDOQ\PL L VXJHVWL
jak np. wykorzystanie braku dostatecznego przygotowania u dyskutanta,
QDU]XFDQLH WH]\ VáRZDPL PRFQR ]DEDUZLRQ\PL HPRFMRQDOQLH
]DVNDNXM F\PL F]\ ZU F] VRILVW\F]Q\PL
d) QLHV]F]HUH L QLHORMDOQH X*\ZDQLH FKZ\WyZ L IRUWHOL MDN QS SR]\VNLZDQLH
QDMSLHUZ ]DXIDQLD D Sy(QLHM MHJR QDGX*\FLH XNU\ZDQLH ZáDVQ\FK PHWRG
DWDNRZDQLD L REURQ\ E\ QLHVSRG]LHZDQLH ]DVNRF]\ü XVWDZLF]QH L ]áR OLZH
]DU]XFDQLH QLHMDVQR FL ÄQLH UR]XPLHP´ RUD] ]DP F]DM FH * GDQLH GHILQLFML
ND*GHJR WHUPLQX
e) SRVáXJLZDQLH VL ZDGOLZ\PL UR]XPRZDQLDPL
II. 6]F]HJyáRZH VSHFMDOQH
1. %á G\ VWRVRZDQLD PHWRGy dedukcyjno-formalnej 65 :
a) ZDGOLZR FL Z NRQVWUXRZDQLX DSDUDWXU\ SRM FLRZHM V\PEROLNL L MHM X*\FLD
− QLHZáD FLZ\ Z\EyU Z\UD*H SLHUZRWQ\FK
− niepoprawne wprowadzanie nowych wyrazów;
b) ZDGOLZR FL V\VWHPDW\]RZDQLD
− XVWHUNL Z Z\ERU]H ]DáR*H
− Eá G\ GRZRG]HQLD ]ZáDV]F]D NLHURZDQLH VL SyáRF]\ZLVWR FL
c) ZDGOLZR FL SRVáXJLZDQLD VL GLDJUDPDPL
VWRVXQNX GR URG]DMX GHILQLFML MDN L W\SX RGELRUFyZ 1LH PXV] ]DZV]H VWDQRZLü ZDGOLZR FL
65 1DMF] FLHM FKRG]L WX R XVWHUNL SR]DIRUPDOQH L Z]JO GQH
70

d) QLHZáD FLZD DSOLNDFMD PHWRG\ GHGXNF\MQHM
2. %á G\ VWRVRZDQLD PHWRG\ VWDW\VW\F]QHM 66 :
a) QLHZáD FLZ\ Z\EyU SUyENL UHSUH]HQWDFML
− QLH GRNRQDQ\ GZLHPD Z]DMHPQLH NRQWUROXM F\PL VL PHtodami,
− SUyEND WHQGHQF\MQD ]D PDáD OXE MDNR FLRZR QLHNRPSOHWQD
b) nieodpowiednia obserwacja:
− (OH GREUDQL REVHUZDWRU]\
− nie zdeterminowany dostatecznie przedmiot (np. mieszanie cech
]MDZLVND ] RSLQL R ]MDZLVNX
− ZDGOLZD UHGDNFMD IRUPXODU]\ ]ZáDV]F]D DQNLHWy);
c) SRPLMDQLH V]F]HJyáRZHM NRQWUROL UDFKXQNRZHM L ORJLF]QHM PDWHULDáX
statystycznego;
d) JUXSRZDQLH PDWHULDáX EH] ]DFKRZDQLD ZDUXQNyZ SRSUDZQHJR SRG]LDáX
e) EH]NU\W\F]QH X*\FLH WHFKQLN VWDW\VW\F]Q\FK QS REOLF]DQLH UHGQLHM
JHRPHWU\F]QHM SU]\ ZLHONR FLDFK ]Hro lub ujemnych);
f) DQDOL]RZDQLH QLH ELRU FH SRG XZDJ
− XNU\W\FK ]DáR*H PRG\ILNXM F\FK OXE QLHVáXV]Q\FK
− LVWQLHQLD Eá GX WHRUHW\F]QHJR
− QLHDGHNZDWQR FL DQDOL]\ VWDW\VW\F]QHM GOD SHZQ\FK FHOyZ
− ZáD FLZHM UROL SUDZLGáRZR FL VWDW\VW\F]Q\FK QS *H QLH V RQH jeszcze
jako takie prawami naukowymi);
g) wadliwe prezentowanie rezultatów analizy.
3. %á G\ VWRVRZDQLD PHWRG\ SU]\URGQLF]HM
a) ZDGOLZR FL XVWDOHQLD IDNWX QDXNRZHJR
− QLHGRVWDWHF]QH Z\HOLPLQRZDQLH XSU]HG]H L ]DáR*H
− QLHOLF]HQLH VL ] F]\QQLNLHP LQWHUSUHWDF\MQ\P
b) usterki obserwacji:
66 6WRVRZDQLH WHM PHWRG\ VWDMH VL FRUD] EDUG]LHM SRZV]HFKQH $OH GOD ]DJZDUDQWRZDQLD WUDIQR FL Z\QLNyZ
WU]HED SRVáXJLZDü VL QL V]F]HJyOQLH XPLHM WQLH L NU\W\F]QLH QLH PHFKDQLF]QLH 6W G ]HVWDZLHQLH W\SRZ\FK
Eá GyZ SU]\ VWRVRZDQLX PHWRG\ VWDW\VW\F]QHM PR*H RGHJUDü ZD*Q URO RVWU]HJDZF]
71

− RSXV]F]HQLH SRWU]HEQ\FK REVHUZDFML ]ZáDV]F]D FR GR ]DFKRG]HQLD
LQVWDQFML OXE LVWRWQ\FK RNROLF]QR FL ]MDZLVND
− REVHUZDFMH QLHGRNáDGQH
− REVHUZDFMH QLH SU]\JRWRZDQH RUD] QLH NRQWURORZDQH Uy*QRURGQ\PL
modyfikacjami,
− Eá G\ SRPLDUX L OLF]HQia;
c) wady opisu:
− QLHGRVWDWHF]QH XZ]JO GQLHQLH DVSHNWX ZD*QHJR ]H Z]JO GX QD
postawione pytanie,
− FDáNRZLWH SRPLQL FLH RNROLF]QR FL ]MDZLVND OXE ]DOH*QR FL RG
terminologii teorii,
− PLHV]DQLH VSRVWU]H*H ] LFK LQWHUSUHWDFM
− EUDN SRU] GNX U]HF]RZHJR L ORJLF]QHJo;
d) Eá G\ LQWHUSUHWDFML
− nie uzasadniona dostatecznie generalizacja,
− tendencyjne stawianie hipotez,
− niepoprawne rozumowania przy rozstrzyganiu hipotez,
− QLHXZ]JO GQLDQLH SR]\W\ZQHJR VWRVXQNX XF]XFLRZHJR MDNL EDGDF]
]DMPXMH Z]JO GHP ZáDVQHM KLSRWH]\
− QLHZáD ciwa kwalifikacja hipotez pochodnych od innych hipotez;
e) uchybienia w konstruowaniu teorii:
− G *HQLH ]D ZV]HON FHQ GR IRUPDOL]DFML M ]\ND
− przesadne rozdzielanie czynnika apriorycznego i empirycznego,
− QLHGRVWDWHF]QD GEDáR ü R U]HF]RZ L ORJLF]Q MHGQR ü WHorii.
4. %á G\ VWRVRZDQLD PHWRG\ KLVWRU\F]QHM
a) WHQGHQF\MQ\ GREyU (UyGHá
b) QLHNU\W\F]QH EDGDQLH (UyGHá
− QLHGRVWDWHF]QH X]DVDGQLHQLH DXWHQW\F]QR FL OXE QLHVND*RQR FL (UyGáD
RUD] ZLDU\JRGQR FL DXWRUD
− SU]HVDGQH ]DXIDQLH GR NU\WHULyZ ZHZQ WU]Q\FK
72

− pomijanie wzajemQHM NRQWUROL ZLDGHFWZ
c) ZDGOLZH UR]XPLHQLH M ]\NRZH L U]HF]RZH (UyGHá ]ZáDV]F]D JG\
Z\F]\WXMH VL ]D GX*R DOER ]D PDáR DOER ]XSHáQLH FR LQQHJR ]Z\NOH WR FR
VL FKFH Z\F]\WDü
d) XVWHUNL UR]XPRZDQLD EH]SR UHGQLHJR RSDUWHJR QD (UyGáDFK
− RSLHUDQLH VL QD (UyGáDFK SRFKRGQ\FK MH OL LVWQLHM LFK Z]RU\
− RSUDFRZ\ZDQLH FDáR FL LQIRUPDFML ELRU F V]F]HJyá\ ] GRQLHVLH LVWRWQLH
Uy*QL F\FK VL Z ]DáR*HQLDFK SRGVWDZRZ\FK
− QLHOLF]HQLH VL ] W\P *H W\ONR QLH]DOH*QH (UyGáD Z]PDFQLDM SHZQR ü
informacji,
− QLHRVWUR*QH SRVáXJLZDQLH VL DUJXPHQWHP ] PLOF]HQLD
e) XFK\ELHQLD UR]XPRZD SR UHGQLFK
− X*\ZDQLH XSUDZGRSRGREQLDM F\FK X]DVDGQLH SR UHGQLFK ]DPLDVW
PR*OLZHJR RSDUFLD VL QD (UyGáDFK
− SU]\SLV\ZDQLH KLSRWH]LH QLHZáD FLZHM NZDOLILNDFML
− RJUDQLF]DQLH VL GR SRWZLHUG]HQLD hipotezy bez skrupulatnego
Z\V]XNDQLD DUJXPHQWyZ REDODM F\FK
− GRV]XNLZDQLH VL MHGQHM SU]\F]\Q\ OXE PRW\ZX GOD IDNWX KLVWRU\F]QHJR
NWyU\ ] ]DVDG\ MHVW ]MDZLVNLHP ]áR*RQ\P
− SRVáXJLZDQLH VL QLHGRVWDWHF]QLH X]DVDGQLRQ\PL DQDORJLDPL
5. %á G\ DQDOL]\ ILORORJLFznej 67 .
3RZ\*V]H ]HVWDZLHQLH QDMEDUG]LHM W\SRZ\FK Eá GyZ QLHFK E G]LH NROHMQ\P
potwierdzeniem postawionej w przedmowie tezy: &] VWR X*\ZDP\ W\FK VDP\FK VáyZ L
NRU]\VWDP\ ] W\FK VDP\FK ]QDNyZ D ]XSHáQLH VL QLH UR]XPLHP\
67 W zasadzie powtarzaj VL WX Eá G\ NU\W\NL L LQWHUSUHWDFML WHNVWX RUD] Eá G\ UR]XPRZD
73

5. Podstawowe modele rozumowania
1DMRJyOQLHM PyZL F UR]XPRZDQLH MHVW SHZQ F]\QQR FL LQWHOHNWXDOQ NWyUHM
SXQNWHP Z\M FLD L GRM FLD V V G\ OXE ]GDQLD OHG] F ERJDW OLWHUDWXU ] ]DNUHVX
PHWRGRORJLL L ORJLNL PR*QD SRZLHG]LHü *H UR]XPRZDQLH MHVW RNUH ODQH SU]H]
FKDUDNWHU\VW\N E G( UHODFML MDND ]DFKRG]L PL G]\ W\PL ]GDQLDPL E G( WH* ZSURVW
VDPHM F]\QQR FL 3LHUZV]\ VSRVyE PR*H RJUDQLF]\ü VL W\ONR GR
− ]ZL ]NyZ IRUPDOQ\FK PL G]\ ]GDQLDPL OXE
− XZ]JO GQLü LQQH ]ZL ]NL QS NROHMQR FL SR]QDQLD OXE X]QDQLD ]GD
'UXJL VSRVyE PR*H UyZQLH* Z\VW SLü Z NLONX SRVWDFLDFK QS
− RNUH OHQLH F]\QQR FL UR]XPRZDQLD SU]HGH ZV]\VWNLP SU]H] FKDUDNWHU\VW\N
MHJR SXQNWX Z\M FLD L FHOX
− RNUH OHQLH UR]XPRZDQLD JáyZQLH SU]H] FKDUDNWHU\VW\N G\UHNW\Z QLP
NLHUXM F\FK SRGHM FLH WR ZUD] ] SRSU]HGQLP ] NWyU\P ]D]Z\F]DM VL á F]\
QD]ZDü E\ PR*QD PHWRGRORJLF]Q\P
− RNUH OHQLH UR]XPRZDQLD JáyZQLH SU]H] FKDUDNWHU\VW\N SRV]F]HJyOQ\FK
SURFHVyZ P\ ORZ\FK ZFKRG] F\FK Z VNáDG UR]XPRZDQLD SRGHM FLH
metodologiczno-psychologiczne lub pragmatyczne).
3RQDGWR PR*OLZH V RNUH OHQLD UR]XPRZDQLD á F] FH WH Uy*QH VSRVRE\
SRGHM FLD D WR ] NROHL VSUDZLD *H ZLHORUDNLH DVSHNW\ Z FKDUDNWHU\VW\FH SURFHVX
UR]XPRZDQLD ZDUXQNXM ]DVDG MHJR SRG]LDáX 3RQL*V]H VFKHPDW\ NODV\ILNDF\MQH
SU]HGVWDZLDM XSURV]F]RQH XSRU] GNRZDQLH SRGVWDZowych typów rozumowania:
proste
Rozumowanie
]áR*RQH
74

Rozumowanie
proste
68 6W .DPL VNL, 0HWRGD L M ]\N dz. cyt., s. 244.
UR]ZL ]\ZDQLH
]DJDGQLH
wnioskowanie
5.1. Schemat rozumowania prostego 68
niezawodne
nieniezawodne
dedukcja
LQGXNFMD ]XSHáQD
indukcja
QLH]XSHáQD
wnioskowanie
SU]H] DQDORJL
redukcja
przez proste
wyliczanie
SU]H] UHNXUHQFM
(indukcja
matematyczna)
75

Rozumowanie
]áR*RQH
(wieloetapowe)
Z\MD QLDQLH
X]DVDGQLDQLH SR UHGQLH
6FKHPDW UR]XPRZDQLD ]áR*RQHJR
empiryczne
(rozstrzyganie)
teoretyczne
(dowodzenie)
prze] XQLZHUVDOL]DFM SU]H] SUDZD HPSLU\F]QH
teoretyczne (przez hipotezy)
przez porównanie zdarzenia humanistycznego z typowym
(interpretacja humanistyczna)
sprawdzanie
(weryfikacja, konfirmacja itp.)
falsyfikacja (dyskonfirmacja itp.)
dowód analityczny
dowód syntetyczny
dowód wprost
(progresywny
albo regresywny)
dowód nie wprost
(redukcja do absurdu
DOER GR VSU]HF]QR FL
z pr]\M W WH]
76

52='=,$à ,,
0(72'2/2*,$ %$'$ 1$8.2:

]QDMGXMHP\ Z RSUDFRZDQLDFK QLHPLHFNLFK = NROHL SROVF\ PHWRGRORG]\ Z\RGU EQLDM
WUyMSRG]LDá WHFKQLNL PHWRG\ L SURFHGXU\ EDGD =D WDNLP SRG]LDáHP PDM SU]HPDZLDü
QDVW SXM FH MHJR ]DOHW\
♦ Z\UD(QH RGG]LHOHQLH WHJR FR DSHOXMH GR WZyUF]HM Z\REUD(QL EDGDF]D PHWRG\
RG WHJR FR QDGH ZV]\VWNR Z\PDJD NDUQHJR SRGSRU] GNRZDQLD VL G\UHNW\ZRP
badawczym (techniki);
♦ SRND]DQLH RGU EQ\FK ]DVDG NV]WDáWRZDQLD WHFKQLN PHWRG SURFHGXU
♦ wskazanie na „spoVRE\ EDGDZF]H´ NWyU\FK QD ODGRZDQLH SU]H] F]HUSDQLH ]
LQQ\FK G\VF\SOLQ VSRáHF]Q\FK PR*H Z]ERJDFLü QDV] ZLHG] PHWRGRORJLF]Q
(techniki, procedury) oraz wskazanie innych „sposobów”, których rozkwit
ZL ]Dü VL ]GDMH ]H VSHF\ILN RNUH ORQHM G\VF\SOLQ\ QDXNRwej, z aktem twórczej
Z\REUD(QL SUDFRZQLNyZ GDQHM G\VF\SOLQ\ PHWRG\
1. Metody
Metody EDGDZF]H V WR VSRVRE\ ]DSODQRZDQLD L UHDOL]RZDQLD SURFHVX
EDGDZF]HJR Z NWyU\P WHFKQLNL EDGDZF]H VWDQRZL EDUG]R ZD*Q\ OHF] QLH MHG\Q\
VNáDGQLN 3RQLHZD* PHWRGD EDGD ]DOH*QD MHVW RG SUREOHPDW\NL EDGD – PXVL E\ü
SODVW\F]QD XOHJáD Z\REUD(QL EDGDF]D DGHNZDWQD GR KLSRWH]\ URERF]HM VXJHUXM FD
Z\EyU WHUHQX L ]DNUHVX EDGD GREyU VWRVRZQ\FK WHFKQLN EDGDZF]\FK LWG 6LáD PHWRG\
badawczej polega na intuicji badacza konstUXXM FHJR ]H ]QDQ\FK PRGHOL PHWRG
EDGDZF]\FK QDMEDUG]LHM ZáD FLZ GOD GDQHJR SU]HGPLRWX EDGD L GDQHM SUREOHPDW\NL
badawczej.
'R PHWRG EDGDZF]\FK PR*HP\ ]DOLF]\ü P LQ
♦ eksperyment,
♦ PHWRG LQG\ZLGXDOQ\FK SU]\SDGNyZ
♦ PHWRG PRQRJUDILL
♦ VRQGD* GLDJQRVW\F]Q\
♦ VWDW\VW\N
78

2. Techniki
Techniki EDGDZF]H WR SU]HGH ZV]\VWNLP VSRVRE\ ]ELHUDQLD PDWHULDáX RSDUWH
QD VWDUDQQLH RSUDFRZDQ\FK G\UHNW\ZDFK GRNáDGQ\FK MDVQ\FK FLVá\FK
ZHU\ILNRZDQ\FK Z EDGDQLDFK Uy*Q\FK QDXN VSRáHF]Q\FK L G]L NL WHPX SRVLDGDM F\FK
waloU X*\WHF]QR FL LQWHUG\VF\SOLQDUQHM 0DM FKDUDNWHU LQVWUXNFML – tym
X*\WHF]QLHMV]HM LP ZLHUQLHM VWRVRZDQHM 7HFKQLNL EDGD WR F]\QQR FL SUDNW\F]QH
UHJXORZDQH VWDUDQQLH Z\SUDFRZDQ\PL G\UHNW\ZDPL SR]ZDODM F\PL QD X]\VNDQLH
optymalnie sprawdzalnych informacML RSLQLL IDNWyZ 6W G WH* QLH]Z\NOH ZD*Q
U]HF] MHVW E\ WHFKQLN EDGDZF] QLH W\ONR ]QDü DOH M XPLHü ELHJOH VWRVRZDü
6SR UyG WHFKQLN EDGDZF]\FK Z\Uy*QLDP\ P LQ
a) REVHUZDFM NWyUD MHVW F]\QQR FL MHGQRVWURQQ $QJD*XMH W\ONR
EDGDM FHJR NWyU\P NLHUXMH G *HQLH GR FHORZHJR SODQRZHJR
V\VWHPDW\F]QHJR L NU\W\F]QHJR VSRVWU]HJDQLD RNUH ORQ\FK ]DFKRZD
SU]HGPLRWyZ LWS 1DMF] FLHM Z\Uy*QLD VL GZLH SDU\ URG]DMRZH
REVHUZDFML ]Z\Ná L XF]HVWQLF] F RUD] REVHUZDFM NRQWURORZDQ L
QLHNRQWURORZDQ
b) wywiad, NWyU\ MHVW F]\QQR FL GZXVWURQQ RSDUW QD EH]SR UHGQLP
NRQWDNFLH LQIRUPDWRUD ] SU]HSURZDG]DM F\P Z\ZLDG :\Uy*QLD VL
wywiady wolne (swobodne) i kwestionariuszowe, jawne i ukryte,
LQG\ZLGXDOQH L ]ELRURZH .D*G\ ] QLFK PR*H E\ü VWRVRZDQ\ ]DUyZQR Z
toku w\ZLDGX URGRZLVNRZHJR MDN L Z SUDFRZQL
c) DQNLHW E G F UyZQLH* F]\QQR FL GZXVWURQQ 5y*QL VL RG Z\ZLDGX
W\P *H QLH Z\PDJD NRQWDNWX EH]SR UHGQLHJR UHVSRQGHQW Z\SHáQLD
kwestionariusz).
d) HNVSHU\PHQW QDWXUDOQ\ L W\SX NOLQLF]QHJR 1DOH*\ RQ GR VáDER
dot\FKF]DV RSUDFRZDQ\FK L Z\SUyERZDQ\FK Z QDXNDFK VSRáHF]Q\FK
technik badawczych. Istnieje kilka rodzajów eksperymentowania, np.:
eksperyment naturalny (zorganizowany dla celów praktycznych, co
EDGDF] VSR*\WNRZXMH OXE LQLFMXMH HNVSHU\PHQW W\SX NOLQLF]QHJR
79

(REVHUZRZDQLH SODFyZNL JUXS\ VSRáHF]QHM Z NWyU\FK Z\SUyERZXMH VL
ZSURZDG]HQLH MDNLHM FHORZHM ]PLDQ\ 'R WHFKQLN HNVSHU\PHQWRZDQLD
PR*HP\ ]DOLF]\ü ]HVWDZLHQLH WHFKQLN URWDFML WHFKQLN EDGDQLD
UHJUHV\MQHJR WHFKQLN EDGDQLD ]MDZLVN Z LFK SU]HELHJX L inne.
e) EDGDQLH GRNXPHQWyZ 7HFKQLND EDGDZF]D RSLHUD VL WX SU]HGH
ZV]\VWNLP QD XPLHM WQR FL NU\W\F]QHM RFHQ\ EDGDQHJR GRNXPHQWX
f) JUXS WHFKQLN VRFMRPHWU\F]Q\FK NWyUD OLF]\ ZLHOH RGPLDQ QS SOHELVF\W
SRSXODUQR FL
g) SRPLDU :\Uy*QLD VL ZLHOH URG]DMyZ VNDO pomiarowych: nominalne,
SRU] GNRZH LQWHUZDáRZH LORUD]RZH
h) techniki statystyczne. Techniki te w niektórych dyscyplinach
VSRáHF]Q\FK UR]ZLQ á\ VL GR VWDQX PHWRG\ EDGDZF]HM
1DOH*\ SDPL WDü *H *DGQ\FK EDGD QLH QDOH*\ RSLHUDü QD PDWHULDáDFK
zebranych tylNR ]D SRPRF MHGQHM WHFKQLNL EDGDZF]HM =DVWRVRZDQLH GZyFK L ZL FHM
Z]DMHPQLH GRSHáQLDM F\FK VL L NRQWUROXM F\FK VZH Z\QLNL WHFKQLN SRGQRVL
ZLDU\JRGQR ü EDGD -HGQD ] ]DVWRVRZDQ\FK Z SUDF\ WHFKQLN VWDQRZL ZLRG F L QD
QLHM QDOH*\ RSLHUDü VL SRGF]DV UHODFMRQRZDQLD Z\QLNyZ EDGD ]D SR]RVWDáH V
WHFKQLNDPL GRSHáQLDM F\PL L ZHU\ILNXM F\PL PDWHULDá ]HEUDQ\ SU]\ SRPRF\ WHFKQLNL
JáyZQHM
7HFKQLNL EDGDZF]H V UHDOL]RZDQH ]D SRPRF RGSRZLHGQLFK QDU] G]L
EDGDZF]\FK GR NWyU\FK PR*HP\ ]DOLF]\ü QS
- magnetofon (wywiad i eksperyment);
- aparat fotograficzny (obserwacja, eksperyment, badanie dokumentacji);
- skale (pomiar);
- G\VSR]\FMD EDGDZF]D OLVWD S\WD Z ZROQ\P Z\ZLDG]LH EDGDQLX
dokumentacji, obserwacji);
- kwestionariusz (wywiad, ankieta).
3. Procedury
80

Procedura bDGDZF]D E\ZD ]Z\NOH UR]XPLDQD MDNR SRVW SRZDQLH
]PLHU]DM FH GR RSUDFRZDQLD ]DNUHVX SRGHMPRZDQ\FK EDGD GR RNUH OHQLD GRERUX
ZáD FLZHM SUyE\ EDGDZF]HM GR Z\G]LHOHQLD Z EDGDQHM SRSXODFML RGSRZLHGQLFK JUXS
GR VSUHF\]RZDQLD SRVW SRZDQLD Uy*QLFXM FHJR RZH JUXS\ D WDN*H GR ZVND]DQLD MDNL L
MDN JURPDG]Lü PDWHULDá EDGDZF]\ NLHG\ L MDN GRNRQ\ZDü SRPLDUX ]HEUDQ\FK GDQ\FK
LWS 3URFHGXU\ EDGDZF]H V WR VSRVRE\ RUJDQL]RZDQLD EDGD EDUG]LHM ]áR*RQ\FK
Z\PDJDM F\FK RSUDFRZDQLD VNRPSOLNRZDQHJR SURJUDPX EDGD QDOH*\Wego zgrania
OLF]QLHMV]HJR ]HVSRáX SUDFRZQLNyZ QDXNRZ\FK L SU]\JRWRZDQLD WHUHQX EDGD
QLHNLHG\ ]KDUPRQL]RZDQLD NLONX PHWRG EDGDZF]\FK 6Lá SURFHGXU\ V
SUDNVHRORJLF]QH XPLHM WQR FL VROLGQHJR Z\NRQ\ZDQLD ]DGDQLD DGHNZDWQH GR
Z\W\F]Q\FK SRVW SRZDQLD GDQHM SURFHGXU\ 'R QDMF] FLHM Z\PLHQLDQ\FK SURFHGXU
EDGDZF]\FK QDOH*
1. %DGDQLD ]HVSRáRZH ]QDQH Z GZyFK RGPLDQDFK Uy*QL F\FK VL URG]DMHP
]HVSRáyZ EDGDZF]\FK
a) %DGDQLD NRPSOHNVRZH SROHJDM FH QD ]EDGDQLX MDNLHJR REV]DUX
WHU\WRULDOQHJR OXE GX*HM LQVW\WXFML VSRáHF]QHM 6 RQH UHDOL]RZDQH SRG
ZVSyOQ\P NLHURZQLFWZHP SU]H] ]HVSyá VSHFMDOLVWyZ Uy*Q\FK G\VF\SOLQ
QDXNRZ\FK Z]DMHPQLH VL X]XSHáQLDM F\FK SV\FKRORJD SHGDJRJD
socjologa, lekarza, demografa. Florian Znaniecki QD]\ZDá W SURFHGXU
lXVWUDFM VSRáHF]Q G\UHNW\Z\ GRW\F] FH SRSUDZQLH RUJDQL]RZDQHM OXVWUDFML
RSUDFRZDá 6WDQLVáDZ 5\FKOL VNL. Procedura ta, oparta na szerokim
UR]ZLQL FLX PHWRG\ PRQRJUDILF]QHM VWRVRZDQD MHVW SU]\ UDFMRQDOQ\P
SODQRZDQLX ]PLDQ L XOHSV]H Z LQVW\WXFMDFK L RUJDQL]DFMDFK *\FLD RNUH ORQHM
]ELRURZR FL =HVSyá ]DDQJD*RZDQ\FK GR EDGD VSHFMDOLVWyZ G]LHOL PL G]\
VLHELH ]DGDQLD GRNáDGQLH RPDZLD LFK FHO ]DNUHV L SUREOHPDW\N 0HWRGD
EDGD MHVW SR F] FL ZVSyOQD D SR F] FL XVWDORQD ZH ZáDVQ\P ]DNresie
SU]H] ND*GHJR VSHFMDOLVW 'RQLRVá Z\W\F]Q SURFHGXU\ V V\VWHPDW\F]QH
]HEUDQLD ]HVSRáX SR ZL FRQH RPDZLDQLX SU]HELHJX SUDF EDGDZF]\FK
b) %DGDQLD ]HVSRáX MHGQRURGQHJR QS Z\á F]QLH SHGDJRJRZLH VSRáHF]QL V
realizowane pod wspólnym kierownictwem i zPLHU]DM GR ]EDGDQLD ]D
SRPRF ÄZLHOX U N´ DOH MHGQROLW PHWRG EDGDZF] L W\PL VDP\PL
81

WHFKQLNDPL GDQHM LQVW\WXFML OXE ]HVSRáX LQVW\WXFML Z FHOX UR]ZL ]DQLD
XVWDORQHM SUREOHPDW\NL ]HVSRáRZHJR UR]SR]QDQLD V\WXDFML L SURMHNWyZ
PHOLRUXM F\FK LVWQLHM F U]HF]\ZLVWR ü
2. %DGDQLD SRZWDU]DQH WR GUXJD SURFHGXUD VSR*\WNRZ\ZDQD Z EDGDQLDFK V\WXDFML
VSRáHF]QR-Z\FKRZDZF]\FK LQG\ZLGXDOQ\FK SU]\SDGNyZ RUD] Z VRQGD*DFK
GLDJQRVW\F]Q\FK 3ROHJD QD SRZWyU]HQLX EDGD Z SHZQ\P RGVW SLH F]DVX SR
poprzednich. Badania powtórzoQH V ] UHJXá\ UHDOL]RZDQH Z W\P VDP\P
]DNUHVLH W VDP PHWRG L ]D SRPRF W\FK VDP\FK WHFKQLN EDGDZF]\FK QD WHM
VDPHM SRSXODFML 6]F]HJyOQLH X*\WHF]QH E\ZDM Z HNVSHU\PHQWDFK
Z\FKRZDZF]\FK :\Uy*QLDP\ QDVW SXM FH VSRVRE\ EDGD SRZWDU]DQ\FK
badania
kompleksowe
a) katamneza – QDZL ]XMH GR SRVW SRZDQLD Z NOLQLNDFK OHNDUVNLFK 3ROHJD
na kontroli po pewnym czasie tego samego „przypadku” (przypadków)
Z FHOX XFKZ\FHQLD ]DFKRG] F\FK ]PLDQ UHDJRZDQLD ÄSU]\SDGNX´ QD
HNVSHU\PHQWDOQH ]DELHJL Z\FKRZDZF]H UHRUJDQL]DFM LWG
b) panel – procHGXUD NWyU ]Z\NOH SRVáXJXMHP\ VL DE\ XFKZ\FLü ]PLDQ\
]DFKRG] FH Z RSLQLL VSRáHF]QHM QD WHPDW LQWHUHVXM F\ EDGDM FHJR OXE
jego zleceniodawców.
3RQL*V]\ VFKHPDW XND]XMH VWUXNWXU SURFHGXU EDGDZF]\FK
badania
]HVSRáowe
EDGDQLD ]HVSRáX
jednorodnego
Procedury
badawcze
katamneza
badania
powtarzane
panel
82

1DOH*\ SDPL WDü *H PHWRGD MHVW SRM FLHP QDMV]HUV]\P L QDGU] GQ\P Z
VWRVXQNX GR WHFKQLNL L QDU] G]LD EDGDZF]HJR 7HFKQLND ]D MHVW SRM FLHP SRGU] GQ\P
ZREHF PHWRG\ DOH QDGU] GQ\P Z VWRVXQNX GR QDU] G]LD EDGDZF]HJR 1DU] G]LH
EDGDZF]H PD QDMZ *V]\ ]DNUHV L MHVW SRM FLHP SRGU] GQ\P ]DUyZQR ZREHF PHWRG\
jak i techniki badawczej.
Metoda
technika
QDU] G]LH
badawcze
Skoro iVWQLHM MDN MX* ]RVWDáR SRZLHG]LDQH Uy*QRURGQH PHWRG\ EDGDZF]H
ZDUWR SU]HGVWDZLü FKRü SRELH*Q FKDUDNWHU\VW\N QDMZD*QLHMV]\FK ] QLFK
4. Charakterystyka wybranych metod badawczych
4.1. Eksperyment
Liczne opracowania analizowanego zagadnienia wskazuM GR ü MHGQRP\ OQLH
*H HNVSHU\PHQW MHVW PHWRG QDXNRZHJR EDGDQLD RNUH ORQHJR Z\FLQND U]HF]\ZLVWR FL
SROHJDM F QD Z\ZRá\ZDQLX OXE W\ONR ]PLHQLDQLX SU]HELHJX SURFHVyZ SU]H]
ZSURZDG]HQLH GR QLFK MDNLHJR QRZHJR F]\QQLND L REVHUZRZDQLX ]PLDQ SRZVWDá\FK
pod MHJR ZSá\ZHP 73 1LHNWyU]\ XZD*DM *H HNVSHU\PHQW MHVW V]F]HJyOQ\P
SU]\SDGNLHP REVHUZDFML DOH Uy*QL F\ VL RG QLHM EDUG]LHM ]áR*RQ VWUXNWXU VWDUDQQLHM
RSUDFRZDQ\P ]DP\VáHP EDGDZF]\P L SRVáXJLZDQLHP VL ZLNV] L Uy*QRURGQ
LOR FL QDU] G]L EDGDZF]\FK Eksperyment polega przede wszystkim na
ZSURZDG]HQLX GR Z\EUDQHJR XNáDGX ]ELRURZR FL VSRáHF]QHM ]HVSRáX ]GDU]H
zjawiska lub procesu) specjalnie wybranego przez badacza czynnika, który ma na celu
X]\VNDQLH SR* GDQ\FK ]PLDQ XNáDGX OXE VSUDZG]HQLH MDNLH ]miany w obserwowanym
83

XNáDG]LH ]DMG SRG ZSá\ZHP RZHJR QRZHJR F]\QQLND ]ZDQHJR ]PLHQQ QLH]DOH*Q
&HOHP HNVSHU\PHQWX MHVW ]DWHP Z\NU\FLH ]ZL ]NyZ SU]\F]\QRZR-skutkowych
PL G]\ ]PLHQQ QLH]DOH*Q D HOHPHQWDPL EDGDQHJR XNáDGX (NVSHU\PHQW QLH W\ONR
dostarczD EDGDF]RZL ZLHG]\ R VNXWHF]QR FL ZSURZDG]DQ\FK ]DELHJyZ DOH Z\ZRáXMH
UyZQLH* ]PLDQ\ Z EDGDQ\P XNáDG]LH :L * VL ] W\P GZLH VSUDZ\ 3LHUZV]D GRW\F]\
QDWXU\ PHWRGRORJLF]QHM L ZL *H VL ] WHFKQLN Z\NU\ZDQLD ]DOH*QR FL PL G]\ ]PLHQQ
QLH]DOH*Q D LQQ\PL HOHPHQWDPL EDGDQHJR XNáDGX 1DMOHSLHM ]DOH*QR FL WH Z RSDUFLX R
]DVDG\ SU]\F]\QRZR FL L UR]XPRZDQLD LQGXNF\MQHJR RSUDFRZDá - 6W 0LOO Z SRVWDFL
SL FLX NDQRQyZ
♦ NDQRQ MHG\QHM Uy*QLF\
♦ NDQRQ MHG\QHM ]JRGQR FL
♦ NDQRQ SRá F]RQHM Uy*QLF\ L ]JRGQR FL
♦ kanon ]PLDQ WRZDU]\V] F\FK
♦ kanon reszt.
6WDQRZL RQH IXQGDPHQWDOQ ]DVDG GRFLHNDQLD LVWRW\ ]DFKRG] F\FK ]DOH*QR FL
L SRGVWDZ ]DVDGQ\FK GRP\VáyZ XRJyOQLDM F\FK
'UXJD VSUDZD ZL *H VL ]H ]PLDQDPL XNáDGX L MHVW QDWXU\ PRUDOQHM 6WRVRZDQD
w praktyce niesie zawszH SHZQH ]PLDQ\ Z XNáDG]LH MDNL VWDQRZL QS SHZQD JUXSD
OXG]L 6W G WH* QLH ZROQR GRSX FLü DE\ Z ]DáR*HQLDFK EDGDZF]\FK SU]\M WR
ZLDGRPLH G]LDáDQLD V]NRGOLZH GOD GDQHM JUXS\ ZLDGRPH ZSURZDG]HQLH GR
HNVSHU\PHQWX ]PLHQQHM Z SRVWDFL G]LDáD V]NRGOLZ\FK Qp. budzenie agresji, celowa
GH]LQWHJUDFMD JUXS\ OXE SR*\WHF]Q\FK QS GRGDWNRZH IRUP\ QDXF]DQLD EXG]L LVWRWQH
L X]DVDGQLRQH UR]WHUNL PRUDOQH 1DZHW MH OL SU]\QLRV SR]\W\ZQH HIHNW\ Z MHGQHM
JUXSLH QLH PRJ E\ü RQH UH]XOWDWHP ]DQLHGEDQLD OXE XMHPQ\FK VNXtków w innej.
0HWRG]LH WHM VWDZLD VL UyZQLH* ]DU]XW Z WSOLZHM IXQNFML SR]QDZF]HM D QDZHW PDáHM
U]HWHOQR FL QDXNRZHM
4.2. Metoda indywidualnych przypadków
73
T. Pilch, =DVDG\ EDGD
nauczyciela, Warszawa 1968.
SHGDJRJLF]Q\FK, Warszawa 1995, s. 43- : =DF]\ VNL, Praca badawcza
84

Studium przypadków (case study VWDQRZL PHWRG REHMPXM F Uy*QRURGQH SROD
EDGD MDNR SU]\SDGHN SRVWU]HJD VL ]DUyZQR MHGQRVWNL OXG]NLH MDN L LQVW\WXFMH OXE
osiedla. Ograniczenie tej metody do jednostek ludzkich – studium indywidualnych
przypadków – ]DZ *D ]DNUHV PHWRG\ XVXZDM F ] MHM SROD ZLG]HQLD PRQRJUDILF]QH
EDGDQLD WHUHQRZH L ZL * FH VL ] W\P ]DOHFHQLD *áyZQ WHFKQLN EDGDZF] Z
PHWRG]LH LQG\ZLGXDOQ\FK SU]\SDGNyZ VWDQRZL Z\ZLDG ]ZáDV]F]D Z\ZLDG
URGRZLVNRZ\ ZVSDUW\ ]Z\NOH SU]H] WHFKQLNL SRPRFQLF]H REVHUZDFML L DQDOL]\
GRNXPHQWyZ RVRELVW\FK 7HFKQLNL WH V QDMZáD FLZV]H GOD EDGD GRW\F] F\FK losów
MHGQRVWNL 3RQLHZD* RJUDQLF]DM RQH OLF]E EDGDQ\FK MHGQRVWHN – studium
LQG\ZLGXDOQ\FK SU]\SDGNyZ QDOH*\ ]DOLF]\ü GR EDGD MDNR FLRZ\FK *yUQD JUDQLFD
VWRVRZQLH GR PR*OLZR FL EDGDF]D Z\QRVL SU]\SDGNyZ U]DGNR ZL FHM DOH L
U]DGNR PQLHM QL* 5\]\NR Eá GX ZL *H VL Z WHM PHWRG]LH ]H VWRSQLHP XRJyOQLDQLD
Z\QLNyZ EDGD =DFKRG]L S\WDQLH Czy i w jakim zakresie ustalone w oparciu o
VWXGLXP LQG\ZLGXDOQ\FK SU]\SDGNyZ SUDZLGáRZR FL PRJ UR]FL JDü VL SR]D REU E
zbadanego zbioru jednostek i reprezentRZDQHM SU]H] QLH RJUDQLF]RQHM VSRáHF]QR FL"
1DVXZD VL QDVW SXM FD RGSRZLHG( 3UDZLGáRZR FL PRJ Z\VW SRZDü SR]D REU EHP
UHSUH]HQWRZDQHM VSRáHF]QR FL W\ONR MDNR KLSRWH]\ NWyU\FK VWRSLH
SUDZGRSRGRELH VWZD Z]UDVWD ZUD] ] NRPSHWHQFM EDGDM FHJR L Z PLDU ZHryfikacji
Z\VXQL WHM KLSRWH]\ SU]H] NROHMQH VWXGLXP SU]\SDGNyZ ,QQD ] Z WSOLZR FL SROHJD QD
URG]DMX RSUDFRZDQLD VWXGLXP F] VWR SRGREQ\P GR OLWHUDFNLHJR -HGQDN*H UHDOL]DFMD
QDXNRZHJR EDGDQLD MDNR FLRZHJR W\P Uy*QL VL RG QDUUDFML OLWHUDFNLHM *H MHVW
udoNXPHQWRZDQD D SU]H] WR VSUDZG]DOQD :LDU\JRGQR ü PHWRG MDNR FLRZ\FK
SRGQRV] EDGDQLD ZHU\ILNDF\MQH SRZWDU]DM FH UR]ZL ]\ZDQLH WHJR VDPHJR SUREOHPX
]D SRPRF W\FK VDP\FK WHFKQLN EDGDZF]\FK QD LQQ\FK ]ELRURZR FLDFK SRGREQHJR
rodzaju jednostek.
4.3. Monografia
3U]HGPLRWHP PRQRJUDILL QLH]DOH*QLH RG G\VF\SOLQ\ Z NWyUHM MHVW VWRVRZDQD
MHVW MHGHQ SU]HGPLRW MHGHQ IDNW MHGQR ]DJDGQLHQLH MHGQD LQVW\WXFMD :HGáXJ 6áRZQLND
ZVSyáF]HVQHJR M ]\ND SROVNLHJR monografia to: „obszerna publikacja naukowa,
85

NVL *ND UR]SUDZD G * FD GR ZLHORVWURQQHJR L Z\F]HUSXM FHJR SU]HGVWDZLHQLD
wybranego problemu, zagadnienia lub jednej osoby” 74 . Monografia pozwala na
SRJá ELRQH EDGDQLH VWUXNWXU\ VSRáHF]QHM F]\OL XNáDGyZ L Z]DMHPQ\FK UHODFML
MHGQRVWHN L JUXS VNáDGDM F\FK VL QD GDQ RUJDQL]DFM 3R]ZDOD QD SRJá ELRQH EDGDQLH
V\VWHPX Z\FKRZDZF]HJR GDQHM LQVW\WXFML UR]XPLDQHJR MDNR XNáDG URGRZLVND
VSRáHF]QHJR OXE ]DZRGRZHJR ]HVSRORQ\ ZVSyOQLH UHDOL]RZDQ\P ]DGDQLHP ED]XM F\
QD ZVSyOQ\FK ZDUWR FLDFK SRGGDQ\FK UHJXODFML ZVSyOQ\FK QRUP 'DMH PR*OLZR ü
SRUyZQ\ZDQLD Z\EUDQHJR ]DJDGQLHQLD ]DJDGQLH Z Uy*Q\FK ]ZL ]NDFK F]DVRZ\FK
lub przestrzennych danej placówki czy instytucji. Porównywanie w czasie stosowane
Z EDGDQLDFK PRQRJUDILF]Q\FK MHVW URGNLHP GR SR]QDQLD LVWRWQ\FK VNáDGQLNyZ
zjawLVND SRGREQ\FK GR VLHELH D ]DUD]HP Uy*Q\FK XVWDODQLD ]ZL ]NyZ
SU]\F]\QRZ\FK L RNUH OHQLD JHQH]\ GDQHJR ]MDZLVND 6WDQRZL ZD*QH QDU] G]LH
SRPDJDM FH Z IRUPXáRZDQLX VSRáHF]QHM GLDJQR]\ 3RGREQH ]QDF]HQLH SHáQL
porównywanie w tym samym czasie zjawisk zachoG] F\FK Z GDQHJR URG]DMX
LQVW\WXFMDFK ]ORNDOL]RZDQ\FK Z RGPLHQQ\FK V\WXDFMDFK URGRZLVNRZ\FK MHGQR ü
F]DVX DOH Uy*QLFD PLHMVFD 0R*OLZH MHVW RF]\ZL FLH UHDOL]RZDQLH SRUyZQD Z UDPDFK
tej samej instytucji.
1D XZDJ ]DVáXJXMH IDNW L* SRZWDU]DQLH EDGD PR*H RGE\ZDü VL E G( QD
WHUHQLH WHM VDPHM LQVW\WXFML E G( Z LQVW\WXFMDFK MHGQRURGQ\FK OHF] IXQNFMRQXM F\FK Z
Uy*Q\FK URGRZLVNDFK : SLHUZV]\P SU]\SDGNX SRZWyU]HQLH PD PLHMVFH Z Uy*Q\P
F]DVLH Z GUXJLP MH OL VWRVRZDQH MHVW Z W\P VDP\P F]DVLH QRVL FHFK\ porównania.
-H OL VWRVRZDQH MHVW Z SHZQ\FK ]QDF] F\FK RGVW SDFK F]DVRZ\P QRVL PLDQR
SRZWyU]HQLD 3RZWDU]DQLH EDGD PD QDVW SXM FH FHOH
♦ VáX*\ GR ZHU\ILNDFML KLSRWH] NWyUH QLH VSUDZG]Lá\ VL Z EDGDQLX Z\M FLRZ\P
:VND]DQH MHVW ZyZF]DV X*\FLH RGPLHQQ\FK Wechnik badawczych lub
]DVWRVRZDQLH WHFKQLNL X]XSHáQLDM FHM SLHUZV]H EDGDQLD
♦ PR*H VáX*\ü ZHU\ILNDFML X]\VNDQ\FK Z SLHUZV]\P EDGDQLX Z\QLNyZ
6]F]HJyOQLH LVWRWQH MHVW WR ZyZF]DV JG\ Z\QLNL WH RGELHJDM RG
VIRUPXáRZDQ\FK SU]H] QDV KLSRWH] 8ZDJL R ]DVWRVRZDniu odmiennych lub
74 6áRZQLN ZVSyáF]HVQHJR M ]\ND SROVNLHJR, dz. cyt., s. 532.
86

X]XSHáQLDM F\FK WHFKQLN EDGDZF]\FK SRZWDU]DM VL MDN Z SLHUZV]HM
HZHQWXDOQR FL
♦ VáX* VSUDZG]HQLX ZSURZDG]RQ\FK XSU]HGQLR XOHSV]H L LQQRZDFML
0R*QD RJyOQLH SRZLHG]LHü *H LVWRW PRQRJUDILL MHVW QDXNRZD ZL]\WDFMD
RUJDQL]DFML E G FHM SU]HGPLRWHP EDGD 7DNLH XM FLH PRQRJUDILL SRVLDGD GRQLRVáH
NRQVHNZHQFMH :\PDJD ]DVWRVRZDQLD NU\WHULyZ RFHQ NWyUH ]DSHZQLDM SUDZLGáRZH
UR]SR]QDQLH L ]PQLHMV]DM U\]\NR SU]\SDGNRZR FL Z RSUDFRZ\ZDQLX
prognostycznych dyrektyw i koncepcji praktycznych uleps]H L ]PLDQ .U\WHULD WH
PRJ Z\UD*Dü VL E G( Z ]HVWDZLHQLX FHFK NWyU\P SRZLQQD RGSRZLDGDü LQVW\WXFMD
E G( Z DQDOL]LH PRGHOX LQVW\WXFML
1DOH*\ MHGQDN SRVWDZLü GR ü LVWRWQH S\WDQLH MDNLHJR W\SX LQVW\WXFMH QDOH*\
EUDü QD ZDUV]WDW EDGD PRQRJUDILF]Q\FK PRGHORZH F]\ LVWQLHM FH Z NRQNUHWQHM
U]HF]\ZLVWR FL VSRáHF]QHM 1D SU]\NáDG Z SHGDJRJLFH VSRáHF]QHM VWRVRZDQ\ MHVW F] VWR
]DELHJ PHWRGRORJLF]Q\ SROHJDM F\ QD SRUyZQ\ZDQLX PRGHOX LQVW\WXFML ] MHM
U]HF]\ZLVWR FL ,VWQLHM FD GZRLVWR ü VWUXNWXU PRGHORZ\FK ]H]ZDOD QD Z\RGU EQLHQLH
SRM FLD Z]RUX L Z]RUFD :]yU XND]XMH ÄUHJXODUQR ü U]HF]\ZLVWHJR IXQNFMRQRZDQLD
GDQHM LQVW\WXFML´ MHVW REUD]HP HPSLU\F]QLH VSUDZG]DOQ\P ]D SRPRF WHFKQLN
EDGDZF]\FK QS GDQ\FK VWDW\VW\F]Q\FK REVHUZDFML :]RU]HF PR*H E\ü EXGRZDQ\
nD SRGVWDZLH Z\REUD(QL QRZR SRZVWDá\FK SU]RGXM F\FK LQVW\WXFML ZUHV]FLH VWDQRZL
VWUXNWXU ]EXGRZDQ ÄZ RSDUFLX R RSW\PDOQLH U]HF]\ZLVWH RVL JQL FLD GDQHM JUXS\
VSRáHF]QHM OXE LQVW\WXFML QD RNUH ORQ\P WHUHQLH L Z RNUH ORQ\P F]DVLH´ 75 .
%DGDF] SRVáXJXM F\ VL PHWRG PRQRJUDILF]Q PR*H SRSU]HVWDü QD
]DVWRVRZDQLX WRNX P\ OHQLD LQGXNF\MQHJR NWyUH SR]ZROL PX QD Z\SURZDG]HQLH
RJyOQ\FK ]DVDG Z RGQLHVLHQLX GR EDGDQHM LQVW\WXFML 0R*H UyZQLH* Z\NRU]\VWDü
SRVW SRZDQLH DQDOLW\F]QH NWyUH UyZQLH* PD GRSURZDG]Lü GR ZQLRsków ogólnych.
=DVWRVRZDQLH ]D SRVW SRZDQLD DQDOLW\F]QHJR SRGREQLH MDN LQGXNFML SR]ZROL QD
V\QWH] SU]HNUDF]DM F EDGDQ\ SU]HGPLRW ]DNUHVHP RJyOQ\FK ZQLRVNyZ L SRVWXODWyZ
75 $ .DPL VNL, )XQNFMH SHGDJRJLNL VSRáHF]QHM, Warszawa 1972, s. 32 i n.
87

I tak, S. M. Lipset, M. Trow oraz J. Collman 76 ZLG] GZRMDNLH FHOH EDGD
PRQRJUDILF]Q\FK 6 QLPL
♦ RSLV L Z\MD QLHQLH SRMHG\QF]HJR SU]\SDGNX NWyUHJR FHOHP MHVW GRVWDUF]HQLH
informacji o jego aktualnym stanie oraz dynamika jego funkcjonowania. Zabieg
WHQ PR*QD QD]ZDü DQDOL] XV]F]HJyOQLDM F
♦ DQDOL]D XRJyOQLDM FD E G( UR]ZLMDQLH WHRULL SRSU]H] DQDOL] SRMHG\QF]HJR
SU]\SDGNX -HGQRVWNRZ\ SU]HGPLRW EDGD QLH MHVW ZL F FHOHP ]DELHJyZ
EDGDZF]\FK OHF] VWDQRZL SRGVWDZ VIRUPXáRZDQLD WZLHUG]H RJyOQ\FK
Stosowanie metody monograficznej niHVLH ]D VRE U\]\NR VXELHNW\ZL]PX
QLHZLDU\JRGQR FL L RSLVRZR FL &K WQLH SRVáXJXMH VL WX REVHUZDFM XF]HVWQLF] F
MDNR SRGVWDZRZ WHFKQLN EDGDZF] 7HFKQLND WD Z\PDJD RG EDGDF]D ZHM FLD Z URO
F]áRQND JUXS\ ORNDOQHM LQVW\WXFML SODFyZNL LWS PHWRGD HWQRJUDILF]QD 0R*H WR
RF]\ZL FLH ]DNáyFLü RELHNW\ZQH FHORZH SODQRZH V\VWHPDW\F]QH ]ELHUDQLH L
LQWHUSUHWDFM PDWHULDáyZ DOH QLH PXVL 1LHEH]SLHF]Q\ MHVW EUDN GRVWDWHF]QHM ZLHG]\ R
EDGDQ\P RELHNFLH D WR PR*H JUR]Lü SVHXGRXRJyOQLHQLHP %UDN RVWDWQLHJR Htapu
SRVWDZLHQLH GLDJQR]\ URGRZLVNRZHM SURJQR]\ L RSUDFRZDQLH SODQX G]LDáDQLD
PRG\ILNXM FHJR EDGDQ U]HF]\ZLVWR ü JUR]L SU]HURVWHP LGLRJUDILL SRSU]HVWDQLHP
Z\á F]QLH QD RSLVLH EDGDQHM U]HF]\ZLVWR FL
$QDOL]D PRQRJUDILF]QD QLH XVWDOD SUDZG DQL SUDZLGáRZR FL QDXNRZ\FK PR*H
QDWRPLDVW SRVWDZLü KLSRWH] 'RSLHUR PRQRJUDILD ZHU\ILNXM FD SR]ZDOD QD Z\M FLH
poza zakres jednostkowych zjawisk i faktów i na ustalenie klas rzeczy i zjawisk, czyli
PR*H SURZDG]Lü GR IRUPXáRZDQLD SUDZG L SUDZLGáRZR FL
6RQGD*
.ROHMQ GR ü SRZV]HFKQLH VWRVRZDQ PHWRG MHVW VRQGD* 3UREOHPDW\ND
VRQGD*X GLDJQRVW\F]QHJR NRQFHQWUXMH VL QD ]MDZLVNDFK VRFMRORJLF]Q\FK QS QD
VSRáHF]Q\FK SU]\F]\QDFK SRZRG]H L QLHSRZRG]H Z Uy*Q\FK G]LHG]LQDFK *\FLD QD
SUREOHPDW\FH VLHURFWZD VSRáHF]QHJR QD VSRáHF]Q\FK VSRVREDFK SU]HFLZG]LDáDQLD
76 S. M. Lipset, M. Trow, J. Collman, 'ZRMDNLH FHOH EDGD PRQRJUDILF]Q\FK, w: 0HWRG\ EDGD VRFMRORJLF]Q\FK,
wybór tekstów, red. S. Nowak, Warszawa 1965, s. 189-191.
88

V]HU]HQLX VL SRV]F]HJyOQ\FK URG]DMyZ SDWRORJLL VSRáHF]QHM QD HIHNW\ZQR FL
VSRáHF]QR-Z\FKRZDZF]HM RNUH ORQ\FK ]DELHJyZ Z ]DNUHVLH NXOWXU\ LWS
1D]ZD PHWRG\ ÄVRQGD* GLDJQRVW\F]Q\´ QLH SRZLQQD E\ü SRMPRZDQD Z VNR :
badaniach pedagogiczno-VSRáHF]Q\FK SR* GDQ NRQVHNZHQFM GLDJQR] E\ZD
]DSURMHNWRZDQLH Z RSDUFLX R ]HEUDQ\ PDWHULDá L VWZLHUG]DQH WHQGHQFMH UR]ZRMRZH
EDGDQHJR ]MDZLVND XOHSV]H LVWQLHM FHM U]HF]\ZLVWR FL OXE Z\VXQL FLH QRZ\FK
UR]ZL ]D SUDNW\F]Q\FK V]F]HJyOQLH SRPRFQH Z W\P Z]JO G]LH PRJ E\ü Z\QLNL
HNVSHU\PHQWX Z\FKRZDZF]HJR MDNR MHGQHM ] WHFKQLN EDGDZF]\FK : VRQGD*X
GLDJQRVW\F]Q\P VWZLHUG]RQH SUDZLGáRZR FL PDM QDMZ\*V]\ VWRSLH
SUDZGRSRGRELH VWZD Z UDPDFK RJUDQLF]RQ\FK GRERUHP SUyE\ 3R]D W\PL ramami
GRVWU]H*RQH SUDZLGáRZR FL SU]\ELHUDM FKDUDNWHU W\P ZL NV]HJR
SUDZGRSRGRELH VWZD LP EDUG]LHM DQDOL]RZDQ SRSXODFM PR*HP\ RGQLH ü GR
SRGREQHM FDáR FL
0HWRGD VRQGD*X SR]ZDOD QD SR]QDQLH RNUH ORQHJR ]MDZLVND VSRáHF]QHJR
XVWDOHQLH MHJR ]DVL JX ]DNUHVX SR]LRPX L LQWHQV\ZQR FL QDVW SQLH RFHQ L Z Z\QLNX
WHJR ]DSURMHNWRZDQLH PRG\ILNDFML F]\OL ]PLDQ XOHSV]DM F\FK QHJDW\ZQH V\WXDFMH
*\FLD OXG]L Z EDGDQ\P URGRZLVNX DOER Z]PDJDM F\FK SR]\W\ZQH PRPHQW\
Z]DMHPQ\FK RGG]LDá\ZD MHGQRVWHN 3RQDGWR GDMH RSLV L SR]ZDOD Z\MD QLü SHZQH
JOREDOQH ]MDZLVND F]\ ZD*QLHMV]H SURFHV\ Z\VW SXM FH Z ]ELRURZR FLDFK
&KDUDNWHU\VW\F]QH MHVW LQVWUXPHQWDOQH X*\FLH UHVSRQGHQWyZ MDNR MHGQRVWHN
GRVWDUF]DM F\FK SR* GDQ\FK LQIRUPDFML .RQVHNZHQFMH L ZQLRVNL ] SU]HSURZDG]RQ\FK
bada E G GRW\F]\á\ SR UHGQLR QDV]\FK LQIRUPDWRUyZ D QLH E G EH]SR UHGQLR
FHOHP EDGD MDN WR PD PLHMVFH QS Z VWXGLXP LQG\ZLGXDOQ\FK SU]\SDGNyZ 0HWRGD
VRQGD*X Z VZHM F] FL RSLVRZHM SR]ZDOD QD X]\VNDQLH RGSRZLHG]L QD QDVW SXM FH
S\WDQLD NWR G]LDáD GODF]HJR L MDN VL G]LHMH Z SHZQHM LQWHUHVXM FHM QDV G]LHG]LQLH SRG
WDNLP D WDNLP Z]JO GHP
3U]HGPLRWHP EDGD VRQGD*RZ\FK V SRJO G\ RSLQLH PRW\Z\ ]DFKRZDQLH VL
osób badanych i drugich – Z RSLQLL W\FK EDGDQ\FK 0HWRG VRQGD*X PR*QD VWRVRZDü
wówczas, gdy luG]LH Z\EUDQL MDNR UHVSRQGHQFL V Z VWDQLH GRVWDUF]\ü QDP
SRWU]HEQ\FK LQIRUPDFML DOERZLHP LVWRWQ FHFK WHM PHWRG\ MHVW VWRVRZDQLH JáyZQLH
WHFKQLN NRPXQLNRZDQLD VL XVWQLH OXE SLVHPQLH
89

2WR NODV\ILNDFMD GDQ\FK NWyUH PR*QD X]\VNDü RG UHVSRQGHQWD SU]\ X*yciu
PHWRG\ VRQGD*X GLDJQRVW\F]QHJR
1. Dane osobiste.
2. 'DQH R URGRZLVNX UHVSRQGHQWD V VLHG]L PLHV]NDQLH URG]LQD ]DNáDG
SUDF\ NU JL SU]\MDFLyá LQVW\WXFMH LWG
3. 'DQH R VSRVREDFK ]DFKRZDQLD QS VSRVyE VS G]DQLD F]DVX ZROQHJR
4. 'DQH GRW\F] FH SRVLDGDQ\FK informacji, opinii, postaw, motywów,
RF]HNLZD
: OLWHUDWXU]H VSRW\ND VL Uy*QRURGQH W\S\ EDGD VRQGD*RZ\FK 6WRVXM F
]DVDG L* ND*GH EDGDQLH SRZLQQR MDN QDMEDUG]LHM ]DVSRNDMDü SRWU]HE LQIRUPDFML
NWyU\FK PD GRVWDUF]\ü PR*QD Z\ELHUDü VSR UyG Uy*Q\FK W\SyZ EDGD VRQGD*RZ\FK
1. 6RQGD*H MHGQRUD]RZH QD SUyELH QLHZD*RQHM ] JyU\ QLH]DSODQRZDQHM L
QLH]DáR*RQHM :\ELHUD VL FR Q-W RVRE ] MDNLHJR ]ELRUX 3R]QDMHP\
ZyZF]DV UR]NáDG LQWHUHVXM F\FK QDV FHFK Z EDGDQHM ]ELRURZR FL
przeprowadzamy korelacje tych cech ] LQQ\PL S\WDQLDPL GRW\F] F\PL
problemu.
2. 6RQGD*H MHGQRUD]RZH QD SUyELH ZD*RQHM : WDNLP SU]\SDGNX VSRW\NDP\ VL
] IDNWHP ZLDGRPHJR ÄQDGUHSUH]HQWRZDQLD´ SHZQ\FK JUXS EDGDQHM
]ELRURZR FL PDM F\FK VSHFMDOQH ]QDF]HQLH ] QDV]HJR SXQNWX ZLG]HQLD E G(
WH* WDNLFK NWyUH VWDQRZL QLHZLHONL RGVHWHN FDáR FL SRSXODFML
3. 6RQGD*H QD SUyEDFK NRQWUDVWRZ\FK 1LHNLHG\ MHVW U]HF] EDUG]LHM ZáD FLZ
SRELHUDQLH SUyE ] JUXS Uy*QL F\FK VL ] SXQNWX ZLG]HQLD SHZQHM ZD*QHM Z
GDQ\P EDGDQLX ]PLHQQHM D QLH SRELHUDQLH SUyE ] FDáHM populacji.
4. 6RQGD*H SRZWDU]DQH :\*HM Z\PLHQLRQH SR]ZDODM MHG\QLH QD VWDW\F]Q\
RSLV IXQNFMRQRZDQLD JUXS -H*HOL WDNL RSLV SRZWyU]\ VL Z LQQ\P RGFLQNX
F]DVRZ\P L RED SRUyZQD RWU]\PDP\ ZyZF]DV G\QDPLF]Q DQDOL]
EDGDQHJR ]MDZLVND -H*HOL EDGDQLD SRZWDU]DP\ ] QRZ JUXS UHVSRQGHQWyZ
QD]\ZD VL RQR ZyZF]DV EDGDQLHP WUHQGyZ -H*HOL SU]HSURZDG]D VL
EDGDQLD Z GZyFK OXE WU]HFK QDZURWDFK ] W VDP JUXS OXG]L – QD]\ZD VL
ono wówczas badaniem panelowym.
90

'R WUXGQR FL ZSá\ZDM F\FK QLHNRU]\VWQLH Z W\P RVWDWQLP SU]\SDGNX EDGD
VRQGD*RZ\FK QDOH*\ ]DOLF]\ü JáyZQLH ]QLHNV]WDáFDM F\ ZSá\Z V\WXDFML SRZWDU]DQLD
EDGD Z UyG W\FK VDP\FK RVyE -HG\QLH Z WDNLFK EDGDQLDFK VRQGD*RZ\FK JG]LH
GRNRQDQR ORVRZHJR Z\ERUX SUyENL PR*QD VWRVRZDü XRJyOQLHQLH Z\QLNyZ ]H ]QDQ\P
stopniem pUDZGRSRGRELH VWZD QD FDá SRSXODFM ] NWyUHM GRNRQDQR ORVRZDQLD 6W G
tak istotne jest zagadnienie odpowiedniego doboru próbki.
: EDGDQLDFK VRQGD*RZ\FK QLH ]DZV]H PR*HP\ ]EDGDü ZV]\VWNLH LQWHUHVXM FH
QDV RVRE\ ] NWyU\FK VNáDGD VL ]ELRURZR ü SU]HSURZDG]Lü EDGDQLD Z\F]HUSXM FH
:Sá\ZD QD WR FKRFLD*E\ NRV]WRZQR ü EDGD L QLHPR*OLZR ü GRWDUFLD GR ZV]\VWNLFK
LQWHUHVXM F\FK QDV RVyE : WDNLFK V\WXDFMDFK SU]HSURZDG]D VL EDGDQLD F] FLRZH
EDGD VL F] ü MHGQRVWHN – DOH ZQLRVHN XRJyOQLD VL QD FDáR ü ]ELRURZR FL :\QLNL L
ZQLRVNL E G ]DOH*Dá\ RG WHJR MDN F] ü ]ELRURZR FL Z\ELHU]HP\ GR EDGDQLD &] ü
WD SRZLQQD E\ü PR*OLZLH GRNáDGQ PLQLDWXU FDáHM ]ELRURZR FL L GRELHUD VL M Z
VSRVyE ORVRZ\ 6SRVyE ORVRZDQLD ]DOH*\ RG SUREOHPX EDGDZF]HJR VWUXNWXU\
zbiorRZR FL ] NWyUHM Z\ORVXMHP\ MHGQRVWNL SRQDGWR WDN*H ]DOH*\ RG F]\QQLNyZ
RUJDQL]DF\MQ\FK %DGDQLH WDNLH QD]ZLHP\ EDGDQLHP UHSUH]HQWDF\MQ\P &Dá
]ELRURZR ü ] NWyUHM GRNRQXMHP\ ORVRZDQLD QD]\ZDP\ ]ELRURZR FL JHQHUDOQ
SRSXODFM JHQHUDOQ &] ü ]ELRURZR FL GREUDQ GURJ ORVRZDQLD QD]\ZDP\ SUyEN
3UyEND QD NWyUHM SU]HSURZDG]RQR EDGDQLD D Z\VXQL WH ZQLRVNL ]DPLHU]DP\
XRJyOQLü QD FDá SRSXODFM QLJG\ QLH MHVW GRNáDGQ PLQLDWXU SRSXODFML JHQHUDOQHM
0R*H RQD ]DZLHUDü ]QLHNV]WDáFHQLD Eá G\ NWyUH SRZVWDá\ Z Z\QLNX WDNLHJR D QLH
LQQHJR FHORZHJR GRERUX RUD] VNáDGQLN SU]\SDGNRZ\ %á GyZ V\VWHPDW\F]Q\FK
PR*QD XQLNQ ü SU]H] RGSRZLHGQLH SRVW SRZDQLH QS SU]H] GRNáDGQ DQDOL]
VSRVREyZ ORVRZDQLD QLH PR*QD QDWRPLDVW XQLNQ ü Eá GyZ SU]\SDGNRZ\FK
(losowych PR*QD MHGQDN RV]DFRZDü LFK ZLHONR ü L XZ]JO GQLü WHQ Eá G Z
RVWDWHF]Q\P Z\QLNX 3RGVWDZ WHJR SRVW SRZDQLD MHVW WHRULD SUDZGRSRGRELH VWZD L
UDFKXQHN SUDZGRSRGRELH VWZD RSDUW\ QD SUDZLH ZLHONLFK OLF]E
:LHONR ü Eá GX ORVRZHJR ]QLHNV]WDáFDM FHJR Z\QLN EDGD ]DOH*\ RG
♦ VWRSQLD MHGQRURGQR FL ]ELRURZR FL JHQHUDOQHM LP ZL NV]D MHGQRURGQR ü W\P
PQLHMV]\ Eá G
♦ ZLHONR FL SUyENL
91

♦ GRNáDGQR FL ] MDN FKFHP\ RWU]\PDü Z\QLNL
: EDGDQLDFK UHSUH]HQWDF\MQ\FK PHWRG VRQGD*RZ SR* GDQ ZLHONR ü SUyE\
REOLF]D VL ZHGáXJ RGSRZLHGQLFK Z]RUyZ SRGDZDQ\FK Z SRGU F]QLNDFK VWDW\VW\NL
PDá SUyE RNUH OD VL ]Z\NOH - MHGQRVWHN 6WRVXM F PHWRG VRQGD*X Z
EDGDQLDFK QLHUHSUH]HQWDF\MQ\FK NLHG\ XRJyOQLHQLD PDM FKDUDNWHU VSUDZR]GDZF]\
WZLHUG]HQLD GRW\F] MHG\QLH RVyE NWyUH ]QDOD]á\ VL Z ]ELRURZR FL EDGDQHM –
OLF]HEQR ü ]ELRURZR FL QLH SRZLQQD E\ü PQLHMV]D QL* D NRU]\VWQH MHVW JG\ Z\QRVL
OXE ZL FHM SU]\SDGNyZ
.ODV\ILNXM F WZLHUG]HQLH E G FH Z\QLNLHP SU]HSURZDG]RQ\FK EDGD ] SXQNWX
ZLG]HQLD VWRVXQNX PL G]\ SU]HEDGDQ SUyE D SRSXODFM GOD MDNLHM IRUPXáXMH VL
WZLHUG]HQLD PR*QD Z\RGU EQLü QDVW SXM FH URG]DMH WZLHUG]H
1. 8RJyOQLHQLD VSUDZR]GDZF]H JG]LH ]DNUHV ZD*QR FL WZLHUG]HQLD QLH
Z\NUDF]D SR]D ]DNUHV U]HF]\ZLVWR FL SU]HEDGDQHM NLHG\ QS EDGDF]
wypowiada tezy jed\QLH R W\FK RVREDFK NWyUH ]QDOD]á\ VL Z MHJR ÄSUyELH´
-HVW WR F] VWR VSRW\NDQ\ URG]DM XRJyOQLH 7HQ W\S XRJyOQLHQLD PD PLHMVFH
Z SU]\SDGNX SU]HSURZDG]HQLD EDGD QLHUHSUH]HQWDF\MQ\FK
2. 8RJyOQLHQLD KLVWRU\F]QH JG]LH ]DNUHV ZD*QR FL WZLHUG]HQLD Z\NUDF]D Soza
]DNUHV PDWHULDáX SU]HEDGDQHJR QLHPQLHM MHGQDN ]DNUHV yZ MHVW RJUDQLF]RQ\
SU]H] SHZQH ZVSyáU] GQH F]DVRZR-SU]HVWU]HQQH E G( WH* Z LQQ\ VSRVyE
QS SU]H] SRGDQLH QD]Z\ MHGQRVWNRZHM VSRáHF]QR FL GOD NWyUHM GDQH
XRJyOQLHQLH RERZL ]XMH :\Uy*QLD VL GZD URG]DMH WDNLFK XRJyOQLH
a) RSDUWH QD PDWHULDOH WDN GREUDQ\P L* EDGDF] SRWUDIL RFHQLü
UHSUH]HQWDW\ZQR ü VZRMHM SUyE\ GOD SRSXODFML MDNLHM XRJyOQLHQLH
dotyczy – L V]DQVH IDáV]\ZR FL VZHJR WZLHUG]HQLD
b) oparte na materiale, który wprawdzie pochodzi z pewnej populacji, ale
PHWRG\ MHJR GRERUX QLH SR]ZDODM Z VSRVyE PR*OLZLH MHGQR]QDF]Q\
RFHQLü V]DQV Eá GX
'R JáyZQ\FK WHFKQLN EDGDZF]\FK VWRVRZDQ\FK Z PHWRG]LH VRQGD*X QDOH*
wywiad kwestionariuszowy i technika ankiety. Ponadto w omawianej metodzie
badawczej znaMGXM ]DVWRVRZDQLH LQQH WHFKQLNL NWyUH SHáQL ]D]Z\F]DM URO
92

SRPRFQLF] X]XSHáQLDM F WHFKQLND REVHUZDFML WHFKQLND DQDOL]\ GRNXPHQWyZ
techniki socjometryczne i inne).
7HFKQLND DQNLHW\ QDOH*\ GR JUXS\ WHFKQLN VWDQGDU\]RZDQ\FK Z NWyU\FK EDGDF]
otrzymujH PDWHULDá\ Z SURFHVLH Z]DMHPQHJR NRPXQLNRZDQLD VL ] LQQ\PL RVREDPL
RGSRZLDGDM F\PL SLVHPQLH QD MHJR S\WDQLD 7HFKQLND WD SRVáXJXMH VL
NZHVWLRQDULXV]HP NWyU\ UHVSRQGHQW Z\SHáQLD ZáDVQRU F]QLH )DNW *H UHVSRQGHQW MHVW
MHGQRF]H QLH UHGDNWRUHP ZáDVQHM Z\Sowiedzi, znacznie ogranicza zakres
VWRVRZDOQR FL WHFKQLN DQNLHWRZ\FK NZHVWLD Z\NV]WDáFHQLD EDGDQ\FK RVyE
'R QDMF] FLHM VWRVRZDQ\FK URG]DMyZ WHFKQLNL DQNLHWRZHM QDOH*
♦ DQNLHWD SRF]WRZD Z\V\áND L ]ZURW NZHVWLRQDULXV]D SRF]W
♦ ankieta prasowa (kwestioQDULXV] RSXEOLNRZDQ\ MHVW Z SUDVLH L ]ZUDFDQ\ SRF]W
♦ DQNLHWD URGRZLVNRZD F]\OL UR]GDZDQD EDGDF] UR]GDMH NZHVWLRQDULXV]H L
Z\SHáQLRQH SRG MHJR NLHUXQNLHP ]ELHUD ] SRZURWHP OXE RF]HNXMH ]ZURWX ]D
SR UHGQLFWZHP SRF]W\
$QNLHW\ PRJ E\ü LPLHQQH OXE DQRQLPRZH DQRQLPRZH ]DSHZQLDM
SU]\SXV]F]DOQLH ZL NV]H SUDZGRSRGRELH VWZR V]F]HUR FL VWRVRZDQH MHGQRUD]RZR
XND]XM EDGDQH ]MDZLVNR Z RNUH ORQ\P PRPHQFLH F]DVRZ\P VWDW\F]QLH SRQDZLDQH
RNUHVRZR XND]XM ]PLDQ\ ]MDZLVN GDM REUD] WUHQGyZ UR]ZRMRZ\FK LWS W
VRQGD*DFK SU]HSURZDG]DQ\FK QD JUXSLH UHSUH]HQWDF\MQHM VWRVXMH VL WHFKQLNL
]DSHZQLDM FH ]ZURW Z\SHáQLRQ\FK NZHVWLRQDULXV]\ DQNLHWD Z\SHáQLDQD SRG
NLHUXQNLHP EDGDF]D QDWRPLDVW Z VRQGD*DFK QLHUHSUH]HQWDF\MQ\FK PR*QD SRVáXJLZDü
VL LQQ\PL URG]DMDPL DQNLHW 'R QLHZ WSOLZ\FK ]DOHW RPDZLDQHM WHFKQLNL EDGDZF]HM
QDOH* V]\ENLH WHPSR ]GRE\ZDQLD PDWHULDáX EDGDZF]HJR QLVNL NRV]W EDGD
VWDQGDU\]RZDQ\ VSRVyE ]GRE\ZDQLD LQIRUPDFML XPR*OLZLDM F\ SU]HSURZDG]HQLH
analizy statystycznej.
*áyZQ\P W\SHP RSUDFRZ\ZDQLD GDQ\FK V PHWRG\ LOR FLRZH NWyUH MHGQDN
ZLQQ\ E\ü X]XSHáQLRQH PHWRGDPL MDNR FLRZ\PL 6WRVRZDQLH PHWRG\ VRQGD*X QLHVLH
ZLHOH NRU]\ FL DOH UyZQLH* L WUXGQR FL 1DOH*\ ]ZUyFLü V]F]HJyOQ XZDJ QD
GRNáDGQR ü L SUHF\]M XNáDGDQLD NZHVWLRQDULXV]D ERZLHP niejasne pytanie spowoduje,
L* Eá G SRZLHOL VL ZLHORNURWQLH 'R ZDG QDOH*\ UyZQLH* DWRPLVW\F]Q\ SXQNW ZLG]HQLD
93

EUDN XM FLD FDáR FLRZHJR U]DGNR VWRVXMH VL REVHUZDFM LQIRUPDFMH QDMF] FLHM
GRW\F] REHFQHJR PRPHQWX F]DVRZHJR
1LHZ WSOLZ ]DOHW PHWRG\ VRQGD*X RSDUWHJR QD SUyELH UHSUH]HQWDW\ZQHM
VWDQRZL PR*OLZR ü SUHF\]\MQHJR RNUH OHQLD ]ELRURZR FL QD NWyU ]DPLHU]DP\
UR]V]HU]\ü Z\QLNL EDGD XND]Dü VSRáHF]Q\ ]DVL J SURFHVyZ L XPR*OLZLü
VIRUPXáRZDQLH ]DOHFH GOD SUDNW\NL 3RQDGWR ]DVWRVRZDQLH WHFKQLN Vtandaryzowanych
SR]ZDOD QD LQWHUVXELHNW\ZL]DFM SURFHVX EDGDZF]HJR : PHWRG]LH VRQGD*X PR*OLZD
MHVW NRQWUROD SRVW SRZDQLD EDGDZF]HJR ]D RWU]\PDQ\ PDWHULDá W\SX LOR FLRZHJR
SR]ZDOD QD EDUG]LHM SUHF\]\MQH Z\FL JDQLH ZQLRVNyZ
4.5. Statystyka
Statystyka, MDNR SU]HP\ ODQ\ L X]DVDGQLRQ\ VSRVyE JURPDG]HQLD ZLHG]\ R
faktach socjologiczno-kulturowych 77 QDOH*\ GR QDMVWDUV]\FK VSHF\ILF]Q\FK PHWRG
EDGDZF]\FK QDXN VSRáHF]Q\FK -HVW QDXN R PHWRGDFK EDGDQLD ]MDZLVN ]ELRURZ\FK L –
w innym znaczeniu – zbiorem takich metod. Swe powodzenie w dyscyplinach
VSRáHF]Q\FK ]DZG]L F]D QLH W\ONR SUHF\]\MQHPX UHODFMRQRZDQLX ZLHG]\ R IDNWDFK
OHF] QDGH ZV]\VWNR ]GROQR FL GR XVWDODQLD ]DOH*QR FL PL G]\ EDGDQ\PL ]MDZLVNDPL
SR]ZDODM FHM VWZLHUG]Lü MDND MHVW WD ]DOH*QR ü – co bywa V]F]HJyOQLH ZD*QH JG\ QLH
PR*HP\ Z\L]RORZDü GZyFK F]\QQLNyZ ]PLHQQ\FK L XVWDOLü ]DFKRG] FHM PL G]\ QLPL
]DOH*QR FL HNVSHU\PHQWDOQLH : WDNLFK SU]\SDGNDFK VWDW\VW\ND QLHMDNR UR]V]HU]D
LQGXNFM – SU]HVWDMH MX* E\ü WHFKQLN D VWDMH VL PHWRG EDGDZF]
Choü VWDW\VW\ND MHVW ]ELRUHP PHWRG LOR FLRZ\FK QLH R]QDF]D WR E\QDMPQLHM E\
]DNUHVHP MHM ]DVWRVRZD E\á\ W\ONR EDGDQLD LOR FLRZH W]Q EDGDQLD PDM FH RNUH OLü
UR]PLDU\ ]MDZLVND =QDF]QD ZL NV]R ü EDGD SU]HSURZDG]DQ\FK ]D SRPRF PHWRG
statystycznych to badaQLD MDNR FLRZH D ZL F RNUH ODM FH EDGDQH ]MDZLVNR SRG
Z]JO GHP LQQ\FK FHFK QL* UR]PLDU\ 7R GZXVWURQQH ]DVWRVRZDQLH VWDW\VW\NL ]QDMGXMH
wyraz w definicji podanej przez 6áRZQLN ZVSyáF]HVQHJR M ]\ND SROVNLHJR: „Nauka o
94

metodach badania zjawisk masowych, sysWHPDW\]XM FD FHFK\ LOR FLRZH L MDNR FLRZH
tych zjawisk” 78 6WDW\VW\ND GRVWDUF]D EDGDF]RZL QDU] G]L REVHUZDFML SU]H] NWyUH
QDOH*\ UR]XPLHü ZV]\VWNLH VWRVRZDQH SRM FLD RG RNUH OHQLD SU]HGPLRWX EDGD SRSU]H]
jednostki obserwacji do jednostek miary w przypadku EDGD ]ZL ]DQ\FK ]
dokonywaniem pomiarów.
3RGVWDZRZ\P SRM FLHP VWDW\VW\F]Q\P MHVW ]ELRURZR ü DOER SRSXODFMD
VNáDGDM FD VL ] MHGQRVWHN DOER HOHPHQWyZ %DGDü PR*QD ]ELRURZR FL QDMUy*QLHMV]HJR
URG]DMX -HGQRVWN EDGDQLD PR*H E\ü ZV]\VWNR RG JDODNW\NL GR DWRPX .D*GD
]ELRURZR ü PR*H E\ü SU]HGPLRWHP EDGDQLD ] MHGQ\P ZV]DN*H ]DVWU]H*HQLHP – w
SHZQ\FK JUDQLFDFK Uy*QRURGQR FL 2]QDF]D WR *H ]ELRURZR ü QLH PR*H E\ü
FDáNRZLFLH MHGQRURGQD – SRV]F]HJyOQH MHGQRVWNL QLH PRJ E\ü LGHQW\F]QH DQL
FDáNRZLFLH Uy*QRURGQe – SRV]F]HJyOQH MHGQRVWNL QLH PRJ QLH PLHü ]H VRE QLF
wspólnego.
.ROHMQ\P SRM FLHP MHVW FHFKD SU]H] NWyU UR]XPLHP\ ZV]HON ZáD FLZR ü
MHGQRVWHN EDGDQLD -HGQRVWNL WH PXV] PLHü SU]\QDMPQLHM GZLH FHFK\ ZVSyOQH MHGQ
LGHQW\F]Q ]ZDQ FHFK Z\Uy*QLDM F QD SRGVWDZLH NWyUHM Z\G]LHODP\ EDGDQ
]ELRURZR ü ] MDNLHM V]HUV]HM ]ELRURZR FL L GUXJ Z\VW SXM F X SRV]F]HJyOQ\FK
MHGQRVWHN Z Uy*Q\FK RGPLDQDFK ZDULDQWDFK E G F ZáD QLH SU]HGPLRWHP EDGDQLD
&HFK\ E\ZDM PLHU]DOQH L QLHPLHU]DOQH 7H SLHUZV]H Z\UD*D VL QXPHU\F]QLH
(liczbowo), a drugie werbalnie (opisowo).
'R SRGVWDZRZ\FK SRM ü VWDW\VW\F]Q\FK QDOH*\ ]DOLF]\ü UyZQLH* HWDS\ EDGDQLD
statystycznego:
a) ]ELHUDQLH PDWHULDáX ]ZDQH UyZQLH* REVHUZDFM MHGQRVWHN FKRü QLH ]DZV]H
REVHUZXMHP\ RNUH ODP\ IDNW\F]nie poszczególne jednostki;
b) RSUDFRZDQLH PDWHULDáX SURZDG] FH GR XSRU] GNRZDQHJR ]ELRUF]HJR RSLVX
OLF]ERZHJR ]ELRURZR FL Z IRUPLH WDEOLF L HZHQWXDOQLH Z\NUHVyZ
c) DQDOL]D Z\QLNyZ SRVáXJXM FD VL Uy*QHJR URG]DMX PLHUQLNDPL
statystycznymi.
77 %DUG]LHM V]F]HJyáRZH RSLV\ EDGD VWDW\VW\F]Q\FK ]QDMG]LH &]\WHOQLN Z OLF]Q\FK IDFKRZ\FK SRGU F]QLNDFK
SR ZL FRQ\FK WHPX ]DJDGQLHQLX : QLQLHMV]\P RSUDFRZDQLX Z\NRU]\VWDQR Metodologia pedagogiki
VSRáHF]QHM, dz. cyt., s. 457-467.
78 6áRZQLN ZVSyáF]HVQHJR M ]\ND SROVNLHJR, dz. cyt., s. 352.
95

3URZDG] F EDGDQLH VWDW\VW\F]QH QDOH*\ PLHü QD XZDG]H *H PR*H RQR L ü Z
GZyFK Uy*Q\FK NLHUXQNDFK VWDW\F]Q\P DOER G\QDPLF]Q\P Z ]DOH*QR FL RG
F]DVRSU]HVWU]HQL .LHUXQHN VWDW\F]Q\ WR EDGDQLH ]ELRURZR FL Z MDNLP RNUH ORQ\P
PRPHQFLH F]DVX ]D NLHUXQHN G\QDPLF]Q\ WR EDGDQLH ]PLDQ Z\VW SXM F\FK Z
]ELRURZR FL Z F]DVLH
%DGDQLH VWDW\VW\F]QH PD QD FHOX SR]QDQLH UR]PLDUyZ OXE VWUXNWXU\ ]ELRURZR FL
ZHGáXJ MHGQHM DOER SDUX FHFK 3R]QDQLH UR]PLDUyZ RVL JD VL SU]H] ]OLF]HQLH OXE SU]H]
SRPLDU 3RZV]HFKQLH PyZL VL R GDQ\FK ]H ]OLF]H zliczeniowych lub
HQXPHUDF\MQ\FK L R GDQ\FK ] SRPLDUyZ -H OL FKRG]L R WHFKQLN ]GRE\FLD GDQ\FK MHVW
WR VáXV]QH MHGQDN LVWRWD MHVW Z REX SU]\SDGNDFK WD VDPD – SRPLDU MHVW WR UyZQLH*
]OLF]HQLH MHGQRVWHN Z\VW SXM F\FK Z GDQHM ]ELRURZR FL 5y*QLFD SROHJD QD W\P *H
SU]\ SU]HOLF]DQLX XZ]JO GQLDP\ ZáD FLZH GOD GDQHM ]ELRURZR FL MHGQRVWNL IL]\F]QH D
SU]\ SRPLDUDFK VWRVXMHP\ SU]HZD*QLH RJyOQH FKRü E\ZDM UyZQLH* VSHF\ILF]QH
MHGQRVWNL XPRZQH 'DQH ]OLF]HQLRZH QLH]DOH*QLH RG WHJR F]\ RNUH ODM UR]PLDU\
zbiorowR FL F]\ ZDUWR ü FHFK\ V WR GDQH VNRNRZH GDQH ] SRPLDUyZ V WR GDQH
FL JáH 3R]QDQLH VWUXNWXU\ RVL JD VL SU]H] XVWDOHQLH UR]NáDGX ]ELRURZR FL ZHGáXJ
LQWHUHVXM FHM QDV FHFK\
.ROHMQ\P SRM FLHP VWDW\VW\F]Q\P MHVW UR]NáDG 79 . Otrzymujemy go w wyniku
klasyfikacji, tj. zaliczenia poszczególnych jednostek obserwacji do klas,
SU]HGVWDZLDM F\FK RGPLDQ\ FHFK\ QD NWyUHM SRGVWDZLH SU]HSURZDG]DP\ NODV\ILNDFM
WM NWyU SU]\M OL P\ ]D SRGVWDZ EDGDQLD VWUXNWXU\ ]ELRURZR FL 6SUDZD PR*H E\ü
PQLHM OXE EDUG]LHM ]áR*RQD RG ]XSHáQLH EH]SUREOHPRZ\FK QS SáHü URF]QLN
QDXF]DQLD SU]H] PQLHM RF]\ZLVWH DOH MDNR MX* XVWDORQH GR ]XSHáQLH QRZ\FK L
]áR*RQ\FK àDWZLHM MHVW ] FHFKDPL PLHU]DOQ\PL NWyU\FK UR]SL WR ü G]LHOL VL QD
SU]HG]LDá\ RGSRZLDGDM FH SUREOHPDW\FH EDGDQLa. Znacznie trudniej jest z cechami
QLHPLHU]DOQ\PL EDUG]R U]DGNR SRVLDGDM F\PL Z\UD(QLH RNUH ORQH NODV\
3R]RVWDá\ MHV]F]H GR Z\PLHQLHQLD SRM FLD ]ZL ]DQH ] ZD*QLHMV]\PL PLHUQLNDPL
VWDW\VW\F]Q\PL 6 WR QDMSLHUZ SU]HFL WQH QD]\ZDQH Z VWDW\VW\FH PLDUDPL ZDUWR FL
]PLHQQHM FHFK\ OXE PLDUDPL SRáR*HQLD UR]NáDGX QD RVL SRPLDUyZ RVL ; R < MHVW
RVL OLF]HEQR FL 1DOH*\ SRGNUH OLü Uy*QRURGQR ü SU]HFL WQ\FK L Uy*Q LFK Z\VRNR ü
79 2NUH OHQLH QD W\OH ZD*QH Z VWDW\VW\FH *H PyZL VL F]DVHP L* VWDW\VW\ND MHVW QDXN R UR]NáDGDFK
96

GOD WHJR VDPHJR UR]NáDGX Z SU]\SDGNX DV\PHWULL FR Z\QLND ] WHJR *H ND*GD ] QLFK
iQDF]HM FKDUDNWHU\]XMH ]ELRURZR ü 1DVW SQLH PLDU\ G\VSHUVML F]\OL UR]SURV]HQLD
Z\ND]XM FH VWRSLH Uy*QLF PL G]\ SRV]F]HJyOQ\PL REVHUZDFMDPL RUD] PLDU\
DV\PHWULL F]\OL VNR QR FL SRND]XM FH NLHUXQHN VNR QR FL SUDZD OHZD L MHM UR]PLDU\
-H OL FKRG]L R EDGDQLH G\QDPLNL WR PDP\ WX SRM FLH WUHQGX F]\OL WHQGHQFML
RJyOQHM L ZDKD F\NOLF]Q\FK ]H V]F]HJyOQ\P SU]\SDGNLHP ZDKD VH]RQRZ\FK
7UHQG R]QDF]D Z VWDW\VW\FH HNRQRPLF]QHM WHQGHQFM ZLHOROHWQL Z\VW SXM F
QLH]DOH*QLH RG ZDKD F\NOLF]Q\FK L SU]\SDGNRZ\FK :UHV]FLH QDOH*\ Z\PLHQLü
EDGDQLH ]ZL ]NX ]DUyZQR Z XM FLX VWDW\F]Q\P MDN L G\QDPLF]Q\P ZVSyáF]\QQLND
NRUHODFML L UyZQDQLD UHJUHVML :VSyáF]\QQLN NRUHODFML MHVW FK\ED QDMEDUG]LHM ]QDQ\ L
VWRVRZDQ\ SR]D UHGQL DU\WPHW\F]Q L OLF]EDPL Z]JO GQ\PL MH OL FKRG]L R FHFK\
PLHU]DOQH GR NWyU\FK Z\á F]QLH RGQRV] VL Z\PLHQLRQH SRSU]HGQLR PLHUQLNL
%DUG]R ZD*Q\P SRM FLHP MHVW WHUPLQ PHWRGD UHSUH]HQWDW\ZQD %DGDQLH ]
X*\FLHP WDNLHM PHWRG\ SROHJD QD ]DVW SLHQLX FDáHM ]ELRURZR FL SUyEN :H
ZáD FLZ\P EDGDQLX UHSUH]HQWDW\ZQ\P SRZLQQD RQD E\ü SREUDQD Z RNUH ORQ\ VSRVyE
którego zasadniczym elementem jest losowanie.
.RQVHNZHQFMH VWRVRZDQLD SRZ\*V]\FK SRM ü PR*QD XM ü Z WU]\ SXQNW\
1) ]ZL NV]HQLH V\VWHPDW\F]QR FL L SUHF\]ML XMPRZDQLD ]DJDGQLH
2) udoskonalenie wyników EDGD
3) QDáR*HQLH SHZQ\FK RERZL ]NyZ RG NWyU\FK Z\SHáQLHQLD PR*OLZR ü
ZáD FLZHJR L VNXWHF]QHJR VWRVRZDQLD W\FK SRM ü E G]LH X]DOH*QLRQD
3RZ\*V]H SXQNW\ V Z SHZLHQ VSRVyE ZVSyá]DOH*QH DOERZLHP Z\VW SXM
PL G]\ QLPL Uy*QHJR VWRSQLD VSU] *HQLD ]ZURWQH 1DOH*\ ]D]QDF]\ü *H UHDOL]DFMD
SXQNWX SLHUZV]HJR PR*H Z MDNLP PRPHQFLH ]DJUR]Lü ]E\WQLP XSUDV]F]DQLHP
]DJDGQLH L VFKHPDW\]PHP PLPR LVWQLHQLD SHZQHJR DQWLGRWXP Z VDP\FK SRM FLDFK
VWDW\VW\F]Q\FK 1LHZ WSOLZLH ZL NV]\P ]DJUR*HQLHP MHVW Z\QLNDM FH ] ]DVWRVRZania
QRZRF]HVQHM WHFKQLNL REOLF]HQLRZHM QLHEH]SLHF]H VWZR ]DNáyFHQLD UyZQRZDJL
PL G]\ OLF]HQLHP D P\ OHQLHP 3RWU]HED WX RJURPQHM IDFKRZR FL L RGSRZLHG]LDOQR FL
:SURZDG]HQLH SRM ü ]ELRURZR FL L MHGQRVWHN EDGDQLD Z\PDJD LFK F]\WHOQHJR
precyzowania, a to pU]\F]\QLD VL QLH W\ONR GR MD QLHMV]HJR SRVWDZLHQLD ]DJDGQLH L
ZL NV]HM GRNáDGQR FL Z\QLNyZ DOH ZSá\ZD NRQVWUXNW\ZQLH QD NODV\ILNDFM VDP\FK
97

EDGD = NROHL SRM FLH UR]NáDGX RSDUWH R SRM FLH FHFK Z\PDJD QLH W\ONR QD]\ZDQLD
FHFK DOH L LFK MDN QDMZL NV]Hj kwantyfikacji. Tylko bowiem cecha skwantyfikowana
GDMH PR*OLZR ü ]EXGRZDQLD Z RSDUFLX R QL SHáQHJR UR]NáDGX WM UR]NáDGX
SRVLDGDM FHJR RNUH ORQ\ NV]WDáW
98

52='=,$à ,,,
METODYKA PRACY NAUKOWEJ
1. Przygotowanie tekstu
-DN MX* ZF]H QLHM ZVND]\ZDQR F]áRZLHN MHVW LVWRW ZVSyOQRWRZ L
NRPXQLNXM F VL ] LQQ\PL SRGPLRWDPL 2ERN M ]\ND PyZLRQHJR MHGQ ] IRUP
NRPXQLNDFML LQWHUSHUVRQDOQHM MHVW VáRZR SLVDQH -HGQDN SURFHV WZRU]HQLD WHNVWX
Z\PDJD ZLHOX ]DELHJyZ DXWRUD PDM F\FK QD FHOX VNRPSRQRZDQLH Fzytelnego,
]UR]XPLDáHJR GOD RGELRUF\ L MHGQRF]H QLH VSHáQLDM FHJR MHJR RF]HNLZDQLD RGQR QLH
SRV]XNLZDQ\FK LQIRUPDFML G]LHáD 7HNVW QDXNRZ\ PD SRG W\P Z]JO GHP Z\PDJDQLD
V]F]HJyOQH 7ZRU]HQLH SUDF\ QDXNRZHM QLH PR*H RSLHUDü VL MHG\QLH QD LQWHOLJHQFML L
ro]V GNX DXWRUD – NRQLHF]QH V ZVND]yZNL PHWRG\F]QH MDN SUDZLGáRZR JR ]EXGRZDü
'RSLHUR ZyZF]DV WHNVW QDXNRZ\ Z SHáQL E G]LH VSHáQLDá RF]HNLZDQLD ]DUyZQR DXWRUD
MDN L RGELRUF\ 6SUyEXMP\ ]DWHP RNUH OLü F]\P MHVW WHNVW
1DMSLHUZ MHVW IRUP SU]HND]\ZDQLD LQIRUPDFML -RODQWD 0DüNLHZLF] ]D GHILQLFM
WHNVWX SU]\MPXMH Ä]RUJDQL]RZDQ\ Z SHZLHQ VSRVyE ]ELyU ]GD SU]HND]XM F\
LQIRUPDFM VNR F]RQ ] SXQNWX ZLG]HQLD MHJR QDGDZF\´ 80 .D*G\ WHNVW MHVW LQIRUPDFM
RG NRJR GR NRJR F]\ GOD NRJR $XWRU WHNVWX GHF\GXMH R W\P MDNL E G]LH MHJR
WHPDW GRELHUD L LQWHUSUHWXMH PDWHULDá P\ ORZ\ XND]XMH VZRMH V G\ L RFHQ\
SRU] GNXMH WUH ü L XELHUD Z V]DW VáRZQ 7ZRU] F WHNVW QDOH*\ SDPL WDü E\ E\á RQ
UR]ZLMDQ\ ]JRGQLH ] NRPSHWHQFMDPL SLV] FHJR $XWRUVNi (czyli: naturalny dla autora)
PXVL E\ü VSRVyE XM FLD WHPDWX M ]\N L VW\O Z\SRZLHG]L 2EHFQR ü DXWRUD Z WHN FLH
QDZHW Z PRPHQFLH MHJR XNR F]HQLD MHVW EH]VSU]HF]QD – SU]HMDZLD VL RQD PL G]\
LQQ\PL Z SRGPLRWRZR FL WHNVWX , WDN Z WHNVWDFK QDXNRZ\FK SU]\M áR VL XQLNDQLH
SRGPLRWRZR FL ] Z\M WNLHP MHG\QLH HVHMX 1LHPQLHM QDOH*\ SDPL WDü *H RGELRUFD
80 - 0DüNLHZLF], -DN SLVDü WHNVW\ QDXNRZH" *GD VN V
99

WHNVWX PD SUDZR ZLHG]LHü NWyUH ] SRJO GyZ Z QLP ]DZDUW\FK V ]GDQLDPL DXWRUD D
NWyUH ]RVWDá\ SU]HM WH ] LQQ\FK (UyGHá :\GDMH VL RF]\ZLVWH *H Z\UD*DM F ZáDVQ
RSLQL Z VSUDZDFK LVWRWQ\FK L SR]RVWDM F\FK Z REV]DU]H QDV]\FK NRPSHWHQFML
X*\MHP\ SLHUZV]HM RVRE\ OLF]E\ SRMHG\QF]HM -HVW WR ZLDGHFWZHP Z]L FLD SHáQHM
RGSRZLHG]LDOQR FL ]D Z\SRZLHG]LDQH VáRZD – SRVáXJXMHP\ VL ZyZF]DV QS ]ZURWHP
V G] *H. Kiedy MHGQDN SU]\WDF]DP\ FXG]H SRJO G\ QDOH*\ GRá F]\ü LQIRUPDFM
F]\MH RQH V ] MDNLHJR (UyGáD ]RVWDá\ ]DF]HUSQL WH
7ZRU] F WHNVW QDXNRZ\ PXVLP\ SDPL WDü UyZQLH* R W\P GR NRJR MHVW RQ
DGUHVRZDQ\ MDND MHVW ZLHG]D L ]DLQWHUHVRZDQLD F]\WHOQLND 8Z]JO GQLDM F ]DNUHV
ZLHG]\ M ]\NRZHM MDN L ZLHG]\ R ZLHFLH RUD] ]DLQWHUHVRZDQLD DGUHVDWD VSUDZLP\
*H WHNVW E G]LH ]UR]XPLDá\ L LQWHUHVXM F\ GOD RGELRUF\
7HNVW\ SLVDQH PR*HP\ G]LHOLü QD QDXNRZH L X*\WNRZH IXQNFMD LQIRUPDF\MQD
literackie (funkcja kreatywna), SXEOLF\VW\F]QH IXQNFMD QDNáDQLDM FD 7HNVW\ QDXNRZH
VáX* WZRU]HQLX SU]HND]\ZDQLX L UR]SRZV]HFKQLDQLX ZLHG]\ QDXNRZHM 7ZRU] MH
uczeni-VSHFMDOL FL OXE FL NWyU]\ ZLHG] SU]HND]XM ]D RGELRUFDPL V VSHFMDOL FL OXE
ODLF\ ]DLQWHUHVRZDQL RNUH ORQ\PL WUH FLDPL 7HNVW\ QDXNRZH G]LHO VL – PDM F QD
Z]JO G]LH W\S RGELRUF\ L URG]DM UHODFML PL G]\ QDGDZF D RGELRUF – na: teoretyczno-
naukowe, dydaktyczno-naukowe, popularnonaukowe.
Sytuacja komunikacyjna (nadawca – odbiorca – UHODFMH PL G]\ QLPL ZSá\ZDM
nD VW\O F]\OL WUH FLRZH L IRUPDOQH XNV]WDáWRZDQLH Z\SRZLHG]L :D*QH V ]DUyZQR
URGNL VW\OLVW\F]QH EU]PLHQLRZH PRUIRORJLF]QH VNáDGQLRZH OHNV\NDOQH
IUD]HRORJLF]QH MDN L VWUXNWXUD RUJDQL]DFMD WHNVWX MDNR FDáR FL Ä6W\O WR VSRVyE
XNV]WDáWRZDQLD WHNVWX ]ZL ]DQ\ ] Z\ERUHP URGNyZ M ]\NRZ\FK L NRPSR]\F\MQ\FK
:\EyU WHQ ]DOH*\ RG F]\QQLNyZ SRQDGLQG\ZLGXDOQ\FK L LQG\ZLGXDOQ\FK
obiektywnych i subiektywnych” 81 6W\O Z\SRZLHG]L SRZLQLHQ E\ü DGHNZDWQ\ GR
sytuacji komunikacyjnej i do typu tekstu.
Tworzenie tekstX VNáDGD VL ] WU]HFK SRGVWDZRZ\FK ID]
♦ prac przygotowawczych;
♦ pisania tekstu;
81 - 0DüNLHZLF], dz. cyt., s. 28.
100

♦ poprawiania i przeredagowywania tekstu.
3UDFH SU]\JRWRZDZF]H REHMPXM SRGM FLH GHF\]ML GRW\F] FHM WHPDW\NL WHNVWX L
WHJR Z MDNL VSRVyE E G]LH WZRU]RQ\ GR NRJR E G]LH DGUHVRZDQ\ L MDNL E G]LH WR
JDWXQHN WHNVWX .ROHMQ\ HWDS SUDF REHMPXMH JURPDG]HQLH PDWHULDáX MHJR DQDOL]
XSRU] GNRZDQLH SR F]\P QDVW SL Z\FL JQL FLH ZQLRVNyZ NRQNOX]ML L X]\VNDQLH
UR]ZL ]DQLD 3UDFH E G GRW\F]\á\ UyZQLH* EXGRZ\ V]NLHOHWX SU]\V]áHJR WHNVWX MHgo
SODQX L VFKHPDWX NRQVWUXNF\MQHJR 0XVLP\ SDPL WDü R W\P *H ND*G\ WHNVW SRVLDGD
SRF] WHN F]\OL Z\SRZLHG]HQLH ZVW SQH URGHN – Z\SRZLHG]HQLH UR]ZLMDM FH L NRQLHF
– Z\SRZLHG]HQLH SRGVXPRZXM FH
2NUH OHQLH WHPDWX ]DOH*\ RG DXWRUD MHJR NRPSHWHQFML L ]DLQWHUHVRZD RG
potencjalnego odbiorcy – MHJR ZLHG]\ L RF]HNLZD RG URG]DMX WHNVWX – jego funkcji,
JDWXQNX L GáXJR FL 1DMSHáQLHM WHPDW WHNVWX RGGDMH SUHF\]\MQLH ]EXGRZDQD WH]D NWyUD
VSUDZLD *H WHPDW QLH W\ONR ]RVWDMH ]DZ *RQ\ DOH L XNLHUXQNRZDQ\ – sprawLD *H
PR*HP\ Z\REUD]Lü VRELH WHNVW MDNR FDáR ü Zá F]QLH ] MHJR ]DNR F]HQLHP 1DVW SQ\
HWDS SUDF\ WR F]\WDQLH L URELHQLH QRWDWHN 1RWDWNL SRZLQQ\ ]DZLHUDü Z\EyU L
LQWHUSUHWDFM SU]HF]\WDQHJR PDWHULDáX RUD] Z\EyU F\WDWyZ ZSOHFLRQ\FK Sy(QLHM Z
tekst) opatU]RQ\FK GDQ\PL ELEOLRJUDILF]Q\PL QRWN ELEOLRJUDILF]Q L QXPHUHP VWURQ\
QLH W\ONR SU]\ F\WDWDFK 3RZLQQ\ SU]\ W\P E\ü Z\JRGQH Z X*\FLX – D ZLF
]UR]XPLDáH F]\WHOQH L SU]HMU]\VWH
3R ]JURPDG]HQLX PDWHULDáX PR*HP\ SU]\VW SLü GR EXGRZDQLD VFKHPDWX
konstruNF\MQHJR NWyU\ XZLGRF]QL ]DZDUWR ü SU]\V]áHJR WHNVWX L MHJR VWUXNWXU
6FKHPDW NRQVWUXNF\MQ\ IXQNFMRQXMH QD GZD VSRVRE\ MDNR URERF]\ SODQ SRSU]HG]DM F\
SLVDQLH WHNVWX L MDNR V]NLHOHW QDGDM F\ IRUP JRWRZHPX WHNVWRZL 3ODQ SRZLQLHQ PLHü
VWUXNWXU ]KLHUDUFKL]RZDQ D ZL F ]DZLHUDü SXQNW\ L SRGSXQNW\ D WUH ü SXQNWX
QDGU] GQHJR SRZLQQD ]DZLHUDü VXP WUH FL SRGSXQNWyZ 5R]EXGRZDQ\ SODQ URERF]\
]DZLHUDM F\ NRQNUHWQH LQIRUPDFMH QLH ]D RJyOQH DEVWUDNF\MQH RNUH OHQLD GDMH Z
efekcie skondensowany tekst, zarysowXMH NRPSR]\FM WHNVWX
0R*HP\ PyZLü R F]WHUHFK SRGVWDZRZ\FK ]DVDGDFK GRW\F] F\FK NRPSR]\FML
1) 7HNVW QLH]DOH*QLH RG GáXJR FL SRZLQLHQ E\ü NRPSOHWQ\ W]Q ZLQLHQ
XZ]JO GQLDü ZV]\VWNLH SUREOHP\ Z\QLNDM FH ] WH]\ SUDF\
101

2) 7HNVW SRZLQLHQ VWDQRZLü ]DPNQL W FDáR ü VWDQRZL F VXP VZRLFK F] FL
W]Q PLHü Z\UD(QLH ]DU\VRZDQH JUDQLFH D SRV]F]HJyOQH HOHPHQW\ WHNVWX
SRZLQQ\ VL ]H VRE ZL ]Dü
3) 3RU] GHN SRV]F]HJyOQ\FK F] FL SRZLQLHQ E\ü SRU] GNLHP ORJLF]Q\P L
Z\QLNDü ] MHGQHM RNUH ORQHM ]DVDG\ RUJDQL]DF\MQHM QDMF] FLHM Z\Uy*QLDP\
F]WHU\ IRUP\ NRPSR]\FML RSLV RSRZLDGDQLH SUH]HQWDFM L DUJXPHQWDFM
4) 3RU] GHN SRV]F]HJyOQ\FK F] FL SRZLQLHQ ]DOH*Hü RG WHPDWX L Z\QLNDü ]
WH]\ SUDF\ ]DOH*\ SU]HGH ZV]\VWNLP RG WH]\ SUDF\ 82 .
7HFKQLNL VWRVRZDQH Z WHN FLH QDXNRZ\P
TZRU] F WHNVW\ QDXNRZH DXWRU PR*H SRVáXJLZDü VL Uy*QRURGQ\PL WHFKQLNDPL
1DOH* GR QLFK GHILQLRZDQLH DQDOL]D L NODV\ILNRZDQLH SRUyZQDQLH Z\VW SXM FH Z
Uy*Q\FK URG]DMDFK WHNVWyZ RUD] DUJXPHQWDFMD WHNVW\ DUJXPHQWDF\MQH
3U]\VW SXM F GR WZRU]HQLD WHNVWX QLH VSRVyE SRPLQ ü GHILQLRZDQLD SRM ü
NOXF]RZ\FK GOD WHNVWX RUD] Z\MD QLHQLD ]QDF]H WHUPLQyZ VSHFMDOLVW\F]Q\FK L U]DG]LHM
X*\ZDQ\FK Z\UD]yZ REF\FK 1DMF] FLHM SRVáXJXMHP\ VL GHILQLFM NODV\F]Q NWyUD
VNáDGD VL ] F]áRQX GHILQLRZDQHJR QS IXQNFMD SRznawcza, styl naukowy, studium) i
F]áRQX GHILQLXM FHJR Z\MD QLDM FHJR VHQV QD]Z\ SU]H] RGHVáDQLH GR SRM FLD
V]HUV]HJR ]DNUHVRZR RUD] SRGDQLH Uy*QLF\ JDWXQNRZHM 1LHNLHG\ MHGQDN QDOH*\
SRVáX*\ü VL GHILQLFM UR]EXGRZDQ L ]áR*RQ 7HUPLQ\ PQLHM LVWRWQH PR*QD RNUH OLü
GHILQLFM VNUyFRQ Z SRVWDFL V\QRQLPyZ NUyWNLHM SHU\IUD]\ XSURV]F]RQHM GHILQLFML
NODV\F]QHM 6 WR ]DZV]H GHILQLFMH XNLHUXQNRZDQH – dla potrzeb danego tekstu i jego
czytelników.
Do technik wykorzystywanych w tworzeniu tekstu naukowego nale* DQDOL]D L
NODV\ILNRZDQLH $QDOL]D SROHJD QD Z\G]LHOHQLX F] FL NWyUH V QDVW SQLH RSLV\ZDQH
OXE GHILQLRZDQH L NR F]\ VL XND]DQLHP UHODFML PL G]\ QLPL 3RSUDZQR ü DQDOL]\
]DOH*\ RG MHM GRNáDGQR FL D SRGOHJDM MHM Uy*QH URG]DMH RELHNWyZ QS SRM FLD
zMDZLVND XWZRU\ OLWHUDFNLH Z\UD*HQLD M ]\NRZH $QDOL]D MHVW QDMF] FLHM ZVW SHP GR
82 - 0DüNLHZLF], dz. cyt., s. 42.
102

LQWHUSUHWDFML E G( V\QWH]\ .ODV\ILNRZDQLH MHVW WHFKQLN EOLVN DQDOL]LH .D*GD
SRSUDZQD NODV\ILNDFMD SRZLQQD E\ü V\VWHPDW\F]QD ]EXGRZDQD ZHGáXJ MHGQHJR
Z\UD(QHJR NU\WHULXP L NRPSOHWQD ND*G\ HOHPHQW FDáR FL SRZLQLHQ PLH FLü VL Z
NWyUHM ] XWZRU]RQ\FK NODV OXE SRGNODV .ODV\ILNRZDQLH á F]\ VL ] LQQ\PL
WHFKQLNDPL WZRU]HQLD WHNVWX DQDOL] SRUyZQ\ZDQLHP GHILQLRZDQLHP 0R*H UyZQLH*
VWDQRZLü HOHPHQW GHILQLFML $QDOL] L NODV\ILNRZDQLH VWRVXMH VL Z Uy*Q\FK W\SDFK SUDF
QDXNRZ\FK Z SUDFDFK PDWHULDáRZ\FK IDNWRJUDILF]Q\FK JG]LH SRU] GNXM RQH
PDWHULDá OXE IDNW\ RUD] Z SUDFDFK WHRUHW\F]Q\FK Z NWyU\FK VSHáQLDM IXQNFM
Z\MD QLDM F
,QQ WHFKQLN Z\NRU]\VW\ZDQ Z WZRU]HQLX tekstów naukowych jest
SRUyZQDQLH 3RUyZQDQLH WR ]HVWDZLHQLH GZyFK ]MDZLVN L RJO GDQLH LFK SDUDOHOQLH
1DMSURVWV]H MHVW VWZRU]HQLH WHNVWX RSDUWHJR MHG\QLH QD SRUyZQDQLX SRGRELH VWZ :
W\P Z\SDGNX PR*QD UyZQRF]H QLH SDUDOHOQLH ]HVWDZLü SRUyZQ\ZDQH SU]HGPioty,
E G( QDMSLHUZ RSLVDü MHGHQ SRWHP GUXJL L QD NRQLHF SU]HGVWDZLü LVWRWQH SRGRELH VWZD
OXE Uy*QLFH 7UXGQLHMV]\P ]DELHJLHP MHVW VWZRU]HQLH WHNVWX Z NWyU\P ]RVWDQ
XZ]JO GQLRQH ]DUyZQR SRGRELH VWZD MDN L Uy*QLFH : Z\SDGNX V\WXDFML Z NWyUHM
jeden z pU]HGPLRWyZ MHVW PQLHM ]QDQ\ RGELRUF\ QL* GUXJL L FHOHP SRUyZQDQLD MHVW
SU]\EOL*HQLH WHJR GUXJLHJR PyZLP\ R DQDORJLL 2EMD QLD RQD ]D SRPRF WHJR FR
znane – WR FR PQLHM ]QDQH SR]ZDODM F Z WHQ VSRVyE ZSURZDG]Lü QDMWUXGQLHMV]H
SRM FLD 7HFKQLND SRUyZQDQLD L DQDORJLL F] VWR á F]\ VL ] GHILQLRZDQLHP F]\ WH* ]
argumentowaniem.
7HFKQLND DUJXPHQWRZDQLD MHVW RGPLHQQD RG SU]HGVWDZLRQ\FK SRZ\*HM
&]\QQR ü SU]\JRWRZDZF] VWDQRZL Z QLHM JURPDG]HQLH DUJXPHQWyZ – IDNWyZ V GyZ
WHRULL LWS NWyUH PXV] E\ü SU]HNRQXM ce i wiernie oddane. Korzystniejsze dla
ZLDU\JRGQR FL WHNVWX MHVW ]ELHUDQLH DUJXPHQWyZ za i przeciw 6SUDZLD WH* *H DQDOL]D
SUREOHPX MHVW SHáQLHMV]D D VWZLHUG]HQLH NWyUH DUJXPHQW\ SU]HZD*DM PR*H
GRSURZDG]Lü GR ]PLDQ\ WH]\ E G( MHM PRG\ILNDFML 8Z]JO GQienie argumentów
przeciw SR]ZROL DXWRURZL XSU]HG]Lü HZHQWXDOQH NRQWUDUJXPHQW\ F]\WHOQLND
=HEUDQH DUJXPHQW\ QDOH*\ XSRU] GNRZDü D ZL F ZNRPSRQRZDü Z RJyOQ\
VFKHPDW ZQLRVNRZDQLD XSRU] GNRZDü Z REU ELH WHJR V\VWHPX L XPLHMVFRZLü
argumenty strony przeciwnHM : WHNVWDFK DUJXPHQWDF\MQ\FK Z\ELHUD VL ]Z\NOH
103

LQGXNF\MQ\ VFKHPDW ZQLRVNRZDQLD SU]HFKRG]HQLH RG SU]HVáDQHN GR ZQLRVNX
ogólnego, konkluzji). Polega on na przechodzeniu od argumentów najbardziej znanych
(najprostszych, najmniej istotnych) dla odbiorcy do argumentów najmniej znanych
EDUG]LHM ]áR*RQ\FK QDMZD*QLHMV]\FK L LFK SU]HP\ ODQ\P VXPRZDQLX $UJXPHQW\
przeciw PR*QD XPLH FLü Z F] FL SRF] WNRZHM SRGGDü MH NU\W\FH SROHPLFH L GRSLHUR
ZyZF]DV SU]HGVWDZLü ZáDVQ WH] L DUJXPHQW\ SU]HPDZLDM FH ]D QL 0RJ RQH
]QDOH(ü VZRMH PLHMVFH Z F] FL URGNRZHM WHNVWX QD ]DVDG]LH NRQWUDVWX ] DUJXPHQWDPL
SUH]HQWRZDQ\PL SU]H] DXWRUD -H*HOL ]D ]DPLHU]DP\ QDMSLHUZ XGRZRGQLü ZáDVQ WH]
NRQWUDUJXPHQW\ ]QDMG VZRMH PLHMVFH Z NR FRZHM F] FL SUDF\ 3U]\GDWQH Z
konstrXNFML WHNVWX DUJXPHQWDF\MQHJR E G]LH SRUyZQDQLH NRQWUDVWRZDQLH RUD] á F]HQLH
Z áD FXFK\ SU]\F]\QRZR-skutkowe.
3. Rola akapitu
: ND*G\P WHN FLH PR*HP\ Z\Uy*QLü ZVW S UR]ZLQL FLH L ]DNR F]HQLH 1D
ND*G\ ] W\FK HOHPHQWyZ VNáDGDM VL IRUP\ JUDPDW\F]QH Zyrazy i zdania oraz
MHGQRVWNL WHNVWRZH DNDSLW\ ]HVSRá\ DNDSLWyZ QDGDNDSLW\ SRGUR]G]LDá\ L UR]G]LDá\
3RG SRM FLHP DNDSLWX UR]XPLHP\ ÄZ\RGU EQLRQ\ JUDILF]QLH >SU]H] ZFL FLH –
przyp. autora@ IUDJPHQW WHNVWX Z\UD*DM F\ ]D]Z\F]DM MHGQ P\ O L VNáDGDM F\ VL ]
SRZL ]DQ\FK ]H VRE ]GD ´ 83 $NDSLW WR SHZQD FDáR ü ]DZLHUD VNR F]RQ P\O
LQIRUPDFM L VWDQRZL ZHZQ WU]Q VSyMQR ü VHPDQW\F]Q L IRUPDOQ -HJR GáXJR ü
]DOH*\ RG URG]DMX WHNVWX WHPDWX L IRUP\ SRGDZF]HM RSLV RSRZLDGDQLH Srezentacja,
DUJXPHQWDFMD RUD] SR]\FML Z WHN FLH – DNDSLW\ QD NR FX WHNVWX E\ZDM ]Z\NOH NUyWV]H
QL* QD SRF] WNX L Z URGNX : FHOX XQLNQL FLD PRQRWRQLL DNDSLW\ GáX*V]H QDOH*\
SU]HSODWDü NUyWV]\PL
83 - 0DüNLHZLF], dz. cyt., s. 75.
%XGRZD ZHZQ WU]QD DNDSLWX
104

.D*G\ DNDSLW MHVW VZHJR URG]DMu minitekstem. Podobnie jak tekst posiada
SRF] WHN URGHN L NRQLHF 2G WHNVWX RGUy*QLD JR WR *H QLH ND*G\ DNDSLW PXVL ]DZLHUDü
ZV]\VWNLH WH HOHPHQW\ ERZLHP QLH ZV]\VWNLH DNDSLW\ Z\PDJDM SRGVXPRZDQLD
,VWRW DNDSLWX VWDQRZL Z\SRZLHG]HQLH WHPDWRZH ]QDMGXM FH VL ]Z\NOH QD
SRF] WNX DNDSLWX NWyUH VSHáQLD QDVW SXM FH IXQNFMH
♦ MHVW JáyZQ P\ O GDQHJR IUDJPHQWX WHNVWX
♦ ]DZLHUD NOXF]RZH VáRZD L Z\UD*HQLD RUJDQL]XMH GDQ\ IUDJPHQW WHNVWX
♦ oddziela akapit od kontekstu;
♦ Zá F]D DNDSLW Z VNáDG Z\*V]\FK MHGQRVWHN WHNVWRZ\FK SU]\á F]D JR
DNDSLWyZ SRSU]HG]DM F\FK
:\SRZLHG]HQLH WHPDWRZH ]RVWDMH UR]ZLQL WH Z GDOV]HM F] FL DNDSLWX SU]H]
GHILQLFM DQDOL] SRUyZQDQLH Z\MD QLHQLH SU]\F]\QRZR-VNXWNRZH L RG QLHJR ]DOH*\
REV]HUQR ü DNDSLWX
6SyMQR ü DNDSLWX
.D*G\ DNDSLW SRZLQLHQ FKDUDNWHU\]RZDü VL VSyMQR FL L WR ]DUyZQR DNDSLWX
MDNR SHZQHM VNR F]RQHM FDáR FL MDN L MDNR ÄWNDQNL´ F] VWNL WZRU] FHM SHZLHQ
RUJDQL]P 6W G PXVL E\ü VSyMQ\ ZHZQ WU]QLH L MHGQRF]H QLH PXVL ZL ]Dü VL ]
SR]RVWDá\PL DNDSLWDPL 6SyMQR ü DNDSLWX RVL JD VL SRSU]H] URGNL JUDPDW\F]QH L
OHNV\NDOQH D ZL F P LQ SRZWyU]HQLD Z\UD]yZ Z\UD*H NRQVWUXNFML ]GDQLRZ\FK
]DLPNL VSyMQLNL L URGNL VNáDGQLRZH – takie jak elipsa 84 i szyk przestawny 85 ,
SDUDOHOL]P VNáDGQLRZ\ SRZWyU]HQLH VFKHPDWX ]GDQLD SRSU]HG]DM FHJR – czy
WUDQVIRUPDFMH VNáDGQLRZH QS SU]HNV]WDáFHQLH S\WDQLD Z RGSRZLHG( :\UD]\ L
Z\UD*HQLD VSDMDM FH 86 QDGDM WHNVWRZL ]ZDUWR ü PRELOL]XM XZDJ RGELRUF\ L XND]XM
NLHUXQHN Z NWyU\P SRG *DM P\OL DXWRUD :D*QH GOD F]\WHOQR FL WHNVWX MHVt
zachowanie jednego czasu gramatycznego oraz jednej formy osobowej.
84
(OLSVD SROHJD QD SRPLQL FLX SHZQ\FK F]
SRGPLRW GRP\ OQ\
FL ]GDQLD NWyUH PR*QD RGWZRU]\ü QD SRGVWDZLH NRQWHNVWX QS
85
Inwersja (szyk przestawny) polega QD SU]HVWDZLHQLX ]PLDQLH NROHMQR FL VNáDGQLNyZ Z\SRZLHG]HQLD
1DMF] FLHM QD SLHUZV]H PLHMVFH Z\VXQL W\ ]RVWDMH WHQ HOHPHQW NWyU\ á F]\ VL WUHFLRZR ]H ]GDQLHP
SRSU]HG]DM F\P
86
6 QLPL VSyMQLNL ]DLPNL Z]JO GQH Z IXQNFML VSDMDM FHM RUD] WUDQ]\FMH – wyUD]\ L Z\UD*HQLD QDZL ]XM FH
105

3RGVWDZRZ\P OHNV\NDOQ\P PHFKDQL]PHP VSDMDM F\P MHVW SRZWyU]HQLH
GRNáDGQH SRZWyU]HQLH VáRZD E G( ]ZURWX Z LGHQW\F]QHM SRVWDFL RUD] QLHGRNáDGQH
]DVW SLHQLH VáRZD OXE ]ZURWX LQQ\P 3RZWyU]H GRNáDGQ\FK X*\ZDP\ ZyZF]DV JG\
wynika to z tematu tekstu lub gdy stosujemy je jako zamierzony chwyt stylistyczny.
$E\ XQLNQ ü QLHSRWU]HEQ\FK SRZWyU]H GRNáDGQ\FK VWRVXMH VL SRZWyU]HQLD
QLHGRNáDGQH 6 QLPL QDMF] FLHM V\QRQLP\ SHU\IUD]D EH]SR UHGQLH L SRUHGQLH
hiperonimy 87
VáRZRWZyUF]H L VHPDQW\F]QH
URGNL
VSyMQR FLRZH
]DLPNL ,QQ\PL OHNV\NDOQ\PL URGNDPL VSDMDM F\P V QDZL ]DQLD
3RQL*V]\ VFKHPDW XND]XMH QDMF] FLHM Z\NRU]\VW\ZDQH URGNL VSyMQR FLRZH 88 .
gramatyczne
leksykalne
87 Hiperonimy – Z\UD]\ QDGU] GQH
88 1D SRGVW - 0DüNLHZLF], dz. cyt., s. 92.
VNáDGQLRZH
(inwersja, elipsa,
paralelizm,
transformacje)
konektywy
(spójniki, tranzycje,
konektory wzgl.)
powtórzenia
QDZL ]DQLD
VáRZRWZyUF]H
semantyczne)
GRNáDGQH
QLHGRNáDGQH
(synonimy,
peryfrazy,
hiperonimy,
zaimki)
106

:L NV]R ü W\FK URGNyZ PD QD FHOX WZRU]HQLH VSyMQR FL ZHZQ WU]DNDSLWRZHM L
PL G]\DNDSLWRZHM : WZRU]HQLX VSyMQR FL PL G]\DNDSLWRZHM Z\NRU]\VW\ZDQH V WH
VDPH URGNL NWyUH VáX* WZRU]HQLX VSyMQR FL ZHZQ WU]DNDSLWRZHM MHGQDN*H QLH
Z\VWDUF]D VDPR SRá F]HQLH RVWDWQLHJR ]GDQLD SRSU]HG]DM FHJR DNDSLWX ] SLHUZV]\P
]GDQLHP QDVW SXM FHJR 1DZL ]DQLD PL G]\DNDSLWRZH SRZLQQ\ VFDODü WHNVW .D*G\
DNDSLW WR Z ]DVDG]LH VNR F]RQD P\ O MHGQDN*H MHVW ona zwykle rozwijana w
QDVW SQ\FK DNDSLWDFK 1DOH*\ SDPL WDü E\ SRV]F]HJyOQH DNDSLW\ á F]\á\ VL Z VSyMQ\
tekst.
3RF] WHN L NRQLHF WHNVWX
7HNVW QLH]DOH*QLH RG MHJR URG]DMX PD ]D ]DGDQLH SU]\FL JQL FLH XZDJL
F]\WHOQLND 6W G WDN ZD*Q\ Z\GDMH VL jego pierwszy akapit, który powinien
]DLQWHUHVRZDü VZRLP WHPDWHP RGELRUF L ]DFK FLü GR MHJR SU]HF]\WDQLD :VW S PD
MHGQRF]H QLH SU]\JRWRZDü DGUHVDWD WHNVWX GR WUH FL Z QLP ]DZDUW\FK - 0DüNLHZLF]
XZD*D *H ÄGREU\ ZVW S QLH SRZLQLHQ GDü VL RGá F]\ü RG UHV]W\ WHNVWX -H*HOL
RGHWQLHP\ F]\ VNUH OLP\ SRF] WHN D SUDFD QD W\P QLH VWUDFL – E G]LH QDGDO ]UR]XPLDáD
L GREU]H ]EXGRZDQD WR ]QDF]\ *H WHQ SRF] WHN E\á QLHZáD FLZ\´ 89 .
2 IRUPLH ZVW SX GHF\GXM GZD URG]DMH F]\QQLNyZ SRWHQFMDOQ\ Rdbiorca teksu
MHJR SRWU]HE\ RF]HNLZDQLD ZLHG]D RUD] FHFK\ WHNVWX IXQNFMD GRPLQXM FD JDWXQHN
FKDUDNWHU L WHPDW\ND VFKHPDW NRPSR]\F\MQ\ SU]HZLG\ZDQD GáXJR ü , WDN
Z\Uy*QLDP\ SU]\QDMPQLHM WU]\ W\S\ SRF] WNX
♦ VWDQRZL F\ WáR GOD WHNVWX – powinny si Z QLP ]QDOH(ü MHG\QLH WH
]DJDGQLHQLD NWyUH ]RVWDQ Z\NRU]\VWDQH Z GDOV]HM F] FL SUDF\
♦ E G F\ SUH]HQWDFM WHNVWX Z\NRU]\VW\ZDQ\ ]ZáDV]F]D Z SUDFDFK
naukowych) – SRZLQLHQ ]DZLHUDü LQIRUPDFMH R WHPDFLH VWRVXQNX DXWRUD GR
WHPDWX LQIRUPDFM R W\P GODF]HJR SLV] F\ ]DM á VL ZáD QLH W\P
zagadnieniem;
89 - 0DüNLHZLF], dz. cyt., s. 97-98.
107

♦ E G F\ UR]SRF] FLHP WHNVWX VWRVRZDQ\ QDMF] FLHM Z HVHMDFK WHNVWDFK
naukowych).
7ZRU] F F] ü ZVW SQ QDOH*\ SDPL WDü E\ QLH E\áD RQD ]E\W REV]HUQD á F]\áD
VL ] UHV]W WHNVWX L Z SHZLHQ VSRVyE ZL ]DáD VL ] F] FL NR FRZ = NROHL F] ü
NR FRZD MHVW UyZQLH ZD*QD MDN SRF] WHN ZREHF F]HJR QLH PR*QD MHM SRPLQ ü
3RZLQQD VWDQRZLü LQWHJUDOQ FDáR ü ] WHNVWHP 3RQLHZD* ]DNR F]HQLH MHVW ]Z\NOH
podsumowaniem – jako teza, konkluzja czy streszczenie – RERZL ]XMH ]DVDGD *H
SRGVXPRZXMH VL WR FR ]RVWDáR ZF]H QLHM SRZLHG]LDQH ,QQ IRUP ]DNR F]HQLD PR*H
E\ü F\WDW Z\SRZLHG( VSHFMDOLVW\ Z GDQHM G]LHG]LQLH SU]\NáDG LOXVWUDFMD PHWDIRUD
pytanie retoryczne.
5. Styl
.D*G\ WHNVW D ]ZáDV]F]D WHNVW QDXNRZ\ SRZLQLHQ E\ü MDN QDMZ\UD(QLHM
SU]HGVWDZLRQ\ 6DPR SU]HVWU]HJDQLH IRUP JUDPDW\F]Q\FK QLH Z\VWDUF]D E\ WHNVW E\á
]UR]XPLDá\ GOD RGELRUF\ PXVL MHV]F]H FKDUDNWHU\]RZDü VL
♦ MDVQR FL L ]UR]XPLDáR FL
♦ SUHF\]M
♦ SURVWRW
♦ ]ZL ]áR FL
$E\ WHNVW E\á MDVQ\ L ]UR]XPLDá\ QDOH*\ SU]HVWU]HJDü ]DVDG\ SRSUDZQHJR ZL ]DQLD ]H
VRE P\ OL Z QLP ]DZDUW\FK 8PLHV]F]RQH Z QLP SUREOHP\ SRZLQQ\ ]QDMGRZDü VL
EOLVNR VLHELH %\ QLH ]DNáyFDü Z\ZRGyZ ZV]HONLH XZDJL L G\JUHVMH QDOH*\
XPLHV]F]Dü Z QDZLDVDFK OXE SU]\SLVDFK $E\ Z\SRZLHG]L E\á\ ]UR]XPLDáH QDOH*\
XQLNDü ]E\W UR]EXGRZDQ\FK ]GD FR QLH ]QDF]\ *H ]GDQLD PDM E\ü W\ONR NUyWNLH –
SURZDG]LáRE\ WR GR ]E\WQLHM PRQRWRQLL WHNVWX 90 .
1LHZ WSOLZLH áDWZR ]JRG]Lü VL ] RJyOQ ]DVDG *H FDá\ WHNVW MHVW ]UR]XPLDá\
MH*HOL ND*G\ ] MHJR VNáDGQLNyZ SRF]\QDM F RG Z\UD]yZ SRSU]H] ]ZURW\ ]GDQLD L
90 =QDZF\ SU]HGPLRWX WZLHUG] *H QDMOHSV]H V ]GDQLD R UHGQLHM GáXJR FL -15 wyrazów.
108

DNDSLW\ MHVW MDVQ\ L F]\WHOQ\ =á\ V]\N Z\UD]yZ QLHSUDZLGáRZR ]EXGRZDQH ]GDQLD
nadmierne nasycenie tekstu zwrotami specjalistycznymi, wyrazami obcymi i
DEVWUDNF\MQ\PL SRZRGXMH *H WHNVW VWDMH VL QLH]UR]XPLDá\ L ]DZLá\
,QQ ZD*Q FHFK GREUHJR WHNVWX QDXNRZHJR MHVW SUHF\]MD 3RG SRM FLHP
SUHF\]ML QDMRJyOQLHM UR]XPLHP\ ]JRGQR ü WHJR FR NRPXQLNXMHP\ ] W\P FR
FKFLHOL P\ ]DNRPXQLNRZDü 1D RVL JQL FLH WDNLHJR ]DPLHU]HQLD PD ZSá\Z
♦ ]QDMRPR ü VáRZQLFWwa poszerzonego o konotacje;
♦ RGSRZLHGQLH IRUPXáRZDQLH V GyZ NWyUH QLH SRZLQQ\ E\ü DQL ]DQDGWR
RJyOQH DQL WH* ]E\W NDWHJRU\F]QH
♦ XQLNDQLH ZLHOR]QDF]QR FL SRSU]H] WZRU]HQLH MHGQR]QDF]Q\FK NRQWHNVWyZ
]GD D WDN*H SRVáXJLZDQLH VL GHILQLFMDPL
-HGQ\P ]H URGNyZ XSL NV]DM F\FK Z\SRZLHG( V QLHZ WSOLZLH R]GREQLNL
F]\OL URGNL X*\ZDQH Z\á F]QLH GOD SRGQLHVLHQLD ZDORUyZ HVWHW\F]Q\FK WHNVWX 6 RQH
F] VWR Z\NRU]\VW\ZDQH Z WHNVWDFK OLWHUDFNLFK MHGQDN*H WHNVW\ QDXNRZH SRZLQQ\ E\ü
wyraziste, wobec czego ozdobniki OLWHUDFNLH QDOH*\ VWRVRZDü ] XPLDUHP ,FK QDGPLDU
PR*H SU]HVáDQLDü LVWRWQH ]DJDGQLHQLD NWyU\FK WHNVW GRW\F]\ 1DGPLHUQH L
QLHX]DVDGQLRQH VWRVRZDQLH PHWDIRU SRUyZQD L RPyZLH SURZDG]L GR WHJR *H
]UR]XPLHQLH WHNVWX MHVW XWUXGQLRQH F]DVDPL ZU F] QLHPR*Oiwe.
1LH PQLHM ZD*Q\P F]\QQLNLHP QL* MDVQR ü L SURVWRWD RUD] SUHF\]MD Z\SRZLHG]L
MHVW MHM ]ZL ]áR ü 2 UR]ZOHNáR FL PR*HP\ PyZLü ZyZF]DV JG\ UR]EXGRZDQH WUH FL
QLHX]DVDGQLRQH SRZWDU]DQLH ]E\WHF]QD RSLVRZR ü Z *DGHQ VSRVyE QLH XERJDFDM
tekstu. Chodzi o WR E\ X*\ü RSW\PDOQHM LOR FL VáyZ SRWU]HEQ\FK GR SU]HND]DQLD
NRPXQLNDWX ]DZDUWHJR Z WHN FLH
6. Cytowanie
7ZRU] F WHNVW QLH VSRVyE XQLNQ ü SRZRá\ZDQLD VL QD GR ZLDGF]HQLD W\FK
NWyU]\ ]DMPRZDOL VL SRGREQ\P WHPDWHP SU]HG QDPL 0D WR PLHMVFH ]ZáDV]F]D w
pracach humanistycznych – tak analityczno-interpretacyjnych, jak i teoretycznych.
&\WXM F QDOH*\ SDPL WDü R QDVW SXM F\FK ]DVDGDFK
109

a) QLH QDOH*\ QDGX*\ZDü F\WDWyZ EH]SR UHGQLFK
b) SU]\ ND*G\P F\WDFLH WDN*H QLHEH]SR UHGQLP SU]\ZRáDQLX QDOH*\ SRZRáDü
VL QD (UyGáR
c) F\WDW\ EH]SR UHGQLH PXV] E\ü GRNáDGQH
d) F\WDW\ SRZLQQ\ E\ü XPLHM WQLH Zá F]RQH ZH ZáDVQ\ WHNVW 91 .
2G ZLHNyZ MHVW ]QDQD VWDUR*\WQD PDNV\PD nec tŸPHUH QHF WtPLGH (ani
]XFKZDOH DQL ERMD(OLZLH – arystotelesowska ]DVDGD ]áRWHJR rodka – VW G WH* GX*\P
]DJUR*HQLHP GOD F\WRZDQLD MHVW SU]HVDGD 1DOH*\ XQLNDü ZSODWDQLD GR ZáDVQHM
Z\SRZLHG]L QDGPLHUQHM OLF]E\ F\WDWyZ JUR]L WR ERZLHP QLHMHGQRURGQR FL
VW\OLVW\F]Q D WHNVW VWDMH VL ]OHSNLHP FXG]\FK P\ OL 3RVáXJXMHP\ VL UDF]HM
parafra] VWUHV]F]HQLHP F]\ ]DV\JQDOL]RZDQLHP F]\LFK P\OL 1LH]E\W REV]HUQ\
WHNVW F\WRZDQ\ Z\Uy*QLDP\ FXG]\VáRZHP ]D F\WDW\ GáX*V]H Z\RGU EQLDP\ QD
SU]\NáDG NURMHP F]FLRQNL 5ROD F\WDWyZ SROHJD ]ZáDV]F]D QD XERJDFHQLX WHNVWX
Cytujemy jedynie wówczas, gdy my O ]DZDUWD Z F]\LP ]GDQLX MHVW WDN WUDIQD L*
MDNDNROZLHN SDUDIUD]D QLH RGGDáDE\ UyZQLH FHOQLH ]DZDUWHM Z QLP P\ OL 'R F\WDWX
XFLHNDP\ VL WDN*H ZWHG\ JG\ ]DZDUWR ü F\WRZDQHJR WHNVWX SRVáX*\ QDP GR GDOV]HM
DQDOL]\ L LQWHUSUHWDFML &\WDWyZ X*\ZDP\ WDN*H czasami jako ozdobników, które
ZLDGF] R HUXG\FML L NRPSHWHQFML DXWRUD 92 .
&\WXM F QDOH*\ SDPL WDü R SRGDQLX (UyGáD Z SU]HFLZQ\P ERZLHP Z\SDGNX
PR*HP\ GRSX FLü VL SODJLDWX : WHNVWDFK QDXNRZ\FK SRGDQLH (UyGáD VWDQRZL
]D]Z\F]DM QRWN ELEOLRJUDILF]Q -HG\QLH ZWHG\ JG\ IDNW\ ]DZDUWH Z F\WDFLH V
RJyOQLH ]QDQH F]\OL REM WH W]Z ]DVDG ÄZVSyOQHM ZáDVQR FL´ – SRGDQLH (UyGáD QLH MHVW
NRQLHF]QH : F\WRZDQ\FK WHNVWDFK QLH ZSURZDG]DP\ *DGQ\FK ]PLDQ 93 5yZQLH*
WHNVW\ GDZQH F\WXMHP\ EH] ]PLDQ FK\ED *H LFK SLVRZQL XZVSyáF]H QLDP\ D
czytelnika o takim zabiegu w nawiasie informujemy.
91
- 0DüNLHZLF], dz. cyt., s. 130-131.
92
Cytaty-R]GREQLNL PRJ VWDQRZLü QS PRWWR UR]SRF] FLH OXE ]DNR F]HQLH WHNVWX
93
'RSXV]F]DOQH MHVW QS VNUyFHQLH F\WDWX X]XSHáQLHQLH F]\ SRGNUH OHQLH LVWRWQHM MHJR F] FL =PLDQ W
V\JQDOL]XMHP\ Z QDZLDVDFK E G( Z SU]\SLVLH
110

,QQH VNáDGQLNL WHNVWX
7HNVW QDXNRZ\ RERN WHNVWX SRGVWDZRZHJR ]DZLHUD UyZQLH* VNáDGQLNL
X]XSHáQLDM FH W]Z REXGRZ WHNVWX D PLDQRZLFLH SU]\SLV\ ELEOLRJUDIL DQHNV\
wykresy, taEHOH LOXVWUDFMH RUD] GRGDWNL NWyUH XáDWZLDM NRU]\VWDQLH ] WHNVWX
SRGVWDZRZHJR D ZL F VSLV WUH FL LQGHNV\ Z\ND]\ V\PEROL VNUyWyZ
7.1. Przypisy
3U]\SLV\ XPLHV]F]D VL Z WHNVWDFK FL OH QDXNRZ\FK QDWRPLDVW XQLND Z
dydaktycznych i popularnonaukow\FK :\Uy*QLD VL ]H Z]JO GX QD IXQNFM L
EXGRZ GZD W\S\ SU]\SLVyZ ELEOLRJUDILF]QH L U]HF]RZH 3U]\SLV\ ELEOLRJUDILF]QH
]DZLHUDM LQIRUPDFM GRW\F] F F\WDWX E G( SU]\ZRáDQLD OXE RGV\áDM GR G]LHá
SRV]HU]DM F\FK ZLHG] L V R]QDF]RQH VNUyWHP por. (porównaj) lub ]RE WH* (zobacz
WH* 3U]\SLV\ U]HF]RZH V SRV]HU]HQLHP OXE ZWU FHQLHP GR WHNVWX SRGVWDZRZHJR OXE
SRPDJDM ]UR]XPLHü WHNVW 3U]\SLV\ QXPHUXMH VL QDMF] FLHM Z FDá\P WHN FLH Z
VSRVyE FL Já\ SU]\ SRPRF\ F\IU XPLHV]F]RQ\FK Z JyUQHM F] FL ZLHUV]D
1DMZ\JRGQLHMV]H GOD F]\WHOQLND MHVW XPLHV]F]HQLH SU]\SLVX X GRáX ELH* FHM VWURQ\
: SU]\SLVDFK SU]\M WH MHVW VWRVRZDQLH QDVW SXM F\FK VNUyWyZ
1) ibid. – LELGHP WDP*H
2) id. – LGHP WHQ*H WHQ VDP
3) loc. cit. – ORFR FLWDWR WDP*H Z PLHMVFX µSRSU]HGQLR F\WRwanym);
4) op. cit. – RSXV FLWDWXP RSHUH FLWDWR WDP*H G]LHáR µSRSU]HGQLR F\WRZDQH
5) dz. cyt. – G]LHáR F\WRZDQH SRZRáXM F VL QD MHGQR ] G]LHá GDQHJR DXWRUD –
Z\PLHQLRQH MX* Z WHNFLH – SRGDMH VL MHG\QLH SRF] WHN W\WXáX L
ZLHORNURSHN D QDVW SQLH SU]HFLQHN i skrót dz. cyt MH*HOL MHVW WR MHG\QD
SR]\FMD GDQHJR DXWRUD Z WHN FLH – tylko skrót dz. cyt.),
6) art. cyt. – DUW\NXá F\WRZDQ\
7) por. – porównaj;
8) SRU WDN*H – SRUyZQDM WDN*H
9) SRU WDP*H – SRUyZQDM WDP*H
111

10) WDP*H
11) WHQ*H
12) s. – VWURQD VWURQ\ VWRVXMH VL UyZQLH* VNUyW\ V V Q VV JG]LH V – strona
– liczba pojedyncza, s. n. – GDQD VWURQD L QDVW SQH – liczba mnoga, ss. –
strony od do – liczba mnoga).
3U]\SLV\ ELEOLRJUDILF]QH PDM ]Z\NOH NV]WDáW QRWNL ELEOLRJUDILF]QHM OXE GR QLHM
RGV\áDM L FL OH á F] VL ] ELEOLRJUDIL 5y*QL MH RG QLHM MHG\QLH SRV]HU]HQLH R QXPHU
VWURQ\ QD NWyUHM ]QDMGXM VL Z WHN FLH (UyGáRZ\P &KF F XQLNQ ü SRZWyU]H QRWNL Z
SU]\SLVDFK L ELEOLRJUDILL PR*QD XPLHV]F]Dü LQIRUPDFM R (UyGOH Z QDZLDVDFK Z
VDP\P WHN FLH Z XSURV]F]RQHM IRUPie.
7.2. Bibliografia
%LEOLRJUDILD MHVW XSRU] GNRZDQ\P VSLVHP NVL *HN L DUW\NXáyZ :\Uy*QLDP\ FR
najmniej trzy typy bibliografii:
a) kompletna – ]DZLHUD ZV]\VWNLH ]QDQH SXEOLNDFMH GRW\F] FH WHPDWX WHNVWX
b) ]DOHFDM FD – WZRU]\ OLVW SR]\FML NWyUH XPR*OLZL Soszerzenie wiedzy na
dany temat;
c) ]Dá F]QLNRZD – ]DZLHUD Z\ND] G]LHá EH]SR UHGQLR OXE SR UHGQLR
wykorzystanych przez autora podczas tworzenia tekstu.
.ROHMQH SR]\FMH ELEOLRJUDILL SRU] GNXMH VSLV DOIDEHW\F]Q\ RUD] SRG]LDá QD
VáRZQLNL L LQQH SRG Z]JO GHP IRUPDOQ\P SR]\FMH .D*GD SR]\FMD ELEOLRJUDILL PXVL
SRGSRU] GNRZ\ZDü VL RJyOQLH SU]\M W\P ]DVDGRP QRWNL ELEOLRJUDILF]QHM 1RWND
zawiera:
a) QD]ZLVNR L LPL DXWRUD
b) W\WXá UyZQLH* SRGW\WXá MH OL WDNL Z\VW SXMH
c) Z Z\SDGNX SUDF ]ELRURZ\FK ]DZLHUD LQIRUPDFM R Uedaktorze pracy, o
WáXPDF]X GDQH GRW\F] FH RVRE\ RSUDFRZXM FHM WHNVW
d) numer wydania – jedynie wówczas, gdy nie jest to wydanie pierwsze;
e) wydawnictwo (nie jest konieczne);
f) miejsce wydania;
112

g) rok wydania.
: SU]\SDGNX DUW\NXáyZ Z F]DVRSLVPDFK RSUyF] GDQ\FK DXWRUD L W\WXáX
SRGDMHP\ QD]Z F]DVRSLVPD L URF]QLN WRP URN ]HV]\W QXPHU
7.3. Indeksy (skorowidze)
.D*GD SUDFD QDXNRZD SRZLQQD ]DZLHUDü LQGHNV\ NWyUH XáDWZLDM ÄSRUXV]DQLH
VL ´ SR G]LHOH ,VWQLHMH NLOND W\SyZ VNRURZLG]yZ VWRVRZDQ\FK ]DOH*QLH RG W\SX G]LHáD
6 QLPL
a) indeks osobowy – ]DZLHUD Z\VW SXM FH Z WHN FLH QD]ZLVND
b) indeks nazw – dotyczy nazw geograficznych i topograficznych;
c) indeks rzeczowy – V]HUHJXMH WHUPLQ\ OXE SRM FLD ] G]LHG]LQ\ NWyUHM GRW\F]\
tekst;
d) indeks lingwistyczny – ]DZLHUD Uy*QH HOHPHQW\ M ]\NRZH F] VWNL
VáRZRWZyUF]H RPyZLRQH Z\UD]\ Z\UD*HQLD L ]ZURW\ 94 .
,QGHNV\ V]HUHJXMH VL Z XNáDG]LH DOIDEHW\F]Q\P OXE – w przypadku indeksów
rzeczowych – Z XNáDG]LH DOIDEHW\F]QR-JQLD]GRZ\P JG]LH WHUPLQ\ QDGU] GQH JUXSXM
ZRNyá VLHELH WHUPLQ\ SRGU] GQH
7.4. Poprawianie tekstu
3U]\VW SXM F GR NR FRZHM SUDF\ QDG WHNVWHP PXVLP\ XZ]JO GQLü NRPSR]\FM
FDáR FL EXGRZ SRV]F]HJyOQ\FK DNDSLWyZ EXGRZ ]GD RUD] SRSUDZQR ü ZV]\VWNLFK
VNáDGQLNyZ - 0DüNLHZLF] DXWRUND NVL *NL Ä-DN SLVDü WHNVW\ QDXNRZH"´ – z której w
SHZQ\P VWRSQLX NRU]\VWDOL P\ Z QLQLHMV]\P RSUDFRZDQLX – sugeruje czterokrotne
SU]HF]\WDQLH FDáHJR WHNVWX L VNRQFHQWURZDQLH VL ]D ND*G\P UD]HP QD NROHMQ\FK
Z\PLHQLRQ\FK Z\*HM DVSHNWDFK 'RSLHUR NLONDNURWQH SU]HF]\tanie stworzonego
WHNVWX SRá F]RQH ] SRZWyUQ DQDOL] ]DáR*H ZVWSQ\FK PR*H GRSURZDG]Lü GR
VWZLHUG]HQLD *H WHNVW VSHáQLD SRNáDGDQH Z QLP RF]HNLZDQLD
94 Por. J. Trzynadlowski, (G\WRUVWZR 7HNVW M ]\N RSUDFRZDQLH, Warszawa 1983.
113

0DM F QD XZDG]H SRZ\*V]H SURSR]\FMH ZDUWR SRZLHG]LHü UD] MHV]F]H WHNVW\
WZRU]\ VL GOD &]\WHOQLND 6W G WH* DXWRU SRZLQLHQ SDPL WDü GR NRJR DGUHVXMH GDQ\
WHNVW RUD] MDND MHVW ZLHG]D L ]DLQWHUHVRZDQLD DGUHVDWD ']L NL WHPX DXWRU VSUDZL *H
WHNVW E G]LH ]UR]XPLDá\ L LQWHUHVXM F\ GOD MHJR RGELRUF\ D ZL F RVL JQLH VZyM FHO
czyli – zgodnie z postulatem przedPRZ\ NVL *NL – EH]SLHF]QLH ZSá\QLH GR SRUWX
swego przeznaczenia.
114

BIBLIOGRAFIA
6áRZQLNL L HQF\NORSHGLH
Encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1976.
Historisches Wörterbuch der Philosophie, Basel - Stuttgart 1992.
Katcholiches Sozial Lexikon, Tyrolia 1980.
Leksykon Filozofii Klasycznej, red. J. Herbut, Lublin 1997.
Popularna Encyklopedia Powszechna, Kraków 1996.
6áRZQLN Z\UD]yZ REF\FK, Warszawa 1967.
6áRZQLN ZVSyáF]HVQHJR M ]\ND SROVNLHJR, Warszawa 2000.
Monografie i prace zbiorowe
Arystoteles, ']LHáD ZV]\VWNLH 2 GXV]\ W WáXP 3 6LZHN, Warszawa 1992.
$XJXVW\Q Z , O wolnej woli WáXP ] áDF $ 7URPEDOD, [w]: Dialogi filozoficzne,
Warszawa 1953.
$XJXVW\Q Z , De quantitate animae XII, 22, PL 32, 1048.
$XJXVW\Q Z , De Trinitate VII, 4, 7, 829.
Cackowski Z., &]áRZLHN MDNR SRGPLRW G]LDáania praktycznego i poznawczego,
Warszawa 1979.
Comte A., 5R]SUDZD R GXFKX ILOR]RILL SR]\W\ZQHM 5R]SUDZD R FDáRNV]WDáFLH
pozytywizmu Q Z\G RSUDF ZVW S L SU]\SLV\ % 6NDUJD WáXP - .UDMHZVNL,
B. Skarga, W. Wojciechowska, Warszawa 1973.
115

Dec I., 7UDQVFHQGHQFMD E\WX OXG]NLHJR Z XM FLX WZyUFyZ 6]NRá\ /XEHOVNLHM :URFáDZ
1991.
Dec I., 7UDQVFHQGHQFMD F]áRZLHND Z SU]\URG]LH :URFáDZ
'HPEL VND-Siury D., &]áRZLHN RGNU\ZD F]áRZLHND, Warszawa 1991.
Descartes R., Medytacje o Filozofii Pierwszej WáXP 0 L . $MGXNLHZLF]RZLH,
Warszawa 1958.
Fritzhand M., 0DUNVL]P D ZROQR ü L RGSRZLHG]LDOQR ü, [w]: $QW\QRPLH ZROQR FL,
praca zbior., Warszawa 1986.
Guiton J., Sens czasu ludzkiego WáXP ] IUDQF : 6XNLHQQLFND, Warszawa 1993.
Heller M., Filozofia nauki. Wprowadzenie, Kraków 1992.
Jaroszewski T. M., 0DUNVLVWRZVND NRQFHSFMD F]áRZLHND +XPDQL]P VRFMDOLVW\F]Q\ L
perspektywy komunizmu, [w]: Filozofia marksistowska UHG - *UXG]LH i in.,
Warszawa 1978 5 .
Jaroszewski T. M., 2VRERZR ü L ZVSyOQRWD, Warszawa 1970.
Jaroszewski T. M., Traktat o naturze ludzkiej, Warszawa 1980.
.DPL VNL A., )XQNFMH SHGDJRJLNL VSRáHF]QHM, Warszawa 1972.
.DPL VNL A., Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej; w:
0HWRGRORJLD SHGDJRJLNL VSRáHF]QHM UHG 5 :URF]\ VNL, T. Pilch :URFáDZ
1974.
.DPL VNL St., 0HWRGD L M ]\k. Studia z semiotyki i metodologii nauk, Lublin 1994.
.DPL VNL St., 1DXND L PHWRGD 3RM FLH QDXNL L NODV\ILNDFMD QDXN, Lublin 1992.
Kant I., Krytyka czystego rozumu W L WáXP 5 ,QJDUGHQ, Warszawa 1986.
Kierkegaard S., %RMD( L GU*HQLH WáXP - ,ZDV]NLHZLF], Warszawa 1969.
Kloskowski K. , %LRHW\F]QH DVSHNW\ LQ*\QLHULL JHQHW\F]QHM, Warszawa 1995.
Kowalczyk S., Charakter teizmu Gabriela Marcela, „Roczniki Filozoficzne” (1972)1.
Kowalczyk S., .LP MHVW F]áRZLHN" '\OHPDW\ DQWURSRORJLL :URFáDZ
Kowalczyk S., Zarys filozofii F]áRZLHND, Sandomierz 1990.
Krajewski W., Ontologia, Warszawa 1959.
.U SLHF 0 $ , &]áRZLHN - suwerenny byt osobowy - Z XM FLX .DUROD :RMW\á\, [w]: W
QXUFLH ]DJDGQLH SRVRERURZ\FK, red. B. Bejze, t.12: %\ü F]áRZLHNLHP L
FKU]H FLMDQLQHP, Warszawa 1980.
116

.U SLHF 0 $ , Ja - F]áRZLHN =DU\V DQWURSRORJLL ILOR]RILF]QHM, Lublin 1979.
.XF]\ VNL - , +RPR FUHDWRU :VW S GR GLDOHNW\NL F]áRZLHND, Warszawa 1979.
Kuhn Th., Struktura rewolucji naukowych, Warszawa 1968.
Legowicz J., &]áowiek istota ludzka, Warszawa 1994.
Lèvi-Strauss C., 0\ O QLHRVZRMRQD WáXP $ =DM F]NRZVNL, Warszawa 1969.
Lèvi-Strauss C., Smutek tropików WáXP A. Steinberg, Warszawa 1964.
Lipset S. M., Trow M., Collman J., 'ZRMDNLH FHOH EDGD PRQRJUDILF]Qych, w: Metody
EDGD VRFMRORJLF]Q\FK, wybór tekstów, red. S. Nowak, Warszawa 1965.
0DüNLHZLF] - -DN SLVDü WHNVW\ QDXNRZH" *GD VN
Marcel G., Homo Viator WáXP 3 .XELF], Warszawa 1959.
Marcel G., Od sprzeciwu do wezwania WáXP 6 àDZLFNL, Warszawa 1965.
Marks K., 5 NRSLV\ HNRQRPLF]QR-filozoficzne z roku 1844, [w]: K. Marks - F. Engels,
']LHáD W :Drszawa 1960.
Marks K., Tezy o Feuerbachu, [w]: K. Marks, F. Engels, ']LHáD, t. 3, Warszawa 1961.
0HWRGRORJLD SHGDJRJLNL VSRáHF]QHM, praca zb. pod kier. nauk. R. Wroc]\ VNLHJR i T.
Pilcha :URFáDZ-Warszawa-Kraków-*GD VN
Motycka A., 5HODW\ZLVW\F]QD ZL]MD QDXNL :SURZDG]HQLH ILOR]RILF]Q\ VSyU R QDXN ,
:URFáDZ
Pascal B., 0\ OL Z XNáadzie Jacquesa Chevaliera WáXP 7 %R\-)HOH VNL, Warszawa
1989.
Pastuszka J., 3RVWDZ\ *\FLRZH ZHGáXJ 6 .LHUNHJDDUGD, „Roczniki Filozoficzne”
(1959)4.
Pilch T., =DVDG\ EDGD SHGDJRJLF]Q\FK, Warszawa 1995.
3LOX + &]áRZLHN - GURJL SRV]XNLZD 6WXGLD ] DQWURSRORJLL L HW\NL, red. M. Filipiak,
M. Szulakiewicz, Rzeszów 1993.
3LOX + &]áRZLHN L VSRáHF]H VWZR Z UHIOHNVML ILOR]RILF]QHM, red. G. Kotlarski i P.
.R]áRZVNL 3R]QD
3LOX + , &]áRZLHN Z SRVRERURZ\P QHRWRPizmie polskim :URFáDZ
Platon, Fedon WáXP W. Witwicki, Warszawa 1984.
Popper K. R., Normal Science and Its Dangers, w: Criticism and Growth of
Knowledge, ed.: I. Lakatos, A. Musgrave, Cambridge 1970.
117

Ratajczak M., 2WZDUFLH VL QD Ä7\´ DEVROXWQH ZHGáXJ *DEULHOD 0DUFHOD,
„Colloquium Salutis” 1971.
Sartre J. P., L’être et le néant, Paris 1948.
Sartre J. P., L’existentialisme est un humanisme, Paris 1946.
Schaff A., Marksizm a jednostka ludzka, Warszawa 1965.
Siemianowski A., :LHONR ü L Q G]D F]áRZLHND 5R]ZD*DQLD R 3DVFDOX :URFáDZ
6W SLH $ % , :REHF PDUNVLVWRZVNLHM WHRULL F]áRZLHND, [w]: Wobec filozofii
PDUNVLVWRZVNLHM 3ROVNLH GR ZLDGF]HQLD UHG $ % 6W SLH , Rzym 1987.
6ZLH*DZVNL S., Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa – :URFáDZ 000.
Szyszkowska M., Stwarzanie siebie, Warszawa 1994.
OLSNR 7 , 3RM FLH F]áRZLHND Z ZLHWOH ZVSyáF]HVQHM ILOR]RILF]QHM DQWURSRORJLL
marksistowskiej w Polsce, „Zeszyty Naukowe KUL” (1967)2.
Tatarkiewicz :á +LVWRULD ILOR]RILL )LOR]RILD VWDUR*\WQD L UHGQLRZLHF]QD, Warszawa
1970.
Teilhard de Chardin P., L’union creativice. Écrits du temps de la quere, Paris 1965.
Teilhard de Chardin P., Pisma, t. I; &]áRZLHN WáXP - * )HGRURZVF\, W. Sukiennicka,
M. Tazbir, Warszawa 1984.
Tomasz z Akwinu, Compendium theologiae, [w]: ']LHáD Z\EUDQH WáXP - 6DOLM,
3R]QD
Tomaszewski T., :VW S GR SV\FKRORJLL, Warszawa 1963.
Trzynadlowski J., (G\WRUVWZR 7HNVW M ]\N RSUDFRZDQLH, Warszawa 1983.
Verbeke G., Le’De anima D’Avicenne, une conception spiritualiste de l’homme, in:
Avicenna Latinus, Liber de Anima V 1, Louvain-Leiden 1968.
=DF]\ VNL W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968.
118

A
Ajdukiewiczowie M. i K. · 50, 115
Alfarabi · 58
Algazel · 58
Amsterdamski S. · 23
Anaksymander · 20
Anaksymenes · 20
Antystenes · 9
Archytas z Tarentu · 20
Arystoteles · 11, 20, 21, 23, 24, 25, 26,
27, 28, 32, 35, 48, 49, 50, 57, 58, 59,
110, 115
$XJXVW\Q Z Â
Awicenna · 49
B
Bacon F. · 35, 58
Bejze B. · 49, 116
Birkenmajer A. · 29
Black M. · 59
Bohr N. · 39
Boy-)HOH VNL 7 Â
Butterfield H. · 29
INDEKS NAZWISK
C
Cackowski Z. · 53, 115
Chevalier J. · 49, 117
Cichosz W. · 1, 2, 5, 7, 104
Cohen H. · 39
Collman J. · 88, 116
Comte A. · 52, 53, 115
Crombie A. C. · 29
D
Dec I. · 48, 115
'HPEL VND-Siury D. · 48, 115
Demokryt · 48, 50
Demokryt z Abdery · 20, 21
Dyk W. · 2
E
Empedokles z Agrigentu · 20
Engels F. · 53, 116
Epikur · 10
Eudoksos z Knidos · 20
119

F
Fedorowscy J., G. · 54, 118
Feuerbach L. · 53, 116
Feyerabend P. K. · 39, 40, 46
Filipiak M. · 48, 117
Frank Ph. · 23
Fritzhand M. · 53, 115
G
Galileusz (Galileo Galilei) · 21, 29, 31,
33, 34, 35, 36
*Rá ELHZVNL 5 Â
Good I. J. · 59
*UXG]LH J. · 53, 115
Guiton J. · 48, 115
H
Hegel G. W. F. · 49, 51
Heidegger M. · 49
Heller M. · 19, 38, 45, 46, 115
Heraklit z Efezu · 20, 21
Herbut J. · 8, 114
Herodot z Halikarnasu · 21
Hipokrates z Kos · 20, 21
Hobbes Th. · 38, 59
Höfler A. · 59
Holton G. · 39
Hume D. · 49
I
Ingarden R. · 51, 116
Iwaszkiewicz J. · 52, 116
J
Janicki A. · 2
Jaroszewski T. M. · 53, 115
Jevons W. S. · 59
Jordan Z. · 22
K
Kajetan · 50
.DPL VNL 6 Â
.DPL VNL 6W Â
75, 77, 87, 115, 116
Kant I. · 8, 11, 17, 29, 38, 49, 51, 116
Kartezjusz (René Descartes) · 21, 36,
37, 38, 49, 50, 58, 115
Kepler J. · 31
Kierkegaard S. A. · 51, 52, 116, 117
Kloskowski K. · 48, 116
Kopernik M. · 21, 28, 29, 30, 31, 32, 33
Kotlarski G. · 48, 117
Kowalczyk S. · 48, 52, 116
Koyré A. · 39
.R]áRZVNL 3 Â
Krajewski W. · 53, 115, 116
.U SLHF 0 $ Â
Kubicz P. · 52, 116
Kuchta H. · 2
120

.XF]\ VNL - Â
Kuhn Th. · 29, 39, 40, 41, 42, 43, 116
L
Lakatos I. · 39, 40, 43, 44, 45, 46, 117
Legowicz J. · 48, 116
Leibniz G. W. · 50
Lenin W. I. · 53
Leucyp · 20
Lèvi-Straussa C. · 54
Lipset S. M. · 88, 116
Lukrecjusz · 10
L
àDZLFNL 6 Â
M
0DüNLHZLF] - Â , 106,
107, 110, 113, 116
Malebranche N. · 50
Marcel G. · 52, 116, 117
Marks K. · 53, 116
Moore G. E. · 7
Motycka A. · 38, 117
Musgrave A. · 43, 117
N
Newman J. · 49
Newton I. · 28, 29, 33
Nowak S. · 77, 88, 116
O
Ockham W. · 58
P
Parmenides · 20
Pascal B. · 38, 48, 49, 51, 117
Pastuszka J. · 52, 117
Pilch T. · 77, 84, 116, 117
3LOX + Â
Pitagoras z Samos · 20, 21
Platon · 21, 22, 23, 24, 26, 48, 50, 117
Popper K. · 39, 40, 43, 44, 45, 117
Protagoras · 50
Ptolemeusz K. · 33
R
Ratajczak M. · 52, 117
5\FKOL VNL 6 · 81
S
Salij J. · 50, 118
Sartre J. P. · 52, 117
Schaff A. · 53, 117
Scheler M. · 49
Séneca L. A. · 6
Siemianowski A. · 48, 117
Siwek P. · 48, 115
121

Skarga B. · 53, 115
Sobolewska H. · 2
Sokrates · 21, 27, 57
Spinoza B. · 38, 50
Steinberg A. · 54, 116
6W SLH $ % Â
Strauss C. L. · 54, 116
Sukiennicka W. · 48, 54, 115, 118
6ZLH*DZVNL 6 Â
Szulakiewicz M. · 48, 117
Szyszkowska M. · 48, 117
S
T
OLSNR 7 Â
Tales z Miletu · 19, 21
7DWDUNLHZLF] :á Â
35, 37, 38, 117
Tazbir M. · 54, 118
Teilhard de Chardin P. · 54, 117, 118
7RPDV] ] $NZLQX Z Â
Tomaszewski T. · 77, 118
Trombala A. · 48, 115
Trow M. · 88, 116
Trzynadlowski J. · 113, 118
V
Verbeke G. · 49, 118
W
:D NRZLF] 0 Â
Whately R. · 59
Wilson J. C. · 7
Witwicki W. · 48, 117
Wojciechowska W. · 53, 115
:RMW\áD . Â
:URF]\ VNL 5 Â
Z
=DF]\ VNL : Â
=DM F]NRZVNL $ Â
Zenon z Elei · 20
Zenon z Kition · 16
Znaniecki F. · 81
122