13.12.2012 Aufrufe

20.1. Für#enhagen in - Klaus Kunze

20.1. Für#enhagen in - Klaus Kunze

20.1. Für#enhagen in - Klaus Kunze

MEHR ANZEIGEN
WENIGER ANZEIGEN

Sie wollen auch ein ePaper? Erhöhen Sie die Reichweite Ihrer Titel.

YUMPU macht aus Druck-PDFs automatisch weboptimierte ePaper, die Google liebt.

Klau+ <strong>Kunze</strong><br />

<strong>Für#enhagen</strong><br />

im Bramwald<br />

-<br />

Quellen und Dar#ellungen<br />

zur Ort+ge


2 - <strong>Für#enhagen</strong> im Bramwald<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Titelaufnahme:<br />

<strong>Klaus</strong> <strong>Kunze</strong><br />

FÜRSTENHAGEN IM BRAMWALD, Quellen und Darstellungen zur Ortsgeschichte<br />

Uslar 1997<br />

ISBN 978-3-933334-03-9<br />

Dru% und Verlag:<br />

© 1997 HEIKUN Heimatkundlicer Verlag<br />

Inhaber<strong>in</strong> Heike <strong>Kunze</strong><br />

Ahornallee 4, 37170 U+lar<br />

Ruf 05574-658 - Telefax 05571-6327<br />

�<br />

Druckdatum<br />

27. Januar 2012


<strong>Für#enhagen</strong> im Bramwald - 3<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Inhalt+verzeicni+<br />

Vorwort ........................................................................................................................... 7<br />

Quellen und Dar#ellungen bi+ 1648 ..................................................9<br />

Zur Siedlung+ge


4 - <strong>Für#enhagen</strong> im Bramwald<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Betre{end da+ Dorff <strong>Für#enhagen</strong>, welce+ dem Clo#er Bur+felde <strong>in</strong><br />

Erlegung de+ Pfand


<strong>Für#enhagen</strong> im Bramwald - 5<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Die Kaiserzeit 1871 - 1913...............................................................209<br />

A u + z u g a u + d e m R e z e ß ............................................................................... 210<br />

über die Ablösung von Dom<strong>in</strong>ial-Gefä\en et$. durc Amortisation+rente ab<br />

1.1.1877................................................................................................................. 210<br />

Aufgabe der Weiderecte der Geme<strong>in</strong>de <strong>Für#enhagen</strong> auf Grund#ü%en der<br />

Klo#erkammer zu Hannover ................................................................................ 211<br />

Au+zug au+ dem Re$eß betre{end die Geme<strong>in</strong>heit+teilung und Verkoppelung<br />

von <strong>Für#enhagen</strong>................................................................................................. 212<br />

1888 Die Rodungen.......................................................................................................... 213<br />

1879 Die Sculcronik de+ Lehrer+ R<strong>in</strong>d]ei< .................................................................. 215<br />

Die Orgel wird ange


6 - <strong>Für#enhagen</strong> im Bramwald<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1948 25-Jahr-Feier zur Kaêengründung 1922 .................................................................. 336<br />

1956 Annahme e<strong>in</strong>e+ Ort+wappen+................................................................................... 339<br />

Die 2.Häl}e de+ 20.Jahrhundert+............................................................................. 340<br />

E<strong>in</strong>zeldar#ellungen zur Ort+ge


<strong>Für#enhagen</strong> im Bramwald - 7<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Im Vorwort de+ 1989 er


8 - <strong>Für#enhagen</strong> im Bramwald<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Urkunden eignet sic diese+ Buc auc<br />

al+ Que\enband für sozialwiêen


Siedlung+ge


10 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Im Wildhagen am Sci{berg gefundene+ Ovalbeil<br />

1<br />

Bedauerlicerweise s<strong>in</strong>d da+ Beil und<br />

die Pfeilspi~en ver


Siedlung+ge


12 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

E<strong>in</strong>e zunehmende Um#e\ung auf<br />

Grünlandnu~ung, wie sie für die vorrömi


Siedlung+ge


14 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

aufgrund von bi+ <strong>in</strong> vorgermani


Siedlung+ge


16 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Die Besi~verhältniêe de+ Walde+, <strong>in</strong><br />

dem später <strong>Für#enhagen</strong> angelegt wurde,<br />

s<strong>in</strong>d für die ältere Zeit unklar. M<strong>in</strong>de#en+<br />

e<strong>in</strong> Teil de+ Bramwalde+ g<strong>in</strong>g<br />

mit e<strong>in</strong>er königlicen Scenkung von<br />

850 an da+ Reic+klo#er Corvey. Bereit+<br />

833 haµe Kaiser Ludwig der<br />

Fromme Corvey bedeutende Güter und<br />

Recte <strong>in</strong> Bodenfelde übertragen, die<br />

nacfolgend noc von Mitgliedern de+<br />

Verwandt


Siedlung+ge


18 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

In <strong>Für#enhagen</strong> gefundene miµelalterlice Keramik


Siedlung+ge


20 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Raµenhagen und Gebhard+hagen 1272<br />

und Ve%erhagen 1297 er#mal+ belegt<br />

(Günther 1989, 181,191). In der weiteren<br />

Region ent#anden die frühe#en<br />

nacwei+baren Hägersiedlungen auf Initiative<br />

de+ Bi


Siedlung+ge


22 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

wiêe Wohlhabenheit bzw. e<strong>in</strong>e etwa+<br />

über dem Durc


Siedlung+ge


24 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

de+ Scerben+ vornehmlic al+ beêere+<br />

Tr<strong>in</strong>kge


Siedlung+ge


26 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Lagen der Bergländer e<strong>in</strong>e große wirt-<br />


Siedlung+ge


28 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

von Bunekenhusen bei Groß-Scneen<br />

südlic Göµ<strong>in</strong>gen. 6<br />

Mutmaßlic führten derartige Vorgänge<br />

zu den Streitigkeiten, die<br />

zwi


Siedlung+ge


30 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

We\enfuß e<strong>in</strong>e+ ge


Siedlung+ge


32 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

e<strong>in</strong>facer zu roden war, erfolgte nac e<strong>in</strong>er<br />

Urkunde von 1454 tatsäclic. Da+<br />

ungün#iger gelegene und vermutlic<br />


Siedlung+ge


34 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Daß die+ ke<strong>in</strong> Zufa\ i#, zeigt die<br />

Verwendung alter+mäßig breiter ge-<br />

#reuter Bauhölzer <strong>in</strong> der frühen Neuzeit<br />

<strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong>, und vor a\em<br />

auc ähnlice Beobactungen für Bauhölzer<br />

de+ 14. und 15. Jh. au+ Südniedersacsen<br />

und anderen Regionen Miµeleuropa+.<br />

An dieser Ste\e so\en nur die<br />

dendrocronologi


Siedlung+ge


36 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Die Ge


Da+ 16. Jahrhundert - 37<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Wie der alte Kircturm der Wü#ung Moseborn (Zeicnung<br />

E.Kühlhorn) könnte der Für#enhägener Kircturm <strong>in</strong> der<br />

Wü#ung+zeit de+ 14.Jahrhundert+ au+gesehen haben.<br />

ben noc. Er bescwerte sic beim Herzog<br />

darüber: Da+ Amt Münden mace<br />

ihm nict nur den Zehnten au+ den vom<br />

Klo#er gerodeten Fläcen #reitig, sondern<br />

auc den Zehnten von den Lände-<br />

reien, die er selb#<br />

hat roden lassen. 14<br />

Er erwähnt a\erd<strong>in</strong>g+<br />

nict die Zeit<br />

der Bur+felder Rodungen.<br />

1528-1539 haµen<br />

sic Grenzverle~ungen<br />

gehäu}, zum<br />

Beispiel bei U


38 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Da+ ergibt sic au+ e<strong>in</strong>em Inventar<br />

von 1542, <strong>in</strong> dem da+ Klo#er e<strong>in</strong>en<br />

Brief erwähnt "belanget die Herbstbede<br />

zum Fürstenhagen, welce da+ Sti} zu<br />

sic gekau}, vnd Jährlic II mar%, [...]<br />

Datum MCCCCXC am tag aller heiligen.²<br />

Da+ Klo#er wird kaum die<br />

Herb#bede - also da+ Rect, im Herb#<br />

diese Steuer im Dorfe e<strong>in</strong>zuziehen - gekau}<br />

haben, wenn da+ Dorf men-<br />


Da+ 16. Jahrhundert - 39<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />


40 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

he%e entlang bi+ zum Thielebac - blieben<br />

#riµig. 28<br />

Al+ <strong>Für#enhagen</strong>er For#be-<br />


Da+ 16. Jahrhundert - 41<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

a\e vor R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g+ Zeit liegenden "älteren<br />

Nacricten so\en im 30jährigen<br />

Krieg bey e<strong>in</strong>er Invasion der Scweden<br />

verloren seyn.² 33<br />

Im Oktober 1647 zog der


42 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1470 Die Mar


Da+ 16. Jahrhundert - 43<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

und renthen Rechterlichen plicht unnd unpflicht und andarß allen tobahorungen<br />

[gesellen und anpbawen mÿt allen ........................................... 39 ] rechteß vth gas.hend<br />

Den Erbarn unnd geistlihen Abte unnd Convente deß Stichtest Sch Thoma to Bursfelde<br />

s<strong>in</strong>te Benedicten orden und allen eren nakomen und deme oder den de dussen breff mÿt<br />

erem guden wyllen <strong>in</strong>nehat vor hundert gude Rÿnsche gulden de unß to danke alle von ene<br />

betolet syn unnd wÿ dat vorge dorp forstenhagen mÿt allen synen vorigen tobahorungen deme<br />

obgütg. Abte unnd Convente to Bursfelde eren nakomen unnd medebendewede In ere<br />

tauwelcken hebbende Trukende upnamede were gheantwort und ugewerdigen antworten In<br />

und mÿt crafft dusseß breweß In allermate also wÿ und unse vorelderen dat un basittunge<br />

hebben gehat unnd wÿ schulten und willen dat vorbew<strong>in</strong>eden kopeß ere recht heten und<br />

waren wesen / [und deß eyme gentzlike vert.h gedan und dan <strong>in</strong> crafft dusseß breweß unnd]<br />

se und dat dorpe forstenhagen de meme und lude da dar wonen und dat ere treuweliken<br />

beschutten beschirmen und verdedegen also andere unse dorpe und undesaten / wor wÿ<br />

konen unnd magen one gewerde. Ok se schullen de erguten neme von forstenhagen dat<br />

gerichte hergen vortmehr sehen wen In dem sulwen dorpe forstenhagen effte wor de abt<br />

unnd Convent dat gerichte hegen wolten oddar hegen laten willen dar obezeten heren<br />

dat hergan oddar hergen laten mogen wanne und wadicke deß behoff wÿrt und one<br />

bequeme iß. Ok wamer se selbe gerichte hegen odder hegen laten wellen / dar to moge<br />

se gebruken unnd nemen wa one dar to bequemelike iß an unse odder der uersern hynder<br />

odder wedderspreke. Ock so hebbe mÿ to gergewen und erkofft togewen unnd erlowen In<br />

unnd <strong>in</strong>t crafft dussen breweß allen unsen manen und undersaten wor diÿ <strong>in</strong> andern<br />

unsen dorpen und gebeden baseten syn / dat sÿ mÿt dem oren In dat dorp forstenhagen<br />

op<strong>in</strong>bard teÿn <strong>in</strong>togen sych erweren und wonen unnd wÿ unse Erwen odder<br />

nakomen noch nemat von unser wegen schullen noch enwillen se dar erwe unnd<br />

allen eren g<strong>in</strong>dern wor se dy hebben nicht Wyndern odder lehn andern laten<br />

Sunder one dar to forderliche syn one gewerde TSo hebbe de güten koperst tewellet und<br />

togelaten Solle dorp durgh unß odder unser eruen weder moge kopen wen unß<br />

deß gelusteß vor selbe hundert gulden also vorberp syn de wÿ one onerant worden schullen<br />

In unser stadt Münden upe dem Radhuse. Wan dat ower gescheyn werd unnd anderß<br />

nicht. ßo schulde disse kope machtloß unnd dusse breeff getetet unnd dat gute dorpe<br />

mÿt allen synet to behor<strong>in</strong>ge vorberp weder an unß alse vor gefallen synen Sederh<br />

wat deß landeß to den tiden durgh de gutl. koperß berech odder gefruchtget werd schullen<br />

one bliwen ere beste dat mede to donde so segende unnd de fruchte na eren wellen to<br />

afftobr<strong>in</strong>gende Sunder Inenigerlage unser oder der unsern Indracht odder lÿnender Dusses<br />

alle to mere orkunde dachtnisse und wissenheit hebben wÿunse furstlik Ingesegel<br />

denhangen an dussen breeff Gewen <strong>in</strong> de Jaren unserst hern Duset wiffhundert<br />

Im vierundtwanzissechsten an dem Tage ...<br />

39 Die e<strong>in</strong>geklammerten Worte s<strong>in</strong>d im Orig<strong>in</strong>al durchgestrichen und der Rest darum unleserlich.


44 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1536 Zur Kircenge


Da+ 16. Jahrhundert - 45<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

"Vör#enhager Hol~ungen². 41 1537 besaß<br />

da+ Klo#er Bur+felde "den Vor#enhagen²<br />

pfandweise. Im Spracgebrauc<br />

war <strong>Für#enhagen</strong> damal+ also e<strong>in</strong> ecter<br />

For#, e<strong>in</strong> Hagen, mit anderen Worten:<br />

e<strong>in</strong> Wald. Der alte Name de+<br />

wü#en Dorfe+ hatte sic erhalten, aber<br />

die Rede war von dem Vor#enhagen<br />

wie von e<strong>in</strong>em Wald#ü%.<br />

"Pfandweise² hatte da+ Klo#er den<br />

Vor#enhagen wirklic: 1524 hatte Herzog<br />

Eric da+ Dorf wiederkäu]ic verkau}.<br />

Die 100 Gulden Kaufprei+ waren<br />


46 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

ne Margreff<strong>in</strong>ne zu Brandenburgk hat<br />

alspalde Harmen Hartwig und mich<br />

sampt der Dorffschafft Hemelen, de<br />

Schwe<strong>in</strong>e Pfanden lassen, und nach<br />

Münden getrieben, und de Schwe<strong>in</strong>estal<br />

Abgebrandt.<br />

Nota: Worauf nun beider H. Räthe bei<br />

der von Stockhausen Schnedeborne Im<br />

Sundern zusamen kommen und vorabschiedet,<br />

Anno 1647 Diesen Erstlich die beume<br />

so Hans Holzhausen gemaldt und geschnedet<br />

hat, sollen gar und ganz nicht<br />

gelden. Deß zu warzeichen hat e<strong>in</strong> werdischer<br />

man aus Öldessen [Oedel+heim]<br />

an e<strong>in</strong>en eichen baume e<strong>in</strong> zeichen moß<br />

außhawen, der baum stehe auf der Herzog<strong>in</strong>breide<br />

an dem wege, Der man auß<br />

Olßen mit Namen genandt Peter Schötler<br />

oder Schottelen dreger.<br />

Und haben beiderseits Rede des Unterthanen<br />

werdersch und Vorstenhagen es<br />

sollen beiderseiz Unterthanen mast<br />

graßhude geprauchen wie von Alters<br />

hero geschehen, Undt es sollen auch<br />

h<strong>in</strong>furter ke<strong>in</strong>e frombde Schwe<strong>in</strong>e an de<br />

örter gelegt werden, Die Unterthanen<br />

sollen solch mast mit e<strong>in</strong>and nachparlich<br />

geprauchen. [...]<br />

Anno 1581 Am Freitage nach Viten haben<br />

nachörnente die Grenitz wie volget<br />

gezogen und besichtiget: Jochen Stier,<br />

Amtmann des Haußes Munden, Jacob<br />

Fischer, Jegermeister, Johannes N, Amt<br />

zu Ußlar, Hanß Dornewellen, Cort<br />

Schuze, Hennige Rutzpale, Christoph<br />

Tug.., Forstknecht, Daniel Jeger<br />

Knecht, Bartoldt Schaffmeister, Vogt<br />

zum Freudendale. [...]<br />

Die Grenze wurde im e<strong>in</strong>zelnen<br />

fe#gelegt und be


Da+ 16. Jahrhundert - 47<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Braunschweigischer Fürsthen Briff.<br />

E<strong>in</strong> Briff Kaisers Lotharÿ, <strong>in</strong> welchem<br />

den Herrn zu Burßfelde, zwu hufen landes<br />

zu Gruna gelegen gegeben werden,<br />

Datum M.CXXXIIII. [...]<br />

E<strong>in</strong> Briff hertzogen Otten, dar<strong>in</strong> er dem<br />

Convent zu Burßfelde macht gibt die<br />

Burßfeldesche güter zu harste wieder-<br />

Zulösten vnd so auch etwas zu leibe<br />

vorsegt were, nach absterben derselbigen<br />

wÿdder zu sich zu br<strong>in</strong>gen, Dat. Ist<br />

MCCCCLVI.<br />

E<strong>in</strong> Briff Herrn Otten Hertzogen Zu<br />

Braunschweigk, dar<strong>in</strong> den herrn von<br />

Burßfelde erleübt wirdt, daß waßer die<br />

Nieme genant, von der Weßer an bis an<br />

den alten Knickt beÿ dem Lauwenhagen<br />

zu fischen, vnd auch die huede <strong>in</strong> vnserm<br />

holze von der Bramburgk bis an<br />

denselbigen Knick, Item sie mögen im<br />

selbigen holze Brennholz vnd Bawholtz<br />

hawen vnd führen zu Ihres Closters notturft<br />

Datum MCCCCLVI<br />

E<strong>in</strong> Briff herrn Erich hertzogen zu<br />

Braunschweigk und Lüneburgk p. über<br />

das Dorff Fürstenhagen 44 mit aller se<strong>in</strong>er<br />

Zubehörunge, daruff se<strong>in</strong>er Fürstl.<br />

gn., die herrn von Burßfelde hundert<br />

richtiger goltgülden gethan haben, Ist<br />

widder Kauff Datum MDXXIIII.<br />

Etzliche und viele der Fürsten vnd Herren<br />

von Braunschweigk, dem Closter<br />

Burßfelde gegebene schutzbrieff.<br />

Noch e<strong>in</strong> Fürstlicher Briff dar<strong>in</strong> vermeldet<br />

wirdt, daß hochgemelten vnseren<br />

Gnädigen Fürsten vnd Herrn gemelter<br />

44 Siehe das <strong>in</strong> diesem Buche unter 1524 gedruckte<br />

Schriftstück.<br />

Abt und Convent zu Burßfelde noch CC<br />

goltgl. vff daßselbige Dorff wiederverkeufflich<br />

gethan haben, Datum MDXL.<br />

E<strong>in</strong> Briff belanget die Herbstbede 45 zum<br />

Fürstenhagen, welche das Stifft zu sich<br />

gekaufft, vnd Jährlich II marck, davon<br />

Hotz gehet ahn, wÿ Helwich von Kr<strong>in</strong>eßhußen<br />

p., Datum MCCCCXC am tag<br />

aller heiligen. [...]<br />

Nac der Visitation erhielt da+<br />

Klo#er Bur+felde von den für#licen<br />

Visitatoren e<strong>in</strong>e genaue Anweisung, wie<br />

die Mönce sic kün}ig zu verhalten<br />

häµen und welce aufgetretenen Mängel<br />

man beseitigen so\e. Die mei#en<br />

Anweisungen betrafen religiöse Verrictungen,<br />

denn da+ Klo#er war zugleic<br />

visitiert und reformiert worden. Für<br />

<strong>Für#enhagen</strong> von Intereêe i# der<br />

nac#ehende Textau+zug:<br />

Ab


48 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

mitbrüder zu Bursfelde nac vorlesung<br />

unser g.f. und frauwen Creden~ wi\iglic<br />

angehordt und wie die gehorsamen<br />

hocgmelter unser g.f. uber


Da+ 16. Jahrhundert - 49<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Scu~e de+ e<strong>in</strong>dru%+vollen Ste<strong>in</strong>turm+<br />

ihre Herden geweidet haben. 48<br />

Die Gla+hütten der damaligen Zeit<br />

waren Wandergla+hütten. Ihr hoher<br />

Holzverbrauc verbot e<strong>in</strong>e dauernde Ansiedlung<br />

am selben Orte. So mag zu<br />

Anfang de+ 16. Jahrhundert+ am Sahlbac<br />

e<strong>in</strong>e Gla+macersippe da+ gün#ige<br />

Gelände au+genu~t haben. Waêer war<br />

ebenso vorhanden wie Holz. Die Gla+macer<br />

waren die er#en Nacbarn der<br />

neuen Ansiedler. Wären sie da+ nict<br />

gewesen, hätte nict die Sage von der<br />

Gla+hütte al+ Ursprung de+ Dorfe+<br />

ent#ehen können. Die Gla+macer zogen<br />

weiter, die Ansiedler aber blieben.<br />

1553 Die bardelebi


50 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Tönnieß Beute e<strong>in</strong>en morgen, so ich ...,<br />

ij [2] morgen so er vor sich selbst gerotet...<br />

Curdt von Bodenfelde ij morgen So ihme<br />

der Furster ....<br />

Hanß Schnidr e<strong>in</strong>en morgen so ehr vor<br />

sic selbst gerotet,<br />

...penner Mascher V j morgen gerotet<br />

So ihme Dorfenwell gewiesen...<br />

Von dießem Acker hab ich Curdt von<br />

Bardeleben In Viehtzehen Jahren verleubett<br />

zu roten V j morgen<br />

Deß hat der Holzfurster Dornewell xij<br />

aufzeroiten erlaubet, Das ander haben<br />

die bauren fur sich selbest Ingenohmen<br />

vnnd gerodet. Ist die gantzze H... des<br />

ge..dtes <strong>in</strong> vierzehn Jaren xxxij [32]<br />

morgen.<br />

Anfenglich thue ich mich gegenn Me<strong>in</strong>en<br />

genedigen Fursten vnndt heren bebeigen<br />

Das Doctor Reich 52 In Kurtz vor<br />

schwiere tagenn Den Mannen Zum Forstenhagen<br />

angesandt Daß sie schollen<br />

[platt: schallen = sollen] mir Curdt von<br />

Bardeleben Kene Zehenten gebenn vonn<br />

dem Lande so der Abt von Bursfelde<br />

hefft roden lassen. Noch viel weniger<br />

von dem orten so bey Bardelebens Zeit<br />

gerodet ist. Auch sollen sie ihme ke<strong>in</strong><br />

Denstgelt gebenn vnnd der Holtzung<br />

gentzlich sich enthratenn Vnnd da sie<br />

dieser Artikel e<strong>in</strong>en vbertreten werdenn<br />

sollen sie vnserem gnedigen Furstenn<br />

vnndt heren mit leib und guedt verfallen<br />

se<strong>in</strong>.<br />

52 An anderer Stelle im Brief, Blatt 10: Jorgen<br />

Reiche zu Wullighausen.<br />

Bit E.F.G. vntherthenig EFG wollen<br />

diesen Punckt behertzigenn vnnd mir<br />

das dorff Furstenhagenn In denselben<br />

wieder bleiben lassen also ich es von<br />

EFG besdahero gehapt vnnd EFG siegel<br />

vnnd brieffe mir darüber gegeben<br />

muegen gehalten werdenn. 53<br />

Die Dörfler im 16. Jahrhundert<br />

Woher #ammten die er#en Neuansiedler?<br />

Und wer wohnte


Da+ 16. Jahrhundert - 51<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

den Namen Ma


52 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Jahrhundert+ Inhaber de+ ihm vom<br />

Ko#er verpfändeten Dorfe+. In se<strong>in</strong>e<br />

Zeit fa\en die anhaltenden<br />

Grenz#reitigkeiten mit Heêen. Um se<strong>in</strong>e<br />

Besi~ansprüce zu untermauern und um<br />

naczuweisen, daß seit Jahren nur mit<br />

se<strong>in</strong>er und se<strong>in</strong>er För#er Erlaubni+<br />

Holz gehauen werden dur}e, #e\te er<br />

nacträglic die folgende Auf#e\ung zusammen.<br />

54 Jürgen Rosel habe 1558 vom<br />

Reiherbruc 4 Span Holz gehauen,<br />

diente also zum Beweise der Behauptung,<br />

da+ Holzung+rect dort habe ihm,<br />

Barleben, zuge#anden. E+ galt die<br />

Vermutung: Wa+


Da+ 16. Jahrhundert - 53<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Eichen beume zur M..holen, den e<strong>in</strong>en<br />

auf [...] den anderen uber den [...]<br />

17. Imselben Jhar Tönnies Timmerman<br />

56 zum Furstenhagen 3 eichen fur<br />

e<strong>in</strong>en thaler uber der Heilebecks zu e<strong>in</strong>em<br />

Hause<br />

18. Imselben Jhar dem Pfharhern Zum<br />

Furstenhagen Hern Volckmar F<strong>in</strong>gel<strong>in</strong>g<br />

10 Eichen fur 2 f. 8 groschen auf<br />

der grentze heraus an Hellebecks<br />

grundt der Rotenbreiten nachdem Hasellborne,<br />

auch zum Hause, welche nun<br />

die geme<strong>in</strong>e daselbst beides fellen unnd<br />

heraußfhuren helfen, datzur die Dorffschafft<br />

Offensen mitt 3 wagen gleicher<br />

gestallt geholfen,<br />

19. Ao.78 Churtt W<strong>in</strong>ters zum Furstenhagen<br />

fur 12 gr. e<strong>in</strong>en Selbaum uber die<br />

Heilebeck<br />

20. Ao.79 dem [...]<br />

21. Ao.81 aus der langen liete nach folgen<br />

der Furstenhegischen e<strong>in</strong>wonern.<br />

Als Hans Maschern fur 10 gr. e<strong>in</strong>en<br />

Lagerbaum, 57 Curdtt W<strong>in</strong>ter fur 10 gr.<br />

e<strong>in</strong>en Lagerbaum unnd fur 20 gr. funf<br />

fuder Lagerholz , Christoffer Mascher<br />

fur .. zwei lagerbeume, Curdt Bodenfelder<br />

fur zehen gr. e<strong>in</strong>en lagerbaum,<br />

Tönnies Zimmerman vnnd Jurgen Bodenfelder<br />

fur 1 ½ f. drey lagerbeume<br />

vnnd andere mer welche deßen noch<br />

heutiges Tages bekennig se<strong>in</strong>,<br />

22. ao. 82 Hans Hofmeister fur 1 ½ fd.<br />

drey lager beume <strong>in</strong> der Langen Liette,<br />

56 Tönnies Zimmermann auch erwähnt: 1585,<br />

Schreiben des Abts Melchior Bodeker,<br />

Cal.Br.1 Nr.1323, Rückseite von Blatt 66.<br />

57 E<strong>in</strong> umgefallener Baum für Brennholz aus<br />

abgelagertem altem Holz.<br />

23 Indemselben Jhar Jurgen Schafers<br />

fur ½ thaler 2 lagerbeume uber der heilebeck<br />

24. Indemselben Jhar Curdt W<strong>in</strong>ter fur<br />

[...]<br />

... Dorffschafft Bouenten. Ihre Schwe<strong>in</strong>e<br />

<strong>in</strong> der Hesebecker holtz getrieben und<br />

darauff <strong>in</strong> die Heilebecke gehuettet, In<br />

demselben <strong>in</strong> der 49 gepfandet, und<br />

wenn Cristoff Mascher, Georg R<strong>in</strong>gen<br />

und Carsten Hillebrechtens nach Furstenhagen<br />

<strong>in</strong> des bauermeisters Haus<br />

getrieben vonn welchen die von Bouenten,<br />

dieselben mitt e<strong>in</strong>en Gettischen<br />

Marck wieder gelösett,<br />

26. Ao. 88 Im herbest hatt Hans Kelner<br />

unnd He<strong>in</strong>rich Duntemann Bh. Forster,<br />

Tönnies Buten zum Furstenhagen, e<strong>in</strong>en<br />

eichen Baum, Der umbgefallen erlaubet,<br />

und als derselbe aufgeladen<br />

worden, so Hans Utermarckes Sohn<br />

datzu komen, unnd zu den beyden forst..<br />

[...]<br />

27. Hans Kelner e<strong>in</strong>e andere [...] nahe<br />

an der Grentze auf dem Pilgersteige<br />

umbgefallen, erwenten Tönnies Buten<br />

fur 12 gr. erlaubtt, Die ehr ohne verh<strong>in</strong>derung<br />

men<strong>in</strong>glichs selbsten drangespureten<br />

28. Ao.89 hatt Hans Dornewel vonn der<br />

Hellebeckschen grundt ann, bis ann den<br />

Oelschen Wegk dem Abtt zur Zehentscheuer<br />

zehen stemme eichen holtz ausgewiesen,<br />

welche ehr auch fellen, zum<br />

Furstenhagen br<strong>in</strong>gen unnd zu angeregtem<br />

gebaw verbrauchen laßen,<br />

29. Dieses iezigie Jahr im Frul<strong>in</strong>g , hatt<br />

Zacharias der Forster gedachten Herrn<br />

Abtt noch drey Eichen Stemme zum<br />

Stall an die Zehentscheuer erlaubt, un-


54 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

ter welchen als die Gißelwerdische Forster<br />

.. [...]<br />

30. Das auch daz Stifft fur 50 Jharen<br />

und uber menschen Gedenken, an der<br />

Langen Liete gekolett, weisen der Koll<br />

stette und als euictenzia loci aus, derewegen<br />

man sich dieser seits zu dero behueff<br />

auf den kundtbaren augensche<strong>in</strong><br />

zihen unnd berufen thuett. 58<br />

1559 Die heîi


Da+ 16. Jahrhundert - 55<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

kundigen wurden später im Prozeêe al+<br />

Zeugen vernommen.<br />

In der Akte "Re$eß, In Sacen der<br />

Wehrhe%e belangendt² 62 be[ndet sic<br />

der zusammenfaêende Berict de+<br />

braun


56 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

vnseres g f vnd H. weil etzliche Frembde<br />

schwe<strong>in</strong>e <strong>in</strong> der mast gehen, dieselbigen<br />

huetten hat Hans Motz die gemeltten<br />

malbeume angezeigt, auch wohl<br />

mit e<strong>in</strong>er bohrtten zu die beume e<strong>in</strong><br />

Pletzle<strong>in</strong> gehawen mit anzeigunge Das<br />

sie mit den Schwe<strong>in</strong>e vber die grenitz<br />

vffs Braunschweigische Theil nit huetten<br />

sollen der vrsachen das weiter Zank<br />

machte verplieben werden, das auch<br />

angezeigt wirt, als soltte ke<strong>in</strong>er Schwe<strong>in</strong>e<br />

an den ortten Abermals zu d Mast<br />

gegangen se<strong>in</strong>, Darauf gebe ich e gn<br />

den bericht, das vngeuerlichen vor<br />

zweyen Jahren do die erste maste gewesen,<br />

an den gemeltten ortten vier hundert<br />

frembter Schwe<strong>in</strong>e ohn Jemandts<br />

Inrede doselbst gegangen se<strong>in</strong>, Es<br />

muchte sich e gn auch bey Hansen dem<br />

Furster zur Hesebeck vnd anderen, den<br />

darumb bewust, erkundigen, Solches<br />

hab ich e gn zu aller vnderthenig keit<br />

me<strong>in</strong>es wißens halben nicht konnen verhaltten,,<br />

Vndthenig vnd gehorsamer<br />

Peter Kirchoff genant von Hall Oberfurster<br />

Diese nachbenete personen seien durch<br />

die Rede mit notturftigem erjnnern Ires<br />

Eides befragt worden. Actum Vßlar dene<br />

17 t. Nouembris Anno 59 t.<br />

Hans Dornewel sagt, das er für 23 Jaren<br />

des altten vogelers Erichs, des wildeschuzen<br />

Junge gewesen. Do hettenn<br />

beider furstenn Rethe die Schnede vngeferlich<br />

gezogenn. Darbey der alte Canzler<br />

Jacob vnnd Dodter Seuchaußen<br />

vnnd von deßen Hessenn wegenn Hun-<br />

delßhaußen Marschalck geweßenn.<br />

vnnd hetten die Braunschweigischen<br />

obenn vf dem berge die schnede gangenn.<br />

Die Hessenn aber etwas baß herunter,<br />

werenn doch die Hessen selbe nie<br />

so weith kummen, als die werhecke gemacht.<br />

Er habe auch die auf dieselbe<br />

schnede, so vonn denn Braunschweigischen<br />

gangenn, helffenn jagenn. vnnd<br />

daruff nuhn achzehen jar lang bis auf<br />

dießenn tagk geschossen, Dieße wil er<br />

also auff se<strong>in</strong>en Eidte vnnd seelenheil<br />

behaupten. vnnd sollenn die Braunschweigischen<br />

die schnede domahls<br />

gangenn haben, wie der breithe, so an<br />

das Chamergericht jungst geschrieben<br />

vnnd Ihnen vorgeleßen wordenn,<br />

Valtenn Zufal, uber se<strong>in</strong>e 35 Jahre alth,<br />

Ist se<strong>in</strong>es Eides genug ermanth vnd beeidet,<br />

was diese sache fur widrigkeit auf<br />

Ihr habe p. - Sagt das er bei Brosius<br />

Jeger seligen, vnnd hernacher nuhn<br />

20.Jhar al: vnnd an Me<strong>in</strong>s g.H. hofe<br />

gewesenn. Habe Ihnen Brosius vf die<br />

Grenz.... [Seitenfortsetzung?...]<br />

He<strong>in</strong>rich Ditrichs weis nicht wie alth er<br />

seÿ, er habe aber 35 Jahr mitt se<strong>in</strong>er<br />

hausfrauen zu Forstenhagen gewont,<br />

Sagt er habe die schnede dreimahl gehenn<br />

helffen vnd gehe ann, am Bursfelder<br />

wege, vnnd vff der hohe der Schepberges<br />

h<strong>in</strong>aus, Sagt bei Dodten Seuchaussnen<br />

zeitten siches zugetragenn,<br />

das die Hessenn e<strong>in</strong> schwe<strong>in</strong>ehagenn<br />

gemacht, Daruber beiden fursten Rethe<br />

besichtigt, vnnd weil er vff Braunschweigischem<br />

Boden befunden, vnnd<br />

die Braunschweigischen dene wegk<br />

reumen wollen lassenn, hetten die Hes-


Da+ 16. Jahrhundert - 57<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

sischenn Rethe gebethen, er solte vonn<br />

sich selbig versehenn vnnd nicht geleten,<br />

vnnd hettenn, beider herren Rethe<br />

do vermittele, das beiderse<strong>in</strong> undwichauen,<br />

sich nachbarlich mitt der hude<br />

haltten soltten, bis zu weiterer vergleichnus,<br />

Deß hetten sich sie also ruiglich<br />

gehaltten, Alle<strong>in</strong>e sie ungeferlich 6<br />

Jarh hero daran turbirt vnd verh<strong>in</strong>dertt,<br />

Sage, das diez also, Er sei selbs darbei<br />

an vnnd vber grivschenn , vnd es angehortt<br />

vnnd geschehenn - Sagt das die<br />

vonn Forstenhagen bis auff die hohe<br />

geholtzet, gehuedet vnnd grw<strong>in</strong>kenn ,<br />

bis das sie, wie berurt, thatlich darann<br />

verh<strong>in</strong>dertt, vff der hohe henaus habenn<br />

auch MgL wiltschuzen geschossen, aber<br />

nicht am berge,<br />

Wedek<strong>in</strong>d Schnake, 40 Jahr alth, habe<br />

woll 19 Jhar zu Forstenhagenn gewonth,<br />

berichtet nach genugsamer erjnnerung,<br />

Das se<strong>in</strong>er Hausfrawenn vater,<br />

so 40 Jhar e<strong>in</strong>n Schaffmeister gewesenn<br />

vnnd zu Forstenhagen gewont, Ihme die<br />

Grenitze gewiesenn, vndd dem Schlage<br />

an bei der Küelen Eichen, vff der hohe<br />

des Schepberges h<strong>in</strong>aus, nach den Solenn<br />

nach dem buchen baume, vonn dar<br />

biß auf denn Pilgrimbs steich, bis widder<br />

vf e<strong>in</strong>en Eichenn baum, so vber e<strong>in</strong>er<br />

grundt stehe, Die vonn Forstenhagenn<br />

hetten bis an die selb greniz geholzet,<br />

gehudt vnnd geweideth, bis vngeferlich<br />

5 oder 6 Jahr, werenn sie mitt<br />

gewalt daran geh<strong>in</strong>derth, Doch werenn<br />

sie an der hude nicht geh<strong>in</strong>dert, biß jeß<br />

der Hecke gemachet, Sagt das G.g.L.<br />

auch der ortter wiltt alzeit schiessen<br />

lassen, Das habe er helffen nach Bursfelde<br />

bei das wasser fuerenn.<br />

Hanns Greuenste<strong>in</strong>s ungeferlich 36<br />

Jahr alth, habe eilff Jahr zu Forstenhagen<br />

gewonth, Sagt vermitteß se<strong>in</strong>es eides,<br />

bei se<strong>in</strong>er seelen heil, Das vonn<br />

dem Pilgrimbs steich an, eben vff der<br />

hohe des Schepberges heraus nach dem<br />

Hasselbornn, Sie hetten mast vnnd hude<br />

holznus dargehapt, Alle<strong>in</strong>n das die Hessen<br />

sie dar nicht leithen wollenn, vnnd<br />

wie die althe furste<strong>in</strong> die Schwe<strong>in</strong>e denn<br />

Hessen aldar abpfandenn lassen, do seÿ<br />

es vonn beider herren Rethen besichtigt<br />

vnnd berathen, Das sie die Schnede<br />

nachbarlich hueden soltten, aber mit<br />

dem holtzhaw meiden vff beiderseith,<br />

bis zu weitterer vor " [Seitenfortsetzung?...]<br />

[Seitenfortsetzung?...] ...alth habe es vonn<br />

denn althen gehort, vnnd selbs die<br />

Schnede zweimahl gehenn helffen, Das<br />

alles lauth denn vorgelesenen berichte<br />

es also sei, wie die anderen auch berichtet<br />

p. Hueden, vnnd .reiben habe er<br />

vonn denn forstenhegerenn gesehenn,<br />

Deßgleichen das M.g.L. Jeger bis ann<br />

die Schnede gejagt.<br />

Hans Homans, vonn Offenhausenn seÿ<br />

ann die 60 Jahr alth, habe zu Offenhausenn<br />

an die vierzig Jahr gewont<br />

vnnd gewanderth, vnnd dreimahl die<br />

Kunde oder Schnede gehenn helff., vgt<br />

die Schnede seÿ Jnn allermassenn, wie<br />

der bericht Ihme geleßenn,<br />

Andreas Helmbrechts zum Forstenhagen<br />

vber 50 Jahr alth, sagt nach vleissiger<br />

erJnnerung des eidig vnnd widrigkeith<br />

dießer sachen, bei se<strong>in</strong>er seelen


58 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

heil, Das die Schnede gehe vom Pilgrimbs<br />

steich h<strong>in</strong>auß bis an die Klapperste<strong>in</strong>e<br />

was da zur L<strong>in</strong>kenn seitten,<br />

sei Braunschw: ursach se<strong>in</strong>es wissens;<br />

das er dasselb vonn denn althenn gehertt,<br />

Auch sei den grentzenn, Dorffschafft<br />

Forstenhagenn der gebrauch,<br />

hude, drieft vnnd weide auch holtzung<br />

nie verh<strong>in</strong>dertt oder geweigert wordenn<br />

bis auf dieselbenn Schnede, bis auff diesen<br />

tagk, so habe er offtmahle durch<br />

denn Schepberg helffen Jagenn, bis auff<br />

breden wiesen vnter Bursfelde, - So habe<br />

Graff Boppo [von Henneberg] auch<br />

denn ortt gjagt, da er mitt vff der Jagt<br />

gewesen,, vnd Uf dem Wasser gehaltten,<br />

zu warzeichenn habe e<strong>in</strong>e Stucke wildes<br />

Johann follen e<strong>in</strong>e Seckelen Im denn<br />

arm gelauffenn, denn habe der Graff<br />

widder heilen lassen. Darzu habe der<br />

althe furster seliger, darnach die altte<br />

furster<strong>in</strong>n M.g.L. frawmutter vnnd dan<br />

allzeit das wilt schiessenn lassen, bis<br />

auf diesenn heutigenn tagk, Vrsach se<strong>in</strong>es<br />

wissens, Das er das wilt oft aufladenn<br />

vnnd holenn helffenn mussen, Er<br />

sei wonhafft gewesenn nuhn 16 Jahr<br />

zum forstenhagen vnnd zu Bursfelde 39<br />

Jahr, also das er stez des orts gewesenn<br />

vnnd gewanderth,<br />

He<strong>in</strong>rich Dettmars zum Forstenhagen,<br />

60 Jar alth, seÿ zu Forstenhagen geboren,<br />

vnnd sampt se<strong>in</strong>en vorelterenn dar<br />

gewonth, bis Jzt, Sagt nach genugsamer<br />

erInnerung, Die Schnede gehe an: Inn<br />

der Helbegks grundt e<strong>in</strong> faren plaz genant,<br />

bis an denn Pilgrimbs stech, vnnd<br />

vonn dauenn herueber vf der hohe des<br />

Schepberges durch die Sole, vff die Ee-<br />

ken an denn Bursfelder weg, Dies habenn<br />

Ihme se<strong>in</strong>e Elterenn Inn Jungenn<br />

Jaren so geweist, Habenns auch als Inn<br />

gebrauch gehapt, ohne Jemandes Insage,<br />

habenn auch der ortten gerodet ohne<br />

Inwagt, habenn dar geholtzet, gehuedet,<br />

So hab er auch off das wilt dar<br />

holen vnnd furen mussen, so M.g.L. Ieger<br />

dar geschossen, beide bei der altten<br />

herren, vnd der altten herzog<strong>in</strong>n vnnd<br />

der Graff Boppen zeitten, vnnd also allezeit<br />

so lange Ihme gedenklich, ...<br />

Die Bewei+aufnahmen wo\ten nict<br />

enden. Von späterer Hand mit 1577<br />

be


Da+ 16. Jahrhundert - 59<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

namen+ Curd von Bödenfelde auf Erlaubni+<br />

de+ braun


60 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

beide specificirte Dorffer, Wustung und<br />

Welde im Fürstenthumb Heßen gelegen<br />

oder dermaßen wie articulirt heßisch<br />

se<strong>in</strong> solten, glaubt Anwaldt nicht wahr<br />

und sagt, daß solchs Stuck allerseits <strong>in</strong><br />

das alte fürstl Br. Hauß Gieselwerder<br />

ohne mittel gehorig. p<br />

Den 2 Ar[ticu]ll Nehmlich das <strong>in</strong><br />

dem Holz der orter specificirte berge,<br />

theell und Wustunge gelegen, glaubt<br />

anwalt wahr.<br />

Den 3 und 4 Ar[ticu]ll glaubt nit<br />

sonder, daß Widerspiell uff der Br. Seiten<br />

wahr und erweislich se<strong>in</strong>.<br />

Der 5 Ar[ticu]ll Ist Multiplex et obscurus<br />

Ergo non responsalis. 66 In Eventum<br />

aber da anwaldt daruff zu antwurtten<br />

schuldig, so glaubt er denselbigen<br />

nit, sondern wahr se<strong>in</strong>, daß articulierte<br />

Wehrhecke über die eußersten Hellwegs<br />

grund nach der Hesebeke zu, am<br />

Schepberge vnnd weiter das Holtz h<strong>in</strong>durch<br />

nach der l<strong>in</strong>cken Seiten, über die<br />

Rohrbreite durch die Mitten des Hellwegs,<br />

uff anw. g. H. Hertzog Erichs s. f.<br />

g. seitten, vnnd allda s.f.g. die Jagt alle<br />

Zeit vnnd uber mentschen gedencken<br />

gehabt vnnd noch haben, de facto vi et<br />

clam angerichtet wurden.<br />

Also ist auch der 6. multiplex, glaubt<br />

denselben mit den angetzogenen umbstenden<br />

nit wahr. Insonderheit aber gestehet<br />

Anwaldt ke<strong>in</strong>er gewalt. sonder<br />

was diesfals sich zugetragen, ist ohne<br />

mittel auff Br. grund vnnd boden, bey<br />

66 S<strong>in</strong>ngemäß: Der 5.Artikel der hessischen Argumentation<br />

ist verschlungen. Se<strong>in</strong> S<strong>in</strong>n ist<br />

verborgen. Also ist er ke<strong>in</strong>er Erwiderung<br />

bedürftig.<br />

hellem tage und nicht bey nacht, vnnd<br />

zu erhaltung Br. alter hergebrachter<br />

posssession und gerechtigkeit, defensive<br />

furgenohmen , vnnd desßen s. f. g. woll<br />

befugt gewesen.<br />

Den 7 Ar[ticu]ll glaubt durch aus<br />

nicht wahr, noch erweislich se<strong>in</strong> vnnd<br />

sagt, Braunsch. Anwaldt dem rechten<br />

Landfrieden und Reichs Constitution<br />

gemäß, daß se<strong>in</strong> g. H. pr<strong>in</strong>cipall sich<br />

bei s. f. g. besitz und rechten wie meniglichen<br />

erlaubt, Etiam vi et armis<br />

schutzen und erretten mugen. 67<br />

Der 8. ist facti alieni glaubt wahr,<br />

daß articulirts Mandat, von dem Herrn<br />

Landgraffen uff ungrund und nichtigen<br />

bericht sub & obrestitie außbracht.<br />

Den 9. glaubt wahr.<br />

Der 10. ist Negativus & non resposalis<br />

da er aber Ir druff zu antwurten,<br />

von Jegentheill solte angehalten werden,<br />

so glaubt anwaldt wahr, das se<strong>in</strong> g.<br />

H. und pr<strong>in</strong>cipal und mitgeteilt werde.<br />

S. F. G. Hochadelich richterlich ampt <strong>in</strong><br />

dem allem sampt und sonders pro adm<strong>in</strong>istranda<br />

iustitia underthenig anruffend.<br />

Und dan zu letzt auch g. f. und Hern<br />

E. f. g. dieser Sachen aus dem grund zu<br />

berichten und gegentheils verme<strong>in</strong>te positionen<br />

genzlich abzuleiten ubergibt<br />

Br. Anwald nachfolgende se<strong>in</strong>e Articulos<br />

Elisius et peremptoriales medio iuramento<br />

dandorum mit bitt gegenan-<br />

67 Der braunschweigische Anwalt glaubt, daß<br />

se<strong>in</strong> Herr Pr<strong>in</strong>zipal, der Fürst, das Recht habe,<br />

wie es jeder dürfe, auch gewaltsam und<br />

bewaffnet se<strong>in</strong>en Besitz zu schützen und zu<br />

erretten.


Da+ 16. Jahrhundert - 61<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

waldt daruff pure wie sich geburt vormittelst<br />

auch Respondendorum zu antwurten<br />

anzuhalten, was alsdann g. H.<br />

pr<strong>in</strong>cipal der Herr Landgraff zu Hessen<br />

vorme<strong>in</strong>t und nicht wahrgeglaubtes. erbeutt<br />

sich anwald ohne e<strong>in</strong>igen Vberfluß<br />

zu beweisen und vorbehaltlich sodaner<br />

protestation, setzt vnnd steget anfenglich<br />

wahr.<br />

Anfenglich wahr, das im Fürstenthumb<br />

Braunschweigk e<strong>in</strong> alt Schloß mit se<strong>in</strong>em<br />

Zugehor, Dorffern, Wustungen,<br />

Weldern, Eckern, Wiesen, Wasßer vnnd<br />

Weiden, sampt allen e<strong>in</strong> vnd zugehor<br />

gelegen Die Bramburg genandt.<br />

Responsiones at positiones et articulos<br />

den 27, Novembris anno p 70 gerichtlich<br />

e<strong>in</strong>kommen mit angehenter bit und<br />

bewilligunge der von Gegentheil ernante<br />

zu Commissarien, cum annexis articulis<br />

elisiuis et peremptorialibus. 68<br />

68 HStA Hannover Cal.Br.1 Nr.1324 II.<br />

Herrn Erichs Herzogen zu Braunschweigk<br />

und Luneburgk p beclagten.<br />

gegen<br />

Herrn Wilhelm Landgraffen zu Hessen<br />

p. vorme<strong>in</strong>ten Clegern.<br />

Beweis articul zu Kunfftiger notturftiger<br />

Gedechtnis. 69<br />

Herrn Erichs Herzogen zu Braunschweig<br />

und Lüneburgk p<br />

gegen<br />

Hern Philippen Landgraven zu Hessen<br />

Der Niedergelegten werhecken halber<br />

- Anno 1540 - 1577<br />

1. Anfanglich war das im Fürstenthumb<br />

Braunschweig e<strong>in</strong> Altschlag<br />

mit se<strong>in</strong>em zugehor, Dorffern,<br />

wustungen, Weldenn, Ekkernn,<br />

wiesen, wasser vnnd weiden<br />

sampt allem e<strong>in</strong> und Zugehor gelegen,<br />

die Bramburg genannt.<br />

2. Item war das 70 bemelts schloß Anwalts<br />

genedigen Herrn mit aller<br />

hohen, niederen, ober- vnnd gerechtigkeiten,<br />

Jagt, Wiltbanen,<br />

Mast, Holtzungen Driefft vnnd weide<br />

vnnd was zu landsfürstlicher eigenthumblicher<br />

Hoheit gehorig mer<br />

se<strong>in</strong> zustendig.<br />

3. Item war das ann dasselbige Haus<br />

Bramburgk e<strong>in</strong> Dorf der Furstenhagen<br />

genant vonn alters gehorig.<br />

4. Ferner war das sollich berurtes<br />

dorf Im furstenthumb Braunschweig<br />

gelegenn vnnd ist Hochermeltem<br />

Furstenn zustendig,<br />

69 HStA Hannover, Cal. Br. 1 - 1324.<br />

70 Ebenso (ist) wahr, daß ....


62 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

5. Vnnd sollichs weiter dartzuthun Ist<br />

war das dasselbige Dorf von dem<br />

Fürstenn vonn Braunschweig, dem<br />

Abt und Convent senwr f[ürstlichen]<br />

g[naden] Closter Bursfelde<br />

e<strong>in</strong> zeitlangk versetzt vnnd verunderpfendet<br />

worden,<br />

6. Item war daß bei Zeitenn dieser<br />

verpfendung die Gieselwerderschen<br />

Furster sich teglichs Inn des Dorfs<br />

Furstenhagen geholtze vnnd feltmarcke<br />

getrungen vnnd sich weiter<br />

e<strong>in</strong>tzutr<strong>in</strong>gen understanden,<br />

7. Item war ob wel abt vnnd Convent<br />

zu Bursfelde sich des beschwert<br />

vnnd beclagt das doch die Gieselwerdische<br />

hungerige Furster, Ire<br />

der Munch als geistlicher e<strong>in</strong>tfaltiger<br />

vnnd andres leute nicht geachtet<br />

vnnd e<strong>in</strong>e newerunge uber die<br />

anderenn furgenommenn.<br />

8. Item war das Anwalts genediger<br />

Her dann se<strong>in</strong>er f. g. deren gerechtigkeit<br />

also nit entzuge verursacht<br />

das gemelte Dorf e<strong>in</strong>tzulasen vnnd<br />

e<strong>in</strong>em anderenn vom Adel solliche<br />

Pfandschafft weiter zuvergonnen<br />

vnnd e<strong>in</strong>tzuthun,<br />

9. Vnnd ist nun ferner war, das bei<br />

dem Furstenhagenn zur Seiten h<strong>in</strong>e<strong>in</strong><br />

uf der Hesebeck zu, zur rechten<br />

hant e<strong>in</strong> Malste<strong>in</strong>, so das ende des<br />

Frankenholtzes welichs Gieselwerderisch<br />

vnnd das He<strong>in</strong>holz so dem<br />

Furstenhagen gehorig scheidet, zubef<strong>in</strong>den,<br />

der vlenste<strong>in</strong> genant,<br />

10. Item war das bei angetzogenem<br />

Ste<strong>in</strong> die Schnede zwischenn dem<br />

Braunschweigischen Furstenhegen-<br />

schen vnnd Gieselwerderischen geholtz<br />

vnnd geweldenn anfahet,<br />

11. Item wahr das sich also von dannen<br />

weiter die grenitz erstreckt uf<br />

e<strong>in</strong>en grosßen eichenbaum so mit<br />

e<strong>in</strong>em Hasengarnn mal getzeichnet.<br />

von dar auf e<strong>in</strong>e grosße Buche so<br />

umbgebrent die gleichergestalt mit<br />

e<strong>in</strong>em Hasengarnn mal wie noch zu<br />

besehen betzeichnet gewesen vnnd<br />

vorbas bis auf e<strong>in</strong>em malste<strong>in</strong> bober<br />

Sanct Mart<strong>in</strong>s breite zwischenn<br />

dem Dorf Hesebeck vnnd Furstenhagen<br />

gelegen. von dar uber den<br />

Acker, genannt die Pappenbreite so<br />

der Furstenhegenischenn Kirchenn<br />

gehorig gewesen, uber die marwiesenn<br />

gestracks weiter nach dem<br />

Berge auf die erstenn grundt naher<br />

der Hesebeck warts die Heilebecks<br />

grundt genant,<br />

12. Furters war, das die schnede dieselbigen<br />

Helwiges grundt Im geholtz<br />

h<strong>in</strong>auf gehet bis auf den Belgrimbs<br />

steich vnnd dann do furbas<br />

uf der Hohe des berges h<strong>in</strong>aufs bei<br />

denn alten gelegen ste<strong>in</strong>haufenn bis<br />

auf denn furstenhegener wegk, so<br />

nach Olsen leufft. doselbst bis ann<br />

die alten schnedt buchen vnnd da<br />

dannen weiter uf die Hohe h<strong>in</strong>aus<br />

bis ann das Reiherbruch auf vnnd<br />

durch das kle<strong>in</strong>e Söhl mitten uf dem<br />

Schepperge weit bisß mitten durch<br />

dasß grosße Sohl, danach ann die<br />

gelegten Ste<strong>in</strong>haufen vnnd vonn<br />

ste<strong>in</strong>haufenn zu Ste<strong>in</strong>haufen bis auf<br />

denn Klapperste<strong>in</strong> ann dem Bursfelder<br />

wege vnnd aber ferner vonn<br />

Ste<strong>in</strong>haufenn zu ste<strong>in</strong>haufenn bis


Da+ 16. Jahrhundert - 63<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

auf den Haselborn da der <strong>in</strong> die<br />

Tilbeck fleußt,<br />

13. Item war das solliche specificirte<br />

orter die rechte Schnede vnnd wande<br />

(doch unbegebenn noch diesseit<br />

vnnd druber Anwalts gnediger<br />

Furst vnnd Herr gerechtigkeit:)<br />

Zwischenn dem Braunschweigischenn<br />

furstenhegnischen<br />

vnnd Gieselwerderischen Holtzungen<br />

vnnd welder von alters hero<br />

gewesenn vnnd noch sey.<br />

14. Item war das e<strong>in</strong> leienbruder zu<br />

Bursfelde e<strong>in</strong> Holtz nicht weit von<br />

dem Bursfelder weg <strong>in</strong>n die erden<br />

geschlagen, domit die Furstenhegner<br />

dem Closter nicht zu nahe huetenn<br />

soltenn.<br />

15. Item war das der Her landtgraf solichs<br />

Holz oder großen Pfal vor e<strong>in</strong>e<br />

Schlagbaum antzeucht vnnd<br />

darauf grenitzenn wil,<br />

16. Vnnd ist aber war das der orter<br />

ke<strong>in</strong> Schlagbaum niemals gestanden,<br />

auch ke<strong>in</strong> grenitz daher getzogen<br />

werdenn mag,<br />

17. Item war das Anwalts gnedigenn<br />

Hernn pr<strong>in</strong>cipals Hern Vater hochloblicher<br />

gedechtens diese furgesatzte<br />

oberticulerte grenitz selber<br />

getzogenn<br />

18 Item war Das auch die Braunschweigichen<br />

vor Jarenn Inn unsichern<br />

Zeiten, wie etzliche der Herschafft<br />

Braunschweig fe<strong>in</strong>de gewesen,<br />

<strong>in</strong>n sollicher Irer vnnd na[h]e<br />

under der grenitz e<strong>in</strong>en starckenn<br />

Knick wir noch ann den alten<br />

Krumbl<strong>in</strong>gen zu sehen, gemacht<br />

vnnd denn Olser vnnd Bursfelder<br />

weg zugemacht vnnd verhauwen.<br />

19. Item war das anwalts gnediger<br />

Her <strong>in</strong>n vielgedachtenn geholtzen<br />

vnnd knickte ort die wiltpann<br />

[Jagd] gehapt vnnd gepraucht Inn<br />

vnnd ausßerhalb der rechten Zeit<br />

aber aller menschen gedencken,<br />

ohn meniglichs H<strong>in</strong>derung<br />

20. Item war daß se<strong>in</strong> f. g. auch der<br />

Jagt am Schepperge noch uber<br />

vnnd asserhalb ob anticulirter grenitz<br />

berechtigt,<br />

21. Item war das unter dem Schepperge<br />

noch e<strong>in</strong> groß geraumbt felt<br />

gelegen, welichs dem Braunschweigischen<br />

Closter Bursfelde zustendig,<br />

22. Item war das daselbst Anwalts<br />

gnediger Her zu jagen hat biß Inn<br />

daß wasser die Wieser [Weser],<br />

23. Dann war daß se<strong>in</strong> f. g. vnnd se<strong>in</strong><br />

f. g. Hochloblichenn vorelternn daselbst<br />

vonn dem Cleierbruch das<br />

Giersnest genannt vnnd denn<br />

Schepperge h<strong>in</strong>undern bis <strong>in</strong> diese<br />

grenitz so vonn dem Schepperge<br />

h<strong>in</strong>abgeet uf der Wiesen fur der<br />

Spitals berckenn da sei f. g. die<br />

garnn herab stellet unter dem meusefort<br />

bis <strong>in</strong> die weser, uber p xx.<br />

xxx. xl. x xx. Jare 71 vnnd uber aller<br />

menschen vnnd sunderlich der<br />

Zeugen gedachte die jagt also ublich<br />

herbracht deren berechtiget<br />

vnnd <strong>in</strong> possessione vel quasi se<strong>in</strong><br />

vnnd pillich gelassen werdenn,<br />

71 ...über 20, 30, 40 usw. Jahre....


64 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

24. Item war das Anwalts gnediger<br />

Her noch des Jars er den unmenschliche<br />

vnnd unnaturliche<br />

Stackit [die Wehrhecke] angefangen,<br />

nach altem gebrauch also ohne<br />

menniglichs vnnd sonderliches<br />

des Herrn landt grauen [Landgrafen]<br />

bee<strong>in</strong>trechtigung wie gesagt<br />

vnnd vonn Alters herbracht gehaltenn,<br />

25. Item war das auch uber daß, Anwalts<br />

genediger Herr pr<strong>in</strong>cipal,<br />

wens se<strong>in</strong> f. g. vnnd derselben underthanen<br />

notig am Inhang des<br />

Schepperges Holtz zuhawenn vnnd<br />

zu verprauchen mechtig.<br />

26. Item war das demnach auch se<strong>in</strong><br />

F. g. Anwalts gnedigen Herren Her<br />

Vater Hochloblicher gedechtnus<br />

selbst am Inhange des Schepperges<br />

uber hundert Stuck statlich bauwholtz<br />

ohne des Hern landtgrauen<br />

oder se<strong>in</strong>er verh<strong>in</strong>derung hauwen<br />

vnnd nach Hardegsen furen lassen,<br />

27. Item war das auch die von Furstenhagen<br />

uber die articulirte<br />

Schnede die Huede am Schepperg<br />

vnnd sonst durch uns gehapt vnnd<br />

noch haben<br />

28. Ferner der Jagt vnnd Stelstift Inn<br />

Furstenhegener geweldenn anlanget.<br />

Ist war das e<strong>in</strong> Hage vonn dem<br />

Furstenheger felde angehe bis auf<br />

die Hertzog<strong>in</strong>nen breite da dannenn<br />

dann se<strong>in</strong> f. g. Anwalts gnediger<br />

Herr weiter mit garn vnnd duchern<br />

uber die langeleite biß <strong>in</strong> die<br />

Tilbeck vnnd das Holtz die g..de?<br />

genant, welliche orter se<strong>in</strong>er f. g.<br />

ohne alle mittel zustehen von alters<br />

vnnd vor menschen gedencken, stellen<br />

vnnd jagen laßen.<br />

29. Vber vnnd unangesehenn des Alles<br />

hat der Her landtgraf gantz unnachbarlicher<br />

unbefuegter weise<br />

sich unterstandenn uber die gantze<br />

articilirte alte augensche<strong>in</strong>liche<br />

Schnede vnnd wande nach dem<br />

Furstenhagen zu, auf Anwalts genedigen<br />

Hern pr<strong>in</strong>cipalen untzweifelichem<br />

grundt vnnd boden e<strong>in</strong><br />

Stackit oder wie sollichs genannt<br />

werden wil. werheck (Wehrhecke)<br />

one pfortenn vnnd mer alß e<strong>in</strong> halbe<br />

meile <strong>in</strong> die lenge auftzurichten.<br />

30. Item war das Clagender Furst zu<br />

solchem Stackit etzliche Hundert<br />

beume auf Anwalte genedien Hern<br />

grundt vnnd boden wieder recht fellen<br />

vnnd hawen lassen vnnd alß<br />

weiter vnnd gruntlicher austzufurenn<br />

das der Her landtgrafe sollichs<br />

se<strong>in</strong>es furnemens mit aufrichtung<br />

des Stackits gentzlich vnnd<br />

zumal unbefuegt,<br />

31. So ist war das Clagendem Fursten<br />

nit gebueren wollenn solichs Stakkit<br />

auf Anwalts genedigen Herrn<br />

grundt vnnd boden auftzurichten,<br />

32. Vnnd ohne bekant zusetzen, da albereit<br />

sollichs Stackit auf Gieselwerderischen<br />

teil gesetzt. So volget<br />

doch ausß nachfolgendenn grundenn<br />

daß nicht desto weniger der<br />

Her landtgraff der orter e<strong>in</strong> Stackit<br />

auftzurichten mit nichten fueg mach<br />

vnnd recht gehapt. Denn war ist es


Da+ 16. Jahrhundert - 65<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

das sollichs e<strong>in</strong> Nouation 72 vnnd<br />

gehessigte vnnd unnachbarliche<br />

unfreundliche Uewerunge vnnd abgunst<br />

dieser orter unerhort vnnd<br />

unbreuchlich,<br />

33. Item war das sollichs wieder die<br />

beschriebene vnnd Naturliche rechte<br />

also denn wilden thieren Ire<br />

weidte vnnd naturlichenn ganck zusperren<br />

vnnd mußten alle rechte<br />

vonn denn wildenn thieren vnnd<br />

derselbigen setzung sagende vergebens<br />

gesetzt se<strong>in</strong>,<br />

34. Item war das nachdem von dem<br />

Herrn Landtgrauen ad emulationem<br />

vnnd besunderen verdries Anwalts<br />

genediger Herrn sollichs gescheenn<br />

vnnd furgenomenn seit soliche<br />

newerung [Neuerung] da<br />

auch das Stackit auf gieselwerderischem<br />

Boden wie unbekandt gesatzt<br />

gestanden, wieder recht vnnd abzuschaffen,<br />

35. Item war das auch sollich Stackit<br />

auf gieselwerderischen theil mit<br />

fuegen nit het aufgericht werdenn<br />

konnen,<br />

36. Ersche<strong>in</strong>et aus diesem das Anwalts<br />

g. f. vnnd Herrn der Jagt am<br />

Schepperge durchaus degleichen<br />

denn e<strong>in</strong>- woner zum Furstenhagen<br />

je ferner der Schepperg gieselwerderisch<br />

nemlich am Inhange vnnd<br />

sunstenn Ire Huede vnnd Holzungen<br />

vnnd Drifft wolte versperen<br />

vnnd verschmälert werden,<br />

72 Nouation = Novation = Neuerung.<br />

37. Vnnd weiter des Hern landtgrafenn<br />

wieder rechtlichs furnemen. Ist<br />

war das derselbige orter do benentes<br />

Stackit hergefurt, Die Gieselwerderische<br />

furster war sich alle<strong>in</strong><br />

vor wenig Jahren, etzliche beume<br />

zu zeichen understanden<br />

38. Item war da die Braunschweigischen<br />

furster solliches ?tuen werden,<br />

das sie sollichs nit gestatten<br />

noch nachgeben wollen vnnd das<br />

derwegen auch ann die hessische<br />

Räte geschrieben worden.<br />

39. Item war das von dem hessischen<br />

Rethen darauf geantwortet das sollichs<br />

ohne Iro wissen vnnd willen<br />

geschehen, das sie auch die Zeichen<br />

wieder wolten aufhauwen<br />

vnnd solten vor ke<strong>in</strong>e Schnede geachtet<br />

werden<br />

40. Aber war das sollichs an gesehen<br />

der Her landtgrave ebenn bei vnnd<br />

nach sollichen gemalten beumen<br />

das Stackit aufrichten zu lassen<br />

41. Alß ersche<strong>in</strong>et aus dem vnnd ist<br />

war das der Her landtgrave vonn<br />

newen Zanck gesucht vnnd se<strong>in</strong>es<br />

unnachbarlichen furnemens Im<br />

vielwege unbefugt<br />

42. Item war das der landtgrave bei<br />

Zeiten Herrn Erichs Hochloblicher<br />

gedechtnis, als der Stift Bursfelde<br />

die Holzunge noch e<strong>in</strong>gehabe fast<br />

gleich wie Itzo doch nicht so weit<br />

uber die grenitz wie mit der verhecken<br />

furgenomen e<strong>in</strong>en Schwe<strong>in</strong><br />

hagen aufzurichten unterstanden<br />

als aber Hochermelter Furst Christ<br />

milter gedechtums sich dar<strong>in</strong> geleget<br />

vnnd sollichen Hagenn alsß auf


66 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

se<strong>in</strong>er f. g. grundt vnnd boden nicht<br />

leiden könnenn noch wollen. Hat<br />

der Her Landtgrave die zergehen<br />

vnnd liegen lassen mussen<br />

43 Item war daß beider Fursten<br />

Braunschweig vnnd Hessen Räthe<br />

Inn dem augensche<strong>in</strong> dieser vnnd<br />

anderer Irrung halber kommen,<br />

verabschiedet das wieder diese<br />

Sawhecken noch die obberurt<br />

durch die hessische furster heimliche<br />

getzeichnete beume gelten solten<br />

44. Item war das anno 1547 die hessische<br />

furster sich undestanden etzliche<br />

Schwe<strong>in</strong>e ann der langenleite<br />

<strong>in</strong> die mast zu legen<br />

45 Item war das sollichs Schwe<strong>in</strong>e deren<br />

fast bei zweihundert gewesen,<br />

vonn dem Braunschweigischen alß<br />

uf dem Iren gepfandet vnnd nach<br />

Munden getrieben. Die gestelle<br />

aber <strong>in</strong> irem grundt abgeschafft<br />

vnnd ist war das soliche Saw wenn<br />

dann hessischen Rethen mit vielen<br />

bit vnnd nuhr wieder ausgeborget<br />

46. Item war das sie solliche schwe<strong>in</strong>e<br />

an die langeleitenn nicht wieder gelegt<br />

noch legen kundteoder mussen<br />

47. Dann war dsß sie des orts nit berechtigt<br />

vnnd fur vnnd nach solicher<br />

Zeit des orts ke<strong>in</strong> Schwe<strong>in</strong> gelet.<br />

48 Ferner der gieselwerdische unrurige<br />

hungerige furster e<strong>in</strong>trang vnnd<br />

zunotigung dartzuthun. Ist war das<br />

e<strong>in</strong> underthann (Untertan) von Furstenhagen,<br />

Cort vonn Bodenfelde<br />

genannt, bei dem Furstenheger wege<br />

so nach Olsen lauffen nahent<br />

unter vnnd bei der malbuche, so <strong>in</strong><br />

ob articulirtenn grenitz gesetzt<br />

werdenn auf erlaubung des braunschweigischen<br />

fursters e<strong>in</strong>en Eichenbaum<br />

ausgehawen<br />

49. Item wahr das die Gieselwerdische<br />

furster zugefarren vnnd etlich aus<br />

dem Dorff Olsen mitgenomen vnnd<br />

den gefelleten baum mit gewah<br />

(Gewehr) h<strong>in</strong>weg genomenn<br />

50. Item war daß e<strong>in</strong> Gieselwerdischer<br />

underthan vonn Ohlsen der alter<br />

werner genant domit gewesen vnnd<br />

gesagt leit der baum jenseits buchen,<br />

was auf Jenseits der Buchen<br />

(die buchen so eben specificirt me<strong>in</strong>et)<br />

nach dem Furstenhagen zu leit<br />

vnnd umbgehauwenn worden. Ist<br />

Furstenhegerisch wolten sie denn<br />

Baum daruber nemen wolte e nicht<br />

zuthunde (zu tun) haben, muchten<br />

sie daruber Ir ebenteuer bestehen<br />

51. Item war das die Gieselwerdischenn<br />

furster des alten Jares eigen<br />

mans auftage vnnd warnung nicht<br />

geachtet sollichen Baum mit gewalt<br />

vnnd zu trutz dem Abt zu Bursfelde<br />

damaligen Ihnhaber des Furstenhagen<br />

wegkgenomen<br />

52 Item war das ob dem allem declarirte<br />

articuln ersche<strong>in</strong>et vnnd war<br />

das der Her landtgraff das ermelte<br />

Stackit auf Anwalts genedigen<br />

Herrn grundt vnnd bodenn wieder<br />

vnnd mit unfuegen aufgericht<br />

53. Item war das zu recht versehen,<br />

das e<strong>in</strong> jeder sich bei se<strong>in</strong>em Besitz<br />

schutzen vnnd denselben fu<strong>in</strong>en<br />

(vor ihnen) erhalten vnnd alle newerungen<br />

vnnd gewalt darum ab-


Da+ 16. Jahrhundert - 67<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

schaffen vnnd repelliren, recht<br />

vnnd macht habe<br />

54. Derwegen war. Das Anwalts genediger<br />

Her vnnd se<strong>in</strong>er f. g. Consorten<br />

alß derselbigen Diener fueg<br />

vnnd recht gehabt das ubel vnnd<br />

unnachbarlich aufgericht Stackit<br />

vnnd sunderlich alß sollichs auf<br />

furstenhegensch grundt vnnd boden<br />

befunden auch ohne daß Se<strong>in</strong>en<br />

gnedigen Herrn unleitlich abzunehmen<br />

vnnd wegkgenommen<br />

55. Item war das vonn allenn obarticulirten<br />

d<strong>in</strong>gen dieser orter e<strong>in</strong><br />

geme<strong>in</strong> geschrei ist.<br />

Namen der Zeugen wegen<br />

Braunschw.<br />

Furstenhagen: Albrecht Henemans,<br />

He<strong>in</strong>rich Marschers, He<strong>in</strong>rich<br />

Dependers, Hans Dunteman,<br />

Offenhausen: Curdt Schaper, Hans<br />

Zirenberg, Bartolt Carstenn,<br />

Tile Marscher, Thomas Zirenberg,<br />

Hanß Homans,<br />

Jobst Kiles,<br />

Euernhausen: Tolde Zirenberg<br />

Firlihausen: He<strong>in</strong>rich Brechtt<br />

Schonhagen: Christoffer Marder<br />

Usler: Rauß<br />

Beuren: Hanß Homeister<br />

Bollensen: Curdt Lornemans<br />

Hemeln: Matthias Engeln<br />

Bursfelde: Gotschalk Fritterschnade,<br />

Gebeten Commissaren<br />

Mgr. Johann Marck Schultheis zu<br />

Duderstadt<br />

Mgr. Johann Ludolff Daselbst<br />

Positiones et Articuli [...] 73<br />

1. Setzt und sagt Landtgrauischer Anwaldt,<br />

wahr sei, daz etliche gewälde,<br />

geholtz vndt wildtfuren Jenseit dem<br />

Wasser der Weser, zwischen den Beiden<br />

Clostern Lippoldesberg vndt<br />

Bursfeldt, auch den Beiden hessischen<br />

Dorfern Walshausen vndt Hesenbergk,<br />

nach geme<strong>in</strong>em Namen daz Werderholz<br />

genant, Im furstenthumb zu hessen<br />

gelegen,<br />

2. Item wahr sei, das <strong>in</strong> denselben geholtzen,<br />

etliche Namhaffte Berge, Theler,<br />

wustenung, vndt ort liegen, welche<br />

Ihrer besondere vndt vnderschiedliche<br />

Namen haben, als nemlich Heubergk,<br />

Gerwichshausen 74 , daß Reher bruch,<br />

die lange litten, Altenschlag, Kolstedte,<br />

der alt gang, vndt Pilgrams<br />

steig,<br />

3. Item wahr daz Itzbestimpte walde,<br />

gehöltz vndt wildt fuhr, Berge, rhbalen(?)<br />

vndt ort Landtgraue Philipsen,<br />

grauen zu Catzenelenbogen p. vndt<br />

se<strong>in</strong>er sg. loblichen vorfahren, weilandt<br />

dem alten Landtgrauen zu Hessen<br />

p. mit aller hohen, vndt Niedern<br />

Oberheit, wildt, Pandt, Jachten, Wildtfuren,<br />

hegung, beholtzung, Mast, forst,<br />

schuedt, Weide, vndt sonst allen Nutz-<br />

73 HStA Hannover Cal.Br.1 Nr.1324 II, hier:<br />

Die hessischen Positionen und Artikel <strong>in</strong><br />

derselben Prozeßsache, undatiert, sie bef<strong>in</strong>den<br />

sich h<strong>in</strong>ter dem zuvor Abgedruckten.<br />

74 In e<strong>in</strong>em späteren Schriftsatz, der im wesentlichen<br />

dieselben Argumente wiederholt:<br />

Gerwighausen (Wüstung südlich Vernawahlshausen).<br />

Dort auch erwähnt: das Geyersnest.


68 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

barlichen vndt Gerechtigkeit, wie das<br />

namen haben mag, nichts außgescheiden,<br />

eigenthumblich zugestanden,<br />

vndt noch zustende,<br />

4. Item wahr, £...daß der Landgraf und<br />

se<strong>in</strong>e Voreltern diese Wälder et$. seit<br />

Men


Da+ 16. Jahrhundert - 69<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

8. Item wahr das drehalben uff hochermeltes<br />

hern landtgrauen angeruffen,<br />

neben erlangter Ladung uff die verwurckte<br />

Poen 78 des Landtfriedens,<br />

auch e<strong>in</strong>e Kay:[serlichen] Mandat erkandt<br />

vndt außgangen, vndt dar<strong>in</strong> hochernanten<br />

beklagten Hertzog Erich,<br />

vndt se<strong>in</strong>er f.g. mit citirten consorten,<br />

bey Poen 20 Marck lötiges goldts,<br />

halb <strong>in</strong> die .eöseeliche Cammer vndt<br />

zum anderen halben theil dem clagenden<br />

hern Landtgrauen unabloßlich<br />

zubezalen, ernstlich gebotten, dieselben<br />

Citirten vndt mandirten, In zwolff<br />

tagen den nechsten nach verkundung<br />

angerechts Mandats, viel vndt hochernanten<br />

hern Landtgrauen der abgreissenen<br />

wehrhecken wiederumb zumachen,<br />

vndt uff zurichten, auch des zugefugten<br />

schadens gebuhrlichen abtrag<br />

zu thun | Alles weiteren Inhalts<br />

berurtes Mandats. so furstlicher anwalde<br />

an stadt e<strong>in</strong>es oder mehr Articulls<br />

vil hieher erhott haben,<br />

9. Item wahr, daz auch angeregt keyserlich<br />

Mandat ou. clausula außgang<br />

Inhaltendt, In neuer benanten Zeit, wie<br />

die dar<strong>in</strong> bestimpt, sie der vielbenante<br />

Beclagte, Ihrer e<strong>in</strong>rede, ob sie e<strong>in</strong>iche<br />

Inhaber verme<strong>in</strong>ten, fur zu wenden,<br />

10. Item wahr, gantz ohne, offtgemelte<br />

beclagte, <strong>in</strong> den angesetzten 12 Tagen,<br />

die zerrissene vndt zerhawene wehr-<br />

Reichsverfassungsrechts geme<strong>in</strong>t, nicht e<strong>in</strong>e<br />

e<strong>in</strong>heitliche Verfassung im modernen S<strong>in</strong>ne.<br />

78 Late<strong>in</strong>isch poena = Strafe<br />

hecken, wiederum gemacht oder uffgericht,<br />

79<br />

11. Dergleichen auch gantz ohne, dieselbe<br />

beklagten, <strong>in</strong> bestimpten tag<br />

hochgenenten hern Landtgrauen zugefugtenn<br />

schadens gebuhrlichen abtrag<br />

gethan, [..12.-15...]<br />

[Weitere hessische] Positiones et Articuli<br />

80<br />

[Von Alter+ her gehörten zu Heêen..] .. die<br />

hessischen Dorfer als Walshausen,<br />

Arenborn, vndt Hessenbeck, vndt weitere<br />

Jenseit derselbigen Dorffern, als<br />

nach Braunschweig zu, etliche andere<br />

geholtz, als nemlich Der Lichtenberg,<br />

die Hardt, vndt das Franckenholtz ...[<br />

...] Item wahr, das gegen dem hessischen<br />

Dorff Hesenbeck vber e<strong>in</strong> andere<br />

Dorff, Furstenhagen genant, gelegen,<br />

vndt dem Closter Bursfeldt zustendig<br />

ist... Item wahr, das zwischen<br />

bemelten Dorffern der Hessebeck vndt<br />

furstenhagen e<strong>in</strong> grundt, die Helenbeck<br />

genant liegt, vndt derselben beide<br />

Dorffer feldtmarck von e<strong>in</strong>ander<br />

scheidt..<br />

Item wahr, daz Zu endt des grundts der<br />

Hellbeck, da mans nennet an der<br />

Ste<strong>in</strong>horst, nit weit Jenseit obarticulirter<br />

Wehrheckenn, e<strong>in</strong> alt g<strong>in</strong>gk oder<br />

79 Zu 8. und 10: Der Herzog, so beantragt der<br />

Anwalt des Landgrafen beim Kammergericht,<br />

soll also 20 Mark <strong>in</strong> Gold Strafe zahlen<br />

und b<strong>in</strong>nen 12 Tagen die Hecke wieder<br />

aufrichten.<br />

80 HStA Hannover Cal.Br.1 Nr.1324 II. Das<br />

Schriftstück folgt zunächst weitgehend dem<br />

Inhalt des zuvor abgedruckten und ist soweit<br />

gekürzt. Dann setzt es fort wie oben.


70 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

geknigter hagen anfehete, vndt sich<br />

Immer Jenseit bemelter Wehrhecken,<br />

hierauß nach e<strong>in</strong>em ort genant die<br />

Kolstede Vndt da dannen forters nach<br />

dem Alten Schlag erstreckt,<br />

14. Item wahr, Ob wol derselbig geknigter<br />

hagen, mit der Zeit Verhauwen<br />

vndt Verkummen, so wissen doch die<br />

Frumbl<strong>in</strong>ge vndt geknigte Alte Verwachsene<br />

beume, so des orts noch allenthalben<br />

zubef<strong>in</strong>den, Klarlich ausß,<br />

Daz dieser hagen vndt geknigt von alters<br />

ansehenlicher grosser Knigk gewesen<br />

vndt noch heutigs tags daz alte<br />

Knigk genant wirdt,<br />

15. Item wahr, daz von Alters allewegen<br />

vndt noch die von Furstenhagen vber<br />

dieser articulirten Alten geknigten hagen,<br />

nach dem furstenthumb Hessen zu<br />

mit Ihrem Viehe nit zuhuten, noch sich<br />

der orth ohne Vorweissen der hessischen<br />

Förster beholtzen dorffen,<br />

16. Dan wahr, als hiebeuohr uff e<strong>in</strong> Zeit<br />

e<strong>in</strong> Inwohner zu Furstenhagen Curt<br />

von Bodenfelde genant e<strong>in</strong>en Eichenbaum<br />

aller nechst dißseit des Alten geknigs<br />

am Wege der von Forstenhagen<br />

nach der Oelsheim geht, ohne Vorwissen<br />

des hessischen forsters Georg<br />

Koch genant abgehawen. Vndt von<br />

demselben forster uff der that, als er<br />

dem baum h<strong>in</strong>weg fuhren wollen angriffen,<br />

Daz er der forster Ihme dem<br />

thäter den baum genommen nach dem<br />

hessischen dorff Odelsheim fuhren<br />

lassen, vndt daselbst Anwaldts g.f.<br />

vndt h. zum besten verkaufft hat.<br />

17. Item wahr als newlichen Jar die von<br />

furstenhagen biß an das alte Knigks<br />

gerodet, vndt fortern am Wege der von<br />

Forstenhagen nach Odelsheim gehet,<br />

durch daz alte Knickte weiter zu Roden<br />

sich angemast, Das Ihnen solches<br />

von dem hessischen furster verbotten<br />

worden, welchem gebot sie also gehorsamet,<br />

vndt sich ferners Rodens<br />

enthalten,<br />

18. Item wahr, Das vngefehrlich In die<br />

100 schrit Jenseit der vielarticulirten<br />

Wehrhecken, aller nechst an dem Alten<br />

Knigk, e<strong>in</strong> Kolstedt noch augensche<strong>in</strong>lich<br />

vorhanden, die etwa e<strong>in</strong> Inwohner<br />

Im hessischen Dorff Odelsheim,<br />

der Schaeppe genant, uff Verlaubnus<br />

vndt nachlassung des hessischen<br />

forster auß den hessischen geholtzen<br />

umb die Kolstede herumb gelegen<br />

Kolen gebrandt hat,<br />

19 Item wahr daz e<strong>in</strong> Alte Schwe<strong>in</strong>ehecke<br />

Über dieser Kolstedte weit h<strong>in</strong>auff<br />

naher dem Schlag am Wege so<br />

von Furstenhagen nach Bursfelde<br />

leufft, Vor Jaren gestanden, vndt Vber<br />

daß Geyersnest, hier<strong>in</strong> nach dem<br />

we<strong>in</strong>berg bey Burschfeldt gelegen<br />

gangen ist, Wie dan der augensche<strong>in</strong><br />

dasselbig noch zum theil also außweist,<br />

20. Item wahr, daß die hessischen forster<br />

Georg Koch und Jan genant diese<br />

Schwe<strong>in</strong>ehecken vor Jaren da hieraussen<br />

als vff hessisch grundt vndt Bodenn<br />

gemacht, auch daselbst auff zulassung<br />

Anwalds g.f. vndt h. schwe<strong>in</strong>e<br />

geiagt habenn,<br />

21. Item wahr, daß dieselbigen forster<br />

Georg Koch vndt Jan folgendts die<br />

Schwe<strong>in</strong>ehecke etwas erhöhet, damit<br />

sie Röhen dar<strong>in</strong> fa[ngen] möchten,


Da+ 16. Jahrhundert - 71<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

22. Wie dan auch wahr, daz die rehe<br />

sei.. | ler <strong>in</strong> die Pforten derselbigen<br />

Schwe<strong>in</strong>ehecken gestelt, vndt die Reher<br />

darauff gejagt haben, [...]<br />

26. Item wahr, als e<strong>in</strong> Braunschweigischer<br />

Jager Brosius genant, sich<br />

hiebeuohr ungefehrlich vor etlichen<br />

vndt zwantzig Jaren vnderstanden hat,<br />

e<strong>in</strong> Hildhecken an dem Scheidborn hero<br />

den grundt <strong>in</strong> der langen litten hieruff<br />

nach dem altenschlag der am Wege<br />

steht zwischen Furstenhagen vndt<br />

Bursfeldt auffzurichten, daß der hessische<br />

Amptman zu Zapffenburg Johan<br />

von Zuschen genant, mit zuthun se<strong>in</strong>er<br />

ampts ver wanten vndt der hessische<br />

forster Georg Koch vndt Jan,<br />

dieselbige Wildthecken gantz durch<br />

auß vom Scheidtborn an biß an den<br />

Alten schlag, darnieder geschlagen<br />

hat, [...] .<br />

1563 Der Abt wi\ resignieren<br />

Im Jahre 1563 #and da+ Klo#er<br />

Bur+felde [nanziell vor dem Ende.<br />

Se<strong>in</strong> Abt Johanne+ klagte <strong>in</strong> e<strong>in</strong>em<br />

langen Screiben über die großen<br />

Sculden und ger<strong>in</strong>gen Güter diese+<br />

Sti}e+, und daß er sic genötigt sähe,<br />

zu resignieren. 81 Die zu ger<strong>in</strong>gen E<strong>in</strong>kün}e<br />

und Sculden führten dazu, daß<br />

<strong>Für#enhagen</strong> e<strong>in</strong>mal wieder verpfändet<br />

wurde. Al+ Intereêent bot sic der<br />

Landdro# Curd von Bardeleben an.<br />

Ihm mußte da+ Dorf am Herzen liegen,<br />

hatte er doc


72 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

verpactet. Die Pactz<strong>in</strong>sen bildeten den<br />

wesentlicen Teil der Besoldung de+<br />

Pfarrer+. Au+ dem Jahre 1588 besi~en<br />

wir die älte#e Auf#ellung der genauen<br />

E<strong>in</strong>kün}e der Pfarre, und ab 1628 fortlaufend<br />

die E<strong>in</strong>nahmerecnungen der<br />

Geme<strong>in</strong>de. Hier wurde jährlic penibel<br />

abgerecnet, welcer Bauer welce+<br />

Land#ü% gepactet hatte und dafür<br />

Z<strong>in</strong>sen zahlte.<br />

1564 Der er#e Pfarrer wird<br />

e<strong>in</strong>gese~t<br />

"Wie sic au+ dem Biµ


Da+ 16. Jahrhundert - 73<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Die oberen Zeilen der Urkunde von 1570<br />

<strong>in</strong> extremer Au+


74 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

So betzeugen vnnt bekennen wir hiemit<br />

an statt vnnd von wegen | S.F.H. gegen<br />

menniglichen offenbar, das heut dato<br />

demselben anschlage vnd furstlichen<br />

beuehlich [Befehl] zufolge, die Ersamen<br />

Jurgen Kelterborn von se<strong>in</strong>en vierten<br />

teile, der vierthalb hufen landes, so er<br />

zusambt den andern nachbenenten, daselbst<br />

zu Fredershausen Inn mei | gerstadt<br />

haben, als ngmeich se<strong>in</strong>s teils von<br />

solchs vnnd zwantzig morgen, vnnd e<strong>in</strong>en<br />

halben forl<strong>in</strong>ge, sechs vnnd zwantzig<br />

marck gott<strong>in</strong>gisch | vnnd sechs groschen,<br />

Item Valent<strong>in</strong> und Jurgen Hentzen,<br />

gebrudere, Herman Schmit, Ernst<br />

Hentzen, Hans Hannen, Marten Hasen,<br />

vnnd | Hans Weitzenmeier von Ihren<br />

sechs vnnd zwantzig morgen, vnnd e<strong>in</strong>en<br />

halben forl<strong>in</strong>ge, auch sechs vnnd<br />

zwantzig marck vnnd sechs groschen, |<br />

Item Hans Thönen, vnnd Valent<strong>in</strong><br />

Herbrecht, von Ihren daselbst habennden<br />

sechs vnnd zwantzig morgen vnnd<br />

e<strong>in</strong>en halben forl<strong>in</strong>ge ge..| stalt sechs<br />

vnnd zwantzig marck, vnnd sechs groschen,<br />

Desgleichen Dieterich Mennichfeldt,<br />

Marten Matthias, Hannsen<br />

Mathiassen seligen K<strong>in</strong> | dere, vnnd<br />

Hans Ploÿs, auch von sechs vnnd<br />

zwantzig morgen vnnd e<strong>in</strong>em halben<br />

forl<strong>in</strong>ge daselbst gleichspals sechs vnnd<br />

zwantzig marck vnd | sechs groschen,<br />

vnnd dann obgemelter Jurgen Kelterborn<br />

vor sich weiter von der e<strong>in</strong>en hufe,<br />

so er daselbst zu Fredershausen vor<br />

dem Ossenber | ge vnnd dem Franckendale<br />

vber das alle<strong>in</strong> hatt, dreissig marck<br />

Gott<strong>in</strong>gisch, zu guter genuge erlegt<br />

vnnd dargetzalt haben, Welche sum |<br />

men sambt vnnd besunder, wir auch von<br />

Ihren allerseits empfangen, vnnd mit<br />

guten furwissen vnd willen des Abts,<br />

damit des Closters | gleubiger, so ihnen<br />

zu behuf angeregter e<strong>in</strong>lose der Dorfs<br />

Furstenhagen, das geldt zum teil furgestreckt,<br />

bese..diget und abgelegt, Dagegen<br />

| ist nun Ihnen hiemit vfherthermelts<br />

vnnsers gnedigen fursten vnnd her<br />

zu eigen zu schreiben, vom Abte auch<br />

vns, wegen S.F.G. bewilli | get vnnd<br />

vorsprochen, das sie sembtlich vnnd<br />

sunderlich derselben dargeliehenen<br />

Summen, an vorbemelter Lenderei, an<br />

Jeder an se<strong>in</strong>em | teile, hiemit sollen<br />

vorwart vnnd versichert se<strong>in</strong>, derogestalt,<br />

wann oder zu welcher tzeit, vormuge<br />

des Stiffts habennder briefe, Ihre<br />

mei | gerstat expirirt , vnnd der Acker<br />

vber kurtz oder lang vom Closter h<strong>in</strong>wieder<br />

heimfallen wurde, So soll e<strong>in</strong>em<br />

Jeden, oder se<strong>in</strong>en erben se<strong>in</strong> | obbenenter<br />

vnnd specificirter tax oder summa<br />

vor dem abtrit , von dem Stifft oder<br />

desselben nachkomen h<strong>in</strong>wider bar erlegt,<br />

vnnd betzalt | werden, hiemit aber<br />

soll dem Stiffte vnnd Ihren mitbeschriebenen<br />

an den jerlichen meigerz<strong>in</strong>sen,<br />

auch wo etwa Innkunfftig Inn | dem<br />

nachmessen mehr ana lenderei oder<br />

wiesen als obstehet befunden, an Ihrer<br />

gerechtigkeit zumal nichts benomen<br />

se<strong>in</strong>, Alles one list vnnd geuerde , Des<br />

zu vrkundt haben wir zu mehrer beuestigung<br />

hiran hochermelts unsers gnedigen<br />

fursten vnnd herrn Furstlich |<br />

Setzet gehangen -- Geschehen zu Munden,<br />

den 13. Octobers Anno Christi tausent<br />

funfhundert vnnd siebentzig


Da+ 16. Jahrhundert - 75<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Aufnahme von 290 Tlr. seiten+ de+ Klo#er+ Bur+felde von den<br />

Klo#ermeiern zu Dran+feld (und Repartiierung derselben) zur Lösung von<br />

<strong>Für#enhagen</strong> 86<br />

Actum Munden den 12ten Octob. Anno 1570<br />

Nachbewate Bursfeldische Meigere burgere zu Dransfeldt, haben dem<br />

Abte zu Bursfelde<br />

Inn die Meigerstat, zu befreiung des Furstenhagen, wie folgt /<br />

Der Mechmelsheusische Stam, hatt drei hufe landes | Inn meigerpadt,<br />

vor Dransfeldt gelegen, als, als nemlich | Kersten Jepen, von wegen Kathar<strong>in</strong>en<br />

Mechmelshaußen | se<strong>in</strong>er frawen, drey viertel Ist XXIII morgen<br />

vf Jeden | morgen gethan, lant we<strong>in</strong>s guedigen fursten vnnd heen schreibens,<br />

iß vfm Rathauße zu Dransfeldt verwart |<br />

e<strong>in</strong>e marck Gott[<strong>in</strong>gisch] thut XXIII marck Gott.<br />

Joachim Mechmelshaußen hatt anoch dri viertel, thut gleicher-<br />

gestalt XXIII marck Gott.<br />

Joachim Ströber von wegen Dorotheen Mechmelshau " | ßen se<strong>in</strong>er<br />

frawen, hatt IV hufe vf Jeden morgen e<strong>in</strong>e marck, thut XLV marck Gott.<br />

Item obgemelter Kersten Jepen hatt zusambt Joachim | Mechmelshaußen<br />

se<strong>in</strong>em Schwager, als wegen Irer | frawen zu Fredershaußen e<strong>in</strong>e hufe<br />

landes vnnd funff morgen Inn meigerpadt, thut von<br />

Jedem | morgen e<strong>in</strong>e marck XXXV marck Gott.<br />

Joachim Strober hatt daselbst zu Fredershaußen, auch wegen sei-<br />

ner frawen XXXV morgen, thut XXXV mark Gott.<br />

Item hans Rotker, anderst genant aller<strong>in</strong>g, von | wegen Alheit Koehs se<strong>in</strong>er<br />

frawen, Item, Item Mathias |<br />

Latus 160 Marck 87<br />

Ilßen, von wegen Kathar<strong>in</strong>en Arndts se<strong>in</strong>er<br />

frawen, Clawes | Tollen, Peter Koch, Marten Koch, Gertrud Bunteleue,<br />

Kata | r<strong>in</strong>a Bunteleue, Valent<strong>in</strong> Dietrichs, von wegen Annen se<strong>in</strong>er | frawen,<br />

Kathar<strong>in</strong>a Dietrichs, Hans Trumper, Melchior | Arndts, Joachim<br />

Qwent<strong>in</strong>, von wegen Greten Arndts se<strong>in</strong>er frawen, Anna Hentzen, vnnd<br />

Anna Arndes zu Ossenfelde, | haben sembtlich zu Fredershaußen XXXV<br />

morgen Inn Mei | gerpacht, darauff sie<br />

gethan vf Jeden morgen e<strong>in</strong>e marck thut XXXV marck<br />

Curdt Jans, als erplich hans vnnd Curdt Milenhausen gebrüder, Albrecht<br />

Albrechts, haben vor der Stadt e<strong>in</strong>e halbe hufe landes,<br />

vnnd gethan vf Jeden morgen e<strong>in</strong>e marck, thut XV marck Gott.<br />

86 HStA Cal.Br.7 Nr.293.<br />

87 Geldsumme auf dieser Seite.


76 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Stephans Britheubts, vnnd He<strong>in</strong>rich Breitheubts gebrüder, | auch Curdt<br />

Hoÿer, vnnd Lorentz Breitheubts nachgelassene K<strong>in</strong>der, Marcus Lampens<br />

| K<strong>in</strong>der, vnnd Jorgen Ströber, desgleichen Valent<strong>in</strong> Labeck, vnnd<br />

Valent<strong>in</strong> Breitheubts | auch Marten Kochs, haben sembtlich daselbst zu<br />

Dransfeldt, | vor der Stadt, e<strong>in</strong>e hufe<br />

landes, vnnd gethan vf Jeden morgen e<strong>in</strong>e marck, | thut XXX marck Gott.<br />

Item Heisen Dor<strong>in</strong>gs Stam, als erstlich Valent<strong>in</strong> Tepels von wegen Kathar<strong>in</strong>en<br />

se<strong>in</strong>er frawen, Jurgen Milenhau | sen wegen se<strong>in</strong>er frawen Margareten<br />

seligen K<strong>in</strong>der, | He<strong>in</strong>rich Breitheubts von wegen Agathen se<strong>in</strong>er<br />

frawen, | Hans vom Dale K<strong>in</strong>der, vnnd Hans Baumgarten, haben | von<br />

der Stadt, anderthalbe hufe landes,<br />

Darauf se gethan | vf Jeden morgen e<strong>in</strong>e marck, thut XLV marck Gott.<br />

Des haben ausgethan Jurgen Milenhaußen funff marck, | Hans vom<br />

Dale funff, vnnd He<strong>in</strong>rich Breitheubt funff | marck, 15 Marck<br />

Latus 140 Marck<br />

Item Jurgen Kelterborn hatt zu Fredershaußen den | vierten teil von<br />

vierthalb hufen landes, se<strong>in</strong>dt XXVI morgen, vnnd J forl<strong>in</strong>g 88 ,<br />

thun von Jedem morgen e<strong>in</strong>e marck VVI marck 6 g.<br />

Item Valent<strong>in</strong> vnnd Jurgen Hentzen gebruder, Hermann | Schmidt, Ernst<br />

Hentzen, Hans Hennen, Marten Haßen vnd | Hans Weitzenmeiger, haben<br />

daselbst zu Fredershaußen | XXVI morgen vnd j<br />

forl<strong>in</strong>g, darauf thun sie XXVI marck VI gr.<br />

Item Hans Thönen, vnnd Valent<strong>in</strong> Herbrecht, haben | daselbst<br />

zusammen XXVI morgen vnd J forl<strong>in</strong>g, | darauf thun sie XXVI marck VI gr.<br />

Item Dieterich Mennigfeldt, Marten Mathias, | Hans Mathias<br />

seligen K<strong>in</strong>der, vnnd Hans Ploÿs, | daselbst zu Fredershaußen,<br />

XXVI morgen vnd J for " | l<strong>in</strong>g, thun XXVI marck vnd VI gr.<br />

Item Jurgen Kelterborn, hatt Ins<strong>in</strong>derheit noch da " | selbst zu Fredershaußen,<br />

vor dem Ossenberge, vnd | Im Franckental e<strong>in</strong> hufe<br />

landes, thun XXX marck Gott.<br />

Latus - 88 Marck 18 gr.<br />

Summarum 368 Marck 18 gr.<br />

Jede zu 24 Mg.<br />

Summa 290 thal.[er]<br />

88 Vorl<strong>in</strong>g = ½ Morgen.


Da+ 16. Jahrhundert - 77<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1579 <strong>Für#enhagen</strong> an die von<br />

Bardeleben verse~t<br />

ir 89 Erich und Diterich gebrudere<br />

vonn Bardeleben 90<br />

thun kundt unnd bekennen<br />

hiemit gegen yeglichen offenbar,<br />

Alß unnser Bruder Christoff<br />

vonn Bardeleben seliger hiebeuorn<br />

Anno p 73 vom Stifft Bursfelda das<br />

Dorff Forstenhagen zur Pfandtschafft<br />

e<strong>in</strong>bekommen, unnd er vermuege derselben<br />

bey se<strong>in</strong>em Leben verschienen<br />

Jahres vonn der Forstenhegischen gehölzen<br />

hundert und sechs thaler mastgeldt<br />

aufgenommen wilches Ihme vonn<br />

des Durchlauchtigen Hochgeborenen<br />

Fursten unnd Herrn, Herrn Erichs<br />

Hertzogen Zu Braunschweig und Luneburgks<br />

Unseres gnedigen Fursten und<br />

Herrn verordneten Rechten zu Urkunden<br />

nicht gestanden werden wollen,<br />

Sonndern von wegen Sr.f.g. Ihme aufferleget<br />

unnd beuholen [befohlen] worden,<br />

sollich auffgenommen mastgeldt<br />

dem furster am Bramwalde Hansen<br />

Dornewellen zuzustellen, Inmaßen dan<br />

nach absterben gemeltes unseres Bruders<br />

seligen nach erlegung mehrgemeltes<br />

mastgeldts wir vonn wolgemelten<br />

Rehten Inn gleichen se<strong>in</strong> angelanget<br />

worden, vnnd wie darauff heut dato alhier<br />

bey gemelten Rehten ankommen,<br />

audientz begert, unnd gebeten, uns mit<br />

abforderung desselben mastgeldts Inn<br />

89 HStA Hannover Cal.Br. 23 Nr.319.<br />

90 Erich, Diterich und Christoph von Bardeleben<br />

s<strong>in</strong>d Söhne des Curd von Bardeleben.<br />

betracht unser vber das Dorff<br />

Forstenhagen e<strong>in</strong>habenden Pfandtverschreibung,<br />

auch andere angezogener<br />

gelegenheit gunstiglichs zu versecheren,<br />

unnd aber solchs bey Ihren nicht allerd<strong>in</strong>gs<br />

statt f<strong>in</strong>den mugen, Sondern entlich<br />

doh<strong>in</strong> erclert haben, wo ferne wir<br />

Ihren g..sten geburliche caution In<br />

Schrifften zu stellen wurden, Das wir<br />

bey Hochermelten unseren gnedigen<br />

Fursten und Herrn, so balt S.F.G. wieder<br />

glucklichen zu Land, oder so nahe<br />

kommen wurde, das S.F.G. zuerlangen,<br />

dieses angezogenen mastgeldts halber<br />

sche<strong>in</strong> und beweiß aufbr<strong>in</strong>gen wurden,<br />

Das wir darzu berechtigt, Oder S.F.G.<br />

vnß dasselbe sonst auß gnaden nachgeben<br />

wolte, Das sie alsdann solchs auch<br />

geschehen laßen und wol genneickten,<br />

wol aber nicht, das wir alsdan dasselb<br />

mastgeldt der e<strong>in</strong> hundert Sechs thaler<br />

nochmale erleget und unß h<strong>in</strong>furter und<br />

Innkunfftig des Mastgeldts an den Forstenhegischen<br />

gehöltzen enthalten solten,<br />

welchs wie auch als zu dank angenommenen<br />

und uns zu angeregter caution<br />

erpotten, Das demnach solchen unseren<br />

erpieten zufolge wie uns hiemit<br />

obligiren und verpflichten, So balt<br />

mehrhochermelter unser gnediger Furst<br />

und Herr zu deroselben Landen und<br />

Leuten glucklich ankommen wierdet,<br />

..oder SFG. wir sonsten ersuchen mugen,<br />

Das alßdan wie gemelter sche<strong>in</strong><br />

bey SFG außpr<strong>in</strong>gen, Oder aber Ine<br />

entstehung desselben die mehrangedeute<br />

hundert und sechs thaler aufgenommen<br />

mastgeldts Hansen Dornwele<br />

Oder wer sunsten derenthalben beuhelicht,<br />

ohne verweigerung zustellen,


78 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

unnd uns der mastung und mastgeldts<br />

Inn den Forstenhegischen gehöltzen<br />

gentzlich eußern und enthalten wollen,<br />

Dessen Inn urkundt haben wir diese<br />

caution mit unsern handtzeichen und<br />

furgetruckten e<strong>in</strong>gepetschafften Beuestiget<br />

[befe#iget], Geben zu Urkunden,<br />

denn 28ten Septembris Anno p. 1579.<br />

Erich von Bardeleben - me<strong>in</strong>e hand -<br />

- Ich Diderich von Bardeleben habe<br />

dieß In Mangel me<strong>in</strong>es Petschafftes<br />

midt Eigener Handt underschriben Diederich<br />

von Bardeleben<br />

me<strong>in</strong>e Handt<br />

1584 Die Grenzabmarkungen zu<br />

den Nacbardörfern<br />

"Die Grenzen der Eberhäuser zu den<br />

Bur+felder und Für#enhäger Holzungen,<br />

an deren Fe#legung bereit+ die Äbte<br />

Johanne+ 91 , Andrea+, Melcior Bode%er<br />

und Dornewe\ beteiligt waren,<br />

werden geregelt. E<strong>in</strong>e Zusammenfaêung<br />

erfolgte 1581 im Mündener Mathia+-<br />

Dornewe\-Erbregi#er. Die Inventarisierung<br />

beider Bereice erfolgt er#<br />

1585. E+ werden die Grenzen bezüglic<br />

der neugerodeten Siedlungen Heisebe%<br />

und <strong>Für#enhagen</strong> fe#gelegt. Die Wehrhe%e,<br />

die zum Thielebac fuhrt, bereitet<br />

große Probleme² 92<br />

91 Johannes Pummius.<br />

92 Hans-Jürgen Pflug, Eberhausen, Gött<strong>in</strong>gen<br />

1994, S.411, nach HStA Cal.Br.1 Nr.1323,<br />

für die neugerodeten Siedlungen <strong>in</strong> Heisebeck<br />

und Fürstenhagen die Nrn.1188 ff.,<br />

1205, 1324, 1565 und 1594 ff.<br />

Am 8.9.1585 g<strong>in</strong>g der Junge de+<br />

Für#enhägener Bauermei#er+ <strong>in</strong> den<br />

Wald. 93 An e<strong>in</strong>er Tränke an der Rotenbreite<br />

wo\te er eben Feuerholz hauen.<br />

Plö~lic taucten die Gieselwerdi


Da+ 16. Jahrhundert - 79<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

se<strong>in</strong>er Gesundheit und aller Wohlfahrt.²<br />

Al+ 1585 Valent<strong>in</strong> Scnake von Eberhausen<br />

kurz unter dem Muncebaum<br />

Bucen hieb, pfändete ihm der heîi


80 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

berg erfahren wir die älte#en bekannten<br />

Namen der E<strong>in</strong>wohner de+ Dorfe+. Die<br />

Leute au+ <strong>Für#enhagen</strong> versammelten<br />

sic zur Huldigung am 7.Juli 1585 <strong>in</strong><br />

Münden.<br />

Nict genannt werden Frauen, K<strong>in</strong>der<br />

und Männer, die ke<strong>in</strong>e Wa{e mehr<br />

tragen können. Die Zahlen h<strong>in</strong>ter den<br />

Namen bedeuten da+ Leben+alter, der<br />

Buc#abe die jeweilige Bewa{nung.<br />

Nac der Bemerkung h<strong>in</strong>ter dem<br />

Ort+namen <strong>Für#enhagen</strong> hatte da+ <strong>in</strong><br />

#ändigen Geldsorgen be[ndlice Klo#er<br />

Bur+felde da+ Dorf mittlerweile der<br />

Familie de+ Landdro#en Curd von<br />

Bardeleben verpfändet. E<strong>in</strong> (Rohr) h<strong>in</strong>ter<br />

dem Namen und dem Leben+alter<br />

bedeutet, daß derjenige mit e<strong>in</strong>em Rohr<br />

bewa{net war, und so weiter.<br />

For#enhagen (Dem Klo#er<br />

Bur+felde zu#ändig, aber denen von<br />

Bardeleben im Gerict Munden verse~t)<br />

98<br />

H a l b s p ä n n e r :<br />

Tonnie+ Buten 50, (Rohr)<br />

Han+ Braun 36, (Rohr)<br />

Curt Bonfelder 36, (Rohr)<br />

Curt W<strong>in</strong>ter+ 40, (Rohr)<br />

Chri#oph Ma


Da+ 16. Jahrhundert - 81<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

visitiert. Die kirclicen Visitatoren<br />

oder Prüfer notierten alle Beobactungen<br />

genau. Der Text ihre+ Protokolle+<br />

lautete: 99<br />

"Abt Melcior Bodeker 100 hat sic<br />

auf vorigen Abend Anbr<strong>in</strong>gen mit<br />

se<strong>in</strong>en Convent+personen resolvirt:<br />

Weil e+ Religion+sacen seien, können<br />

sie sic e<strong>in</strong>er gleicförmigen Erklärung<br />

nict vergleicen, denn sie<br />

bi+hero die Kircenordnung nict gelesen,<br />

bitten, man wolle nict so sehr<br />

<strong>in</strong> sie dr<strong>in</strong>gen, die Kircenordnung<br />

ubergeben, die wollten sie lesen, und<br />

wann sie beêere+ vernähmen, wollten<br />

sie sic gern unterweisen laêen, auc<br />

kun}iglic also erklären, daß Gott,<br />

Illu#riîimu+ £der Lande+herr¡ und<br />

die Herren Visitatoren e<strong>in</strong> Gefallen<br />

darob tragen, endlic bitten, daß sie<br />

(die Visitatoren) de+ Convente+<br />

Freunde se<strong>in</strong> wollten.<br />

Nac gehaltener Beratung wurde<br />

ihnen erö{net, die Visitatoren könnten<br />

ihnen nict verdenken, daß sie mit<br />

solcen Sacen, die die Religion beträfen,<br />

bedactsam umg<strong>in</strong>gen, könnten<br />

auc glauben, daß sie unser Religion<br />

nict genugsam berictet.<br />

Gleicwohl ho{ten die Visitatoren,<br />

sie wurden diese lange Zeit hero auf<br />

99 Zitiert nach dem Nachdruck <strong>in</strong> der Zeitschrift<br />

der Gesellschaft für niedersächsische Kirchengeschichte,<br />

Hrg. Ferd<strong>in</strong>and Cohrs, 8.<br />

Jahrgang, 1904, S.174 ff.<br />

100 Starb 1601, ihm folgte Johannes Pummius<br />

aus Uslar und diesem Matthias Dornewell.<br />

I\u#riêimi Mandat der Sacen etwa+<br />

nacgedact haben, weil sie wußten,<br />

daß I\u#r. der recten katholi


82 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

seien? erwidert: er wiêe sic zu<br />

be


Da+ 16. Jahrhundert - 83<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

freitag+ die Epi#el. Hat zwei Opperleute,<br />

s<strong>in</strong>d ]eißig <strong>in</strong> ihrem Amte,<br />

auc tuctig genug. I# ord<strong>in</strong>irt <strong>in</strong><br />

Köln.<br />

Burcard von Cramm habe e<strong>in</strong>e<br />

Hufe von der Kirce gebract, davon<br />

der Pfarrherr zu Munden Besoldung<br />

empfängt, dagegen habe er ihm 1 Taler<br />

jährlice Z<strong>in</strong>se vermact. Pa#or<br />

wird daruber ern#lic vermahnt und<br />

die Geme<strong>in</strong>de e<strong>in</strong>gefordert, so\ dem<br />

Pfarrer da+ entwendete Land zuru%fordern.<br />

Pa#or so\ e<strong>in</strong>en Armenka-<br />

#en aufricten laêen.<br />

Der Oppermann biµet, der Abt<br />

von Bur+felde möge ihn se<strong>in</strong>e+<br />

Dien#+ entledigen. Abba+ sagt, ke<strong>in</strong>er<br />

im Dorf wo\e mehr al+ vier<br />

Tage im Jahr dienen, wo\e ihm<br />

auc wohl noc zu Gefa\en se<strong>in</strong>.<br />

Bei Gelegenheit der Visitation übergab<br />

Pfarrer Volkmar F<strong>in</strong>ger den Visitatoren<br />

e<strong>in</strong> Screiben, <strong>in</strong> dem er herzergreifend<br />


84 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Aber | Erwir: Ern: hoch: und Erbarn<br />

hern, Ich nicht Alle<strong>in</strong> | diese Cappellen,<br />

sondern auch die zu Offenhausen<br />

| umb e<strong>in</strong> ger<strong>in</strong>ge besoldung. Wie<br />

Auch beiliegents | zu ersehen, die<br />

Langezeitt, habe versehen mußen |<br />

auch durch den Segen Gottes mitt<br />

Achte K<strong>in</strong>dern | befa..en. So haben<br />

dieselbigen gunstig zuer,, | messen,<br />

wie kummerlich ich die selbige zeitt,<br />

| dar e<strong>in</strong>e schwere theurungen offtmahls<br />

vorgefallen | auß gestanden<br />

habe, und nicht Alle<strong>in</strong>, das Jenige so<br />

| Ich mitt me<strong>in</strong>er handt Arbeitt erworben,<br />

sondern auch | me<strong>in</strong>e veterlich<br />

Erbe merenteils zubusßen mußen,<br />

|<br />

Dieweill dan Er:Ern: hoch: und Erbarn<br />

hern | ich nicht zweiffell, es<br />

werden dieselbigen wol | ma..che<br />

und haben, Arm s und ger<strong>in</strong>ge |<br />

bestaltte pfarren zuverbessern, so<br />

glaupt | derowegen an E Er: Ern:<br />

hoch: und E. hern | me<strong>in</strong> underteniges<br />

Ulrheligs und demutiges | Bitten,<br />

dieselbigen wollen diese Arme ger<strong>in</strong>ge<br />

| Pfarre auch In gnedigen und<br />

gunstigen bedene kraft | nehmen, und<br />

deren mitt e<strong>in</strong>er zustende befur den,,<br />

| lich sen... Damitt ich nicht Alle<strong>in</strong>,<br />

Sondern auch | anderen Pfarhern<br />

nach mir Jre Nottedurfftige und,, |<br />

haltend sy bekomen und haben<br />

mochten, | Hirvon wollen sich die<br />

Er:Ern:hochge: und | Erbarn hern<br />

gnedig gutt willig und gunstig |<br />

erzeigen Solchs wirtt Gott der Almechtig<br />

| denen selbigen weill solchs<br />

zur erhaltung se<strong>in</strong>er | diener gewandt<br />

wirtt hir zeittlich und Ewigkheitt<br />

| reichlich vorgeltten, und Ich<br />

bei g mitt me<strong>in</strong>en | pflichtschuldigen<br />

gebett, umb E.E.E. hoch und E. |<br />

hern zuverdienen schuldig und willig<br />

E.E.E. hoch und E. | underteniger<br />

gehor,, | samer und williger<br />

Volckmar F<strong>in</strong>ger Pfar,, | her zum<br />

Forstenhagen und | Offenhausen<br />

Al+ Nacwei+ se<strong>in</strong>er Armut fugte<br />

Pfarrer F<strong>in</strong>ger e<strong>in</strong> Verzeicni+ aller<br />

E<strong>in</strong>kün}e der Pfarre zu <strong>Für#enhagen</strong><br />

und Offenhusen bei. Der Landdro#<br />

Curd von Bardeleben hatte die Kirce<br />

von <strong>Für#enhagen</strong> mit e<strong>in</strong>er Land-<br />


Da+ 16. Jahrhundert - 85<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Au{kun}e der Pfarre zum Fur#enhagen und O{enhusen (O{ensen) und<br />

derselben gesucte Verbeêerung Ao.1588 102<br />

Verzeichnuß der Kirchenz<strong>in</strong>sen zum Förstenhagen<br />

Bursfeld den 19.Marty Anno j 88<br />

Vorzeichnus was die Cappelle zum Forstenhagen J.. an gelde hatt<br />

so von den e<strong>in</strong>kommenden Z<strong>in</strong>sen von Jharen zu Jharen zusammen<br />

geschlagen, vnd neulich beiwesens des Abts zu Bursfelde berechnett<br />

ist Nemlich 40 Taler,<br />

Dießelbige stehett bey den Inwonern uff z<strong>in</strong>se,<br />

gibtt Jerlichs Jeder Taler 1 forjlenge.<br />

Vonn Garttenz<strong>in</strong>s bekombtt Jerlichs die Kappelle groschen<br />

Vonn Wiesenz<strong>in</strong>s bekombtt die Cappelle Jerlichs 2 gott<strong>in</strong>gsche<br />

mark<br />

Ann Lenderey hatt die Kappelle 30 morgen.<br />

Desen hatt der Pharher zu se<strong>in</strong>er Vnderhaltunge <strong>in</strong> Jeder feldtt<br />

viertthalben morgen, vnd zu e<strong>in</strong>em hudekampffe funffe morgen.<br />

Das vberige Z<strong>in</strong>sett der Cappellen, Jeder morge wan<br />

er besamett wirtt, es sei korn oder haffer 1 scheffel<br />

Vorzeichnus des E<strong>in</strong>komens der Cappellen zu Offenhausen,<br />

was dieselbige Jerlichs von Wiesen vnd Lenderey zu gewartten hatt<br />

Erstlich von Wiesen<br />

Die hartt Wiese, vnd die Wiese beym Immeschen Born, ertragen Jerlichs<br />

vngefehr funfehalb fuder z<strong>in</strong>sett Jerlichs der Cappellen 30 groschen<br />

E<strong>in</strong> Wiese der Salzbeu genant z<strong>in</strong>sett Jerlichs 5 groschen<br />

Drei Wiesen Plez Im Bremberks hoel ertragen vngefehr drey fuder<br />

z<strong>in</strong>sen Jerlichs der Cappelle 11 groschen<br />

8 goßler<br />

E<strong>in</strong>e Wiese der Kirchbeu gnantt thutt Jhars zwey fuder hawers<br />

z<strong>in</strong>sett Jerlichs 3 groschen<br />

Von Lenderey so der Cappellen zustendigk<br />

Zwelffhalben morgen vfm Mölnberge an e<strong>in</strong>em Plaze, wirtt von Lorenz<br />

Schaffer gebrauche, z<strong>in</strong>sett Jeder morge wan er besamett Jerlichs IV scheffel<br />

vnd ist der Zehende vfm selbigen Lande der Kappellen,<br />

Andertthalben morgen am Borberge<br />

102 HStA Cal.Br.2 Nr.1715, hier zitierte Überschrift mit Handschrift des 18. Jahrhunderts.


86 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

brauche Jurgen schaffer, z<strong>in</strong>sett wans besamett IV scheffel<br />

1..ng.<br />

E<strong>in</strong> morgen am Bremberks hoel brauchen henrich ste<strong>in</strong>hausen erben<br />

z<strong>in</strong>sett Jerlichs wans besamett IV scheffel<br />

E<strong>in</strong> morgen Im Osterfelde z<strong>in</strong>sett Jerlichs IV scheffel<br />

Diesenn morgen hatt vorzeitten der Oppermann z<strong>in</strong>s frey bey se<strong>in</strong>em<br />

Dienste gehabtt, ist Z<strong>in</strong>s entwende<br />

E<strong>in</strong> morgen Landes am Vortte<strong>in</strong>es Beu z<strong>in</strong>sett wans besamett Jerlichs IV scheffel<br />

E<strong>in</strong>en hoff der Poelhoff gnantt hatt drey gartt Landes<br />

Brauche Jorgen Schaffers z<strong>in</strong>sett Jerlichs der Kappellen I togsten<br />

groschen<br />

Ferner ist zu wissen das vor funff Jahren die Klocke zu Offenhausen welche ser kle<strong>in</strong><br />

gewesen zerborsten ist, derwegen die von Offenhausen e<strong>in</strong>e newe vnd großere zu<br />

Gött<strong>in</strong>gen haben gießen laßen, welche sambtt den vnkosten funffehalbe stiege Taler<br />

stehett, diese summa ist von den vorbeschriebenen Kirchen z<strong>in</strong>sen erlegen, vnd beß<br />

auff sieben Jahre so noch davon h<strong>in</strong>derstellige, begabett, also ist an gelte nichts Im<br />

vorratth.<br />

Zum Lezten zeigett der Oppermann an, das der vörige Oppermann, wegen se<strong>in</strong>es<br />

dienstes, den dienst frey gehabtt, In Ansehunge, daß er vor e<strong>in</strong> ger<strong>in</strong>ge besoldunge<br />

alß andertthalb molder korns Jars davon bekombtt. Nuhn sey Jener daßelbige sambt<br />

dem vorbeschriebenen <strong>in</strong>org. Landes am Osterberge gelegen entwendett. Dragv sich<br />

auch offt vnd viel mals zu, wan ehr Leutten vnd den Gottes Dienst, sol verrichten<br />

helffen, daß Ime eben der Uw..ft angesage vndkumbtt. Deren ehr da der Obrigkeitt<br />

zugehorsamen leisten mus, vnd sich schuldigk biß auff widder abschaffen erkentt.<br />

Derowegen bittett ehr Furstliche verordente hern Rete vnd Visitatores wollen dem<br />

Gottes dienst zu Erehn, damitt Leutten vnd s<strong>in</strong>gen nicht vorseumett, vnd desto ehrlicher<br />

volebracht werden, Iren h<strong>in</strong> widderumb gleich den vörigen zubestetigen, Trostliche<br />

Anttwortt undertenig Bittende.<br />

Nota des Pharhern Besoldungs dieses ortes wirtt sich beim dorff forstenhagen Bef<strong>in</strong>den<br />

was nuhn Anlange, die zwelffenhalben morgen Landes so Lorenz Schaffers gebrauche.<br />

Werden Z<strong>in</strong>ß vnd Zehend Zu behuff der Besoldungs so dis von Offenhausen<br />

dem pharheren Jerlichs geben gebrauche vnd haben das die Inwoner zu genießen<br />

Diese Lenderey vnnd wiesen haben die Inwoner Lange Jhar gebrauche, vnd Neulich<br />

von der Cappellen, deßelbige nuhn entpfangen Derwegen sich e<strong>in</strong>er gnannt Johan<br />

Schaffer vnderstehett e<strong>in</strong>en wiesenplaz so zu der Cappelle gehörig, wie die Altten berichtten,<br />

vor Erbe zubehaltten. Welchs Ferner, die Alderleutte beneben der Altten,


Da+ 16. Jahrhundert - 87<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

berichten werden, vnd Bitten Furstliche verordnete hern Rethe vnd Visitatores Wollen<br />

Jnen hire<strong>in</strong> e<strong>in</strong>en gutten Rathh gunstig mitteilen.<br />

Blatt 6 de+ Briefe+ von 1588 enthält von Hand de+selben Screibenden, Volkmar<br />

F<strong>in</strong>ger also, e<strong>in</strong> mit "Cordtt von Bardelebe² unter


88 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

An gelde hatt e<strong>in</strong> Pharher Jerlichs e<strong>in</strong>komens aus beiden dorffen<br />

je Newen Jars geldett genennet wirtt, vnd von den Jnwonern<br />

gesamlett wirtt 23 mer..<br />

groschen<br />

Der Edel vnd Erwirdt Burgkhart von Cram hatt bey e<strong>in</strong>en Erbarn<br />

rath zu Usler belegtt 20 Jahre genißett Jerlichs dene Pharher 1 Taler<br />

Thut suma geldtt 1 Taler 23<br />

groschen<br />

An Lenderey hatt der Pharher vorm Forstenhagen In Jeder feldtt IIIV morgen<br />

Desen iedes der Pharher das w<strong>in</strong>tterfeltt selbs auf se<strong>in</strong>en<br />

vnkosten dung. vnd auffstellen laßen<br />

Hiezu hat er vorm Forstenhagen<br />

so auf zur pharre gehorigk e<strong>in</strong>en hudenkampff hebbt V morgen<br />

Dazu vor Offenhausen an Hewwachß [gewachsenes Heu] 2 fuder<br />

1603 Anzeige de+ Matthia+<br />

Dornwell an den Amtmann<br />

zu Münden 103<br />

"Da+ Brennholz wird mit Tragen<br />

auf Eseln e<strong>in</strong>geholt, wobei sic die Eseltreiber<br />

wohl nict immer auf den<br />

klo#ereigenen Sundern be


Da+ 17.Jahrhundert vor dem dreißigjährigen Krieg - 89<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Clo#er+ unterthanen zum Fur#enhagen<br />

zu sampt und sonder+ haben auß ihrer<br />

Miµe\ vier menner al+ Bartholt Greuen#e<strong>in</strong>,<br />

Jurgen Ho{emei#er Alia+<br />

Huenerw<strong>in</strong>%el, Chri#o{en Mae


90 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

sie e<strong>in</strong>he\iglicen furhaben+ dieße Ihre<br />

be


Da+ 17.Jahrhundert vor dem dreißigjährigen Krieg - 91<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Brief vom 20. Juli 1609 106 be


92 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Goµ<strong>in</strong>gen zu e<strong>in</strong>em Generali Super<strong>in</strong>tendenti<br />

und Inspe$torii zu geordenet,<br />

darzu wir euwer Ehren glu%, heil und<br />

Goµe+ gnade und sagen her~en<br />

w..t


Da+ 17.Jahrhundert vor dem dreißigjährigen Krieg - 93<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

si~urkunden von 1596 bi+ 1614 zu Papier<br />

zu br<strong>in</strong>gen.<br />

Die au+führlicen Erläuterungen<br />

de+ Abte+, etwa zu bur+feldi


94 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Räte nur auf e<strong>in</strong>en Taler ange


Da+ 17.Jahrhundert vor dem dreißigjährigen Krieg - 95<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

aber zum ..fende vnd die geme<strong>in</strong>de zum<br />

Gottesdienst zu conuociren gar nicht<br />

mehr gebraucht werden kan, vber das<br />

wir alhier an e<strong>in</strong>en gefehrlichen orte<br />

zwischen den langen vnd gehol.. vff heßischer<br />

grentze wahren, vnd vns zwar <strong>in</strong><br />

dieser gefehrlichen Zeit (:dan wir<br />

Jungst durch den durchzog wegen mangell<br />

der glocken baldt wehren vberraschet<br />

worden:) auch fewers vnd erer<br />

noht halben e<strong>in</strong>er glocken zu endtrahten<br />

zum hochsten beschwerlichen vorfallen<br />

thutt, können aber vor vnsere Person,<br />

oder aus dem Kirchen vorrath wellicher<br />

sich Jerlich, nehrlich vff achte Marck<br />

Gött<strong>in</strong>gesche erstrechen thut, ohne<br />

frommer guetherziger leutte zusteuer<br />

(:zu dero behuff wir dan Patent von dem<br />

Erwurdigen Fn. Br. Consistorio erlangt:)<br />

Ke<strong>in</strong>e so baldt wieder erzeugen,<br />

Weilen aber beim Closter Bursfelde fast<br />

vbrige glocken vorhanden, so haben wir<br />

den erwurdigen vnd wolgelartten herrn<br />

Matthiam abt doselbst vnseren auch<br />

liebe gepietende Obrigkeit vns e<strong>in</strong>e von<br />

den glocken zu liehen ersuchet, wellicher<br />

(:ob well Ihr Erwurde darzu nicht<br />

vngeneigtt, haben sich doch solliches<br />

nicht vnterstehen durffen noch wollen:)<br />

vns an EGH vnd gs. vhmb Consent vnd<br />

zulaßung deßen zu erlangen verwiesen.<br />

Wollen demnach EGH vnd gs. hiemit<br />

vnterthenig ersucht vnd gebetten haben,<br />

m<br />

weilen dieselbige deßen an Stadt Vnsers<br />

gnedig Fr. vnd hern wolbefugt, dieselbige<br />

gunstig geruhen, vnsere hohe gefahr<br />

vnd vergelegenheit betrachten, zulaßen,<br />

das wolgemelter hern Abt vns e<strong>in</strong>e<br />

glocken iegen genugsahmen Reuers<br />

e<strong>in</strong>e Zeitlang bis die vnserige wieder<br />

gefertigt werden kan, liehen vnd folgen<br />

laßen muege, zu dere behuff E G H vnd<br />

gs. schrifftlichen Consent vnd bewilligung<br />

vnß an demselbigen mittheilen<br />

wollen, daßelbig se<strong>in</strong>dt wir eußerstes<br />

Vermuegens hiewieder zuverdienen<br />

stets gefleßen, datum Furstenhagen den<br />

7t Junÿ ao. 1620<br />

E G H vnd gs. gehorsam vnd v... Geme<strong>in</strong>e<br />

Dorffschafft daselbst<br />

[Späterer Zusatz auf dem Briefumschlag:<br />

Daferner vom Closter Bursfelde<br />

e<strong>in</strong>e glocke zu entrathen will anstadt<br />

Illmi. M.g.f. .. zu Oberambtshelbe dar<strong>in</strong><br />

consentirt haben das .. der geme<strong>in</strong>e dieselbe<br />

auß angetzogenen erhebliche<br />

Uhrsachen gegen die anerpottene recognition<br />

abgefolgt werde Decret Culenb.<br />

13. Juny 1620]<br />

[Späterer Zusatz auf dem Briefumschlag:<br />

Ao. 620 d 6 Aug hadt Dorffschafft<br />

Forstenhagen diese Glocke alhie<br />

abholen laßen.]


96 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1628 Die Kircenrecnungen<br />

Da+ Pfarrarciv <strong>Für#enhagen</strong>+ bewahrt<br />

die Kircenrecnungen seit 1628<br />

auf. 115 Diese s<strong>in</strong>d bedeutsam fur die<br />

Ort+ge


Die Kircenrecnungen <strong>in</strong> und nac dem Dreißigjährigen Krieg - 97<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Verzeicnuß der Sculden<br />

der Kircen zum For-<br />

#enhagen, davon Jährlic<br />

au{ den Grünen Donner+tag<br />

Spende den<br />

Armen au+gegeben werden<br />

Jürgen Thewe+ 9 Gr.<br />

Han+ Ba\irer 1 Gr. 1 D<br />

Han+ Meyer 2 D<br />

Henric Büten sen. 1 Gr. 1<br />

D<br />

Chri#o{el Büten jun. 1<br />

Jürgen Thewe+ 1<br />

Henric Oelmann 1<br />

Jürgen Thewe+ 1<br />

Davon 50 Tlr.Herrn Abt<br />

Melcer £Bodeker¡ zu<br />

Bur+felde und den 10<br />

Tlr.Henric Ho{mei#er<br />

von Bueren zur Spende<br />

den Armen gegeben.<br />

Je~igen Contribenten suce<br />

im würren Kircenbuce.<br />

Johann Kl<strong>in</strong>ge $ontribiert<br />

ab je~o #aµ Ma


98 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Dem Sehlr für Fen#er zu<br />

macen undt ]i%en <strong>in</strong> dem<br />

Pfarrhause 32<br />

Bey der E<strong>in</strong>nahme verordnet<br />

12<br />

Dem Sehler für Fen#er <strong>in</strong><br />

der Kircen zu macen 21<br />

Gr. 4 D<br />

Au{ die We<strong>in</strong>acten für<br />

We<strong>in</strong> 4 Gr. 4 D<br />

Au{ da+ Newe Jahr für<br />

We<strong>in</strong> 2 Gr. 2 D<br />

Au{ die We<strong>in</strong>acten für Öe\<br />

1 Gr.<br />

Au{ die O#ern für We<strong>in</strong><br />

und Oblaten 6 Gr. 4 D<br />

Für e<strong>in</strong>e Fla


Die Kircenrecnungen <strong>in</strong> und nac dem Dreißigjährigen Krieg - 99<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Anna Ma


100 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Henric Biermann<br />

Jürgen Thewe+<br />

Johanne+ Thiemann Hofz<strong>in</strong>+<br />

Wiesenz<strong>in</strong>+ 1635<br />

Tönnie+ Te\ermann<br />

Han+ Bewerborn<br />

Tönnie+ Bödenfelder<br />

die Heunerw<strong>in</strong>%el


Die Kircenrecnungen <strong>in</strong> und nac dem Dreißigjährigen Krieg - 101<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

E<strong>in</strong>em vertriebenen Sculmei#er<br />

1 Gr.<br />

E<strong>in</strong>nahme Kornz<strong>in</strong>se<br />

1638<br />

Henric Büten jun.<br />

Han+ Ma


102 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Tönnie+ Bodenfelder<br />

Han+ Ba\ierer<br />

Jocim F<strong>in</strong>ger<br />

Jürgen Thewe+<br />

Bal~er Dorhagen<br />

Wiesenz<strong>in</strong>+ 1640<br />

Han+ Ma


Die Kircenrecnungen <strong>in</strong> und nac dem Dreißigjährigen Krieg - 103<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Kornz<strong>in</strong>+ 1644<br />

Henric Büten jun.<br />

Han+ Ma


104 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Detmar Ma


Die Kircenrecnungen <strong>in</strong> und nac dem Dreißigjährigen Krieg - 105<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Chri#o{el Büten der junger<br />

Han+ Ba\irer<br />

Jocim F<strong>in</strong>ger<br />

Chri#oph Brun+<br />

Jürgen Thewe+<br />

Haferz<strong>in</strong>+ 1651<br />

Henric Büten jun.<br />

Han+ Ma


106 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Liesabeth Krüger<br />

Anna Pagel<br />

Han+ Ba\ierer<br />

Jürg Thewe+<br />

Kornz<strong>in</strong>+ 1655<br />

Jürgen F<strong>in</strong>ger<br />

Andrea+ Groten<br />

M.Han+ Thielen<br />

Chri#o{el Thielen<br />

Peter Stipel<br />

Conrad Niehauß<br />

Haferz<strong>in</strong>+ 1655<br />

Han+ Bartelt<br />

Sto{el Büten d.jüngere<br />

Han+ Ba\ierer<br />

Jocim F<strong>in</strong>ger<br />

Chri#ian R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g<br />

Jürgen Thewe+<br />

Wiesenz<strong>in</strong>+ 1655<br />

Chri#o{el Duntemann<br />

Henric Oelmann<br />

Han+ Büten<br />

M..Han+ Thielen<br />

Han+ Ma


Die Kircenrecnungen <strong>in</strong> und nac dem Dreißigjährigen Krieg - 107<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Andrea+ Groten<br />

Mei#er Han+ Thielen<br />

Chri#o{el Thielen<br />

Peter Stipel<br />

Cunrad Niehauß<br />

Haberz<strong>in</strong>+ 1658<br />

Han+ Bartelt<br />

Chri#o{el Büten jun.<br />

Han+ Ba\irer<br />

Han+ Jürgen Sclüter<br />

Chri#ian R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g jun.<br />

Han+ Thewe+<br />

Wiesenz<strong>in</strong>+ 1658<br />

Clag+ Screfen<br />

Han+ Krug<br />

Chri#o{el Büten jun.<br />

Lu$ia Jordan<br />

Greta Wolborg<br />

Hofz<strong>in</strong>+ Margarethe Lohe<br />

od.Walburg<br />

Geldz<strong>in</strong>+ 1658<br />

Jürgen Thewe+<br />

Clag+ Screfen<br />

Han+ Timner<br />

Ilse Bewerborn<br />

Jocim Gobrect<br />

Liesabeth Krüger<br />

Anna Pagel<br />

Han+ Ba\irer<br />

Jürgen Thewe+<br />

Sculden der Kirce für die<br />

jährlice Gründonner+tag+spende<br />

1658<br />

(Personennamen wie 1657)<br />

1658 noc au+#ehende Sculden<br />

der Kirce zum<br />

For#enhagen so Margaretha<br />

Thome+ sehl. daran<br />

verehret, deren Z<strong>in</strong>se der<br />

Pa#or aufnimmt und dafür<br />

jährlic auf S.Johann<br />

Bapti# e<strong>in</strong>e Predigt dafür<br />

tun muß<br />

Han+ Meyer<br />

Clag+ Screfen<br />

Jürgen Thewe+<br />

Jocim Gobrect Oppermann<br />

dafür welce Z<strong>in</strong>-<br />

se der Oppermann die<br />

Beµe Klo%e


108 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Reli$ta Hanß Timner+<br />

Ilse Bewerborn<br />

Cunrad Niehauß<br />

Liesabeth Kruger<br />

Anna Pagel<br />

Han+ Ba\irer<br />

Jürgen Thewe+<br />

Han+ Geberd<br />

Diederic Krug<br />

Au+gaben 1660<br />

Dem Pa#or 1 Malter haber<br />

1 Thaler<br />

Au{ der Visitation verzehrt<br />

33 gr. 3 D<br />

Fur den Handriegel am<br />

Predigt#ue\ 5 gr.<br />

Fur Negel 2 gr.<br />

Fur e<strong>in</strong> Klo%enseil 2 gr.<br />

Zur reparirung der Kirc im<br />

Ambt Wölpe 5 gr. 1 D<br />

Zur Magdeburgi


Die Kircenrecnungen <strong>in</strong> und nac dem Dreißigjährigen Krieg - 109<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

rel. Han+ Ba\irer<br />

Jürgen Thewe+<br />

Diederic Krug<br />

Han+ Gobrect<br />

Chri#of F<strong>in</strong>ger<br />

Bal~er E%hard wegen<br />

Chri#o{el Thielen von<br />

Anno 1661 Korn<br />

Au+gabe 1662<br />

Herrn Super<strong>in</strong>tendenten 18<br />

gr<br />

Dem Pa#or 12 gr. [...]<br />

Dem Pa#or 1 Malter haber<br />

1 Thaler 6 gr.<br />

Han+ Thielen von der hohen<br />

Stennern <strong>in</strong> der Kirc zu<br />

bawen 15 gr.<br />

Zur Kircen zu Sehlen 3 gr.<br />

Fur der Kircen#hlußel 119 3<br />

gr.<br />

Der Kircen zu Großen,Scneen<br />

4 gr.<br />

Fur o#ien, we<strong>in</strong> vnd botenlohn<br />

di+ Jahr 1 Thaler 7<br />

gr 6 D<br />

Den Cappe\en zur New#adt<br />

am Rubenberge 4 gr.<br />

Mei#er Han+ Thielen für<br />

Scneiden der Ständer an<br />

den E%en im Chor 12 gr.<br />

Fur Wacßlicter au{m Altar<br />

zu macen 2 gr.<br />

Gründonner+tag+spende 1662<br />

Jürgen Thewe+<br />

Han+ Ba\irer<br />

Han+ Meyer<br />

Han+ Gebert<br />

Chri#o{el Büten jun.<br />

Jürgen Thewe+<br />

Henric Oelmann<br />

Jürgen Thewe+<br />

Predigt Marg. Thome+ 1662<br />

Han+ Meyer<br />

Clag+ Screfen<br />

Jürgen Thewe+<br />

Jocim Ja$ob Oppermann...<br />

119 Vmtl. verschrieben: Kirchenschlüssel<br />

Kornz<strong>in</strong>+ 1663<br />

rel Han+ Bartel+<br />

Chri#of Büten jun.<br />

Henric Ba\irer<br />

Han+ Jürgen Sclüter<br />

Chri#ian R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g jun.<br />

Han+ Thewe+<br />

Haberz<strong>in</strong>+ 1663<br />

Han+ Ma


110 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Han+ Meyer<br />

Han+ Gebert<br />

Chri#o{el Büten jun.<br />

Jürgen Thewe+<br />

Henric Oelmann<br />

Jürgen Thewe+<br />

Predigt Marg.Thome+ 1664<br />

Han+ Meyer<br />

Clag+ Screfen<br />

Jürg Thewe+<br />

Jocim Ja$ob, Oppermann<br />

Kornz<strong>in</strong>+ 1665<br />

Han+ Ma


Die Kircenrecnungen <strong>in</strong> und nac dem Dreißigjährigen Krieg - 111<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Geldz<strong>in</strong>+ 1667<br />

Jürgen Thewe+<br />

Clag+ Screben<br />

rel. Han+ Timner+<br />

Ilse Bewerborn<br />

Cunrad Niehauß<br />

Liesabeth Krüger<br />

Anna Pagel<br />

Henric Ba\irer<br />

Jürgen Thewe+<br />

Han+ Gebert<br />

Jo# Gobrect<br />

Gründonner+tag+spende 1667<br />

Jürgen Thewe+<br />

Han+ Ba\irer<br />

Han+ Meyer<br />

Han+ Gebert<br />

Chri#o{el Büten jun.<br />

Jürgen Thewe+<br />

Henric Oelmann<br />

Jürgen Thewe+<br />

Predigt M. Thome+ 1667<br />

Han+ Meyer<br />

Clag+ Screben<br />

Jürgen Thewe+<br />

Jocim Ja$ob<br />

Anno 1668 Chri#ian R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g<br />

der junger zum neuen<br />

Kircvaµer vom Herrn<br />

Super<strong>in</strong>tendenten Berwardo<br />

Gesimus angese~et<br />

und von Herrn Ehren<br />

Scul~en Philipp<br />

Friedric Sprenger beeidiget<br />

worden wi\ und so\<br />

er und den vorigen Recnung<br />

nict zu tun haben<br />

sondern Clag+ Screiben<br />

au+ der von Antwort geben.<br />

Kircrecnung von Anno<br />

1667 bi+ Anno 1668 auf<br />

Micaeli betaget<br />

Kornz<strong>in</strong>+ 1668<br />

Han+ Ma


112 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Ilse Bewerborn<br />

Conrad Niehau+<br />

Liesabeth Krüger<br />

Anna Pagel<br />

Jürgen Büten<br />

Jürgen Thewe+<br />

Jo# Gobrect<br />

Han+ Gebert<br />

Jürgen Thewe+ Sculd<br />

komme noc 20 Tlr. welce<br />

deêen Sohn Han+ auf ....<br />

zu zahlen hat ...<br />

Anno 1670 auf#ehende<br />

Sculden der Kirce zum<br />

For#enhagen von denen<br />

Z<strong>in</strong>sen Korn gekau}, Brot<br />

darau+ geba%en und jährlic<br />

auf dem Grünen Donner+tag<br />

den Armen zur<br />

Spende au+geteilt wird<br />

Jürgen Thewe+<br />

Han+ Ba\irer<br />

Han+ Meyer<br />

Han+ Gebert<br />

Jürgen Thewe+<br />

Chri#o{el Büten jun.<br />

He<strong>in</strong>ric Oelmann<br />

Jürgen Thewe+<br />

1670 noc au+#ehende Sculd<br />

der Kirce zum<br />

För#enhagen so Margaretha<br />

Tohme+ daran verehret<br />

hat, davon Z<strong>in</strong>se der<br />

Pa#or aufnimmt und<br />

jährlic auf S.Johanni+<br />

Bapti# e<strong>in</strong>e Predigt dafür<br />

halten muß<br />

Han+ Meyer<br />

Clag+ Screfen<br />

Jürgen Thewe+<br />

Kornz<strong>in</strong>+ 1671<br />

Han+ Ma


Die Kircenrecnungen <strong>in</strong> und nac dem Dreißigjährigen Krieg - 113<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Andrea+ Groten<br />

Chri#o{el Thielen<br />

Peter Stiepelmann<br />

Chri#o{el Bie#erfeld<br />

Haberz<strong>in</strong>+ 1673<br />

rel:Han+ Grefen#e<strong>in</strong><br />

Chri#o{el Büten jun.<br />

Jürgen Büten<br />

Han+ Jürgen Sclüter<br />

sehl. Chri#ian R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g<br />

Han+ Thewe+<br />

Wiesenz<strong>in</strong>+ 1673<br />

Jürgen F<strong>in</strong>ger<br />

Johann Groten<br />

Andrea+ Groten<br />

Chri#o{el Wamb%e<br />

Pa#or Joh. Ca#eniu+<br />

Hofz<strong>in</strong>+ Maµhia+ Medel<br />

Geldz<strong>in</strong>+ 1673<br />

Han+ Thewe+<br />

Jocim F<strong>in</strong>ger<br />

Conrad Niehau+<br />

Elisabeth Krüger<br />

Anna Pagel+<br />

Jürgen Büten<br />

Han+ Thewe+<br />

Jo# Gobrect<br />

Han+ Geber+<br />

Pa#or Joh. Ca#eniu+<br />

Au+gabe 1673...Anno 1661<br />

hat der vorige Super<strong>in</strong>tendent<br />

sehlig Barwardo<br />

Geseniu+ erlaêen<br />

H<strong>in</strong>ric Scmid 29 mgr.<br />

und Elisabeth Troddier+<br />

wegen gehabten<br />

Brand


114 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

nen besagter Capitalgeld<br />

und a\e so von vielen Jahren<br />

hieru{ gerecneten Z<strong>in</strong>sen<br />

so auc auf 1 Tlr. sic<br />

belaufet erlaêen se<strong>in</strong>. Weilen<br />

er aber bald darauf<br />

ver#orben und die+ sei noc<br />

zu Regi#er nict kommen<br />

noc noc defetieret (?) so hat<br />

e+ Anno 75 bei der Generalvivitation<br />

zu Hemeln<br />

wieder regieret (?) darauf<br />

der Herr Oberkircendirektor<br />

D. Molanu+<br />

noc e<strong>in</strong>genommen berictet<br />

die Erlaêung $on[rmieret<br />

also zum Abgang der Capitalien<br />

besagter 1 Tlr. zur<br />

E<strong>in</strong>nahme gebract und<br />

drunten <strong>in</strong> der Au+gabe<br />

zum Abgange <strong>in</strong>deêen diese+<br />

zur Nacrict anhero gese~t.<br />

E<strong>in</strong>nahme von<br />

Kirc#änden 1674<br />

die+ Jahr i# hiervon nict+<br />

e<strong>in</strong>kommen<br />

Au+gabe Micaeli 1674<br />

Jo# Gobrect noc zuvor<br />

Z<strong>in</strong>sen ufgenommen


Im Dreißigjährigen Kriege - 115<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1629 Die katholi


116 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Al+ sic <strong>in</strong> der Anfang+zeit de+<br />

30jährigen Kriege+ die kaiserlic-katholi


Im Dreißigjährigen Kriege - 117<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

In e<strong>in</strong>em Screiben vom 29. 10.<br />

1628 125 ermahnte Herzog Friedric<br />

125 HStArchiv, Cal.Br.7, Nr.349; hier: Schreiben<br />

des Herzogs vom 29.10.1629:<br />

Vonn Goµe+ gnaden Friedric Ulric<br />

Herzog zur Braun


118 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Ulric von Braun


Im Dreißigjährigen Kriege - 119<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Exekution+


120 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Eigenhändige+ Screiben Pfarrer Chri#ian R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g+ vom 9.10.1631 127<br />

So mußte der Abt sic <strong>in</strong> se<strong>in</strong> Lo+<br />


Im Dreißigjährigen Kriege - 121<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Am 9.10.1631 wandte sic der<br />

Für#enhägener Pfarrer Chri#ian<br />

R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g an den Generalsuper<strong>in</strong>tendenten<br />

Theodor Ber%e\mann nac<br />

Göµ<strong>in</strong>gen: 128 Da+ Klo#er Bur+felde<br />

habe seit Men


122 - Que\en und Dar#e\ungen bi+ 1648<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

wieder e<strong>in</strong> zue lie{ern, mit gewalt<br />

vnndt bey hoher #ra{ dr<strong>in</strong>g vnndt<br />

zw<strong>in</strong>gen wo\en, doc mit der Anerpiethung,<br />

daß sie unß gegen die gehawete<br />

Kla{ter Hol~ vnddt dien# er#aµung<br />

thun, vnndt E<strong>in</strong>e andere aber kle<strong>in</strong>ere<br />

Glo%en von e<strong>in</strong>em anderen Orth<br />

ver


Da+ 17. Jahrhundert - 123<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Quellen und Darstellungen 1648-1870<br />

1645 Tauf-, Hoczeit+- und Begräbni+siµen<br />

m 18. Juni 1645


124 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

O{ensern bei Meidung von Strafe (sub<br />

poena) befehlen. Nac der üblicen<br />

um#ändlicen Anrede kommt der Brief<br />

zur Sace, den Räten sei<br />

... "ohn er<strong>in</strong>nern großgün#ig wißendt<br />

undt bekandt, waßmaßen man im begri{<br />

i#, die bawfe\ige Kirc alhier zu<br />

repariren, und darzu ur. hulf undt arbeit<br />

vonnöthen hat, Aldieweil dan die<br />

Dorf


Da+ 17. Jahrhundert - 125<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

bi\igkeit nac mit den fuhren solten laßen<br />

[nden, zum Kircenbaw zu


126 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

diese+ patents ansictige unser respe$tive<br />

gnedige+ begehren und ges<strong>in</strong>nen. Sie<br />

wo\en den leuten erwehnte+ orth+ zu<br />

diesen Chri#licen <strong>in</strong>tent mit freywi\iger<br />

zu#euer, auc nac be


Da+ 17. Jahrhundert - 127<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Und gelanget demnac an E.Für#l.-<br />

Gnd. Unsere ganz unterthänige vnnd<br />

demütige Biµe, Sie wo\en bei sothaner<br />

Bewandtnu+, auc <strong>in</strong> gnediger erwegung,<br />

da+ da+ vnn+ anvertraute Arme<br />

Clo#er von sehr


128 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

a\eruntertänig#e Demut, Anreden und<br />

Scluß bei den folgenden Briefen weg. -<br />

Am 11.4.1654 antwortet der Abt von<br />

Bur+felde dem braunscweigiscen<br />

Kanzler, Räten usw., diese er<strong>in</strong>nern sic<br />

großgün#ig, wa+ beÿ denenselben wegen<br />

wiedererlangung de+ Closter Burßfelde<br />

<strong>in</strong> dem Kriege Weggenommener briefe<br />

Vnlengst dien#lic# er<strong>in</strong>nert vnnd gesuct<br />

worden. Al+ nun wieder zu versict<br />

dieselbe sobaldt zubekommen ke<strong>in</strong>e<br />

hoffnung ist vnd von der Fürstl. Cammer<br />

vf abtretung de+ Dor{+ Forstenhagen<br />

<strong>in</strong> stendig gedrungen wirdt, so<br />

gelanget an Euer Hocwohlgeboren die<br />

hoc]eißig#e Biµe, da+selbe Zubehör, so<br />

da+ Clo#er wie <strong>in</strong> anderen daselbst herumb<br />

liegenden Dor{ern, al+ Zu Imbsen,<br />

Everhausen, Hemeln vnndt Sceden,<br />

vor der Verpfändung ohn zweifel<br />

gehabt, nemlic den ger<strong>in</strong>gen Meÿerhof<br />

vnndt davon kommende heüer sambt<br />

dem zehenten, zumahl deren <strong>in</strong> der<br />

Wiederkauff+"verscreibung beÿ den anderen<br />

Stueken nicht gedact wird, dabeÿ<br />

auc h<strong>in</strong>fuher ruhig laßen.<br />

Am 14. April erwiderte die für#lice<br />

Kanzlei: Wa+ die dem Klo#er bei<br />

Krieg+unwesen abgenommenen Briefe<br />

anlange, habe sie Verordnung und Befehl,<br />

und der Abt müêe sic auc bequemen.<br />

Daß da+ Klo#er


Da+ 17. Jahrhundert - 129<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Clags Schreben<br />

Hanß Krugk e<strong>in</strong> Telerdreier<br />

Stoffell Büten<br />

Hanß Geber der Taglohner<br />

He<strong>in</strong>rich Schmidt<br />

Jürgen Krüger e<strong>in</strong> Taglöhner<br />

Joachim F<strong>in</strong>ger e<strong>in</strong> Taglöhner<br />

Jürgen Halwigen e<strong>in</strong> Taglöhner<br />

Hanß Grebenste<strong>in</strong> 1 pferd<br />

He<strong>in</strong>rich Schröder e<strong>in</strong> Bödicher<br />

Hanß Rakebrandt e<strong>in</strong> Taglöhner<br />

Stofell Büten 2 pferde<br />

Wohl Ehren vester GroßAchtbarer Vndt Wohlgelater Großmutig gepietener Herr<br />

Amptman,<br />

EWohlE.g. [Euer Wohl Ehren Gnaden] können wir vntenbenandte nebst anerpietung<br />

vnser pflichtschuldige vnterthenig. vndt gehorsamen Diensten nicht verhalten,<br />

welcher gestalt vnser Dorff Förstenhagen dem Closter Burßfelde, von e<strong>in</strong>em ieglichen<br />

Morgen Lande, ke<strong>in</strong>en außgeschloßen, er seÿ artig oder vnartig, wust oder<br />

mieht 1 mg. Dienst gelt iehrlich gegebenn. Weill aber beÿ vnten specificirten häusern,<br />

da damahlß, Alß das Dorff an daß Closter kommen, noch ke<strong>in</strong> landt gewesen,<br />

hatt man auff etliche häuser 1 mg. auff etliche Aber 3. oder 4 mg. Dienstgelt an statt<br />

des landes gesetzet. wie vnten zu er sehen, V.. aber ist beÿ dieselben häuser meisten<br />

theilß landt kommen, vndt mußen gleichwoll von den häusern so woll alß von landt,<br />

vndt also doppelt Dienstgelt geben, daher gegen die anderen häuser da daß meiste<br />

land beÿ ist, nichtes geben,<br />

Wenn wir vns den dahero zum hohsten beschwerdt bef<strong>in</strong>den Alß gelanget an E Wohl<br />

E. g. vnser hohflehe, vndt vnter thenige Bitte, sie wolle großgünstig geruhen, vndt<br />

vns hier<strong>in</strong> die hulffliche handt reichen, vndt e<strong>in</strong>e andere ordnung hier<strong>in</strong> vnbeschwerdt<br />

machen, daß die andern häuser, die da reicher vndt beßer thun können,<br />

weil sie daß meiste land vndt die große hoffen h<strong>in</strong>ter den häusern vndt mehr, zu<br />

eruen haben Alß wir, auch etwaß thun mußen damit wir Alß der schweren last des<br />

Dienstgeltes halber, wo nicht gar doch e<strong>in</strong> wenig entlediget worden muge.<br />

Solches Zu E Wohl E. g. thun wir vns vnterthenigst versehen, vndt se<strong>in</strong>dt midt großer<br />

danckbarkeit, auch sonst mit vnseren pflichtschuldig vndt muglichen Diensten zu<br />

verschulden ieder Zeitt geflißen, dieselben neben den lieben Ihrigen göttlicher obhut<br />

getrewligst Hie mit empfehlend, Förstenhagen, den 28. junÿ Ao. 1655


130 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Häuser Zum Förstenhagen, davon Dienst gelt gegeben wirdt<br />

Hannß Timners hauß 7 mg.<br />

Diederich Krugs 7 mg.<br />

Christian Rungl<strong>in</strong>gs Pastor 7 mg.<br />

Hannß Krugs 7 mg.<br />

Jürgen F<strong>in</strong>ger 7 mg.<br />

Henrich Schraders 7 mg.<br />

Christoffel Thiellen 7 mg.<br />

Lorentz Mohltans 7 mg.<br />

Gretta Wolborgs 3 mg.<br />

wuste Heuser davon die geme<strong>in</strong>e geben muß<br />

Bartold Schraders sehl. 7 mg.<br />

Melcher F<strong>in</strong>gers sehl. 7 mg.<br />

daß Hirten hauß 7 mg.<br />

Hilmer Duntemans sehl. 4 mg.<br />

Adam Nußbaums sehl. 3 mg.<br />

E Wohl E. g. vnterthenige vndt gehorsame<br />

Christian Rungl<strong>in</strong>gk Pastor<br />

Hannß Timner Bauermeister<br />

Diederich Krugs<br />

Hannß Krugs<br />

Von Gottes gnaden Georg Wilhelm Herzog zu Braunschweig und Lüneburgk<br />

Lieber getrewer, Demnach wir gnedig entschloßen se<strong>in</strong>, nach nunmehr unserm Closter<br />

Burßfelde wieder erlegten E<strong>in</strong>hundert und Zwantzig Goltgülden WiederKauf<br />

geldern, unser Dorff Fürstenhagen h<strong>in</strong>wieder an unser Dir anvertrawtes Ambt zunehmen,<br />

und zu dem ende deßen würklichen besitz ergreiffen zulaßen, So Befehlen<br />

wir Dir hiemit gnediglich und wollen, daß Du sofort nach empfahung dieses sölches<br />

dem Verwalter ermeltes unseres Closters Burßfelde notificirst, und zu sölcher vorrichtung<br />

e<strong>in</strong>en gewißen tag benennst, und alsdan von gedechten Verwalter, oder vor<br />

etwa sonsten Darzu bevolmechtiget se<strong>in</strong> möchte, die würkliche extradition und abtrethung<br />

besagtes Dorffs, <strong>in</strong> gegenwart e<strong>in</strong>es Darzu sonderlich requirirten Notarii<br />

und Zeugen annehmest, Darauff Daßselbe Dir schuldigkeit und pflichten an ermeltes<br />

unser Ambt h<strong>in</strong>führest, abstatthen laßest, und uns gebürrlich berechnest, Dabeÿ dann<br />

unsert wegen Du Dich Dah<strong>in</strong> nochmahlen zuerkleren Woferner das Closter künfftig<br />

würde beÿbr<strong>in</strong>gen und erweisen können, daß es <strong>in</strong> ermeltem Dorffe oder deßen<br />

Feldmarcke für den wiederkauffs vorschreibunge etwas eigenthumbliches gehabt, so<br />

aber iezo mit ans Ambt gezogen were, oder auch stante illo contractu titulo speciali


Da+ 17. Jahrhundert - 131<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

e<strong>in</strong> und ander particukar stücke eigenthumblich acquirirt hewe, Daß sölches dem<br />

Closter unbenommen se<strong>in</strong> solle, Und Daß wir uns auf sölchen wiewoll ganz unvermuhteten<br />

erfolg, dergestalt <strong>in</strong> gnaden erkleren, und erweisen wollen, wie es an<br />

sich grecht und billig se<strong>in</strong> wird.<br />

Du hast Dich hiernach zuachten, von allem was vorgehet, Ingleichen, was besagte<br />

Dorfschafft an Diensten und sonsten ans Closter bishero Jährlich abzustatthen gehabt,<br />

unterthenigen schrifftlichen Bericht e<strong>in</strong>zuschicken Und wir se<strong>in</strong>d Dir zu gnaden<br />

geneigt Datum <strong>in</strong> Unser Residenz Stadt Hannover am 25. Novembris Anno 1654<br />

Georg Wilhelm<br />

Von Gottes Gnaden Georg Wilhelm<br />

Hertzog zu Braunschweig vnnd Lüneburgk<br />

Lieber getrewer, uns ist e<strong>in</strong>e Jüngst abgestattete relation wegen geschehener tradition<br />

unseres Dorffs Fürstenhagenn an unser dir anvertrautes Ambt Münden, woll zu<br />

kommen, Alß wir nun ab dero beÿgelegt gewesenen designation, was das Closter<br />

Burßfelde vonn solchen Dorff bishero Järlich zu genießen gehabt, unter anderen dieses<br />

ersehen, daß das gantze Dorff Järlichs nur Achtzehen Reichsthaler Dienstgeldt<br />

unserm Closter entrichtet, e<strong>in</strong> solches aber gegen andere Mündische Ambts Underthanen<br />

weit discrepiret, und gleichwoll unter unsern Ambts Underthanen <strong>in</strong> solchenn<br />

D<strong>in</strong>gen e<strong>in</strong> gleicheit gehalten und e<strong>in</strong>en furdern andern nicht herfür gezogenn<br />

werden muß, So Befehlen wir dir hiemit gnädiglich, daß Du Dich darnach achtest,<br />

und von besagtem Fürstenhägern das Järliche Dienstgeldt nach der proportion was<br />

andere Ambts Dörffer und deren E<strong>in</strong>wohner an dienstpflichtigen Underthanen Järlich<br />

gebenn, auch abführen und bezahlen laßenn sollest, uns auch deswegen <strong>in</strong>nerhalb<br />

vier Wochenn De<strong>in</strong>e Underthänige relation anhero e<strong>in</strong>schickest, Vnnd wir<br />

se<strong>in</strong>dt Dir zu gnaden geneigt. Geben <strong>in</strong> unser Residentz Stadt Hannover am 8. Januarÿ<br />

1655<br />

Georg Wilhelm


132 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1664 Kopf#euerverzeicni+ 136 For#enhagen<br />

Herren Frawen Söhne<br />

über 14<br />

Jahre<br />

Töcterüber<br />

14<br />

Jahre<br />

Knecte Mägde Jungen<br />

G r o + k ö t e r +<br />

Hanß Buten 1 1 1 1<br />

Peter Stiepellmann 1 1 2 1<br />

Ri$uß Ba\ier 1 1<br />

He<strong>in</strong>ric Buten 1 1 2 1<br />

Andreaß Grote 1 1<br />

hat se<strong>in</strong>en Vater bei sic 1<br />

Clage+ Greven 1 1 2 1<br />

Jürgen Hartigen 1 1 2<br />

Han+ Greven#e<strong>in</strong>+ Rel. 1 1 2<br />

Sto{el Buten 1 1 1 1<br />

He<strong>in</strong>ric Timner+ Rel.<br />

e<strong>in</strong> Sohn dient <strong>in</strong> Heßen<br />

1 1<br />

Sto{el F<strong>in</strong>ger<br />

e<strong>in</strong> Sohn i# <strong>in</strong> der frembde<br />

1 1 1<br />

Hanß Gevert 1 1<br />

He<strong>in</strong>ric Scmidt 1 1 1<br />

Jürgen F<strong>in</strong>ger 1 1 1<br />

Jocim F<strong>in</strong>ger 1 1<br />

Hanß Jordan 1 1<br />

Sto{el Buten 1 1<br />

Hanß Jurgen Sclüter 1 1 1 1<br />

for#er<br />

Arme<br />

ge- preclice<br />

Leuthe<br />

He<strong>in</strong>ric Öhleman 1 1<br />

Hanß Teveß 1 1<br />

hat E<strong>in</strong>e Muµer bei sic 1<br />

Hanß Ma


Da+ 17. Jahrhundert - 133<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

He<strong>in</strong>ric Scrader 1 1 1<br />

Hanß Rakebrandt+ Rel. 1 1<br />

Sto{el Wul{+ Rel. 1 2 1<br />

Chri#ian Rüngel<strong>in</strong>g 1 1<br />

Sto{el Tielen 1 1<br />

Sto{el Dünteman 1 1 1<br />

Br<strong>in</strong>gsizer+<br />

Dieteric Krueg 1 1<br />

Ba#ian Buten 1 1<br />

He<strong>in</strong>ric Buten Kuhirte 1 1<br />

Dietric Wicman<br />

Scwe<strong>in</strong>ehirte<br />

1 1<br />

Summa For#enhagen 30 31 18 15 1 1 1 1<br />

1668 <strong>Für#enhagen</strong> brennt<br />

Poµa


134 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

vorrat wurde verglicen mit dem Bedarf.<br />

Die För#er rieten zu sparsamem<br />

Verbrauc und sorgfältigen Wiederanp]anzungen.<br />

Kasernen und<br />

Gla+hüµen ließen sic nict gleiczeitig<br />

mit Holz versorgen. Da+<br />

Poµa


Da+ 18. Jahrhundert - 135<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1675 Kopf#euerverzeicni+ 146<br />

För#enhagen<br />

In diesem Dorffe werden besage der Be


136 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1675 Die Be


Da+ 17. Jahrhundert - 137<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Goµe+ verübte exempla a\hie auc leider<br />

genugsam bezeugen, da man dann<br />

mit großem Widerwi\en vernehmen<br />

muß, daß solce Leute, die doc anderen<br />

mit guten Exempeln vorgehen so\ten,<br />

solce grobe Ärgerni+ geben, daß sie <strong>in</strong><br />

denen benacbarten Heêen-Krügen bei<br />

dem Gesö{e mit den Bauren sic solcerge#alt<br />

<strong>in</strong> e<strong>in</strong> Handgemenge und Sclägerei<br />

e<strong>in</strong>mi


138 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

£Von der Hand de+ Pa#or+¡<br />

Observanda 150<br />

In Ambt+sacen zu <strong>Für#enhagen</strong><br />

1. Weil nur e<strong>in</strong> Altari#e i#, derselbe<br />

auc läng# Dimiêion begehret, daß die<br />

Sace vorgenommen werden.<br />

2. Daß möge die Geme<strong>in</strong>de oder<br />

Vor#eher gefraget werden, ob da+<br />

A


Da+ 17. Jahrhundert - 139<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

men, u. wo nict ganz frei, dennoc umb<br />

die Gebühr.<br />

15. Daß e<strong>in</strong>em Zimmermanne da+<br />

gemacte Scl<strong>in</strong>g umb den Brunnen<br />

von der Geme<strong>in</strong>de möge bezahlet werden.<br />

16.Weil die Für#enhäger Leute jährlic<br />

<strong>in</strong> der Kircen Wiesen se<strong>in</strong>, daß der<br />

Pa#or möge dann auc mit jährlcen<br />

auf ihrer Geme<strong>in</strong>de se<strong>in</strong>.<br />

17. Ob nict Anordnung könne gemact<br />

werden, damit da+ we<strong>in</strong>ige<br />

Pfarrland möge frei au+ge#e\et werden.<br />

18. Wie ic <strong>in</strong> den vergangenen heil.<br />

P[ng#en nac verictetem Goµe+dien#e<br />

von O{ensen kommende, <strong>in</strong> unser Dorf<br />

und also nac Hause gehen wo\te, haµe<br />

sic e<strong>in</strong> Junge namen+ Jocim Geber+<br />

152 über vo\ geso{en, welcer mic<br />

sehr gravirete, daß doc solce+ möge<br />

ge#rafet werden, andern zum Exempel.<br />

19. Wird gemeldet, wie der För#er<br />

a\hie 153 e<strong>in</strong>en so


140 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1678 Kopf#euerverzeicni+ 155<br />

F ö r # e n h a g e n Mann Frawen K<strong>in</strong>der Jungen Magdte Thaler Gro


Da+ 17. Jahrhundert - 141<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1 9<br />

Sto{el Duntemann 1 18<br />

1 9<br />

Chri#ian Runl<strong>in</strong>g+ Rel. 1 12<br />

2 12<br />

He<strong>in</strong>ric Ölman 1 18<br />

1 9<br />

1 6<br />

Hanß Tielen Bacmü\er 1 2<br />

1 12<br />

Jocim Scmidt 1 18<br />

Han+ Teve+ 1 18<br />

1 9<br />

Jürgen F<strong>in</strong>ger+ Rel. 1 12<br />

1 6<br />

Jocim F<strong>in</strong>ger 1 18<br />

1 9<br />

2 12<br />

Hanß Grünewald 1 18<br />

1 9<br />

Ri$u+ Tröµier 1 18<br />

1 9<br />

Jürgen Tröµier 1 18<br />

1 9<br />

Chri#ian Buten 1 18<br />

1 9<br />

Peter Buten 1 18<br />

1 9<br />

1 12<br />

B r i n g s i ~ e r<br />

Mattia+ Medell 1 12<br />

1 6<br />

1 6<br />

Anna Ern#en £Screven¡ 1 8<br />

1 6<br />

Lo~ia F<strong>in</strong>ger 1 8<br />

Diederic Krü%en 1 12<br />

1 9<br />

Anna Buten 1 8<br />

1 6


142 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

H e u + l i n g e<br />

Andrea+ Stiepelman 1 12<br />

Jürgen Stiepelman 1 12<br />

L e i b z ü c t e r<br />

Margaretha Buten 1 9<br />

Jürgen Tröµier 1 9<br />

Kuhhirte H<strong>in</strong>ric Büten 1 18<br />

Scwe<strong>in</strong>ehirte Hanß 1 18<br />

Margreta Timmer 1 9<br />

Summa auß För#enhagen 28 24


Da+ 17. Jahrhundert - 143<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1679 Die Ko#en de+ Pfarrhause+<br />

Im Arciv de+ U+larer Super<strong>in</strong>tendenten<br />

be[ndet sic die Neuau]age von<br />

1679 de+ alten Streite+ zwi


144 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

For#enhagense+ $ontra, Sie hielten<br />

da+ Vieh.<br />

O{ense+ $ontra, Sie wo\en da+<br />

Vieh halb halten, wenn Sie dagegen<br />

da+ Korn halb geben, und son# wie Sie<br />

th#ten, thun wolten.<br />

Be


Da+ 17. Jahrhundert - 145<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Closter Bursfelde dienst pflichtig jedoch<br />

| e<strong>in</strong> mehres zu thuen nicht schuldich ge<br />

wesen | Alß daß es dah<strong>in</strong> Jarlich 18<br />

rthler. dienstgeld | gegeben und zuer<br />

erndte Zeit vierhochen | korn schneiden<br />

mußen Bei welcher arbeit | man ihnen<br />

dan eßen und tr<strong>in</strong>ken gereicht | Nach<br />

dem aber Besagtes Dorff vor etwa 33 |<br />

Jahren an daß Furstl. Ambt Munden |<br />

gelegt worden hat man zwar den | selben<br />

das dienst geld auf 40 rthlern | erhöht<br />

und an gesettz Jedoch <strong>in</strong> Be " |<br />

tracht das selbiges Dorff zwei große |<br />

Meilen von Munden abgelegen auch |<br />

sehr wenich und schlechte länderei |<br />

hette sondern die e<strong>in</strong> wohnern sich alle "<br />

| ietzich mit der hand arbeit als holltz<br />

hauen und aßchen Brenen Blut sawerlich<br />

| ernehren mußen mit wacht und<br />

heilich | aben holtz fehren wie auch andern<br />

ord<strong>in</strong>ari | und extra ord<strong>in</strong>ari diensten<br />

auser das sie die | Be nöhtichte<br />

Burchfeste mit ver richten helffen | Jeder<br />

Zeit verschonet worden zu maßen<br />

sich davon | Bei den Mundischen dienstacten<br />

gute nachricht f<strong>in</strong>den würd deßen<br />

jedoch ungeachtet weil | der itzige<br />

Ambtmann zu Munden hl. | Johan He<strong>in</strong>rich<br />

Koch unß arme ohne | dem gnuch<br />

soh<strong>in</strong> Be schwerte leute mit | ge walt<br />

dar zu nohtigen und zw<strong>in</strong>gen das wier<br />

h<strong>in</strong> füro uber die 40 rth | dienst geld aljarlichen<br />

zwolffuder | wacht und vier<br />

fuder heilige aben | holtz <strong>in</strong> den Bram<br />

walde selbst | hauen und an das Ambt<br />

Munden denfahren | sollen darwieder<br />

wier zwar flehentlich ge " | Behten aus<br />

arme leute <strong>in</strong> er wegung | ob an gedewteter<br />

umbstende und das | unsere Dorffschafft<br />

wegen mangel | der lenderey<br />

und wiesen mit | Pferden zu mahl<br />

schlecht versehen | und itz o leider 16<br />

arme witwen | dar<strong>in</strong>nen Bef<strong>in</strong>dlich sothaner<br />

muerligen | und un erträglichen<br />

Beschwerde | zu uber stehen und zu verschonen<br />

| welches aber micht helffen<br />

wellen | sondern es ist mehr wol gedach<br />

" | ter her Ambtmann dabei vor |<br />

blieben das wier zwelff fuder wacht und<br />

vier fuder | heiligen Aben holtz h<strong>in</strong>fahren<br />

| aljarliches nacher Munden an<br />

das | Ambtder schaffen sollen es | hat<br />

auch der Mundischenater | gerichts<br />

Schndttz Jobst Bergmann | lant deßen<br />

uns zu geschickten | eigen handigen<br />

hier<strong>in</strong>nen Bef<strong>in</strong>d " | lichen Zettels Bei 20<br />

fl. straffe an | Befohlen mit solcher holtz<br />

fahren alles | unseres e<strong>in</strong> wendens<br />

un...tert den | anfang zu machen und<br />

vorerst | 4 fuder wacht holtz anfuhren<br />

sollen | wen aber solcher uber last nicht<br />

alle<strong>in</strong> | e<strong>in</strong>e neuerung und den her " |<br />

kommen zu wieder sondern unsach |<br />

wegen mangele der Pferde zu er | tragen<br />

e<strong>in</strong>e lauteren möglich keit | uns<br />

auch ohne die 40 rthl. dienst | gelder<br />

järlich auf zu Br<strong>in</strong>gen wie gut | <strong>in</strong> him<br />

mel weiß zu mahlen schwer | feld So hat<br />

uns armen Bedrengten | leute Die eusesten<br />

noht getrieben, | Excelle hier mit <strong>in</strong><br />

de muht anzuflehen | und umb gotten<br />

willen zu Betten | Sie wollen doch Bei<br />

dieser unsere | Be drängnis fur uns armen<br />

unter " | tanen hochgeneigt <strong>in</strong>s mittel<br />

treten und die Befehlende ernstliche<br />

| Verordnung an vor er melten | H.<br />

Ambtmann Koch foder ßamhst | dah<strong>in</strong><br />

er gehen lassen das der selbe | uns mit<br />

fernerer neuerlichen | ab foderung der<br />

12 fuder wacht | und 4 fuder heilige


146 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Abend holtz | fuhren gantzlich verschonen<br />

sollen | gleich wie wier nun unß<br />

sothaner | Be nohtichten rechtlichen<br />

hulffe getrostlich | versehen also werden<br />

wier dieselbe | <strong>in</strong> demuth mit schuldigsten<br />

dank un | ver geßlich er kennen<br />

und selbige allen | nöchtig keit noch h<strong>in</strong><br />

wieder wieder zu ver | dienen uns jederzeit<br />

willig und Bereit | f<strong>in</strong>den laßen als<br />

E. Excellens<br />

Untertähnige undt gehorsambste<br />

Bauer meister 158 undt vorsteher<br />

und sambtliche e<strong>in</strong> wonehrs des armen<br />

Dorffs Forstenhagen<br />

Dieser undatierte Brief wurde am<br />

11.1.1686 dem Mündener Amtmann <strong>in</strong><br />

Kopie zur Ste\ungnahme zugeleitet.<br />

Dieser antwortete am 4.2.1686. Er habe<br />

sic ]eißig erkundigt. <strong>Für#enhagen</strong> sei<br />

zum Anfahren von Wactholz nac<br />

Münden auf da+ Scloß verp]ictet wie<br />

andere Dörfer auc, weil auch solche<br />

fuhr pillig unter die Kriegsdienste zu<br />

rechnen. Auf Grund e<strong>in</strong>e+ für#licen<br />

Res$ript+ so\ten a\e Dorf


Da+ 17. Jahrhundert - 147<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

ben doch leider Gottes schlechte resolution<br />

erhalten:<br />

Wan aber seÿ Gott unser Zeuge uns<br />

unmüglich felt solch holtz zu hauen und<br />

zu fahren zumahlen nicht alle<strong>in</strong> wenig<br />

Pferde beÿ uns verhanden sondern auch<br />

so sehr abgemattet und verhungert s<strong>in</strong>t,<br />

das kann e<strong>in</strong>en Wagen wan auch alle<br />

unsere Pferde davor spannen fortbr<strong>in</strong>gen<br />

können auch solche fuhren vor diesen<br />

Viehmahlen gethan und der hoffnung<br />

leben Ew. Excellenz würden gütig<br />

seÿn und uns ohne das gungbeschweret<br />

arme leute nicht über die gebühr erschweren<br />

noch e<strong>in</strong>ige Neuerung Uffbr<strong>in</strong>gen:<br />

So Bitten Ew.Excellentz hiemit nochmahlen,<br />

durch Gott und zum aller<strong>in</strong>ständigsten<br />

die wollen sich Ihro unser<br />

<strong>in</strong> gnaden erbarmen beÿ alt hergebrachter<br />

gerechtsahmigkeit <strong>in</strong> gnaden<br />

1689 Die<br />

Kopf#euerbe


148 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1688 162 s<strong>in</strong>d <strong>in</strong> Fußnoten kenntlic gemact.<br />

1. Han+ B r a n d t , Mü\er 163 (3 Mg.;<br />

12 Gr. und 2 Th. vom Handwerk) oo<br />

Maria N. (24 Gr.). K<strong>in</strong>der: Anna Catr<strong>in</strong>a<br />

(12 J.; 9 Gr.), Jona+ (10 J.),<br />

Margreta (8 J.), Sophia (6 J.), Anna<br />

Ortia (5 J.), Ilsa Catr<strong>in</strong>a (3 J.). - (8)<br />

2. Joacim S c m i d t + Witwe 164 N.<br />

N., arm. - (1)<br />

3. Chri#ian G r o t e n 165 (18 Gr.) oo<br />

Anna N. (9 Gr.). K<strong>in</strong>der: Anna<br />

Maria (3 J.), Han+ Henric (1 J.).<br />

Häu+l<strong>in</strong>g Henric S e h l e r (18 Gr.)<br />

oo Maria N. (9 Gr.). Söhne: Han+ (5<br />

J.), Jürgen (4 J.). - (8)<br />

4. Chri#oph S t i e p e l m a n 166 (9½,<br />

Mg.; 18 Gr.) oo Anna Margreta N.<br />

(9 Gr.). Töcter: Anna Catr<strong>in</strong>a (9 J.),<br />

Ilsabe (5 J.). - (4)<br />

der unter 14 J.; Kle<strong>in</strong>kötner Christoph von<br />

Husen oo N. N. mit 2 K<strong>in</strong>dern unter 14 J.;<br />

Kle<strong>in</strong>kötner Christoph Gobrechts Witwe<br />

mit 3 K<strong>in</strong>dern unter 14 J; Leibzüchter<strong>in</strong><br />

Margreta Meyer mit Tochter über 14 J.;<br />

Leibzüchter<strong>in</strong> Hans Jürgen Sch1üters Witwe<br />

mit Sohn über und K<strong>in</strong>d unter 14 J.,<br />

Leibzüchter<strong>in</strong> Michael von der Burgs Witwe;<br />

Leibzüchter<strong>in</strong> Claus Schrefen Witwe;<br />

Leibzüchter<strong>in</strong> Stoffel Bütens Witwe; Leibzüchter<strong>in</strong><br />

Hans Tefes Witwe mit 5 K<strong>in</strong>dern<br />

unter 14 J.; Häusl<strong>in</strong>g Henni Schu1z oo N.<br />

N.; Häusl<strong>in</strong>g Christian Grote oo N. N. mit<br />

K<strong>in</strong>d unter 14J.; Häusl<strong>in</strong>g Marie Trottier, alt<br />

und arm; Häusl<strong>in</strong>g Margreta Ekkerts mit 2<br />

Söhnen über und 2 K<strong>in</strong>dern unter 14J.<br />

1688 genannt und 1689 fehlend: Kle<strong>in</strong>kötner<br />

Christof von Hausen und Frau.<br />

162 HStA Hannover, Beschreibung der Dörfer<br />

des Amts Münden 1688, Cal.Br.23 Nr.268.<br />

163 1686: und Kle<strong>in</strong>kötner.<br />

164 1686: Kle<strong>in</strong>kötner<strong>in</strong>. Nicht <strong>in</strong> B.<br />

165 Wirt und Häusl<strong>in</strong>g 1686 nicht <strong>in</strong> der Liste.<br />

166 1686: Großkötner; ke<strong>in</strong>e K<strong>in</strong>der genannt.<br />

5. Jürgen B ü h t e n 167 , siedet<br />

Poµa


Da+ 18. Jahrhundert - 149<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Sohn Chri#oph (4 J.). Hebamme<br />

Margreta N. (1 8 Gr.). (4)<br />

11. Jo# Henric R ü n g l i n g ,<br />

Brauer 173 (13½ Mg.; 1 Th. und 1 Th.<br />

vom Braurect) oo Anna Catr<strong>in</strong>a N.<br />

(24 Gr.). Töcter: Anna Catr<strong>in</strong>a (8<br />

J.), Anna Maria (3 J.), Anna Sophia<br />

(2 J.). Scwiegermuµer Anna<br />

Margreta N. al+ Leibzücter<strong>in</strong> (12<br />

Gr.). Deren Tocter Liesabet (12 J.; 8<br />

Gr.). - (7)<br />

12. Dietric K r u g ,


150 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

23. Maµhia+ M e r r e l 185 , armer<br />

Scneider (18 Gr. oo Lo~ia N. (9<br />

Gr.). K<strong>in</strong>der: Susanna (22 J., 12<br />

Gr.), Joacim, lahm und apoplekti<<br />

(18 J.). - (4)<br />

24. Joacim G e b e r t 186 (1 Mg.; 18<br />

Gr.) oo Ilsa Catr<strong>in</strong>a N. (9 Gr.).<br />

K<strong>in</strong>der: Anna Ortia (6 J.), Timotheu+<br />

(5 J.). Se<strong>in</strong>e Muµer Anna N.,<br />

alt und unvermögsam.<br />

25. Jo# G o b r e c t 187 , Brauer (12<br />

Mg.; 1 Th. und 1 Th. vom Braurect)<br />

oo Margreta N. (24 Gr.). K<strong>in</strong>der: Liesabet<br />

(12 J.; 9 Gr.), Han+ Chri#oph<br />

(8 J.), Han+ (6 J.), Anna Maria (4<br />

J.), Jo# (1 J.), - (7)<br />

26. Joacim F i n g e r , Brauer 188 (13¼<br />

Mg.; 1 Th. und 1 Th. vom Braurect)<br />

oo Margreta N. (24 Gr.) K<strong>in</strong>der:<br />

Jürgen (24 J.; 1 Th.), Han+ Henric<br />

(16 J., 27 Gr.), Anna Margreta (14<br />

J., 9 Gr.), Chri#oph (10 J.). - (6)<br />

27. Jürgen T r o µ i e r 189 (9 Mg.; 18<br />

Gr.) oo Catr<strong>in</strong>a N. (9 Gr.). Sohn<br />

Han+ Henric (6 J.). - (3)<br />

28. Henric T i m n e r , Brauer 190 (11<br />

Mg.; 1 Th. und 1 Th. vom Braurect)<br />

oo Margreta N. (24 Gr.). Kle<strong>in</strong>magd<br />

Anna Maria N. (8 Gr.). - (3)<br />

29. Chri#oph G r e b e n # e i n 191 (7¼<br />

Mg.; 18 Gr.) oo Ilsabe N. (9 Gr.).<br />

Sohn Han+ (6 J.). - (3)<br />

30. Chri#oph W a m b k e 192 (6 Mg.; 18<br />

Gr.) oo Ilsabe N. (9 Gr.). K<strong>in</strong>der:<br />

185 1686: Medel, Kle<strong>in</strong>kötner. B: Mergel.<br />

186 1616: Kle<strong>in</strong>kötner. Mutter 1686: Hans Gefers<br />

[so!] Witwe, alt und unvermögsam.<br />

187 1686 nicht <strong>in</strong> der Liste, 1688 mit Frau und<br />

Schwester, Kle<strong>in</strong>kötner.<br />

188 1686: und Großkötner. K<strong>in</strong>der 1686: 2 Söhne<br />

über, Tochter unter 14 J. und Sohn als<br />

Mittelknecht.<br />

189 1686: Kle<strong>in</strong>kötner.<br />

190 1686: und Kle<strong>in</strong>kötner.<br />

191 1686: Kle<strong>in</strong>kötner.<br />

Andrea+ (19 J.; 27 Gr.), Chri#oph (15<br />

J.; 9 Gr.), Catr<strong>in</strong>a (13 J.; 8 Gr.). -<br />

(5)<br />

31. Konrad F i n g e r 193 , Brauer (4<br />

Mg.; 1 Th. 18 Gr.) oo Tr<strong>in</strong>a Maria<br />

N. (1 2 Gr.). K<strong>in</strong>der: Anna Catr<strong>in</strong>a<br />

(12 J.; 8 Cr.), Anna Margreta (6 J.),<br />

Chri#oph (4 J.). (5)<br />

32. Ri$u+ T r o µ i e r + Witwe 194 N.<br />

N. (3 Mg.; 18Gr.). K<strong>in</strong>der: Joacim<br />

(14J.; 9 Gr.), Gertrud (12 J.; 8 Gr.),<br />

Sophia (4 J.). Häu+l<strong>in</strong>g Sto{el<br />

B ü h t e n (18 Gr.) oo Anna N. (9<br />

Gr.). Tocter Ilsabe (1 J.). - (7)<br />

33. Han+ V o ß , Brauer 195 (24½ Mg.; 1<br />

Th. 18 Gr. und 1 Th. vom Braurect)<br />

oo Maria N. (24Gr.). K<strong>in</strong>der: Margreta<br />

(17J.; 12Gr.), Anna Catr<strong>in</strong>a<br />

(17J.; 12 Gr.), Ri$u+ (14J.; 9Gr.),<br />

Liesabet (7J.), Chri#oph (4J.),<br />

Chri#<strong>in</strong>a (2J.). Muµer Margreta N.,<br />

alt und miserabel. - (9)<br />

34. Henric Ern# E % h a r t , Drecsler<br />

196 (2 Mg.; 27 Gr.) oo Lo~ia N.<br />

(9Gr.). K<strong>in</strong>der: Han+ Wilhelm (14 J.;<br />

9 Gr.), Maria (12 J.; 8 Gr.),<br />

Chri#oph (10 J.), Henric (8 J.),<br />

Joacim (7 J.), Liesabet (6 J.), Jürgen<br />

(5 J.), Johanne+ (3 J.). - (10)<br />

35. Henric B ü h t e n 197 (4 Mg.; 18<br />

Gr.) oo Greta N. (9 Gr.). Häu+l<strong>in</strong>g<br />

Margreta S a n d e r , deren Mann,<br />

e<strong>in</strong> Soldat, sic am Rhe<strong>in</strong> be[ndet. -<br />

(3)<br />

192 1686: Kle<strong>in</strong>kötner; noch e<strong>in</strong>e Tochter (über<br />

14J.).<br />

193 1686 nicht genannt.<br />

194 Wirt<strong>in</strong> und Häusl<strong>in</strong>g 1686 nicht <strong>in</strong> der Liste.<br />

195 1686: und Großkötner. E<strong>in</strong>e Witwe Voß<br />

1686 nicht genannt. 1688: Großkötner<br />

196 1686: und Kle<strong>in</strong>kötner. B: Eckert.<br />

197 1686: Kuhhirte. Häusl<strong>in</strong>g, <strong>in</strong> A nachgetragen,<br />

fehlt <strong>in</strong> B.


Da+ 18. Jahrhundert - 151<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

36. Han+ F i n g e r 198 (8 Mg.; 18 Gr.)<br />

oo Margreta N. (9 Gr.). Häu+l<strong>in</strong>g<br />

Jürgen K o l t e , bl<strong>in</strong>d, oo Margreta<br />

N., arm und krank. - (4)<br />

37. Jürgen Clage+ R ü n l i n g , Brauer<br />

199 (113/8 Mg.; 1 Th. und 1 Th. vom<br />

Braurect) oo Anna N. (24 Gr.).<br />

Söhne: Henric Konrad (3 J.), Johann<br />

Henric (1 J.). Liesabet Scmid<br />

(8 J.). Häu+l<strong>in</strong>g Margreta Sander,<br />

beµelt. - (6)<br />

38. Bartold D u n t e m a n 200 (5 Mg.; 18<br />

Gr.) oo Liesabet N. (9 Gr.). K<strong>in</strong>der:<br />

Catr<strong>in</strong>a (7 J.), Han+ Jürgen (6 J.),<br />

Maria Margreta (4 J.), Hennig (2<br />

J.). - (6)<br />

39. Amplonia R ü n l i n g 201 , Brauer<strong>in</strong><br />

(8 3/8 Mg.; 18 Gr. und 1 Th. vom<br />

Braurect). K<strong>in</strong>der: Chri#ian (17 J.;<br />

27 Gr.), Anna Ortia (14 J.; 8 Gr.). -<br />

(3)<br />

40. Chri#oph B ü h t e n 202 (2 Mg.; 18<br />

Gr.). K<strong>in</strong>der: Anna Maria (4 J.),<br />

Margreta (2 J.), Han+ Henric (1 J.).<br />

Kle<strong>in</strong>magd Margreta N. (8 Gr.).<br />

Ba#ian B ü h t e n , bl<strong>in</strong>d und beµelt.<br />

- (6)<br />

41. Henric E u l e m a n 203 (10 Mg.; 18<br />

Gr.) oo Sophia N. (9 Gr.). Häu+l<strong>in</strong>g<br />

Jürgen Euleman (18 Gr.) oo Anna<br />

Maria N. (9 Gr.). K<strong>in</strong>der: Johann<br />

Henric (4 J.), Anna Catr<strong>in</strong>a (2 J.). -<br />

(6)<br />

198 1686: Kle<strong>in</strong>kötner. Häusl<strong>in</strong>g 1686: Jürgen<br />

von Kölln oo N.N., unter "alte und bl<strong>in</strong>de<br />

Leute".<br />

199 1686: und Großkötner. Liesabet Schmidt<br />

nicht <strong>in</strong> 1686 und B. Häusl<strong>in</strong>g, <strong>in</strong> A nachgetragen<br />

(vgl. Anm. 657), fehlt <strong>in</strong> B.<br />

200 1686: Kle<strong>in</strong>kötner; 4 K<strong>in</strong>der unter 14 J.<br />

201 1686: Kle<strong>in</strong>kötner Christian Rüngl<strong>in</strong>gs<br />

Witwe. Sohn <strong>in</strong> B: Bestian.<br />

202 1686: Kle<strong>in</strong>kötner; 3 K<strong>in</strong>der unter 14 J. Bastian<br />

Büte 1686 und B nicht verzeichnet.<br />

203 1686: Eilemann, Kle<strong>in</strong>kötner.<br />

42. Han+ T ü m n e r 204 , Brauer und ger<strong>in</strong>ger<br />

Böµcer (6 1/8 Mg.; 18 Gr.<br />

und 1 Th. vom Braurect) oo Catr<strong>in</strong>a<br />

N, (12 Gr.). K<strong>in</strong>der: Han+ Jürgen (14<br />

J.; 9 Gr.), Margreta (12 J.; 8 Gr.),<br />

Anna Ortia (8 J.), Tr<strong>in</strong>a Maria (4<br />

J.), Han+ Henric (3 J.), Anna Catr<strong>in</strong>a<br />

(1 J.). - (8)<br />

43. Chri#ian B ü h t e n 205 (18 Gr.) oo<br />

Maria N. (9 Gr.). K<strong>in</strong>der: Anna Maria<br />

(7 J.), Chri#ian (3 J.). - (4)<br />

45. Gehender För#er Johann Henric<br />

K e # e n 206 (2 Th.). - (1)<br />

46. Hirte Han+ H e n ~ e 207 (18 Gr.) oo<br />

Anna N. (9 Gr.). Sohn N. al+<br />

Scwe<strong>in</strong>ehirte (17 J.; 18 Gr.). [Häu+l<strong>in</strong>g]<br />

Maria Gobrect 208 , beµelt. - (4)<br />

47. Ehren Pa#or Henric B r a u n + 209<br />

oo N. N. Söhne: Johann Samuel (6<br />

J.). Han+ Chri#oph (5 J.), Henric (1<br />

J.). Kle<strong>in</strong>magd Gertrud N. (8 Gr.). -<br />

(6)<br />

48. Oppermann 210 Henric S c i l d oo<br />

N. N. K<strong>in</strong>der: Anna Margreta (12<br />

204 1686 und B: Timner, Kle<strong>in</strong>kötner.<br />

205 1686: Kle<strong>in</strong>kötner.<br />

206 1686 unter den Amtsbedienten.<br />

207 1686 nicht <strong>in</strong> Fürstenhagen.<br />

208 E<strong>in</strong>zige Frau dieses Namens 1686 unter den<br />

Häusl<strong>in</strong>gen: Andreas Gobrechts Witwe mit<br />

2 K<strong>in</strong>dern unter 14 J. Fehlt <strong>in</strong> B.<br />

209 1686: N.N. K<strong>in</strong>der 1686: 2 Söhne unter 9 J.<br />

Familie fehlt <strong>in</strong> B.


152 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

J.), Johanne+ (10 J.), Anna Maria (8<br />

J.), Jürgen Wilhelm (5 J.), Han+<br />

Peter (2 J.), Maria Liesabet (1 J.). -<br />

(8)<br />

- Für#l. Meierhof, den die Geme<strong>in</strong>de bewirt


Da+ 18. Jahrhundert - 153<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

wandten: Sie so\en je~t drei Taler<br />

Strafe zahlen, dabei häµen sie sic nur<br />

auf ihr gute+ Rect berufen. E+ sei doc<br />

bekannt und e<strong>in</strong> alte+ Herkommen, daß<br />

sie nict verp]ictet seien. Sie dienten<br />


154 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

dereien 213 und ihrer jeweiligen Eigentümer.<br />

Die Flurbezeicnungen s<strong>in</strong>d viel<br />

älter und blieben sic nict immer gleic.<br />

Mance s<strong>in</strong>d heute vergeêen. Wie gern<br />

wüßten wir, wo <strong>in</strong> der Feldmark da+<br />

"Dieb+loc² lag, und warum e+ so hieß!<br />

Scon <strong>in</strong> der Kircenrecnung von 1679<br />

auf 1680 unter


Da+ 18. Jahrhundert - 155<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Heute dürfen wir un+ über den obrigkeitlicen<br />

Eifer freuen. Die alten<br />

Dien#gelder s<strong>in</strong>d gezahlt und vergeêen.<br />

Nict vergeêen s<strong>in</strong>d die Namen der<br />

Bauern von 1744, von deren jedem wir<br />

genau wiêen, welce Stü%e Land er unter<br />

dem P]ug haµe. Naürlic kann<br />

nict daß ganze, 69 seitige Regi#er hier<br />

abgedru%t werden. Al+ Beispiel so\ von<br />

Seite 61 da+ Land Jona+ Thielen+ genügen,<br />

der vergleic+weise sehr wenig<br />

Stü%e Lande+ besaß.<br />

Seite Name Mg. R.<br />

1 Han+ Henric Büten Senior 5 72<br />

2 Han+ Henric Büten Medior 3 5<br />

3 Han+ Henric Büten Junior 9 43<br />

Wiesen 40<br />

4 f. Jona+ Büte 24 110<br />

5 derselbe ferner (Wiesen) 1 87<br />

5 Jona+ Büten Rel. 4 98<br />

6 Wilhelm Büten Rel. 4 111<br />

Wiesen 95<br />

7 Chri#oph Büten+ Rel. 19<br />

8 Chri#oph Büten 8 50<br />

Wiesen 42<br />

9 Han+ Micael Büten 10 3<br />

Kircenland 55<br />

Wiesen 20<br />

10 Elisabeth Büten 9 24<br />

11 Johann Henric Braunß 8 69<br />

Kircenland 1 63<br />

Wiesen 20<br />

12 Andrea+ Bleyert 2 61<br />

Wiesen 40<br />

13 Ern# Brande+ 1 80<br />

14 Maµhia+ Breithaupt 3 55<br />

15 Johann Brande+ Rel. 2 35<br />

16 Chri#oph Braunß 109<br />

17 Chri#oph Brethaupt 38<br />

18 Han+ Jürgen Duntemann 1 63<br />

19 Chri#oph F<strong>in</strong>ger 10 31<br />

20 Jo# Henric F<strong>in</strong>ger 10 39<br />

Wiesen 1 40<br />

Mit 5 Morgen, 58 Ruthen besaß<br />

Jona+ Thiele nict viel. Wer wiêen<br />

möcte, welce Land#ü%e se<strong>in</strong> eigener<br />

Vorfahre 1744 beseêen haµe, muß da+<br />

selb# naclesen. Auf der folgenden Seite<br />

so\en aber von jedem Landbesi~er wenig#en+<br />

die Endsummen al+ Au+zug<br />

au+ dem Regi#er herau+gezogen werden.<br />

Die "Mg.²-Spalte nennt die Morgen<br />

und die "R.²-Spalte die Ruthen.<br />

21 Anna Maria F<strong>in</strong>ger 1 83<br />

22 Han+ Henric F<strong>in</strong>ger 9 51<br />

Wiesen 46<br />

23 Ri$u+ F<strong>in</strong>ger 7 14<br />

Wiesen 71<br />

24 Jürgen F<strong>in</strong>ger+ Rel. 3 13<br />

25 Han+ Henric Gräven#e<strong>in</strong> 22 41<br />

Wiesen 1 44<br />

26 Johann Henric Gobrect 22 60<br />

Wiesen 33<br />

27 Han+ Henric Groten 11 9<br />

Wiesen 52<br />

28 Johan Henric Groten 8 114<br />

Wiesen 56<br />

29 Chri#oph Gobrect 3 78<br />

Wiesen 119<br />

30 Chri#ian Gebert 102<br />

31 Peter Groten 27 76<br />

Wiesen 40<br />

32 Chri#oph Grote 13 41<br />

33 Han+ Peter Gohbrect 13 22<br />

34 Johann Jürgen Gebert 7<br />

Wiesen 19<br />

35 Han+ Henric Glasewald 13 95<br />

Wiesen 85<br />

36 Jona+ Gräben#e<strong>in</strong>+ Rel. 10 30<br />

Wiesen 42<br />

37 Philipp Grote 10 92<br />

38 Conrad Hartjen 12 8<br />

39 Friedric Jordan 11 32<br />

Wiesen 101<br />

40 Ern# Jordan 9 111


156 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Wiesen 9<br />

41 Jo# Henric Jordan 6 39<br />

Wiesen 75<br />

42 Chri#oph Jordan 16<br />

43 Chri#oph Jordan+ Rel. 2 110<br />

44 Eric Lüdemann, Pa#or 14 29<br />

Wiesen 3 70<br />

45 Chri#oph Pi%el+ Rel. 2 22<br />

46 Chri#ian R<strong>in</strong>gel<strong>in</strong>g 15 77<br />

Wiesen 21<br />

47 Elisabeth R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g, Wiesen 13<br />

47 Johann Henric Rode 67<br />

48 Han+ Raul{+ 6 61<br />

Wiesen 57<br />

49 Jürgen Chri#oph Stangen 28 54<br />

Wiesen 41<br />

50 Jo# Henric Scräben 13 36<br />

Wiesen 1 63<br />

51 Ludewig Stünke\ 33 46<br />

Wiesen 1 73<br />

52 Peter Scräben 10 43<br />

Wiesen 10<br />

53 Chri#oph Sclüter Rel. 4 38<br />

54 Lev<strong>in</strong> Söder 7 32<br />

55 Ja$ob Scünhüµe 1 9<br />

56 Conrad Trodtöhr £Trottier¡ 10 72<br />

57 Peter Timmener+ Rel. 16 52<br />

Wiesen 26<br />

58 Chri#oph Timmener 28 84<br />

Wiesen 2 21<br />

59 Han+ Henric Timmener 18 63<br />

Wiesen 1 53<br />

60 Bartoldt Tewe+ Rel. 3 65<br />

61 Jona+ Tielen 5 58<br />

62f. Ri$u+ Voêen 70 70<br />

Herr


Da+ 18. Jahrhundert - 157<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Der Fläcen<strong>in</strong>halt beträgt<br />

Im Oberfeld 223 67<br />

im Miµelfeld 264 27<br />

im Unterfeld 244 85<br />

und Wiesen:<br />

732 59<br />

1. Meyer+ Wiese 4 53<br />

2. Heiligen Wiese 2 96<br />

3. Tro%en-Wiese 5 104<br />

4. Lohten+ Wiese 1 68<br />

5. Kipwiese 1 75<br />

6. Bleik-Wiese 11 58<br />

7. H<strong>in</strong>ter Wiese 3 26<br />

8. Meyer+ Grund 2 48<br />

9. Kle<strong>in</strong>e Wiese 92<br />

10. Brant-Wiese 4 118<br />

11. Paten+-Wiese 4 117<br />

12. Pepper-Wiese 3 29<br />

Summe a\er Wiesen 44 44<br />

F<strong>in</strong>ger+ Kamp<br />

Flohr-Wiese<br />

Gohbrect+ Kamp<br />

Haber-Kamp<br />

Hilken+ Kamp<br />

In den Sö\en<br />

In der Ählken+ Wiese<br />

Jordan+ Kamp<br />

Ma


158 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1746 Die Kircen#ände<br />

In der Kirce haµe jeder E<strong>in</strong>wohner<br />

se<strong>in</strong>en fe#en Pla~. Die Plä~e wurden<br />

<strong>in</strong>nerhalb der Familie vererbt. Die<br />

Kirce ließ sic die Plä~e bezahlen.<br />

Wenn e<strong>in</strong> Kircen#and oder Kircen-<br />

#uhl von e<strong>in</strong>em Ver#orbenen auf den<br />

Erben überg<strong>in</strong>g, wurde er vom Erben<br />

"bewe<strong>in</strong>kau}², und er mußte dafür bezahlen.<br />

Die E<strong>in</strong>nahmen wurden <strong>in</strong><br />

Kircenrecnungen verzeicnet. 217 Dem<br />

Herkommen nac entrictete man beim<br />

We<strong>in</strong>kauf e<strong>in</strong>e+ elterlicen Kircen#ande+<br />

1776 - laut Kircenrecnung<br />

- für e<strong>in</strong>en Manne+#uhl 4 Mariengro


Da+ 18. Jahrhundert - 159<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1753 Anna Sophia S c ö n e m a n n<br />

kau} ihrer seligen Muµer Elisabeth<br />

T e i v e + Kircen#and Nummero<br />

20 mit 9 Gro


160 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

muµer Kircen#and Nummer 55 an<br />

sic gekau} mit 9 Gro


Da+ 18. Jahrhundert - 161<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

O#ern 1797 Johann Friedric Ludwig<br />

Heêe und Marie Cathar<strong>in</strong>e Ern#<strong>in</strong>e<br />

Mengkorn verheiraten. Pfarrer Böttcer<br />

wandte sic um Rat nac U+lar und<br />


162 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

edlen Endzwe% - sie ver#ehen die<br />

Vol%+lieder nict e<strong>in</strong>mal rect.<br />

Und zu Bur+felde kommen die K<strong>in</strong>der<br />

zu wenig zur Scule, al+ daß ic<br />

auf Abweicungen von dem gewöhnlicen<br />

höc#nöthig#en Unterricte halten<br />

mögte. Die Wahrheit zu sagen: so goutire<br />

ic so wenig al+ me<strong>in</strong> Freund<br />

Keµler die Vol%+lieder und den Gesundheit+<br />

Kateci+mu+. Indeêen werd<br />

ic dann da+ Me<strong>in</strong>ige thun, um so viel<br />

Gute+ mit a\en zu


Da+ 18. Jahrhundert - 163<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Clar<strong>in</strong> <strong>in</strong> O{ensen 229 . Al+ an#ößig galt<br />

e+ auc, daß die Witwe de+ "im Feldzug<br />

gegen die Franken² ge#orbenen Pa%knecte+<br />

Johann Chri#oph Greben#e<strong>in</strong>,<br />

namen+ Ros<strong>in</strong>e Sophie geb. Wiegmann,<br />

je~t ihre+ Manne+ Halbbruder<br />

Johann Wilhelm Greben#e<strong>in</strong> heiraten<br />

wo\te. 230 Wie wir au+ den späteren<br />

Kircenbücern wiêen, kam e+ zur beabsictigten<br />

Ehe später nict. Die Kircenräte<br />

<strong>in</strong> Münden haµen mit Screiben<br />

vom 9.9.1796 darauf verwiesen: Wa+<br />

nac Se<strong>in</strong>er Königlicen Maje#ät fe#-<br />

#ehender Wi\en+me<strong>in</strong>ung übera\ nict<br />

zuläîig sei, könne auc hier nict erlaubt<br />

werden. -<br />

Die Pfarrer grenzen ihre Intereêengebiete<br />

ab<br />

Die Pfarrer wacten eifersüctig<br />

darauf, daß ihnen ke<strong>in</strong>e Heirat entg<strong>in</strong>g.<br />

Von der Zahl ihrer Amt+handlungen<br />

h<strong>in</strong>gen ihre E<strong>in</strong>nahmen nämlic mit ab.<br />

Am 27. Juni 1762 be


164 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

dreier kle<strong>in</strong>er K<strong>in</strong>der die höc#e Noth<br />

getrieben, zu deren Wartung er e<strong>in</strong>e+<br />

Theil+ ke<strong>in</strong>e beßere Frau bekommen<br />

können, al+ anderntheil+ zu se<strong>in</strong>er frau<br />

Verarmung gerictet häµe, wenn durc<br />

den erfolgten Tod se<strong>in</strong>e+ Scwiegervaµer+<br />

Jo# He<strong>in</strong>ric Screven+ er au+<br />

dem Hause getrieben worden wäre.² So<br />

heiratete da+ Paar <strong>in</strong> Nörten. Die Heirat<br />

haµe aber e<strong>in</strong> Nacspiel:<br />

Am 5.4.1759 wurde vom Consi#orium<br />

"Peter Greben#e<strong>in</strong> au+ För#enhagen<br />

vorgefordert, und demselben bedeutet:<br />

über folgende Fragen die Antwort<br />

<strong>in</strong> der maße zu geben, wie die eidlice<br />

Be#er%ung auf hohe+ Begehren<br />

gegen mic oder andere Beamten, von<br />

ihm ge


Da+ 18. Jahrhundert - 165<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

23.7.1762 gelang e<strong>in</strong> Sieg bei Luµerberg.<br />

Die französi


166 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

.... Ic habe nun zwar nict leict zu<br />

erwarten, wil e+ auc nict wün


Da+ 18. Jahrhundert - 167<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

NB. Oben i# gehort zur Tielenbreite<br />

noc 2 Wagen Spier breit i.e. an die<br />

6-8 Fuß, oben i# Grabe 17 .. [...]<br />

£Taufgebühren¡<br />

Auf der Glasehüµe gebet .. gewöhnlic<br />

für e<strong>in</strong> K<strong>in</strong>d Taufe 18g. Hie zu<br />

Fur#enhagen 8g. und jeder Gevaµer,<br />

deren 3 seyn mußen, 2 g zu O{ensen<br />

auc; alhier opfert aber noc da+ K<strong>in</strong>d 2<br />

g. auf Zu Bur+felde für die Copulation<br />

wird hie 1 Taler 24 g. zu O{ensen 1<br />

Taler 1 g. und die Suppe oder dafür<br />

12/6 g. gegeben. Der Sculmei#er habe<br />

wohl v. der Suppe miteßen. Zu<br />

Bur+felde opfert e+ auc 1 Taler 12 g.<br />

Für e<strong>in</strong>e große Taufe wird an a\en<br />

3 Orten 1 Taler und 6 g. für persoral.<br />

gegeben. Für e<strong>in</strong>e Kle<strong>in</strong>e 18 g. und 6 g.<br />

für e<strong>in</strong>e persone 12 g. gegeben [... So geht<br />

es seitenweise weiter....]<br />

£Scwerer W<strong>in</strong>ter¡<br />

Am Ende de+ Jahre+ 1778 und im<br />

Anfange de+ Jahre+ 1779 haben wir e<strong>in</strong>en<br />

außerordentl. W<strong>in</strong>ter gehabt. In<br />

den Zeitungen wurde berictet, daß man<br />

1540 e<strong>in</strong>en ähnlicen und noc beßern<br />

gehabt habe. Wa+ diesen anbetrift, so<br />

haµen wir bi+ Neü Jahr die


168 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

(In Ansehung me<strong>in</strong>er vorigen Be-<br />


Da+ 18. Jahrhundert - 169<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

£Kircenland¡<br />

Bei me<strong>in</strong>em Hiese<strong>in</strong> i# vor der Pfar<br />

und Kircen Ländern, und von deren<br />

Wiesen vieler abgegangen, so wie e+<br />

auc vor me<strong>in</strong>er Zeit der Rede nac<br />

ge


170 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Bur+felde, auf welcem der Scnee die<br />

noc belaubten Bäume niederdrü%te,<br />

fa# unzugänglic war. Selbigen Tage+<br />

aber


Da+ 18. Jahrhundert - 171<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

E<strong>in</strong>teilung der Roµen der Landsoldaten<br />

Hau+ Nr. und Eigentümer dort wohnende Landsoldaten<br />

1 Chri#oph We\hausen H<strong>in</strong>ric Ern# We\hausen<br />

2 Johann H<strong>in</strong>ric Braun+ Friedric Braun+<br />

3 Chri#ian Timner Chri#oph Timner<br />

4 Friedric Mei#er<br />

5 Johann Friedric Grote<br />

6 Maµhia+ Breithaupt Johann Friedric Breithaupt<br />

7 Ste{en Grote<br />

8 Friedric Söder Carl Söder<br />

9 Han+ H<strong>in</strong>ric Struve<br />

10 Chri#oph Glasewald<br />

11 Chri#oph Groten i# bereit+ Au+


172 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

45 Ros<strong>in</strong>a Büthen<br />

46 Witwe Löd<strong>in</strong>g Chri#oph Korte<br />

47 Witwe Ern# Groten<br />

48 Hartmann Heêe<br />

49 Chri#ian Sommer<br />

50 Friedric Büthen<br />

51 Friedric Greben#e<strong>in</strong> Chri#ian Greben#e<strong>in</strong><br />

52 Johann H<strong>in</strong>ric Grote<br />

1774 Die Kircenreparatur<br />

Unbe#ändige Au+gabe Geld<br />

an Bau und Reparation+ Ko#en 245<br />

1774 Thr Gr. D<br />

Zum Kircen Reparations"Bau i# vom Königl. Consistorio<br />

die hohe Resolution untern 7ten Sept.1773 ergangen.<br />

7.5. Cri#oph Jordan für da+ Umhauen der Bäume, Sägen der<br />

Solen, Bolen und Laµen auc Treppen Balken bezahlt 10 33<br />

29.4. dem Zimmerer Mei#er And.Fran%en zu Adelipsen für da+<br />

unterlegen der Solen 5<br />

7.5. dem Mauermei#er Engelhard zu Adelipsen die Solen zu unter<br />

Mauren 6<br />

8.9. Mei#er Wi\ig zu Löwenhagen für Kalk 3 14 4<br />

16.3. Anton Blumen vor gegoßen Bley und Stri%e 3 3 5<br />

3.8. dem Scmidt Braun+ für Nagel, Haken, Klammern et$. 23 7<br />

15.9. Daniel Scwieden für 12 Sco% Dac Ste<strong>in</strong>e zu brecen, und<br />

auc für sämtl. Dac De%er Arbeiten 31 18<br />

demselben für die Helm Stange 24<br />

26.5. dem Böµiger Timner für Sc<strong>in</strong>deln am Thurm zu macen 5<br />

7.7. Seba#ian Sievert für die Le<strong>in</strong>nen Wände an der Kirce und<br />

Thurm zu macen <strong>in</strong>clusive 3 Bund Stroh 28<br />

14.6. Friedric Görge+ die Umgerißenen Kircen Stühle wieder<br />

auf zuricten und zu verbeßern 24<br />

27.7. Johann Chri#oph Wu#efeld <strong>in</strong> Münden für aufgero\te+<br />

Bley 3 23 2<br />

29.7. Mei#er Scieben zu U+lar für Reparirung de+ Knopfe+ am<br />

Thurm 2 2<br />

13.9. Friederic Görge+ für dem Thurm mit Dielen zu zu


Da+ 18. Jahrhundert - 173<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Stephen Groten für Kle<strong>in</strong>igkeiten 19<br />

Tr<strong>in</strong>% Geld an Scwieden 3<br />

Vor Blec an die Fahne 2 2<br />

Conrad Jordan für e<strong>in</strong> Hempt an Scwieden 27<br />

für 2 ScnupfTücer 18<br />

für e<strong>in</strong>en Staat+ Calender <strong>in</strong> den Knopf 12<br />

an Brantewe<strong>in</strong> Brodt und Bier bey dem gemacten accorden,<br />

beym Bau und au+ Zahlung de+ Lohn+ Verwand für 16 2<br />

für e<strong>in</strong>e Treppe auf die Uhr Kammer 27<br />

für Au+ beßerung de+ Gegiµer+ im Beict Stuhle, de+ Gelender+<br />

auf die Can~el und de+ Fuß Boden+ auf der Can~el 14<br />

für Au+beßerung der unteren Treppe und für e<strong>in</strong>e Bank auf<br />

dem MannHause 12<br />

Summa 108 21 7<br />

1775 Personen-Be


174 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Nrn. Namen der Haußwirthe<br />

1. Joh.He<strong>in</strong>ric Thiele<br />

2. Joh.He<strong>in</strong>r.Braun+<br />

3. Chri#ian Timner<br />

4. Ern# Gobrect 247<br />

5. Fridric Grote<br />

6. Frid.Breithaupt<br />

7. Joh.Stephan Grote 248<br />

8. Frid.Söeder 249<br />

9. Han+ He<strong>in</strong>r. Ma


Da+ 18. Jahrhundert - 175<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

53. Da+ Hirten Hauß, welce+, da e+<br />

je~t von dem Hirten nict bewohnt<br />

e<strong>in</strong>en anderen Bewohner hat al+<br />

Rel.Gnaden 256<br />

Diejenigen, welce au+ der Armen<br />

Caße Zu


176 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Kamm mit e<strong>in</strong>er Rothen Fahne<br />

ge#i%et i#.<br />

11 Dre\en Hand Tücer welce bey<br />

dem Altar und Tauf Ste<strong>in</strong> gebrauct<br />

werden.<br />

12 E<strong>in</strong> Kle<strong>in</strong>


Da+ 18. Jahrhundert - 177<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

denen über ihn auf der Priece £Empore¡<br />

#ehenden läcerlic vor, lacen also<br />

über ihn, und e<strong>in</strong>er Namen+ He<strong>in</strong>ric<br />

Jordan, 262 e<strong>in</strong> Bur


178 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

<strong>Für#enhagen</strong> 1785 <strong>in</strong> #arker<br />

Au+


Da+ 18. Jahrhundert - 179<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

<strong>Für#enhagen</strong> 1785 <strong>in</strong> der Kurhannover


180 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1792 Dorfskandale au+ dem<br />

Kircenbuc<br />

Bemerkung 267 Johann Chri#ian<br />

Korthe, 18 Jahre alt, kam im De$ember<br />

1792 wegen e<strong>in</strong>e+ hieselb# begangenen<br />

Scwe<strong>in</strong>e-Dieb#ahl+ <strong>in</strong> Inquisition.<br />

Auf Verlangen ward se<strong>in</strong> Tauf


Da+ 18. Jahrhundert - 181<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

wird. Decretum <strong>in</strong> Consistorio, Hannover,<br />

den 26ten März 1795. - De$ret separat:<br />

$. Res$ripto 3 R£eic+¡t£aler¡ 14<br />

.., Porto 2 ..<br />

Johann Chri#ian Korte, de+ weiland<br />

Chri#oph Korte hieselb# nacgelaêener<br />

älterer Sohn, und Maria Magdalena<br />

Sto%hausen, e<strong>in</strong>e natürlice<br />

Tocter de+ vormaligen Herrn von<br />

Sto%hausen zu Immensen, wurden [...]<br />

am 23ten November 1794 $opulirt. 270 -<br />

NB Diese Sto%hausen kommt vorh<strong>in</strong> <strong>in</strong><br />

diesem Kircenbuce unter dem Namen<br />

Bode vor, unter welcem sie beim Tode<br />

ihre+ unehelicen K<strong>in</strong>de+ 1793 sic mir<br />

selb# bekannt macte.<br />

He<strong>in</strong>ric Chri#oph Ludwig Thiele<br />

bracte da+ seltene Kun##ü% fertig,<br />

zwei Frauen zugleic zu


182 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

digung #and die Vater


Da+ 19. Jahrhundert - 183<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

den, unter


184 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

sen'


Da+ 19. Jahrhundert - 185<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Gut+herr


186 - Quellen und Dar#ellungen 1648-1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

11 Friedric Klage+ Erben 629<br />

Nacf.Witwe Chri#ian<br />

Friedric Elia+ 244<br />

12 För#er £Chri#oph¡ Dehnhard 191<br />

Nacf.Wwe.Friedric Braun+ 89<br />

13 He<strong>in</strong>ric Andrea+ Voß 1253<br />

14 Witwe Gerhard Jordan 594<br />

15 Friedric Jordan 595<br />

16 Friedric Wi\ig 1314<br />

17 Chri#oph Timner 1222<br />

18 Chri#ian Meyer 804<br />

19 Ludwig Mei#er 781<br />

20 Chri#oph Scrader 1028<br />

21 Augu# Friedric Görge+ 404<br />

22 He<strong>in</strong>ric Fri%e 318<br />

23 Jona+ Gobrect 391<br />

24 Han+ He<strong>in</strong>ric Kra} 690<br />

25 Georg Voß 1255<br />

26 Chri#oph Saalbac 952<br />

27 He<strong>in</strong>ric Kra} 691<br />

28 Chri#oph F<strong>in</strong>ger 291<br />

29 Georg Meyer 805<br />

30 Eric Voß 1256<br />

31 Witwe Wilhelm Thie+ 1186<br />

32 Chri#ian Friedr. Teuteberg 1152<br />

33 He<strong>in</strong>ric Ern# Gobrect 388<br />

Nacf. Ju#u+ Korte 676<br />

34 Chri#oph Tiepel 1206<br />

35 Ju#u+ Büte 174<br />

36 Stephan Greben#e<strong>in</strong> 432<br />

37 Ju#u+ Korte 676<br />

38 Job# He<strong>in</strong>ric Gobrect 390<br />

39 Friedric Grünewald 499<br />

40 Witw. He<strong>in</strong>r. Wilhelm Thie+ 1186<br />

41 Ju#u+ Scrader 1027<br />

42 Chri#oph Behrend 17<br />

43 Wilhelm Kobbe 664<br />

44 Wilhelm Görge+ 405<br />

45 Conrad Grube 495<br />

46 Chri#ian Korte 675<br />

47 Witwe £Charloµe¡ Knüppel 662<br />

48 Ju#u+ Friedric Leibe%e 722<br />

49 Ern# Gebert 345<br />

50 Ju#u+ Friedric Siebert 1060<br />

51 Chri#oph Helmbrect 525<br />

52 Ww.Job# He<strong>in</strong>ric Grote 469<br />

Nacf. Chri#oph Grote 473<br />

53 Pfarrhau+<br />

54 Scule<br />

55 Ww. £Marie Luise¡ Hemer 527<br />

Vom 1.7.1833 #ammt e<strong>in</strong>e


Da+ 19. Jahrhundert - 187<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Summe der E<strong>in</strong>wohner 381<br />

1-6jährige Jungen 29<br />

1-6jährige Mädcen 30<br />

7-13jährige Jungen 43<br />

7-13jährige Mädcen 31<br />

14-19jährige Jungen 20<br />

14-19jährige Mädcen 22<br />

20-44jährige Männer 58<br />

20-44jährige Frauen 71<br />

45-59jährige Männer 18<br />

45-59jährige Frauen 34<br />

60-89jährige Männer 14<br />

60-89jährige Frauen 11<br />

Ehepaare 59<br />

Witwer 7<br />

Witwen 20<br />

Lutheraner 374<br />

Reformierte 7<br />

Li#e der Seelenzahl und Wohngebäude<br />

<strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong> am 1 #en Juli 1833 286<br />

N o Namen £der Eigentümer¡ der<br />

Woh<br />

ngebäude<br />

Zahl Haupt-<br />

Seelenzahl<br />

männl weibl. davon<br />

K<strong>in</strong>der<br />

bi+<br />

19 J.<br />

Erwacsene<br />

ab<br />

20 J.<br />

1 Ern# Krengel 1 1 5 4 2<br />

2 Georg Braun+ 1 4 2 3 3 1<br />

Henri$u+ Grete 1 1 4 3 2<br />

3 Friedric Sprenger 1 2 2 2 2<br />

Häu+l<strong>in</strong>g Chri#ian Grote 2 2 2 2<br />

4 Friedric Leibe%e 1 5 5 8 2<br />

5 Ju#u+ Grote 1 3 2 2 3<br />

6 Ferd<strong>in</strong>and Söder 1 3 1 2 2<br />

He<strong>in</strong>ric Jordan 2 2 4 1<br />

7 Augu# Thie+ 1 1 2 3 1<br />

8 Friedric Söder 1 2 2 1 3<br />

9 Ju#u+ Friedric Wi\ig 1 6 6 5 7<br />

10 Chri#ian Friedric Glasewald 1 3 2 2 3<br />

11 Wilhelm Klage+ 1 3 1 2 2<br />

Witwe Klage+ 3 1 2 1<br />

Witwe Ern# Breithaupt 3 3 4 2 1<br />

Ju#u+ Freter 1 2 5 5 2<br />

12 Chri#ian Greben#e<strong>in</strong> 1 2 3 1 4<br />

Chri#oph Stange 2 1 1 2<br />

286 HStA Hannover, Hann. 74 Uslar Nr.384.<br />

davon<br />

Witwen<br />

oder<br />

Witwer


188 - Que\en und Dar#e\ungen 1648 bi+ 1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Witwe För#er £Friedric¡ Braun+ 1 3 1 2<br />

13 Andrea+ Voß 1 2 1 1 2 1<br />

Georg Friedric Voß 1 2 1 1 2<br />

14 Friedric Jatho 1 1 3 2 3<br />

15 Chri#oph Reulke 1 2 2 2 2<br />

16 Chri#ian Voigt 1 4 2 4 2<br />

Elisabeth Gerke 1 1 1<br />

17 Witwe Chri#oph Timner 1 2 3 4 1<br />

18 Gerhard Meyer 1 2 2 2 2<br />

19 Ludwig Mei#er 1 3 3 2 4<br />

20 Chri#oph Scrader 1 2 2 1 3<br />

21 Augu# Görge+ 1 3 4 4 3 1<br />

Witwe Chri#oph Scmidt 1 1 1<br />

22 He<strong>in</strong>ric Fri%e 1 2 2 2 2<br />

23 Jona+ Gobrect 1 3 3 2 4<br />

24 Han+ He<strong>in</strong>ric Kra} 1 2 2 1 3<br />

25 Georg Voß 1 4 1 3 2<br />

26 Chri#oph Sahlbac 1 3 3 1 5<br />

27 He<strong>in</strong>ric Kra} 1 1 3 4 1<br />

28 He<strong>in</strong>ric Braun+ 1 3 5 4 4<br />

29 Georg Meyer 1 3 4 3 4<br />

30 Eric Voß 1 3 2 3 2<br />

Witwe Stephan Voß 1 2 1 1<br />

31 He<strong>in</strong>ric Siebert 1 1 3 2 2<br />

Chri#oph R<strong>in</strong>ke 3 1 2 2<br />

32 Chri#ian Friedric Teuteberg 1 4 1 3 2<br />

33 Ju#u+ Korte 1<br />

34 Chri#oph Tiepel 1 2 3 1 3<br />

35 Ju#u+ Büte 1 4 1 3 2<br />

Ju#u+ Hartmann 2 2 2 2<br />

36 Witwe Stephan Greben#e<strong>in</strong> 1 3 3 1<br />

37 Ju#u+ Korte 1 5 4 5 4<br />

38 För#er £Chri#oph¡ Dehnhard 1 4 2 3 3<br />

39 Friedric Grünewald 1 2 4 2 4 1<br />

40 Chri#oph Thie+ 1 3 3 3 3<br />

41 He<strong>in</strong>ric Korte 1 2 3 2 3 1<br />

42 Chri#oph Behrend 1 1 1 2<br />

43 Witwe de+ £Georg Wilhelm¡ Kob- 1 1 3 1 3 1<br />

be<br />

44 Wilhelm Görge+ 1 2 3 3 2<br />

Witwe Job# Gobrect 1 2 3 1 4 1<br />

45 Conrad Grube 1 4 3 1 6<br />

46 Chri#ian Korte 1 2 2 1 3 1


Da+ 19. Jahrhundert - 189<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Zacaria+ Thiele 1 1 2 1 2<br />

47 He<strong>in</strong>ric Meyer 1 4 2 4 2<br />

Witwe Conrad Jordan 1 2 2 1 1<br />

48 Witwe Ju#u+ Leibe%e 1 3 2 1<br />

49 Ern# Gebert 1 4 4 5 3 1<br />

50 Ju#u+ Friedric Siebert 1 2 3 3 2 1<br />

51 Witwe £He<strong>in</strong>r.Chri#o.¡Helmbrect 1 1 1 1<br />

He<strong>in</strong>ric Thiele 3 4 5 2<br />

52 Chri#oph Grote 1 5 3 5 3 1<br />

Wilhelm Siebert 3 3 3 3 1<br />

53 Pa#or Quan# £rictig Quan~¡ 1 3 5 4 4<br />

54 Scullehrer £Seba#ian¡ Brodtmeyer 1 3 4 3 4<br />

55 Witwe £Joh.Ju#u+¡ Hämer 1 2 2 3 1 1<br />

56 Ferd<strong>in</strong>and Fi


190 - Que\en und Dar#e\ungen 1648 bi+ 1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1833 Alte Nacricten über die<br />

Pfarre<br />

Parocie Fürstenhagen 287 - Alte Nacricten<br />

über die Pfarre<br />

Wann und von wem die Pfarre zu<br />

<strong>Für#enhagen</strong> e<strong>in</strong>gerictet worden, kann<br />

au+ Mangel an alten Scri}en nict<br />

mehr au+gemiµelt werden, weil 1745<br />

da+ Pfarrhau+ abgebrannt und damit<br />

die alten Scri}en verloren gegangen<br />

s<strong>in</strong>d. Der Pa#or R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g, der von<br />

1621-1671 hier #and, berictet <strong>in</strong> e<strong>in</strong>em<br />

zu Lauenförde, wo wahr


Da+ 19. Jahrhundert - 191<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1847 Der Geme<strong>in</strong>debe


192 - Que\en und Dar#e\ungen 1648 bi+ 1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

nict augenbli%lic sobald e+ noth thut<br />

zu erlangen i#, triµ unter Vorbehalt<br />

a\er demnäc#igen Ent


Da+ 19. Jahrhundert - 193<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

die anspanten A%erleute² Friedric Glasewald²,<br />

"für die unbespanten Reihe leute²<br />

der Scuhmacer Chri#ian Voigt<br />

und für die Häu+l<strong>in</strong>ge der Rademacer<br />

Ju#u+ Freter. - Am 7.7.1836 wurde e<strong>in</strong><br />

Dr.Heße für 3 Reic+taler jährlic zum<br />

Armenarzt be#e\t. -<br />

Berict de+ Pfarrer+ Lüdeke über<br />

da+ Armenwesen zu<br />

<strong>Für#enhagen</strong> 291<br />

An<br />

Hohe+ Königlice+ Amt U+lar<br />

Gehorsamer Berict de+ Pa#.<br />

Lüdeke über da+ Armenwesen<br />

zu <strong>Für#enhagen</strong><br />

1. Vorge#ern, also am 2 ten d.Mt. habe<br />

ic neb# den sämtlicen Mitgliedern<br />

unserer hies. Armen-Commißion [...] e<strong>in</strong>e<br />

Hau+-Co\ekte für die hies. Armen veran#altet,<br />

und erhielten wir 2¼ Himten<br />

Fruct (mei# Korn, worunter etwa+<br />

Ger#e und Bohnen) neb# 3 RD<br />

£Reic+-Daler¡ an Geld.<br />

2. So\ten wir nun irgend wo für<br />

diese 3 RD noc bi\ig Ger#e erhalten<br />

können, so ließe sic a\e+ unter e<strong>in</strong>ander<br />

gemi


194 - Que\en und Dar#e\ungen 1648 bi+ 1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

präsent oder angewiesen würden, zu ermäßigten<br />

Preisen, so däcte ic, wäre<br />

die+ doc etwa+, wofür e<strong>in</strong> kle<strong>in</strong>er Vorrath<br />

anzu


Da+ 19. Jahrhundert - 195<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

8. Heute klagt mir der Feldhüter<br />

Braun+ 297: Se<strong>in</strong>e Frau liege


196 - Que\en und Dar#e\ungen 1648 bi+ 1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1851 Die Urkunde au+ dem Kircturmknopf<br />

U r k u n d l i c e + D o k u m e n t f ü r d e n K n o p f d e + K i r c t h u r m + z u<br />

F ü r # e n h a g e n<br />

der am 4ten Sonntag n.Tr<strong>in</strong>itati+, 13ten Juli a.1851 renovirt<br />

u. sodann aufgese~t wurde.<br />

er Nacwelt unseren freundlicen<br />

Gruß zuvor!<br />

Bey Abnahme de+ alten,<br />

vom Weµer be


Da+ 19. Jahrhundert - 197<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

den König. Dabey i# überhaupt unser<br />

land am besonnen#en durc jene #ürmi-<br />


198 - Que\en und Dar#e\ungen 1648 bi+ 1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

jährigen kalten Sommer hört man<br />

nict+ davon. Bi+ je~t haµen wir er#<br />

e<strong>in</strong>ige warme Tage, je~t nur 8 r, viele<br />

Gewiµer und Regen, u. da+


Da+ 19. Jahrhundert - 199<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

der Zehntp]ict. Die Taxation gelangte<br />

zu dem Ergebni+: E<strong>in</strong>e zur Ablösung zu<br />

zahlende Rente müêe jährlic 432<br />

Reic+taler Courant betragen, mith<strong>in</strong><br />

mehr al+ da+ Doppelte der le~ten<br />

Pact. Dazu so\e die Geme<strong>in</strong>de<br />

Ste\ung nehmen. Der Bauermei#er<br />

und andere Intereêenten so\ten sic am<br />

15.10.1853 <strong>in</strong> Adelebsen <strong>in</strong> der<br />

Amt+#ube e<strong>in</strong>[nden.<br />

Am 22. Oktober 1853


200 - Que\en und Dar#e\ungen 1648 bi+ 1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Auf dem Kla}erholze<br />

Auf dem Klu}holze<br />

Auf dem Ma


Die Ablösung und Privatisierung der geme<strong>in</strong>


202 - Que\en und Dar#e\ungen 1648 bi+ 1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

fende Täler, welce die For# <strong>in</strong> drei natürlice<br />

Ab


Die Ablösung und Privatisierung der geme<strong>in</strong>


204 - Que\en und Dar#e\ungen 1648 bi+ 1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

O e f f e n t l i c e L a d u n g .<br />

Königlice Landdro#ei zu Hilde+heim hat den Antrag de+ Königlicen F<strong>in</strong>anz-M<strong>in</strong>i#erium+,<br />

Abtheilung für Doma<strong>in</strong>en und For#en, zu Hannover auf<br />

Ab#e\ung folgender auf den herr


Die Ablösung und Privatisierung der geme<strong>in</strong>


206 - Que\en und Dar#e\ungen 1648 bi+ 1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Der Pfannen#iel 3 Morgen 69 Quadratruthen<br />

Der e<strong>in</strong>fa\ende Teil der Sundertri} 9 Quadratruthen<br />

Der Streifen we#lic de+ Tielebace+ 61 Quadratruthen<br />

Der Re# an der Langenlied 15 Morgen 101 Quadratruthen<br />

20 Morgen<br />

genen Weide zu kommen, ebenfa\+ die<br />

sogenannte Kle<strong>in</strong>e Tri} und der sic auf<br />

der Höhe der Lieth an


Die Ablösung und Privatisierung der geme<strong>in</strong>


208 - Que\en und Dar#e\ungen 1648 bi+ 1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Landkarte von 1720 (siehe Fußnote auf Seite davor)


Die Ablösung und Privatisierung der geme<strong>in</strong>


210 - Que\en und Dar#e\ungen 1648 bi+ 1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Rect. Die geme<strong>in</strong>


Die Ablösung und Privatisierung der geme<strong>in</strong>


212 - Que\en und Dar#e\ungen 1648 bi+ 1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

#aµ. Die Ladung vom 8.10. ordnete an:<br />

Wer von den Reihe#e\eberectigten<br />

nict er


Die Ablösung und Privatisierung der geme<strong>in</strong>


214 - Que\en und Dar#e\ungen 1648 bi+ 1870<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

mark. Jede+ Mitglied der Realgeme<strong>in</strong>de<br />

bekam e<strong>in</strong>en Hektar Land. Die Feld]ur<br />

wurde um die Rodung+]äcen erweitert.<br />

Um die Bodengüte zu verbeêern<br />

und die Erträge zu erhöhen, mußten die<br />

Eigentümer große Strapazen auf sic<br />

nehmen. Wilhelm Meyer er<strong>in</strong>nert sic:<br />

"Vor a\em wurde ab 1900 Mergel-<br />

Dünger au+ Lenglern (Mergelkuhlen)<br />

für unser Umbrucland im Sci{berg<br />

per Pferde- und Kuhwagen be


Die Ablösung und Privatisierung der geme<strong>in</strong>


216 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

#aµ. E+ wurde <strong>in</strong> den Fäcern<br />

Kateci+mu+, bibli


Sculcronik de+ Lehrer+ R<strong>in</strong>dflei< 1879-1887 - 217<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

der Kü#er und Scul#e\e zu <strong>Für#enhagen</strong><br />

beau}ragt. [R<strong>in</strong>d]ei< versah den<br />

Dien# bi+ 18.10.1882, am 24.10.1882 übernahm<br />

Wiegmann]<br />

§ 19 Die Anzahl der K<strong>in</strong>der betrug<br />

Micaeli+ 1882 - 39 Knaben und 30<br />

Mädcen, zusammen 69 K<strong>in</strong>der.<br />

§ 20 Am Montag, den 12. Febr. 1883<br />

wurde da+ neu erbaute Sculzimmer,<br />

nacdem da+selbe tag+ zuvor von dem<br />

Kircenvor#and Herrn Pa#or Harrie+<br />

und Kircenvor#ehern Karl Leibe%e,<br />

He<strong>in</strong>ric Glasewald, Georg Glasewald<br />

und A%ermann Tiepel, sowie von der<br />

Geme<strong>in</strong>de abgenommen und auf<br />

Ab#e\ung noc e<strong>in</strong>iger Mängel am<br />

Bau Bedact genommen war, e<strong>in</strong>geweiht.<br />

Zu diesem Zwe%e versammelten<br />

sic 10 Uhr morgen+ die Sculk<strong>in</strong>der <strong>in</strong><br />

dem neuen Lokale 314 . Den Anfang bildete<br />

der Gesang: "Bi+ hierher hat mic<br />

Goµ gebract.² Hierauf wurde vom<br />

Lehrer der Wocenspruc und Psalm 146<br />

vorgelesen, worauf der Gesang "Nun<br />

danket a\e Goµ² folgte. In e<strong>in</strong>er kurzen<br />

Ansprace zeigte nun der Lehrer,<br />

we+halb da+ neue Zimmer erbaut sei<br />

und daß e+ dem Zwe%e diente, Chri#entum<br />

und Men


218 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

sucte er 3 Jahre bi+ Micaeli+ 1883<br />

da+ Königlic Preußi


Sculcronik de+ Lehrer+ R<strong>in</strong>dflei< 1879-1887 - 219<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

14 angegebenen Weise gefeiert. [§ 38 Ferienzeiten]<br />

§ 39 Die Sedanfeier wurde begangen<br />

317 , <strong>in</strong>dem den um 8 Uhr <strong>in</strong> dem<br />

ge


220 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

2.Ludwig Grote 45 M., 3.Ste<strong>in</strong>mann 8<br />

M., 4.Fr.Büthe 8 M., K.Korte 6 M.,<br />

G.Mü\er 5 M., Summe 110 Mark,<br />

nacher $a. 190 M. Die Verkoppelung<br />

wurde geleitet von dem Ökonomie-Commiêion+rat<br />

H.Lauen#e<strong>in</strong>, au+geführt<br />

von dem Feld-(Land)meêer H.Gärtner<br />

au+ U+lar.<br />

§ 50 Am 2.Dezbr.85 fand die Prüfung<br />

der m<strong>in</strong>orennen Kon[rmanden <strong>in</strong><br />

U+lar #aµ. Am 4. Januar 1886 wurde<br />

durc e<strong>in</strong>e fe#lice Feier de+ 25jährigen<br />

Regierung+-Jubiläum+ Sr. Maje#ät<br />

de+ Kaiser+ Wilhelm I. gedact. Am 4.<br />

Jan. begann der Sculunterrict wieder.<br />

§ 51 Am 9. Januar #arb Herr<br />

Pa#or H.Frd. Harrie+. Derselbe wurde<br />

geboren am 8.Augu# 1820 <strong>in</strong> Salzgiµer,<br />

se<strong>in</strong> Vater 318 past. diac. daselb#.<br />

Harrie+ besucte da+ Gymnasium Andreanum<br />

zu Hilde+heim, bezog darauf 3<br />

Jahr die Universität <strong>in</strong> Göµ<strong>in</strong>gen.<br />

Nacdem Harrie+ an e<strong>in</strong>igen Privat


Sculcronik de+ Lehrer+ R<strong>in</strong>dflei< 1879-1887 - 221<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

sehr verheerend. [§ 60 Sculau+]ug nac<br />

Bur+felde bzw. Sababurg - sehr baufä\ig -.<br />

E+ folgen 2 Seiten vom Krei+


222 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

51. Frau Reic 2<br />

52. Ern# Wi\ig 10<br />

53. Albert Leibe%e 6<br />

54. Augu# Klage+ 2<br />

55. Wilhelm Grote 3<br />

56. Friedric Brede 10<br />

57. Scmied Braun+<br />

58. He<strong>in</strong>ric Siebert 10<br />

59. He<strong>in</strong>ric Mü\er<br />

60. Wilhelm Wiene%e 3<br />

61. He<strong>in</strong>ric Korte 25<br />

62. Wilhelm Korte 50<br />

63. Karl Korte 25<br />

64. Ju#u+ Korte 3<br />

65. He<strong>in</strong>ric Tiepel 6<br />

66. Georg Büthe 1<br />

67. He<strong>in</strong>ric Brodtmeyer 15<br />

68. Georg Teuteberg 3<br />

69. Wac+muth 6<br />

70. Augu# Ste<strong>in</strong>mann 3 Mark<br />

Die Summe a\er freiwi\igen Gaben<br />

beträgt demnac 435 Mark. Sie<br />

würde nict so groß gewesen se<strong>in</strong>, wenn<br />

nict die <strong>Für#enhagen</strong>er e<strong>in</strong>e so große<br />

Portion Ehrgeiz besäßen und rect viele<br />

derselben geglaubt häµen, daß die<br />

An


Sculcronik de+ Lehrer+ R<strong>in</strong>dflei< 1879-1887 - 223<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

auf 750 Mark agitieren. Grund: "Dä<br />

Scaulme#er brukt nic mähr tau S<strong>in</strong>gen!²<br />

[§67 Sedanfeier abgehalten, § 68-69<br />

Recnung+sacen].<br />

§ 70 Protoko\ über die Verhandlungen<br />

der 9. ordentlicen Bezirk+synode<br />

am 3.9.1884 <strong>in</strong> U+lar. Ste\e wörtlic:<br />

"Der Umfang unsere+ Synodalbezirk+<br />

hat seit der le~ten Synode ke<strong>in</strong>e Veränderungen<br />

erliµen. Auc die Seelenzahl,<br />

12178 Seelen, darunter 12046 Lutheraner,<br />

wird annähernd dieselbe geblieben<br />

se<strong>in</strong>. Die Verhandlungen über e<strong>in</strong>e<br />

Abzweigung der Klo#ergeme<strong>in</strong>de Bur+felde<br />

von der Gesamtparocie <strong>Für#enhagen</strong><br />

um er#erer e<strong>in</strong>e bequemere und<br />

dann vie\eict auc vo\#ändigere<br />

Pa#orisierung von Hemeln au+ zu<br />

er


224 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

len, Tanzen und a\erlei Unfug+ 321<br />

wird der Abend verbract und durc<br />

solce+ Unwesen die Nacbar


Sculcronik de+ Lehrer+ R<strong>in</strong>dflei< 1879-1887 - 225<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

nehmlic auf den Emporen, e<strong>in</strong>e a\geme<strong>in</strong>e<br />

Bewegung kund, die für Unzufriedenheit<br />

und Mißbehagen über da+<br />

Gehörte au+gelegt werden muß.<br />

Wie den Kircen und Co\ekten gegenüber,<br />

so verhält sic auc die Geme<strong>in</strong>de<br />

<strong>Für#enhagen</strong> zu den Hau+-<br />

Co\ekten. Die Co\ektanten klagen über<br />

unfreundlice Aufnahme von seiten der<br />

Geme<strong>in</strong>de und über den zu ger<strong>in</strong>gen<br />

Ertrag ihrer Arbeit. E+ i# vorgekommen,<br />

daß e<strong>in</strong> Königlicer Beamter<br />

von hier, der, die Z<strong>in</strong>sen se<strong>in</strong>er au+-<br />

#ehenden Gelder e<strong>in</strong>gerecnet, e<strong>in</strong>e E<strong>in</strong>nahme<br />

von 2100-2400 Mark hat, für e<strong>in</strong>en<br />

sehr wohlthätigen Zwe% nict+ übrig<br />

haµe; ja, der e<strong>in</strong>en Co\ektanten, der<br />

sic nict leict von ihm abweisen laêen<br />

wo\te, mit den


226 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

140 Mann gebraucen für 4000 Mark<br />

Branntwe<strong>in</strong> <strong>in</strong> e<strong>in</strong>em Jahre, e<strong>in</strong>er also<br />

28,57 Mark. Da+ Dorf hält $a.70 Familien;<br />

jede Familie liefert 2 Branntwe<strong>in</strong>tr<strong>in</strong>ker,<br />

muß mith<strong>in</strong> dafür jährlic<br />

57,14 Mark, <strong>in</strong> e<strong>in</strong>er Woce mehr al+ 1<br />

Mark aufbr<strong>in</strong>gen. [..§§ 79-83..]<br />

§ 84 Con[rmation: 17. April 1887.<br />

Wilhelm Sceele verläßt die Scule,<br />

ohne $on[rmiert zu se<strong>in</strong>. [...]<br />

§ 87 Der Unterrict [el am 15. Juli<br />

au+, weil Lehrer Sauerbrey al+ Zeuge<br />

<strong>in</strong> e<strong>in</strong>er Privatklagesace de+ Ga#wirt+<br />

[Ern#] Wi\ig 326 gegen die Kircenvor-<br />

#eher [Karl] Korte und [He<strong>in</strong>ric] Tiepel<br />

327 zum Amt+gerict U+lar geladen<br />

war.<br />

§ 88 Am 23. Mai miµag+ 1 Uhr ent-<br />

#and <strong>in</strong> dem Wohnzimmer de+ Lehrer+<br />

Feuer. Lehrer S[auerbrey] war am<br />

22.Mai nacmiµag+ 2 Uhr bi+ abend+<br />

11 Uhr de+ folgenden Tage+ verrei# zur<br />

Alfelder Sem<strong>in</strong>ar-Konferenz. Da <strong>in</strong><br />

diesen Tagen die Temperatur o} unter<br />

10 gesunken, so wurde <strong>in</strong> a\en Häusern,<br />

auc <strong>in</strong> der Scule, geheizt. Da+<br />

Feuer muß e<strong>in</strong>en dict unter der Ofenplaµe<br />

<strong>in</strong> der Brandmauer liegenden<br />

Balken angegri{en und <strong>in</strong> den Brand<br />

ge#e%t haben. Die Geme<strong>in</strong>de erhielt<br />

au+ der Lande+-Brandkaêe 80,80 Mark<br />

Brand-Ent


Sculcronik de+ Lehrer+ R<strong>in</strong>dflei< 1879-1887 - 227<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

2. die Segnungen, die der Sedantag<br />

im Gefolge hatte:<br />

a. Vom Dru%e Napoleon+ Herr-<br />


228 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

le se<strong>in</strong>er Vater#adt, kam O#ern 1876<br />

auf die Präparandenan#alt, deren Leiter<br />

der weiland Rektor Tölke, war.<br />

Micaeli+ 1879 kam er auf da+ Sem<strong>in</strong>ar<br />

zu Hannover, be#and O#ern 1882<br />

da+ Abgang+examen, und ward<br />

2.Lehrer <strong>in</strong> Siever+hausen bei Daêel.<br />

Nac ½ Jahre wurde die 1.Stelle daselb#<br />

vakant und wurde derselbe al+bald<br />

1. Lehrer daselb#. Vom 1.-3.Juli 1885<br />

macte er se<strong>in</strong> 2. Examen <strong>in</strong> Hannover<br />

und meldete sic O#ern 1888 nac<br />

<strong>Für#enhagen</strong>, da+ am 1.Juli se<strong>in</strong>e neue<br />

Heimat wurde. Am 9.Juli nahm der<br />

Unterrict se<strong>in</strong>en Anfang.<br />

§ 114 Am 28.Juli er


Sculcronik von 1888-1899 - 229<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

nict mehr übernehmen wollte, i# <strong>in</strong><br />

diesem W<strong>in</strong>ter von Herrn Tiepel 329 besorgt.<br />

Für näc#en W<strong>in</strong>ter hat W.<br />

Wiene%e 330 dieselbe für 65 Mark übernommen.<br />

[§ 126 O#erprüfung und Ferienzeiten].<br />

§ 127 In diesem Jahre wurden 8<br />

K<strong>in</strong>der kon[rmiert, darunter 3 Knaben<br />

und 5 Mädcen. Sculvor#eher s<strong>in</strong>d: 1)<br />

He<strong>in</strong>ric Thiele 331 , Bauermei#er, 2)<br />

He<strong>in</strong>ric Glasewald 332 , Scneidermei#er,<br />

3) Karl Gobrect, 4) Friedric<br />

Gobrect 333 . [§ 128 Neue Vor


230 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

§ 138 E<strong>in</strong> sehr tro%ene+ Jahr, wie<br />

die älte#en Leute e+ sic nict er<strong>in</strong>nern<br />

können; bi+ zum Augu# fa# gar ke<strong>in</strong>en<br />

Regen. Der Erdboden i# au+gedörrt,<br />

die P]anzen vertro%nen, sehr wenig<br />

Heu i# geerntet, viele Kühe werden<br />

de+halb ge


Sculcronik von 1888-1899 - 231<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

ter den Däcern saßen die Hau+bewohner<br />

mit Waêereimern, um die herum]iegenden<br />

Funken zu lö


232 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Ke\er so\en Ba%e- und Wa


Sculcronik von 1888-1899 - 233<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Verdauung+apparat de+ Käfer+, Quer-<br />


234 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Lehrer zu wenig Entgegenkommen gezeigt<br />

häµen.<br />

E+ sei aber


Sculcronik von 1888-1899 - 235<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

nehmen e+ nict, und e<strong>in</strong> neue+ Staket<br />

macen wir auc nict; neue Moden<br />

wo\en wir nict aufbr<strong>in</strong>gen. Dieser<br />

Be


236 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

zur Hilfe herbeigerufen, weil eben da+<br />

Feuer au+ näc#er Nähe wegen de+ sehr<br />

dicten Nebel+ nict zu sehen war. Auc<br />

die Heisebe%er Feuerwehr kam durc die<br />

Hilferufe der Glo%e herbei. Da+ Feuer<br />

fand reiclice Nahrung, doc gelang e+<br />

der hiesigen freiwi\igen Feuerwehr und<br />

der oben genannten, da+ Feuer auf se<strong>in</strong>en<br />

Herd zu be


Sculcronik von 1888-1899 - 237<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

nact+feier <strong>in</strong> der Scul#ube, zu der a\e<br />

K<strong>in</strong>der e<strong>in</strong>geladen waren. Um ½ 6 Uhr<br />

abend+ begann die Feier mit dem Choral<br />

"Vom Himmel hoc². Daran


238 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Feier de+ 200jährigen Geburt+tag+<br />

Friedric+ de+ Großen. Anläßlic dieser<br />

Feier wurden 15 K<strong>in</strong>dern die Bücle<strong>in</strong><br />

"Au+ dem Leben Friedric+ de+ Gro-<br />

1889 Urkunde im Kircturmknopf<br />

Urkundliches - Dokument<br />

für den Knopf des Kirchthurms zu Fürstenhagen,<br />

der im Frühjahr 1889 renovirt und mit<br />

neuen Schiefern gedeckt ist.<br />

A\en Lesern Goµ zum Gruße und dem<br />

Herrn Jesum<br />

Chri#um zum Tro#e !!!<br />

Heute, am 13. Mai 1889 wurde bei<br />

der Reparatur de+ hiesigen Kircturm+<br />

<strong>in</strong> dem Knopfe de+selben diese Blecbücse<br />

gefunden, welce e<strong>in</strong> Dokument<br />

de+ hiesigen früheren Prediger+ Lüdeke<br />

enthielt. I# nun auc seit Abfaêung<br />

diese+ Dokumente+ (1851) verhältni+mäßig<br />

er# kurze Zeit ver#ricen, so i#<br />

e+ doc e<strong>in</strong>e Zeit reic an Erfolgen, Ereigniêen,<br />

Umwälzungen auf a\en Gebieten<br />

sowohl de+ #aatlicen wie auc<br />

bürgerlicen Leben+ wie kaum e<strong>in</strong>e andere<br />

vor ihr.<br />

Da+ Welfenhau+ i# zwar nict erlo


Urkunde au+ dem Kircturmknopf 1889 - 239<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

theil+ Furct vor Deut


240 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Ferner gaben zum Andenken der<br />

Nacwelt 1 Ni%el#ü%, gez: Confoederatio<br />

Helvetica 1885 -<br />

J. Telsemeyer, Lehrer<br />

1 Ni%el#ü% (5 Pfg Wert) von 1889<br />

der Ti


<strong>Für#enhagen</strong> im Spiegel der So\<strong>in</strong>ger Nacricten - 241<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

<strong>Für#enhagen</strong> im Spiegel der So\<strong>in</strong>ger Nacricten 1867-<br />

1913<br />

Edi$talladung.<br />

£20.3.1867¡ Nacdem die Vormünder<br />

der m<strong>in</strong>derjährigen K<strong>in</strong>der de+<br />

weil. Pensionair+ und A%ermann+<br />

Ludwig Meyer 347 zu <strong>Für#enhagen</strong><br />

Namen+ ihrer Pupi\en die Erb


242 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

U + l a r , den 4. Januar 1870.<br />

Königlice+ Amt+gerict, Abth. II.<br />

H a g e l b e r g .<br />

Verkauf+-Anzeige<br />

und<br />

Aufgebot<br />

£21.9.1881¡ Auf Antrag der Königlicen<br />

F<strong>in</strong>anzdire$tion, Abtheilung für<br />

For#en, zu Hannover so\en wegen e<strong>in</strong>e+<br />

Rü%#ande+ von Holzkaufgeldern<br />

im Betrag von 131,43 M. die nac#ehend<br />

bezeicneten, dem Sculdner<br />

Köhler Wilhelm Grote zu <strong>Für#enhagen</strong><br />

gehörigen und daselb# belegenen<br />

Grund#ü%e:<br />

1) Wiese im Sö\en, K. Bl. 1 Fl. A<br />

79, 14 a 8 qm,<br />

2) Garten am Ma


<strong>Für#enhagen</strong> im Spiegel der So\<strong>in</strong>ger Nacricten - 243<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Amt+blaµ der Königlicen Regierung<br />

zu Hilde+heim 7. Juni 1889 -<br />

Bekanntmacung Nr.404:<br />

In den nacbezeicneten Orten s<strong>in</strong>d<br />

im Laufe de+ Monat+ Mai Po#hülf+-<br />

#e\en e<strong>in</strong>gerictet worden .... 39. <strong>in</strong><br />

<strong>Für#enhagen</strong> bei Adelebsen .....<br />

___________<br />

30.1.1895¡ � <strong>Für#enhagen</strong><br />

Der Geburt+tag Sr. Maje#ät de+<br />

Kaiser+ wurde auc <strong>in</strong> diesem Jahre<br />

wieder von der ganzen Geme<strong>in</strong>de gefeiert.<br />

Am Sonntag Nacmiµag 3 Uhr<br />

versammelte sic der Gesangvere<strong>in</strong> <strong>in</strong><br />

der Scule und zog mit Musik durc<br />

die Straßen de+ Dorfe+. Auf dem<br />

freien Pla~e vor der Wi\ig'


244 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Mühle ereignete sic ge#ern e<strong>in</strong> betrübender<br />

Unglü%+fa\. Von der Mühle<br />

geht e<strong>in</strong>e Tran+miêion durc die Küce<br />

auf den Boden, um die<br />

Fuµer


<strong>Für#enhagen</strong> im Spiegel der So\<strong>in</strong>ger Nacricten - 245<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

fen, darum werden auc die E<strong>in</strong>wohner<br />

de+ Kreise+ U+lar herzlic um<br />

Beihilfen gebeten. Auc Leibwä


246 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Ricter 15 Pf., H.Niemann 10 Pf.,<br />

Wilhelm Bro%mann 10 Pf., zusammen<br />

8 M. 25 Pf., ferner von F.E.-<br />

Cammerborn 1 M. - Uebertr. au+ vor.<br />

Nr.: 89 M. 85 Pf. Summa 99 Mark<br />

10 Pf.<br />

Weitere Gaben nehmen wir gerne<br />

entgegen.<br />

Expedition<br />

der "So\<strong>in</strong>ger Nacricten².<br />

__________<br />

Verkauf+-<br />

Anzeige.<br />

Fortzug+halber so\en auf freiwi\igen<br />

Antrag de+ A%ermann+ Friedrich<br />

Brede <strong>in</strong> Fürstenhagen<br />

1 hoctragende Zuctkuh, 2 tragende<br />

Sonen, 2 A%erwagen, 1 P]ug, 1<br />

Karto{elha%ep]ug, 1 Teil Zi%za%eggen,<br />

1 hölzerne Walze, 3 Kuhge-<br />


<strong>Für#enhagen</strong> im Spiegel der So\<strong>in</strong>ger Nacricten - 247<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

de+ Urteil+ auf Ko#en de+ Verurteilten<br />

e<strong>in</strong>mal <strong>in</strong> den "So\<strong>in</strong>ger Nacricten²<br />

b<strong>in</strong>nen e<strong>in</strong>e+ Monat+ seit der<br />

Rect+kra} de+ Urteil+ zu verö{entlicen.<br />

gez. Boleniu+ gez. Keßler<br />

Die Rect+kra} diese+ Urteil+<br />

be


248 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

�<br />

Fest-Programm<br />

zu dem am<br />

Sonntag, den 6. u. Montag, 7. Juli 1913,<br />

<strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong><br />

#aµ[ndenden<br />

So\<strong>in</strong>ger Krei+-Krieger-Bunde+fe#e<br />

Sonntag, den 6. Juli 1913<br />

Morgen+ 5 Uhr: We%ruf.<br />

Miµag+ 11 bi+ 1 Uhr: Empfang der au+wärtigen Vere<strong>in</strong>e.<br />

Nacmiµag+ 1½ Uhr: Vor#and+si~ung<br />

Nacmiµag+ 2 Uhr: Abholen der hiesigen Vere<strong>in</strong>e und<br />

Damen<br />

- Fe#zug durc den Ort. - Fe#rede. - Hierauf<br />

Fe#ba\.<br />

Montag, den 7. Juli 1913<br />

Vormiµag+ 10 Uhr: Früh


<strong>Für#enhagen</strong> im Spiegel der So\<strong>in</strong>ger Nacricten - 249<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

8.4.1920. <strong>Für#enhagen</strong>. E<strong>in</strong>e<br />

Notlandung mußte am Donner+tag<br />

e<strong>in</strong> <strong>in</strong> der Rictung nac Paderborn<br />

]iegender Doppelde%er vornehmen.<br />

Bei der Landung lief der Apparat <strong>in</strong><br />

e<strong>in</strong>e kle<strong>in</strong>e Bö


250 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1910 Die Sculcronik von<br />

Lehrer Eric Brun+<br />

uf Anregung de+ Pa#or+<br />

Scierwater i# <strong>in</strong> der Kircenvor#and+si~ung<br />

vom 31.<br />

Mai 1910 e<strong>in</strong>e neue Dien#<strong>in</strong>-<br />

#ruktion für den Kü#er und<br />

Organi#en aufge#e\t. Kurz<br />

nac me<strong>in</strong>em Dien#antriµ wurde sie<br />

mir von dem Verfaêer<br />

vorgelesen; habe sie<br />

seitdem nict mehr gesehen;<br />

i# jedenfa\+ ad<br />

acta gelegt, bi+ sie bei<br />

me<strong>in</strong>em Nacfolger im<br />

"Kü#eramt² wieder<br />

hervorgesuct wird.<br />

E<strong>in</strong>ige+ <strong>in</strong> dieser In-<br />

#ruktion kl<strong>in</strong>gt miµelalterlic,<br />

wenn e+ da<br />

zum Beispiel heißt:<br />

"Der Kü#er hat bei e<strong>in</strong>em<br />

Leicenbegängni+<br />

zugegen zu se<strong>in</strong> und<br />

so\ an der l<strong>in</strong>ken Seite<br />

de+ Pa#or+ gehen, auf<br />

dem Friedhofe den<br />

"Leicengesang²<br />

an#immen und wenn e+ regnet, über<br />

den Pa#or den Scirm halten.² So etwa+<br />

mact man e<strong>in</strong>em Lehrer (nebenbei<br />

auc Kü#er) im 20. Jahrhundert zur<br />

P]ict. Bei mir i# e+ aber nie zu e<strong>in</strong>em<br />

Kon]ikt der P]icten gekommen, denn<br />

die In#ruktion i# von mir nict unter-<br />


Die Sculcronik von Eric Brun+ - 251<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

gani#en- und Lektordien# werden je~t<br />

500 Mark gezahlt.¡<br />

Al+ Lektor muß der hiesige Lehrer im<br />

Nacmiµag+goµe+dien#, den er#en<br />

Weihnact+-, O#er- und P[ng#tag, sowie<br />

am Himmelfahrt und Bußtag Lesegoµe+dien#<br />

halten, son# alle vierzehn<br />

Tage nacmiµag+ K<strong>in</strong>derlehre. In der<br />

Abendmahl+zeit im Frühjahr und<br />

Herb# hat der Lehrer hier, wenn <strong>in</strong><br />

O{ensen Abendmahl i#, den Vormiµag+-<br />

und Nacmiµag+goµe+dien#<br />

zu versehen.<br />

£Zusa~ wieder anderer Hand: Am<br />

1.Oktober 1930 i# die organi


252 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Naturdenkmäler:<br />

Sceuerbuce: Jedenfall+ gleicbedeutend<br />

mit Scauerbuce, dort hatten<br />

früher die Kuhhirten ihre Hütte oder<br />

ihre Scauer; sie #eht <strong>in</strong> der "Spi~e².<br />

£Nacsa~ von späterer Hand: Im Jahre<br />

1930 brannte sie völlig au+ und #ürzte<br />

zusammen. An


Die Sculcronik von Eric Brun+ - 253<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

und zeigen ke<strong>in</strong>en besonderen Bau#il. 362<br />

Zu den älteren Häusern gehören folgende:<br />

1) da+ mit Efeu bewacsene, märcenha}<br />

au+sehende Häu+cen de+ alten<br />

Gobrect


254 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Die Bewohner de+ Orte+<br />

Da+ siµlice Leben - da+ Wort im<br />

weiteren S<strong>in</strong>ne gefaßt - i# gegenwärtig<br />

al+ löblic und gut zu bezeicnen, durcweg<br />

#e%t <strong>in</strong> jung und alt e<strong>in</strong> guter<br />

Gei#, so daß da+ a\bekannte Wort:<br />

"<strong>Für#enhagen</strong>, beêere dic² ke<strong>in</strong>e Berectigung<br />

mehr hat. E+ er<strong>in</strong>nert vielmehr<br />

an e<strong>in</strong>e Zeit vor etwa 200 Jahren,<br />

<strong>in</strong> der da+ Wort von e<strong>in</strong>em<br />

Gei#licen gesprocen se<strong>in</strong> so\. E<strong>in</strong><br />

Pa#or um 1700


Die Sculcronik von Eric Brun+ - 255<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

helm Glasewald 369 , der - wie auc se<strong>in</strong><br />

Vorgänger - <strong>in</strong>folge von Widerwärtigkeiten<br />

se<strong>in</strong> Amt niederlegte und<br />

au+ dem Vere<strong>in</strong> au+trat. der je~ige<br />

Vorsi~ende i# der zeitige Bauermei#er<br />

Georg Korte 370 .<br />

Der hiesige "Männer-Turnvere<strong>in</strong>²,<br />

der au+ dem am 15. Juli 1906 gegründeten<br />

"Junggesellenvere<strong>in</strong>² hervorgegangen<br />

i#, be#eht seit dem 15. Januar<br />

1911. Der Vorsi~ende de+ Vere<strong>in</strong>+ i#<br />

der Ste<strong>in</strong>brucarbeiter Karl Wiene%e<br />

371 , er#er Turnwart Lehrer<br />

Brun+. Der Vere<strong>in</strong> zählt je~t 35 Mitglieder<br />

372<br />

Geme<strong>in</strong>devor#eher seit 1798<br />

Folgende Geme<strong>in</strong>devor#eher, hier<br />

Bauermei#er genannt, s<strong>in</strong>d seit 1798<br />

369 Wilhelm Glasewald, OSB Fam.Nr.371,<br />

*19.5.1872, � 28.9.1948.<br />

370 Georg Korte, OSB Fam.Nr.688,<br />

*11.10.1877, � 11.7.1955. Hier h<strong>in</strong>ter Zusatz<br />

späterer Hand (nach dem 1. Weltkrieg),<br />

nach dem Korte auch zurücktrat und der Kolonialwarenhändler<br />

Karl Siebert an se<strong>in</strong>e<br />

Stelle trat. Siebert war *19.12.1888 und �<br />

2.9.1965. Er trug das Eiserne Kreuz erster<br />

Klasse, nachdem er aus dem Schützengraben<br />

gesprungen war, um se<strong>in</strong>en gefallenen Bruder<br />

zu bergen; OSB Fam.Nr.1075.<br />

371 Karl Wienecke, OSB Fam.Nr.1310,<br />

*25.6.1882, � 8.10.1914 <strong>in</strong> Nogent l'Abesse<br />

bei Reims, nach dem Bericht se<strong>in</strong>es Kompaniechefs<br />

"als braver und tapferer Soldat".<br />

372 An dieser Stelle Unterschrift: "20.Mai 1913<br />

Bruns". Späterer Zusatz: 1920: 72 Mitglieder.<br />

hier <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong> tätig gewesen: [...]<br />

373<br />

Der Beigeordnete oder<br />

#e\vertretende Bauermei#er i# der<br />

A%ermann He<strong>in</strong>ric Siebert, Geme<strong>in</strong>derecnung+führer<br />

der Waldarbeiter<br />

Edmund Meyer, Recnung+führer der<br />

Realgeme<strong>in</strong>de der Oberholzhauer He<strong>in</strong>ric<br />

Glasewald, Scied+ricter s<strong>in</strong>d der<br />

A%ermann Ern# Fri%e und der<br />

Scuhmacer Ern# Voigt. Waisenrat<br />

i# der A%ermann Karl Kempe.<br />

1911: Der Ort+


256 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

te. Tagelang, wocenlang vorher wird<br />

davon gesprocen, wird dazu e<strong>in</strong>geladen<br />

wie zu ke<strong>in</strong>em anderen Fe#e. Bei diesen<br />

Kirme+feiern wird Gelegenheit geboten,<br />

mit lieben Verwandten und Freunden<br />

von nah und fern e<strong>in</strong>mal wieder zusammenzusi~en,<br />

sic über Freud und Leid<br />

im Familienkrei+ oder über die Ernteau+sicten<br />

au+zusprecen, alte Beziehungen<br />

zu p]egen und teure Er<strong>in</strong>nerungen<br />

zu fe#igen. Doc an die eigentlice Bedeutung<br />

der Kirme+feier denkt niemand.<br />

Kirme+ heißt Kircweih! Da+ Fe#<br />

der Kircweih soll un+ er<strong>in</strong>nern daran,<br />

daß unsere Vorfahren vielfac unter<br />

höc#er persönlicer Opferwilligkeit sic<br />

e<strong>in</strong> Kircle<strong>in</strong> <strong>in</strong> ihrer Geme<strong>in</strong>de geweiht<br />

haben, damit Gotte+ Wort dar<strong>in</strong> gepredigt<br />

werde. Und da+ tri{t gerade für<br />

unsere Geme<strong>in</strong>de zu; denn deren Kircweihfe#<br />

führt zurü% <strong>in</strong> die


Die Sculcronik von Eric Brun+ - 257<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

dem 18. Oktober - fand morgen+ <strong>in</strong> der<br />

Scule e<strong>in</strong> Fe#aktu+ #aµ, und abend+<br />

wurde unter dem Gesange de+ Liede+:<br />

"Flamme empor!² (von den Sculk<strong>in</strong>dern<br />

gesungen) am Sci{berge e<strong>in</strong><br />

Holz#oß abgebrannt.<br />

Der folgende Tag versammelte zunäc#<br />

die ganze Geme<strong>in</strong>de zu e<strong>in</strong>em<br />

Fe#goµe+dien# <strong>in</strong> der Kirce. Am<br />

Nacmiµage bot unser son# so #i\e+<br />

Dörfcen e<strong>in</strong> rect lebendige+ Bild. ln<br />

der Feldmark wunde von den Mitgliedern<br />

sämtlicer Vere<strong>in</strong>e und den<br />

Sculknaben e<strong>in</strong> Krieg+spiel veran#altet.<br />

Alt und Jung haµen sic vor dem<br />

Wedemeyer


258 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1908 Im Basalt#e<strong>in</strong>bruc auf der Bramburg,<br />

von Albert Görge+<br />

n 375 der Politik wird nict+ ohne<br />

Grund - aber viele+ ohne<br />

jeden S<strong>in</strong>n und Zwe% gemact.<br />

Die+ konnten me<strong>in</strong> Sculkamerad<br />

Fri~ I


Im Basalt#e<strong>in</strong>bruc, von Albert Görge+ - 259<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

(o{ene Ka#enwagen) repariert und neue<br />

gebaut wurden. Sie haµen e<strong>in</strong> Fassung+vermögen<br />

von 1,5 m . Mit diesen<br />

Wagen wurden sämtlice Tran+porte<br />

auf den weit verzweigten Scienen#rängen<br />

durcgeführt. Die<br />

Glei+anlage g<strong>in</strong>g von den Brücen zu<br />

den großen Brecern und weiter zu den<br />

Hüµen der Ste<strong>in</strong>ricter. A\e+ fertige<br />

Material <strong>in</strong> den Loren wurde zu Zügen<br />

zusammenge#e\t und von kle<strong>in</strong>en Lokomotiven<br />

über 2 Brem+berge zum Rothenberg,<br />

dann über e<strong>in</strong>en weiteren<br />

Brem+berg, zur Verladerampe beim<br />

Bahnhof Volpriehausen tran+portiert.<br />

Von dort g<strong>in</strong>g e+ mit der Reic+bahn<br />

an den Be+timmung+ort.<br />

In der Ha\e gab e+ 5 Eêen (Feuer-<br />

#e\en). Dort wurden a\e Werkzeuge<br />

wie Ha%en, Scaufeln, Hämmer usw.<br />

hergerictet und #ändig Bohrer ge


260 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Der Planmei#er, mancmal auc der<br />

Inspektor, kontro\ierten die fertigen<br />

P]a#er#e<strong>in</strong>e. A\e Ste<strong>in</strong>spalter <strong>in</strong> den<br />

Brücen, die Bohrkolonnen, die Arbeiter,<br />

die Ste<strong>in</strong>e e<strong>in</strong>- und au+laden und<br />

den Abraum nac den Bodenkippen fuhren,<br />

und wir Ste<strong>in</strong>ricter <strong>in</strong> den Buden,<br />

a\e arbeiteten für Akkordlohn. Da+<br />

haµe Vorteile, aber auc Nacteile. So<br />

haµen wir viel Freiheit, konnten die<br />

Arbeit unterbrecen, auc mal zum<br />

Konsum gehen und e<strong>in</strong> Bier tr<strong>in</strong>ken<br />

oder e<strong>in</strong>kaufen. E+ redete un+ niemand<br />

h<strong>in</strong>e<strong>in</strong>. Konnten wir nict genug fertige<br />

P]a#er#e<strong>in</strong>e abliefern, haµen wir weniger<br />

Verdien#. Da+ war an dunklen<br />

W<strong>in</strong>tertagen der Fa\, wenn wir Ste<strong>in</strong>ricter<br />

nur von $a. 8.00 bi+ 16.00 Uhr<br />

spalten konnten. Die Ste<strong>in</strong>brucarbeiter<br />

<strong>in</strong> den Brücen waren noc


Im Basalt#e<strong>in</strong>bruc, von Albert Görge+ - 261<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Ort+diener die Mobilmacung bekanntgemact.<br />

Der näc#e Tag war der er#e<br />

Mobilmacung+tag. Er regelte die E<strong>in</strong>berufung<br />

der Reserve. Die Männer<br />

wußten nun


262 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

getragen und verarbeitet hat. Auf dem<br />

Plan, wo früher die Brecer, die<br />

Scmiede, die Wagenreparaturwerk#aµ,<br />

der Konsum, die Küce, die<br />

Wohnhäuser für die Arbeiter, die


Der Graf vom Berge, von He<strong>in</strong>ric Voß - 263<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1911 Der Graf vom<br />

Berge, von He<strong>in</strong>ric Voß<br />

E<strong>in</strong>e Ge


264 - Die Kaiserzeit 1871-1918<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

kle<strong>in</strong> wurden und der Sohn größere und<br />

beêere baute, glic da+ Anwesen


Der Graf vom Berge, von He<strong>in</strong>ric Voß - 265<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

- - e+ i# nict au+zudenken! Die arme<br />

Frau und die beiden kle<strong>in</strong>en Würmer -<br />

wa+ so\ darau+ werden?!² - Ic konnte<br />

ihm nict antworten, so er


266 - Die Kaiserzeit 1871-1918<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

au+ der Kammer hierh<strong>in</strong> getragen. Ver-<br />

#ändni+lo+ #arrt die junge Frau um<br />

sic und wankt dann au+ dem Zimmer<br />

über den Flur <strong>in</strong> den Gra+garten. Neben<br />

dem Apfelbaum s<strong>in</strong>kt sie <strong>in</strong> die Knie<br />

und r<strong>in</strong>gt die Hände. Ihr Herz i# wie<br />

<strong>in</strong> Ei+ er#arrt. Dieser Sclag hat a\e<br />

Que\en ver#op}. Wie im Traum verrictet<br />

sie die notwendigen Arbeiten, die<br />

die Beerdigung erfordert. Teilnahm+lo+<br />

läßt sie a\e+ ge


Der Graf vom Berge, von He<strong>in</strong>ric Voß - 267<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

gen sie: "Wa+ Goµ tut, da+ i# wohlgetan...²<br />

Niemand fand etwa+ Absonderlice+<br />

dabei; da+ war so rect. - Kurze<br />

Zeit darauf folgte ihm se<strong>in</strong>e Frau nac<br />

<strong>in</strong> die ewige Heimat. Auc sie war ruhig<br />

ge#orben, sie sah ja ihr Leben+werk<br />

<strong>in</strong> guten Händen. -<br />

Der Men< denkt, und Goµ lenkt.<br />

Nun i# kaum e<strong>in</strong> Jahr vergangen. Der<br />

Junge g<strong>in</strong>g <strong>in</strong> der weniger arbeit+reicen<br />

Zeit e<strong>in</strong>ige Wocen zum Ste<strong>in</strong>bruc.<br />

Mit guten und bösen Worten<br />

sucte da+ bangende Muµerherz den<br />

Sohn von se<strong>in</strong>em Vorhaben abzubr<strong>in</strong>gen<br />

- e+ war umson#! "Muµer², p]egte<br />

er dann zu sagen, "sei doc nict so bange!<br />

Wann und wo wir #erben müêen,<br />

be#immt der liebe Goµ. Mir wird


268 - Die Kaiserzeit 1871-1918<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Sta\. Er weiß nict mehr, wie er e+ sagen<br />

so\. Du lieber Himmel, wie i# da+<br />

doc so


Der Graf vom Berge, von He<strong>in</strong>ric Voß - 269<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

und den Text de+ Prediger+ vernahmen,<br />

traten die Tränen <strong>in</strong> die Augen. Überwältigender<br />

haµe wohl lange Zeit ke<strong>in</strong>e<br />

Predigt an die Herzen der weµerharten<br />

Bauern und Bäuer<strong>in</strong>nen gepa%t, wie<br />

diese+ vor Augen #ehende Evangelium.<br />

Und al+ nun der Posaunencor mit weicer,<br />

zum Himmel


270 - Die Kaiserzeit 1871-1918<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

e+ war gut so. Hilfreice Nacbarn und<br />

Verwandte pa%ten zu, und da+ Leben<br />

g<strong>in</strong>g se<strong>in</strong>en gewohnten Gang. Wie lange<br />

hat e+ wohl gedauert, bi+ sic die<br />

Frauen durcgerungen haben zu dem<br />

Scluß de+ Liede+: "Drum laß' ic ihn<br />

nur walten.²<br />

Alter "Graf vom Berge², wie gnädig<br />

hat e+ der liebe Goµ mit dir doc gelenkt!<br />

Wenn du auc da+ häµe# erleben<br />

müêen, wäre dir gewiß da+ Herz gebrocen.<br />

So grei} da+ Sci%sal <strong>in</strong> da+<br />

Leben der Bewohner de+ So\<strong>in</strong>g+, deren<br />

A%ernahrung nict au+reicend i#,<br />

so daß sie <strong>in</strong> der "#i\en² Zeit sic anderer<br />

Arbeit+gelegenheiten bedienen müêen.<br />

Wohl dem, der se<strong>in</strong> Leben unter<br />

den Wahlspruc #e\t: "Wa+ Goµ tut,<br />

da+ i# wohlgetan!²<br />

1917 Da+ Köhlerhandwerk<br />

<strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong>, von Augu#<br />

Niemeyer<br />

£Augu# Niemeyer, wurde am 3.10.<br />

1902 <strong>in</strong> Oedel+heim geboren und zog<br />

mit se<strong>in</strong>em Vater 388 am 1.10.1905 nac<br />

<strong>Für#enhagen</strong>. Dort haµe der Vater am<br />

Dorfrand da+ auc heute noc le~te<br />

Hau+ l<strong>in</strong>k+ an der Heerberg#raße gekau}.<br />

Anläßlic e<strong>in</strong>e+ Besuce+ erzählt<br />

er dem Ort+vor#eher und 1. Vorsi~enden<br />

de+ Heimatvere<strong>in</strong>+ au+ se<strong>in</strong>en Jugendjahren<br />

al+ Köhler. Er #arb am<br />

11.8.1994. Ic danke Alfred Görge+ für<br />

da+ Manuskript 389 und da+ Auf


Da+ Köhlerhandwerk, von Augu# Niemeyer - 271<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

m März 1917 wurde ic<br />

au+ der hiesigen Volk+-<br />


272 - Die Kaiserzeit 1871-1913<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

oben an. 45 - 50 Raummeter wurden so<br />

<strong>in</strong> e<strong>in</strong>em Meiler verbaut. Immer war<br />

e+ körperlic


Da+ Köhlerhandwerk, von Augu# Niemeyer - 273<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Ic werde nict vergeêen: E+ war im<br />

Sommer 1917, al+ ic Köhlermei#er<br />

Wilhelm Grote <strong>in</strong> se<strong>in</strong>em Hau+ aufsucte<br />

und den #arken Mann ganz gekni%t<br />

und betrübt antraf. E+ war e<strong>in</strong>e ganz<br />


274 - Quellen und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1914<br />

Quellen und Dar#e\ungen 1914 - 1997<br />

Krieg+au+bruc,<br />

von Oµo Lier<br />

Die Heimat 390<br />

m 31.Juli 1914 traf der Kaiser<br />

von se<strong>in</strong>er Nordlandreise <strong>in</strong><br />

Berl<strong>in</strong> e<strong>in</strong>. Mühsam bahnen<br />

sic die kaiserlicen Wagen ihren<br />

Weg durc die Maêen.<br />

Kaum i# der Monarc im Scloêe angelangt,<br />

da ]aµert die purpurne preußi


Krieg+au+bruc 1914, von Oµo Lier - 275<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

te+ deut


276 - Quellen und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

wurden die kommandierenden Generale<br />

der e<strong>in</strong>zelnen Armeekorp+. In unserem<br />

X. Armeekorp+ war e+ General von<br />

Emmic.<br />

[...] Zu Beg<strong>in</strong>n de+ Kriege+


Krieg+au+bruc 1914, von Oµo Lier - 277<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

#ändni+ für diese segenbr<strong>in</strong>gende Vere<strong>in</strong>igung<br />

zu erzielen, hielt Herr Pa#or<br />

Adam e<strong>in</strong>en Vortrag, der die Aufgabe<br />

und Bedeutung de+ Roten Kreuze+ zum<br />

Gegen#and haµe. E<strong>in</strong>e veran#altete<br />

Sammlung hat hier den ansehnlicen<br />

Betrag von 198 Mark ergeben. Da im<br />

Kreise U+lar e<strong>in</strong> Zweigvere<strong>in</strong> gegründet<br />

wurde, fanden sic auc <strong>in</strong> unserer Geme<strong>in</strong>de<br />

Mitglieder. In U+lar wurde e<strong>in</strong>e<br />

Sammel#e\e für+ Rote Kreuz e<strong>in</strong>gerictet.<br />

Au+ hiesiger Geme<strong>in</strong>de s<strong>in</strong>d dieser<br />

Ste\e vor a\en D<strong>in</strong>gen Strümpfe,<br />

Kniewärmer, Pul+wärmer und Kopf-<br />


278 - Quellen und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

den Für#enhägenern zugute kommen<br />

so\te. Au+ gespendeten Zutaten wurde<br />

<strong>in</strong> der Scule Mürbeteig geba%en. Jeder<br />

Krieger au+ <strong>Für#enhagen</strong> bekam zu<br />

Weihnacten e<strong>in</strong> Paket mit folgendem<br />

Inhalt: Kucen, Zigarren, Scokolade,<br />

Bleifeder, Briefpapier und Karten,<br />

Seife, Stear<strong>in</strong>kerzen, 1 Paar Strümpfe,<br />

1 Paar Fußwärmer. Au+ge


Krieg+au+bruc 1914, von Oµo Lier - 279<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

geld. Die Witwe bekommt 400 Mark,<br />

und jede+ K<strong>in</strong>d 168 Mark. E<strong>in</strong>e Härte<br />

de+ zu Anfang erwähnten Gese~e+<br />

be#eht dar<strong>in</strong>, daß, wenn e<strong>in</strong> Stiefvater<br />

fä\t, und er h<strong>in</strong>terläßt Stiefk<strong>in</strong>der, die<br />

er nict auf se<strong>in</strong>en Namen hat<br />

um


280 - Quellen und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Fragt man diesen oder jenen, so erhält<br />

man al+ Antwort: "Ja mien Großvater<br />

hat den ]üctigen Pater gelesen, der hat<br />

davon erzählt.²<br />

E+ hat sic a\erort+ da+ Bedürfni+<br />

nac Krieg+bet#unden herau+ge#e\t,<br />

die auc bei un+ e<strong>in</strong>mal wöcentlic abgehalten<br />

werden. Sie s<strong>in</strong>d besonder+ dazu<br />

geeignet, zu Zeiten großer Spannung,<br />

Erwartung und Ungewißheit,<br />

aber ebensosehr bei E<strong>in</strong>tre{en gewaltiger<br />

Siege+bot


Krieg+au+bruc 1914, von Oµo Lier - 281<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

D i e E i n g e z o g e n e n b e i K r i e g + a u + b r u c 1 9 1 4<br />

n a c d e r L i # e i n d e r S c u l c r o n i k v o n O µ o L i e r<br />

Büthe, Karl *1869 E<strong>in</strong>gezogen Infanterie<br />

Thie+, Friedric *1869 E<strong>in</strong>gezogen<br />

Möller, Willi *1873<br />

Korte, Augu# *1874 E<strong>in</strong>gezogen nac Danzig 3.11.1915<br />

Grote, Emil *1877 E<strong>in</strong>gezogen nac Berl<strong>in</strong>-Scöneberg<br />

Kempe, Edmund *1874 E<strong>in</strong>gezogen nac Danzig 3.11.1915<br />

Kempe, Wilhelm *1878 E<strong>in</strong>gezogen nac Hameln<br />

Scmidt, Karl *1873 E<strong>in</strong>gezogen Infanterie Gruppe 9 Graudenz<br />

Fri%e, He<strong>in</strong>ric *1879 E<strong>in</strong>gezogen al+ Infanteri# nac Me~<br />

Fri%e, Augu# *1877 E<strong>in</strong>gezogen al+ Arti\eri#<br />

Glasewald, Augu# *1876 E<strong>in</strong>gezogen<br />

Reuleke, Friedric *1870 E<strong>in</strong>gezogen<br />

Thiele, Karl *1881 E<strong>in</strong>gezogen, Arti\erie Wolfenbüµel<br />

Oµe, Ern# *1881 E<strong>in</strong>gezogen al+ Infanteri# nac Berl<strong>in</strong><br />

Blumenberg, Ern# *1886 E<strong>in</strong>gezogen al+ Infanteri# nac Berl<strong>in</strong>, nac 3<br />

Wocen wieder entlaêen und zur Feld-Arti\erie<br />

angese~t. E<strong>in</strong>gezogen am 1.11. .. nac<br />

Wiµenberg<br />

Grote, Karl *1886 Am 15.22.1915 zur Untersucung nac<br />

Göµ<strong>in</strong>gen. Am 21.2.1915 al+ Infanteri# nac<br />

Hilde+heim, überwiesen nac Hameln, dann<br />

L<strong>in</strong>ienregiment 91. Gefa\en.<br />

Görge+, Wilhelm *1886 Am 15.22.1915 zur Untersucung nac<br />

Göµ<strong>in</strong>gen. Vö\ig dien#untauglic ge


282 - Quellen und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Auc hier <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong> wurden<br />

Wactpo#en aufge#e\t, der a\erd<strong>in</strong>g+<br />

wenig zu tun haµe, da wir ja an ke<strong>in</strong>er<br />

Durcgang+#raße liegen. Anliegend be-<br />

[nden sic noc e<strong>in</strong>ige Telegramme, die<br />

auf verdäctige Automobile aufmerksam<br />

macen: Die Straßensperre wurde nac<br />

den er#en Wocen wieder aufgehoben.<br />

Am Montag, den 3.Augu# £1914¡ fand<br />

auc <strong>in</strong> U+lar die Pferdemu#erung<br />

#aµ, der bald noc e<strong>in</strong>e zweite Au+hebung<br />

folgte. Au+ hiesiger Geme<strong>in</strong>de<br />

s<strong>in</strong>d im ganzen 6 Pferde au+gehoben<br />

worden.<br />

Pferde haben abgegeben: Edmund<br />

Kempe, Sahlbac, K.Kempe, H.Gro{mann,<br />

Georg Korte, K£arl¡ Thiele.<br />

Die Krieg+zeit bracte auc mancerlei<br />

Verkehr+be


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 283<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1919 "E+ lebe die Freiheit!²<br />

Erzählung von He<strong>in</strong>ric Voß<br />

£Der Für#enhägener Han+ Voß war<br />

Teilnehmer am 1.Weltkrieg. Er


284 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Darmver


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 285<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Ahnungen, die trügen<br />

Vater Voß lag wacend im Bett. 11<br />

Uhr, 12 ´ 1 ´ 2 ´ ´ Der Sclaf wollte<br />

und wollte nict kommen. Die le~ten<br />

Näcte waren


286 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

"Herr Voß, e+ kam e<strong>in</strong> Gespräc von<br />

Arenborn, Sie möcten Kaffee heiß halten,<br />

e+ käme heute nacmittag noc Besuc!²<br />

"E+ i# gut ´ danke


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 287<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Hillerse waren me<strong>in</strong>e Leiden+genoêen.<br />

Zähneknir


288 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

die Kompagnie um seczig Mann. Unterernährung<br />

und damit zusammenhängende<br />

Unglü%+fälle trugen die<br />

Sculd. Aber der Krieg war zu Ende!<br />

Scwer wie Blei lag e+ auf der<br />

Kompagnie. Seit November wenig oder<br />

ke<strong>in</strong>e Po#. Bei den ger<strong>in</strong>g#en Vergehen<br />

wurden die


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 289<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Nun warteten wir auf den Abend,<br />

und wenn da+ Eêen der Kampagnie<br />

fertig und alle+ zur Ruhe gegangen<br />

war, auf die glühenden Kohlen de+<br />

Herdfeuer+. Da+ Mehl wurde mit Waêer<br />

angerührt, darauf der Mehlbrei <strong>in</strong><br />

dem Ma


290 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

In französi


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 291<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Durc da+ Gehirn hu


292 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Der Fluß führte Hocwaêer. Durc<br />

da+ Tauwetter waren die gelben Fluten<br />

über die Ufer getreten. Hier wollten wir<br />

den Scweißhunden die Spur verwi


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 293<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Ebene Felder wecselten mit bewaldeten<br />

Bergen. Unbekannte Gegenden, fremde<br />

Namen; woh<strong>in</strong> e+ g<strong>in</strong>g, wußten wir<br />

nict mehr. Die Sonne


294 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Wie man un+ <strong>in</strong> weiter Ferne gewahrte,<br />

ließ man von e<strong>in</strong>er Verfolgung<br />

ab.<br />

Vom Regen <strong>in</strong> die Traufe<br />

In e<strong>in</strong>em Ge#rüpp fanden wir Unterkun}.<br />

Wa+ nun? So\ten wir den<br />

Plan aufgeben? Un+ #e\en, e<strong>in</strong>sperren,<br />


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 295<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

gähnend an ihren Ti


296 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Raum, immer heißer die Lu} und immer<br />

ger<strong>in</strong>ger die Ho{nung auf<br />

Reµung. Bald waren wir von den<br />

Ba\en zu Boden gedrü%t. Heiße Fieberwe\en<br />

überzogen den


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 297<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

ric liegen laêen, g<strong>in</strong>g nict. Mitnehmen<br />

auc nict! E<strong>in</strong>en anderen Weg fanden<br />

wir nict! Wa+ anfangen? Vo\berg, der<br />

an der F.... lange Zeit vor Nan$y lag,<br />

macte den Vor


298 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Jahre unter Frankreic+ Fahnen gedient<br />

haµe und dort se<strong>in</strong>en "Lohn² erhielt,<br />

erg<strong>in</strong>g e+ nict beêer al+ un+!<br />

"Er


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 299<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Rehbe<strong>in</strong>, Lipp+, Thie+ und Dreb<strong>in</strong>g<br />

weµeiferten mite<strong>in</strong>ander.<br />

Nac langen, bangen Tagen ö{nete<br />

sic auc die Tür de+ Ke\er+, den man<br />

"Prison² (Gefängni+) nannte. He\e+<br />

Lict ]utete mit solcer Mact und<br />

Stärke über un+ e<strong>in</strong>, daß wir wie Betrunkene<br />

mit


300 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

"Ha\o, Frie~, die+mal nict!² sagten<br />

die Po#en. "Nr.174 <strong>in</strong>+ sicere Gewahrsam!²...<br />

"Tiger² Clemen$eau hält e<strong>in</strong>e Rede<br />

Ke<strong>in</strong> Po#en wo\te mic mehr mit<br />

zur Arbeit haben. Ic war al+<br />

Au+reißer besonder+ gezeicnet. Waren<br />

fünf, sec+, zwölf oder zwanzig Mann<br />

nötig - wenn ic darunter war, zogen<br />

die Po#en mic au+ dem Gliede und<br />


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 301<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

e<strong>in</strong>em Koc zusammen au+reißen. Sie<br />

baten mic, ihnen behil]ic zu se<strong>in</strong>. Ic<br />

sagte zu, obwohl ic wußte, daß ic mir<br />

für die näc#e Zeit die Möglickeit<br />

nahm, die Fluct auf diesem Wege au+zuführen.<br />

Da+ Entkommen gelang.<br />

Am anderen Morgen wurde die<br />

Fluct entde%t und auc der Weg, den<br />

die Flüctl<strong>in</strong>ge genommen haµen. Für<br />

un+ war der Weg gesperrt. Nac drei<br />

Tagen bracte man sie wieder. Nur e<strong>in</strong>en<br />

Bli% konnten wir wecseln, al+ sie<br />

abgeführt wurden. E<strong>in</strong>e dunkle Ahnung<br />

#ieg <strong>in</strong> mir auf. Wer weiß, wer weiß.<br />

Der Tag wurde be#immt. Der<br />

28.November so\te e+ se<strong>in</strong>. Wehl<strong>in</strong>g<br />

half, wo er konnte. Wedemeyer war<br />

Geheimpolizei. Wehmheuer nähte noc<br />

an se<strong>in</strong>em Mantel.<br />

Der Tag kam. Er war wie die anderen,<br />

aber ic konnte me<strong>in</strong>e Unruhe nict<br />

mei#ern. Durc me<strong>in</strong> sonderbare+ Verhalten<br />

wurde ic von den Kameraden<br />

beobactet, wa+ zur Folge haµe, daß die<br />

Po#en mic nict au+ den Augen ließen.<br />

Zule~t arbeitete ic mit e<strong>in</strong>er wahren<br />

Wut, um die vielen Augen nict zu sehen,<br />

die sic auf mic ricteten. Dankbar<br />

begrüßte ic den Abend. Endlic kam<br />

auc Wi\y.<br />

"Anziehen?²<br />

"Ja.²<br />

Me<strong>in</strong> Anzug war die Maurerhose,<br />

e<strong>in</strong> Wa{enro%, e<strong>in</strong> geänderter engli


302 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

daß an dem Draht zwei Po#en #anden.<br />

E<strong>in</strong>er im Lager, e<strong>in</strong>er draußen.<br />

Wir mußten mit dem Zufa\ oder der<br />

siceren Kugel recnen. So wälzte sic<br />

nun auc je~t e<strong>in</strong>e


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 303<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

niger. Die Gefahr, der sicer gr<strong>in</strong>sende<br />

Tod, der mir an den Fersen saß, gab<br />

mir Kra}. Ic erreicte auf der anderen<br />

Seite e<strong>in</strong>en gespannten Faden. E<strong>in</strong><br />

Glied de+ F<strong>in</strong>ger+ haµe ihn nur erreict.<br />

Me<strong>in</strong> Leben h<strong>in</strong>g von diesem Gelenk<br />

ab. Würde e+ #ark genug se<strong>in</strong>, den<br />

Körper heranzuziehen, weiterzugreifen?<br />

Goµ sei Dank, er# e<strong>in</strong> Glied, dann<br />

zwei, noc e<strong>in</strong>e+ und nun die ganze<br />

Hand. Langsam


304 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Näctlicer Mar< über da+<br />

Sclactfeld<br />

Die Wege wurden immer tro#loser,<br />

dann endeten die le~ten Fußpfade im<br />

Tricterfelde. Zer#örte+ Gebiet. Kilometerweit<br />

ke<strong>in</strong>e Men


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 305<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Hofhund auf un+ lo+. E+ g<strong>in</strong>g nict.<br />

Im H<strong>in</strong>tergrund sahen wir e<strong>in</strong><br />

Ge#räuc, e+ waren e<strong>in</strong>zelne Bü


306 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Wir bracen e<strong>in</strong>en mor


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 307<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Woh<strong>in</strong>? Vorer# be


308 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Da, da+ dumpfe Ro\en muß doc<br />

von e<strong>in</strong>em Zuge herrühren. Rictig,<br />

nict weit vor un+ fährt e<strong>in</strong> Zug nac<br />

l<strong>in</strong>k+. Neuer Leben+mut beseelt un+.<br />

Wir arbeiten un+ weiter, tatsäclic e<strong>in</strong><br />

Bahndamm. Wenn wir nur wüßten,<br />

woh<strong>in</strong> er führte. Uhr rau+! Nac NW.<br />

Er kann un+ nict nü~en. Wir müêen<br />

nac O#en. Zer


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 309<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Nac e<strong>in</strong>er halben Stunde trafen wir<br />

auf e<strong>in</strong>en fri


310 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

den <strong>in</strong> der Nähe e<strong>in</strong>e+ Gehö}e+ etwa+<br />

Gebü< auf e<strong>in</strong>em kle<strong>in</strong>en Hügel.<br />

Sce<strong>in</strong>bar e<strong>in</strong>e verlaêene Hof#e\e.<br />

Nac der Grabenseite #anden dicte<br />

Brombeerbü


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 311<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

e+ zwölf Uhr. Gleiczeitig ertönte von<br />

irgende<strong>in</strong>er Kirce e<strong>in</strong> Choral herüber.<br />

Mir wurde eigen zumute. Diese harmoni


312 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Kanal. An der recten Seite i# e<strong>in</strong>e<br />

Straße, die geht nac Damme.²<br />

"Du Spi~bub, du Kuh, du Kälberdieb,<br />

du so\# mic auf die Be<strong>in</strong>e<br />

#e\en,² rief er mir nac. Ic war läng#<br />

über die Brü%e. Scweigend pa%te ic<br />

Wi\y am Arm. Rictig, auf der bezeicneten<br />

Straße sahen wir e<strong>in</strong> Scild:<br />

"Nac Damme.²<br />

Am Ende?<br />

Strömender Regen. Der Weg so<br />

glit


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 313<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Erreicen de+ Ziele+ dacten wir nict<br />

mehr. Wohl aber erwogen wir, bei der<br />

nun bald erfolgenden Fe#nahme un+ so<br />

lange zu wehren, bi+ der le~te Sclag<br />

un+ dann doc der Gefangen


314 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

"Am be#en i# e+, Ihr meldet Euc, -<br />

Ihr könnt ja nict mehr #ehen! Die<br />

Landjägerei i# - - - -² Nun folgte e<strong>in</strong>e<br />

Reihe von Straßen, die wir beide nict<br />

behalten konnten.<br />

"Ic muß zur Arbeit! - Jawohl, bei<br />

der Kirce!²<br />

Wir liefen von e<strong>in</strong>er Straße <strong>in</strong> die<br />

andere. Nu~lo+ - wir fanden un+ nict<br />

zurect!<br />

"Henner - ic kann nict mehr! Da<br />

drüben i# Lict - laß un+ <strong>in</strong> der Hau+tür<br />

bleiben, bi+ e+ Tag i#!²<br />

Ic drü%te auf die Kl<strong>in</strong>ke. Sie gab<br />

nac. Nun #ap}e ic dem dunklen Flur<br />

entlang, bi+ ic Lict fand. Ic klop}e<br />

an die Tür und hörte e<strong>in</strong> Murren. Ic<br />

denke, man hat gesagt "Here<strong>in</strong>!², ö{ne<br />

die Tür und trete e<strong>in</strong>...<br />

E<strong>in</strong> Screi #aµ de+ "Guten Morgen!²<br />

E<strong>in</strong>e Frau <strong>in</strong> den fünfziger Jahren<br />

#arrt mic


E+ lebe die Freiheit! von He<strong>in</strong>ric Voß - 315<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

aufgenommen und bewirtet! Und kurz<br />

vor Elten erhielten wir noc e<strong>in</strong>mal<br />

Milc und Gebä% zum Ab


316 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Kirce und Kriegerdenkmal um 1940


Zwi


318 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1933 <strong>Für#enhagen</strong> im<br />

Driµen Reic<br />

E+ i# für me<strong>in</strong>e Generation der Enkel<br />

jener Tage o}


Im Driµen Reic - 319<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

ner anderen politi


320 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Denkmal+e<strong>in</strong>weihung für De%er, nacgedru%t<br />

<strong>in</strong> der Fe#


Im Driµen Reic - 321<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

He<strong>in</strong>ric Gobrect habe man "von<br />

Northeim au+² er# Miµe der 30er Jahre<br />

verlangt: Al+ örtlicer Scullehrer<br />

müêe er ja wohl auc <strong>in</strong> der Partei se<strong>in</strong>,<br />

oder er könnte se<strong>in</strong>e Ste\e verlieren.<br />

Darum sei Gobrect Parteigenoêe und<br />

Ort+gruppenleiter geworden. - Ic halte<br />

e<strong>in</strong> solce+ "Halb zog e+ ihn, halb sank<br />

er h<strong>in</strong>² für e<strong>in</strong>e Interpretation au+<br />

Nackrieg+sict.<br />

O{enbar fand doc <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong><br />

e<strong>in</strong>e entsprecende Entwi%lung #aµ, wie<br />

sie für Lippold+berg ge


322 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

tersen gab e+ 1933 51 SA-Leute und <strong>in</strong><br />

Eberhausen 20. 403<br />

Ort+bauernführer war Wilhelm<br />

Kempe. In der SA waren au+ <strong>Für#enhagen</strong><br />

ungefähr 15 junge Männer, unter<br />

ihnen Wilhelm Siebert 404 und Karl<br />

Thiele. Friedric Korte 405 war Gruppenführer<br />

der SA und kaîierte im Dorf<br />

auc von Hau+ zu Hau+ die Mitglied+beiträge.<br />

Parteigenoêen waren viele:<br />

neben den SA-Leuten, die a\e Parteigenoêen<br />

waren, He<strong>in</strong>ric Voß und Wilhelm<br />

A%erhan+ 406 . Wilhelm Siebert erzählte<br />

mir: SA-Mann seien die mei#en<br />

weniger au+ politi


Im Driµen Reic - 323<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Abends<strong>in</strong>gen:<br />

"<strong>Für#enhagen</strong> 10.9.1934<br />

An Krei+-Volk+tumwart Köne%e!<br />

Betri{t Abends<strong>in</strong>gen vom 9.9.34:<br />

Da+ Abends<strong>in</strong>gen fand <strong>in</strong> der vorge


324 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

ge


Im Driµen Reic - 325<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Oµe, Wilhelm, Arbeiter, 76<br />

Oµe, Ern#, Invalide, 76<br />

Pförtner, Karl, Bauer, 12<br />

Reuleke, Wilhelm, Scwe\enhauer, 26<br />

Reuleke, Albert, Scwe\enhauer, 43<br />

Reuleke, Friedric, Scwe\enhauer, 41<br />

Sahlbac, Wilhelm, Bauer, 48<br />

Sahlbac, Georg, Landwirt, 49<br />

Scmidt, Ern#, Landwirt, 45<br />

Sclieper, Albert, Landwirt, 5<br />

Sculze, Albert, Scuhmacer, 37<br />

Siebert, Karl, Kolonialwarenhändl., 38<br />

Siebert, Augu#, Arbeiter, 38<br />

Siebert, He<strong>in</strong>ric, Bauer, 66<br />

Siebert, Bernhard, Landwirt, 19<br />

Siebert, Wilhelm, Arbeiter, 64<br />

Siebert, Wilhelm, Landwirt, 77<br />

Su#rate, He<strong>in</strong>ric, Bä%er, 72<br />

Stange, Friedric, Maurer, 11<br />

Stange, Wilhelm, Waldarbeiter, 56<br />

Teuteberg, Friedric, Arbeiter, 56<br />

Thiele, Karl, Bauer, 9<br />

Thiele, Ern#, Landwirt, 18<br />

Thie+, Karl, Invalide, 4<br />

Thie+, Wilhelm, Maurer, 58<br />

Thie+, Friedric, Zimmermann, 75<br />

Tiepel, Karl, Bauer, 59<br />

Voß, He<strong>in</strong>ric, Landwirt, 55<br />

Völker, Hermann, Revierför#er, 15<br />

Wedemeyer, Witwe, Marie, Ga#wirt, 7<br />

We#ermann, Ferd<strong>in</strong>and, Arbeiter, 24<br />

Wiene%e, Wilhelm, Arbeiter, 35


326 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

So\<strong>in</strong>ger Nacricten Freitag,<br />

den 29. April 1938<br />

Bürgermei#er Bürgermei#er Korte Korte 25<br />

25<br />

Jahre Jahre im im im Amt.<br />

Amt.<br />

Zahlreice Ehrungen für den ver-<br />

dien#vo\en Leiter der Geme<strong>in</strong>de.<br />

Am 26. April konnte der Bauer Georg<br />

Korte auf e<strong>in</strong>e 25-jährige Amt+zeit<br />

al+ Geme<strong>in</strong>devor#eher und Bürgermei-<br />

#er <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong> zurü%bli%en. Au+<br />

diesem Anlaß haµe der Landrat de+<br />

Kreise+ Northeim die Bürgermei#er im<br />

Gebiet de+ ehemaligen Kreise+ U+lar zu<br />

e<strong>in</strong>er Versammlung nac <strong>Für#enhagen</strong><br />

e<strong>in</strong>geladen, die <strong>in</strong> dem fe#lic ge


Im Driµen Reic - 327<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

p]icten, die #ändig hohe Anforderungen<br />

an Tatkra}, Verantwortung+gefühl<br />

und Geme<strong>in</strong>


328 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

bei faêen wir die Ort


Im 2. Weltkrieg - 329<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1945 E<strong>in</strong>mar< der Alliierten<br />

Am 8. April 1945 ro\te die amerikani


330 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

E<strong>in</strong> Zivili# au+ Kaêel versucte <strong>in</strong><br />

den Bac und au+ dem Dorf Rictung<br />

Heisebe% wegzulaufen. Er war Angehöriger<br />

der Organisation Todt und wo\te<br />

sic darum nict gefangennehmen laêen.<br />

Vom Hause Meyer-Wehmann au+ traf<br />

ihn e<strong>in</strong> dort po#ierter amerikani


Die Nackrieg+zeit - 331<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Paîier


332 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Am 29.3.1949 wurde Gobrect "entnazifiziert.²<br />

Vor dem Entnazifizierung+-<br />

Hauptau+


Die Nackrieg+zeit - 333<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

bund, NS-Reic+bund für Leibe+übungen,<br />

Reic+kriegerbund, Reic+kolonialbund,<br />

Reic+lu}


334 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

rictete Elfriede Wacholz <strong>in</strong> e<strong>in</strong>em<br />

Screiben vom 26.1.1947: 420<br />

"Berict:<br />

Da+ Verhältni+ zwi


Die Nackrieg+zeit - 335<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />


336 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Wenn auc heute noc der Neµo-<br />

Wocenverdien# e<strong>in</strong>e+ Arbeiter+ oder<br />

Handwerker+ 25-40 Reic+mark beträgt,<br />

so i# e+ ihm natürlic unmöglic, etwa<br />

D<strong>in</strong>ge wie die vorher genannten zu erwerben.<br />

Da+ Vorhandense<strong>in</strong> de+<br />


Die Nackrieg+zeit - 337<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

sehe ic h<strong>in</strong>ter Staceldraht halb verhungerte<br />

Ge#alten, unsere Brüder und<br />

Mitglieder. Gebe Goµ ihnen e<strong>in</strong>e baldige<br />

Heimkehr.<br />

Ic danke Herrn Lier, der im April<br />

1922 die Anregung zur Gründung der<br />

Kaêe gab. Die er#e Generalversammlung<br />

war am 3. Mai 1922. In den<br />

Vor#and wurden gewählt Herr Lier,<br />

Georg Korte, Wilhelm Glasewald. [...]<br />

Herr Lier hat sic durc die Gründung<br />

der Kaêe <strong>in</strong> unserem Dorfe e<strong>in</strong> dauernde+<br />

Denkmal gese~t. Er #and der Kaêe<br />

al+ Rendant bi+ zu se<strong>in</strong>er Verse~ung<br />

1928, also sec+ Jahre zur Seite. Ic<br />

kann nur noc e<strong>in</strong>mal an die Worte er<strong>in</strong>nern,<br />

die ic ihm vor zwanzig Jahren<br />

zum Ab


338 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Scwarzhändler, Diebe und Gauner<br />

feiern frohe Fe#e. Ehrlice Arbeit erhält<br />

nur e<strong>in</strong>e Be


Die Nackrieg+zeit - 339<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1956 Annahme e<strong>in</strong>e+<br />

Ort+wappen+<br />

"In der Geme<strong>in</strong>derat+si~ung vom<br />

9.6.1956 wurde der Be


340 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Wappen. Der Gesangvere<strong>in</strong> sang "Brüder,<br />

reict die Hand zum Bunde². Der<br />

Krei+heimatp]eger Köne%e hielt e<strong>in</strong>en<br />

Vortrag. Der Abend klang au+ mit gemütlicem<br />

Beisammense<strong>in</strong>, Tanz und<br />

Spiel.<br />

Die 2.Häl}e de+ 20.Jahrhundert+<br />

1951 fand er#mal+ nac dem Krieg<br />

e<strong>in</strong>e Gedenk#unde am Ehrenmal für die<br />

Gefa\enen der Weltkriege #aµ. Bi+<br />

heute nehmen an dieser jährlicen Feier<br />

am Volk+trauertag a\e örtlicen Vere<strong>in</strong>e<br />

teil und legen e<strong>in</strong>en Kranz nieder. -<br />

Am 22.2.1959 be


Die Nackrieg+zeit - 341<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

mehr fahren.' 1958 wurde dann die<br />

Straße au+gebeêert und mit e<strong>in</strong>er<br />

Teerde%e versehen.² 423<br />

Im Februar 1967 planierte e<strong>in</strong>e<br />

Firma den Sportpla~ für 15600 DM.<br />

Am 8.12.1972 fand e<strong>in</strong>e große E<strong>in</strong>weihung+feier<br />

für die neue geme<strong>in</strong>dlice<br />

Waêerleitung #aµ. Die O{enser<br />

Que\e spei# über e<strong>in</strong> Pumpwerk am<br />

Bahnhof O{ensen die 4,2 Kilometer<br />

lange Dru%leitung, wobei 140 Meter<br />

Höhenunter


342 - Que\en und Dar#e\ungen 1914-1997<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

über kommunalen oder kirclicen E<strong>in</strong>rictungen<br />

benacteiligt.<br />

E<strong>in</strong>geme<strong>in</strong>dung<br />

Am 1.3.1974 wurde <strong>Für#enhagen</strong> politi<<br />

aufgrund der Gebiet+- und Verwaltung+reform<br />

<strong>in</strong> die Stadt U+lar<br />

e<strong>in</strong>geme<strong>in</strong>det.


Die Nackrieg+zeit - 343<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

E<strong>in</strong>zeldar#ellungen<br />

zur Ort+ge


344 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Kirce - 345<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Da+ Kircenportal -<br />

Zeicnung nac Ulfrid Mü\er<br />

tiert i# (um 1220), und wird demnac <strong>in</strong><br />

den Zeitraum um 1250 gelangen. E<strong>in</strong>e<br />

Unregelmäßigkeit im Mauerwerk oberhalb<br />

de+ Portal+ mag zufä\ig se<strong>in</strong>, sie<br />

könnte a\erd<strong>in</strong>g+ e<strong>in</strong> baulice Veränderung<br />

de+ E<strong>in</strong>gange+ belegen: über e<strong>in</strong>er<br />

älteren Rundbogenö{nung könnte<br />

e<strong>in</strong> kle<strong>in</strong>e+ Tympanon geseêen haben.<br />

Zu klären i# diese Vermutung nur<br />

durc e<strong>in</strong>e Bauuntersucung im Mauerwerk.<br />

In die Romanik gehört ohne jeden<br />

Zweifel die Apsi+, die bei Fußbodenerneuerungen<br />

freigelegt wurde, und<br />

die den ursprünglicen O#ab


346 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Kirce - 347<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

2,50 m fehlen dem Bau<br />

heute 50 bi+ 80 $m der<br />

Mauerkrone.<br />

Die zwei oder drei ursprünglic<br />

vorhandenen<br />

oberen Sto%werke dienten<br />

profanen Zwe%en wie<br />

dem Lagern von Vorräten.<br />

Die von Ulfrid<br />

Mü\er angefertigte Rekon#ruktion+zeicnung<br />

zeigt für den ursprünglicen<br />

Bauzu#and e<strong>in</strong><br />


348 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Kirce - 349<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Grundriß nac der Erweiterung<br />

"baufällige² Kirce beteiligen<br />

so\te. 433 E<strong>in</strong> Teil der Bauko#en<br />

wurde von Dorfbewohnern <strong>in</strong> Erfü\ung<br />

der Kirce gegenüber be-<br />

#ehender P]icten abgedient. 434<br />

Auf 1654 datiert Leu


350 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Kirce - 351<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

den Turme+ <strong>in</strong> der Kirce Goµe+dien#<br />

abgehalten werden. 440<br />

Zum Bli~e<strong>in</strong>


352 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Friedhof und Begräbni+siµen - 353<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

wurde der heutige Friedhof 1828 442 am<br />

damaligen Dorfe<strong>in</strong>gang neu angelegt.<br />

Dafür #e\te die Geme<strong>in</strong>de 43 Quadratruthen<br />

für den neuen Friedhof zur<br />

Verfügung. Solange er nict vo\ belegt<br />

war, erntete die Geme<strong>in</strong>de auf den freien<br />

Fläcen noc da+ Gra+. 443 1856<br />

wurde er erweitert, ebenso 1888 um<br />

10,7325 a. Se<strong>in</strong>e Größe betrug je~t 22a<br />

40m². 444<br />

Die Geme<strong>in</strong>de haµe da+ nötige Land<br />

für den neuen Friedhof nur widerwi\ig<br />

und unter Dru% hergegeben. Scon<br />

1818 haµe sie mit Pfarrer Ho{mann<br />

darüber ge#riµen. Die Geme<strong>in</strong>de wo\te<br />

den Friedhof erweitern um da+ Wiesengelände<br />

"alter Kirchof², ö#lic der<br />

Kirce oberhalb de+ Bace+. Diesen<br />

Pla~ nu~te der Pfarrer al+ "Gra+pla~²<br />

zur Verbe^erung se<strong>in</strong>er E<strong>in</strong>kün}e im<br />

Wert von 1½ Talern jährlic. 445<br />

Ho{mann <strong>in</strong>formierte se<strong>in</strong>en Super<strong>in</strong>tendenten<br />

am 30.3.1818 so: 446 Die Geme<strong>in</strong>de<br />

lehne sic auf, "1. weil der Pag£<strong>in</strong>a¡<br />

9 de+ Kircen<strong>in</strong>ventar+ so genannte<br />

alte Kirchof vorhanden sey. Ic<br />

erwiderte a) daß dieser Pla~ Eigenthum<br />

der Kirce sey, und fa\+ er durcau+ genommen<br />

werden so\te, die Geme<strong>in</strong>de<br />

ihn mit Bewilligung de+ Consi#orii<br />

m<strong>in</strong>de#en+ für 50 rh Ca^.M. £Reic+-<br />

442 Pfarrarch. Fürstenh. 590, Schreiben vom<br />

26.8.1856.<br />

443 So 1838 laut Pfarrarch.Fü. A 590.<br />

444 SupArch, Fü. A 590, Schr. v. 29.2.1888.<br />

445 SupArch, a.a.O. A 590, undatiertes Schreiben.<br />

446 SupArch, Fürstenhagen A 590, Schreiben<br />

vom 30.3.1818.<br />

taler¡ erkaufen müêe, b) die Benennung<br />

ent


354 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Friedhof und Begräbni+siµen - 355<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Unterdeêen haµe man begonnen, den<br />

unteren Teil de+ neuen Friedhof+ von<br />

1828 al+ den alten Friedhof zu bezeicnen.<br />

Er bedur}e dr<strong>in</strong>gend der Erweiterung.<br />

1887


356 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Pfarrer - 357<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Die Pfarrer<br />

In den wehrha}en Mauern de+ alten<br />

Turm+ ver


358 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Pfarrer - 359<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

war Verwalter bei General von Bülow<br />

460 . Der gewesene Korporal Johann<br />

Chri#ian Ka#en 461 wurde um 1718 geboren<br />

und am <strong>20.1.</strong>1793 begraben; er<br />

gehörte wohl zur Generation der Enkel<br />

de+ Pfarrer+.<br />

Ca#eniu+' Nacfolger He<strong>in</strong>ric<br />

Braun+ war geboren <strong>in</strong> Brunkensen<br />

oder Heyen al+ Sohn de+ Pa#or+<br />

Hermann B r a u n + 462 geboren. Am<br />

5.11.1660


360 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Pfarrer - 361<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

e<strong>in</strong>er Religion so wenig <strong>in</strong> theoria alß<br />

praxi wahrnehmen können.²<br />

E+ war die Endzeit de+ Siebenjährigen<br />

Kriege+, und am folgenden Tage<br />


362 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Pfarrer - 363<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

tervere<strong>in</strong>+, aber auc am 6.7.1913 <strong>in</strong><br />

<strong>Für#enhagen</strong> die Fe#rede zum Bunde+fe#<br />

der Kriegervere<strong>in</strong>e, die mit e<strong>in</strong>em<br />

dreifac au+gebracten Hoc auf<br />

Se<strong>in</strong>e Maje#ät Kaiser Wilhelm II.<br />

au+klang. -<br />

In <strong>Für#enhagen</strong> wurde ke<strong>in</strong> Vere<strong>in</strong><br />

gegründet, worau+ man Sclüêe auf<br />

unter


364 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Pfarrer - 365<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Johanne+<br />

Ca#eniu+<br />

1671<br />

-<br />

1677<br />

He<strong>in</strong>ric Braun+ 1677<br />

-<br />

1692<br />

Andrea+ Scimpf 6.12.<br />

1692<br />

-<br />

1712<br />

Chri#ian Eric Lüdemann<br />

Oµo Caspar<br />

Cre\er<br />

Friedric Konrad<br />

Gude<br />

Friedric Wilhelm<br />

Blo%<br />

Joh.He<strong>in</strong>r.Goµhard<br />

von E<strong>in</strong>em<br />

1713<br />

-<br />

13.3.<br />

1746<br />

1746<br />

-<br />

1753<br />

1753<br />

-<br />

1762<br />

1763<br />

-<br />

1768<br />

1768<br />

-<br />

1792<br />

*Northeim, v.hilf+weise Kircen- und<br />

Sculdiener <strong>in</strong> Luµerhausen,<br />

� e<strong>in</strong>ige Wocen vor O#ern 1676<br />

*Brunkensen oder Heyen um 1640<br />

S.v.Hermann Braun+, 5.11.1660 Uni<br />

Helm#edt<br />

� F. 30.3.1692<br />

*O#errode um 1661 S.v. Andrea+<br />

Scimpf, Uni Helm#edt 11.4.1681, vorher<br />

Rektor <strong>in</strong> Herzberg, � 7.10.1712<br />

~ Ellierode 23.10.1683 S.v.Chri#oph L.,<br />

� Fü.13.4.1746<br />

29.3.1703 Uni Helm#edt<br />

*Dörntal bei Freiberg (Sacsen) um<br />

1698, 1718 Uni Leipzig, Lehrer <strong>in</strong><br />

Münden, nP <strong>in</strong> Avend+hausen � ebd.<br />

21.6.1754<br />

*Ce\e um 1716, 1.10.1736 Uni Göµ<strong>in</strong>gen,<br />

� 12.10.1762 <strong>in</strong> F.<br />

*14.10.1731 Stade, 28.5.1758 Uni<br />

Göµ<strong>in</strong>gen, <strong>in</strong> F. Pfarrer 1763-<br />

25.10.1768<br />

� 9.3.1806 Elb<strong>in</strong>gerode<br />

* E<strong>in</strong>be% 11.8.1736 S.v.Gerhard Friedric<br />

v.E. (Arzt und Patrizier <strong>in</strong> E<strong>in</strong>be%),<br />

� 10.2.1792 <strong>in</strong> F.,<br />

Uni Göµ<strong>in</strong>gen 15.4.1755.<br />

Nackommen <strong>in</strong> F. und<br />

Umgebung.<br />

OSB Fam.Nr.184.<br />

ooE\ierode 5.6.1666 Ursula<br />

Cathar<strong>in</strong>a Kreit<br />

OSB Fam.Nr.80<br />

oo Varrel 1678 Magdalena<br />

Rosenhagen<br />

*um 1660 � 12.1.1738<br />

F.<br />

∞ Maria Hedwig Har~<br />

(*1664, � 24.4.1741), 6<br />

K<strong>in</strong>der siehe OSB<br />

Fam.Nr.984.<br />

OSB Nr.753<br />

1.oo 1713 Anna Maria<br />

Koc, *um 1685, �<br />

8.1.1732 F.<br />

Siehe OSB Familie<br />

Nr.187<br />

OSB Nr.501<br />

ooF.27.5.1755 Helena<br />

Elisabeth Juliane<br />

Mü\er *14.2.1734<br />

1.oo vor 1767 Sophie<br />

Magd. Juli. Danheim<br />

*Hameln 1747<br />

� Elb<strong>in</strong>gerode 7.3.1778<br />

i.ü. OSB Nr.47<br />

∞ E<strong>in</strong>be% 9.2.1769<br />

Dor.Magd.Ern#


366 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Pfarrer - 367<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Friedr.Jul.Aug.<br />

Wilh. Jatho<br />

Ern# Aug.Hermann<br />

Kahle<br />

Alb.Ferd.Chri#ian<br />

Ludw. Scarfe<br />

Friedr.Wilh.Aug.<br />

Scierwater<br />

Karl Wilh.Hugo<br />

Adam<br />

Fri~ Maximilian<br />

Oµo Uhde<br />

Friedric Georg<br />

Goµlieb Freric+<br />

1888<br />

-<br />

1893<br />

1893<br />

-<br />

1896<br />

1897<br />

-<br />

1905<br />

1905<br />

-1911<br />

1911-<br />

1922<br />

1919<br />

-<br />

1930<br />

1930<br />

-<br />

1937<br />

*20.2.1860 Hilde+h., 19.4.1879 Uni<br />

Göµ<strong>in</strong>gen, Prädikant <strong>in</strong> Sto%el, nP<br />

<strong>in</strong> Hannover, 1.10.1893 dorth<strong>in</strong> verzogen<br />

13.6.1865 Ce\e, � 14.6.1943 Göµg., Uni<br />

Göµg.1.5.1886, Pa#or $o\. <strong>in</strong> Je<strong>in</strong>sen,<br />

1896 <strong>in</strong> Wu#row, 1911 Berka<br />

*29.4.1863 Bösenrode, � 9.12.1937 Hilde+heim,<br />

vP $o\., <strong>in</strong> Hannover<br />

Chri#u+kirce, 1896 <strong>in</strong> Ho\e, nP 1905<br />

<strong>in</strong> Groß-La{erde<br />

*18.2.1873 Rä~l<strong>in</strong>gen, � 21.3.1955 <strong>in</strong><br />

Ehra, nP 1911 <strong>in</strong> Groß-Flöthe, 1916 <strong>in</strong><br />

Ehra<br />

*9.11.1876 Reher, � 6.11.1937,<br />

Uni Göµ.17.4.1896, vP <strong>in</strong> Gifhorn, 1922<br />

P <strong>in</strong> Nien#edt bei O#erode<br />

* 10.10.1888 Waake, 1920 Hilf+prediger<br />

<strong>in</strong> Gra+dorf, nP <strong>in</strong> Oldendorf bei<br />

Coppenbrügge, � 8.5.1966 Hilde+heim<br />

*15.10.1903 Nortmoor, � 12.1.1982 Bad<br />

Gander+heim, 1937 Studiendirektor <strong>in</strong><br />

Göhrde, 1939 Super<strong>in</strong>tendent <strong>in</strong> Trupe-Lilienthal<br />

Verfaêer von Scri}en zur o#friesi


368 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Pfarrer - 369<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Dieser rief sofort laut durc die Kirce:<br />

"Dat segt me% e<strong>in</strong> Scelm nac!² 478<br />

Vom langjährigen För#er Han+<br />

Jürgen Sclüter mußte Ca#eniu+ sic<br />

sogar e<strong>in</strong>en Holz- und Wilddieb


370 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Pfarrer - 371<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

vor der Hau+tür läßt, kann sicer se<strong>in</strong>,<br />

daß jugendlicer Scaberna% e+ nact+<br />

e<strong>in</strong>em anderen Nacbarn vor die Tür<br />

#e\t, und wer unbeliebt oder Anlaß besonderen<br />

Spoµe+ i#, [ndet am näc#en<br />

Morgen bei se<strong>in</strong>em Hause auc Zeugni+<br />

noc


372 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Pfarrer - 373<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

ge 32 erwähnt. [...] Leider haben Krieg<br />

und Um#urz besonder+ ungün#ig auc<br />

auf den Gei# der ländlicen Jugend<br />

e<strong>in</strong>gewirkt, daher Pietätlosigkeit, Unbotmäßigkeit,<br />

siµlice Laxheit, wie sie<br />

vorher <strong>in</strong> dem Maße nict vorhanden<br />

waren.²<br />

<strong>Für#enhagen</strong> haµe immer mal wieder<br />

Pfarrer, mit denen e+ Reibereien<br />

gab, aber auc Pfarrerpersönlickeiten,<br />

die men


374 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Gründonner+tag+spende - 375<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

4. He<strong>in</strong>ric Jordan und Ferd<strong>in</strong>and<br />

Söder,<br />

5. Mei#er.² ¡<br />

Für diese zwey Thaler und zwanzig<br />

Gro


376 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Scule - 377<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Die Scule<br />

Neben der Kirce gab e+ <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong><br />

von alter+ her e<strong>in</strong>en Sculbetrieb,<br />

der bi+ nac dem 1. Weltkrieg mit<br />

dem Kü#eramt persone\ verbunden<br />

war. Der Kü#er hieß hier Oppermann.<br />

Die Scule war e<strong>in</strong>e kirclice E<strong>in</strong>rictung,<br />

und der Pfarrer war der Vorgese~te<br />

de+ Lehrer+. Er# 1930 wurden<br />

sämtlice Kü#erp]icten vom Sculleiter<br />

<strong>in</strong> frei au+gehandeltem Vertrage<br />

übernommen. Bi+ dah<strong>in</strong> war er immer<br />

zugleic Kü#er und Organi#. Au+nahm+lo+<br />

waren die Scullehrer bzw.<br />

Kü#er von au+wärt+ zugezogen:<br />

Name Zeitraum<br />

Han+ Bewerborn bi+<br />

1636<br />

OSB<br />

Nr.<br />

39<br />

Jocim Gobrect 1636 376<br />

Jocim Jakob 1645 574<br />

Conrad Niehau+ 1655 844<br />

Chri#oph Bie#erfeld 1673 43<br />

He<strong>in</strong>ric Sci\ 1679 982<br />

Jo# Grönert496 1695 442<br />

Bruno Öltgen bi+<br />

1715<br />

862<br />

Ja$ob Sc<strong>in</strong>hüµe seit<br />

1716<br />

985<br />

496 Als Jost Gre<strong>in</strong>er ~~Münden 3.3.1667 S.v.<br />

Mart<strong>in</strong> Gre<strong>in</strong>er und Elisabeth Matthias,<br />

konf.ebd.1681 im 14.Jahr, �Fürstenhagen<br />

3.4.1696. Vgl. <strong>Klaus</strong> <strong>Kunze</strong>, Glasmacher-<br />

Sippenbuch, Familie Gre<strong>in</strong>er 1649.<br />

Joh. He<strong>in</strong>ric Lütjen 1747 754<br />

Johann Chri#oph<br />

Dro#e<br />

1769 312<br />

Gerhard He<strong>in</strong>ric<br />

Stöver<br />

Johann Seba#ian<br />

Brodtmeyer<br />

1772 112<br />

9<br />

1823 119<br />

Adolph Wäcter 1852 126<br />

7<br />

Friedric R<strong>in</strong>d]ei<<br />

Wiegmann<br />

927<br />

Ricard Sauerbrey seit<br />

1883<br />

965<br />

Innozenz Telsemeyer 1888 114<br />

6<br />

Friedric Be%er 28<br />

Chri#ian Wilhelm<br />

Augu# Prob#<br />

1898 892<br />

Fri~ von der Ohe 1908<br />

Oµo Weißleder 1909<br />

Oµo Creidt 1912<br />

Eric Brun+ 1910-14 124<br />

Wi\y Thiele 1918<br />

Oµo Augu# Friedric<br />

Lier<br />

1919 738<br />

He<strong>in</strong>ric Gobrect 1928-<br />

1961<br />

Wi\i Simoneit 1947-<br />

1949<br />

Karl <strong>Kunze</strong> 1961-<br />

1972<br />

Am 3.4.1636 erbat Matthia+ Dornwe\,<br />

Abt von Bur+felde, e<strong>in</strong>en neuen<br />

Oppermann. Der alte, Han+ Bewer-


378 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Scule - 379<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1656 498 , der beide+ im selben Atemzug<br />

nennt: "1) Daß die Scu\ undt die Catecißmu+lehrer<br />

bißher zimlic ]eißig<br />

gehalten worden, Der Scu\ belangendt<br />

se<strong>in</strong>dt diesen vergangenen W<strong>in</strong>ter<br />

vber 35 Knaben undt Mägdle<strong>in</strong> hiere<strong>in</strong><br />

gangen, Aber i~o kaum 7 oder 8. Den<br />

die leute können vndt wo\en sie nict<br />

von ihrer Arbeit entrahten, Undt ob Ic<br />

wo\ publice von der Can~e\ vermahnet,<br />

sie so\en K<strong>in</strong>der a\e tage de+<br />

Miµag+, wenn sie au+ dem Felde kommen<br />

und zu Hause se<strong>in</strong>, hier<strong>in</strong> gehen laêen,<br />

i# doc me<strong>in</strong> Vermahnen vergeblic.<br />

Die Cateci+mu+lehre wird auc<br />

von Jungen und Alten gar un]eißig besucet,<br />

den die Alten de+ Sontag+ über<br />

felt lau{en, ihren weltlicen Händeln<br />

und ge


380 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Scule - 381<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

1913 vor der alten Scule: Die Lehrer Brun+ und Beiße mit Scülern<br />

Bi+ 1883 fand der Unterrict <strong>in</strong> e<strong>in</strong>em<br />

nur 2,50 m hohen Raum #aµ, der<br />

neben der Lehrerwohnung lag und heute<br />

noc bewohnt i#. 1829 klagte Lehrer<br />

Brodtmeyer darüber, die Scul#ube sei<br />

für 80 K<strong>in</strong>der zu kle<strong>in</strong>. Der Lehrer könne<br />

wegen Mangel an Raum den<br />

Screibunterrict nict gehörig erteilen,<br />

weil e+ an den Screibpulten fehle. Die<br />

Wohn#ube sei nict betäfelt, sondern<br />

habe Lehmfußboden. Im untern Sto%werk<br />

fehle e+ an neuen Fen#ern, besonder+<br />

für die dü#ere Scul#ube. Da+<br />

Ober#o%werk sei nict getünct, sondern<br />

bloß <strong>in</strong> Lehm gese~t. - Aber er# 1883<br />

baute man nördlic e<strong>in</strong> Klaêenzimmer<br />

an.<br />

Al+ 1901 da+ vormal+ Ern# Driehor#


382 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Scule - 383<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Bau der Toileµen für die alte Scule vermutlic 1892 - l<strong>in</strong>k+ im Bild der E<strong>in</strong>gang <strong>in</strong> die Kirce 506<br />

häµen. Diese war bei solcem Erfolg<br />

bald erwirkt.<br />

Scwieriger war die Au+e<strong>in</strong>anderse~ung<br />

de+ Kauferlöse+. Al+ Beteiligte<br />

kommen drei Körper


384 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Scule - 385<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

ren Klaêenzimmer+ <strong>in</strong> e<strong>in</strong> HJ-Heim für<br />

da+ Dorf be


386 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Scule - 387<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

bi+ 1922 war He<strong>in</strong>ric Gobrect dann <strong>in</strong><br />

Barliêen, Krei+ Hann.-Münden tätig.<br />

Am 1. Juli 1922 wurde er nac Scarzfeld<br />

verse~t, wo er bi+ zum 30. Juni<br />

1928 se<strong>in</strong>en Dien# tat. Der 1. Juli 1928<br />

war dann der Tag se<strong>in</strong>e+ Dien#antriµ+<br />

<strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong>. Hier erfü\te sic nun<br />

im wesentlicen da+ Leben de+ Lehrer+<br />

He<strong>in</strong>ric Gobrect. Da+ Beruf+leben<br />

wurde durc den Beg<strong>in</strong>n de+ zweiten<br />

Weltkriege+ unterbrocen. He<strong>in</strong>ric Gobrect<br />

wurde im Augu# 1939 wieder zu<br />

den Wa{en gerufen und 1940 wieder<br />

zum Sculdien# entlassen. Mit dem Zusammenbruc<br />

Deut


388 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Pfarr- und Pfarrwitwenhau+ - 389<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Da+ Pfarrhau+<br />

Seit 515 <strong>Für#enhagen</strong> 1564 e<strong>in</strong>en eigenen<br />

Pfarrer erhalten haµe, benötigte<br />

man e<strong>in</strong> Pfarrhau+. Diese+ hat sic<br />

immer


390 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Pfarr- und Pfarrwitwenhau+ - 391<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Pfarrwitwenhau+ <strong>in</strong> O{ensen zu<br />

be


392 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Pfarr- und Pfarrwitwenhau+ - 393<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Da+ Pfarrwitwenhau+<br />

Um die Erhaltung de+ Pfarrwitwenhause+<br />

534 haµe de+


394 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Pfarr- und Pfarrwitwenhau+ - 395<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

reicen, müßten solce die Geme<strong>in</strong>de <strong>in</strong><br />

subsidium sucen. Die Fisci Gebühren<br />

für da+ zu dem <strong>Für#enhagen</strong> Witwenhause<br />

verwi\igte Holz vertreten die<br />

Ste\e de+ Cauf-Gelde+, und müßen solce<br />

me<strong>in</strong>er Me<strong>in</strong>ung nac au+ dem Regi#er,<br />

wenn nemlic solce+ Über


396 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Der Meierhof - 397<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Klo#er veräußert habe. Deêen Nackomme,<br />

Herzog Georg Wilhelm, erwiderte<br />

1654 kühl, wenn da+ Klo#er die+<br />

beweisen könne, möge e+ den Hof behalten.<br />

Dabei war er genau im Bilde, daß<br />

dem 15 Jahre zuvor gänzlic au+geplünderten<br />

und von katholi


398 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Der Meierhof - 399<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Die Bebauung de+ Dorf+ um 1900:<br />

Z = angeblice frühere Zehnt


400 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Der Meierhof - 401<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Da+ Hau+ Ahorna\ee 25, früher<br />

Nr.65, i# im Jahre 1800 errictet. Bei<br />

solcen Neubauten wurden braucbare<br />

Balken de+ Vorgängerbaue+ wiederverwendet.<br />

1996 ergab die dendrocronologi


402 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Bauermei#er - 403<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Wilhelm Meyer war Bürgermei#er<br />

bi+ 1974. Nac der E<strong>in</strong>geme<strong>in</strong>dung nac<br />

U+lar war er Ort+vor#eher. - Auf<br />

Dru% der alliierten Besa~ung wurde<br />

da+ Amt de+ Bürgermei#er+ nac 1945<br />

aufgespalten <strong>in</strong> zwei Ämter: Bürgermei#er<br />

nannte sic weiter da+ politi


404 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Berufe - 405<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

He<strong>in</strong>ric Chri#oph Fri%e 1814<br />

Chri#ian Friedric Teuteberg 1819<br />

Carl Leibe%e 1852<br />

L i $ e n t < r e i b e r : (E<strong>in</strong>nehmer)<br />

Ern# Voß 1768<br />

Ju#u+ Friedric Siebert 1813<br />

Ju#u+ F<strong>in</strong>ger � 1805<br />

M o \ e n h a u e r : Friedric Sprenger<br />

1830<br />

Johann Diedric Gobrect 1831<br />

R a d e m a c e r :<br />

Ju#u+ Friedric Freter 1793<br />

S c n e i d e r :<br />

Han+ Ba\ier 1655<br />

Matthia+ Medel ∞ 1659<br />

Mathia+ Breithaupt 1751<br />

Johann Chri#oph Jordan * 1739<br />

He<strong>in</strong>ric Ern# Breithaupt * 1807<br />

Georg He<strong>in</strong>ric Driphagen 1806<br />

Chri#ian Knüppel * 1822<br />

Johann He<strong>in</strong>ric Grote * 1740<br />

Johann Friedric Breithaupt * 1745<br />

S c u # e r :<br />

Eberhard Söder * 1689<br />

Johann Friedric Söder * 1717<br />

Jakob Merz ∞ 1735<br />

Johann Konrad Jordan 1813<br />

Chri#ian Scweiß *1819<br />

Chri#ian Vogt 1829<br />

Chri#ian Friedric Grote<br />

1830<br />

S p i e l m a n n :<br />

Chri#oph F<strong>in</strong>ger 1794<br />

Dorfmusiku+ Han+ He<strong>in</strong>ric<br />

Teuteberg �1796<br />

T a g e l ö h n e r :<br />

Christoph Gebert 1798<br />

Georg Friedric Jordan 1808<br />

Johann Chri#ian Greben#e<strong>in</strong><br />

1809<br />

Johann Chri#ian Wieneke 1813<br />

He<strong>in</strong>ric Ju#u+ Hartmann 1827<br />

Chri#oph Grote 1829<br />

Johann Chri#oph Röle%e<br />

T i < l e r :<br />

He<strong>in</strong>ric Leibe%e 1852<br />

Ferd<strong>in</strong>and Söder 1852<br />

Augu# Brede 1852<br />

Z i m m e r m a n n :<br />

Han+ Thiele 1646<br />

Sto{el Hartmann 1680<br />

Ern# Brand � 1763<br />

Georg Friedric Stöver 1811<br />

Seit dem Ende 19. Jahrhundert gab<br />

e+ dann au+ <strong>Für#enhagen</strong> so viele<br />

Ste<strong>in</strong>brucarbeiter und Waldarbeiter,<br />

daß die e<strong>in</strong>zelne Namen+nennung nict<br />

mehr lohnt. Die zunehmende Bevölkerung<br />

konnte immer weniger au+ der<br />

Landwirt


406 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Straftäter - 407<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Straftäter<br />

Den "Beruf² e<strong>in</strong>e+ Diebe+ haµe <strong>in</strong><br />

<strong>Für#enhagen</strong> zwar niemand. Doc<br />

fü\en die Anfragen de+ Amte+ nac<br />

dem Leumund von Angeklagten e<strong>in</strong> Aktenpaket.<br />

E+ gab <strong>in</strong> der Miµe de+ 19.<br />

Jahrhundert+ jährlic mehrere Anfragen<br />

an da+ Pfarramt, weil immer wieder<br />

Personen de+ Dieb#ahl+ be


408 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Hirten - 409<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Al+ Hirten s<strong>in</strong>d im 17. bi+ 19. Jahrhundert <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong> erwähnt:<br />

Scafmei#er Micel NN 1647<br />

Han+ Raulff (Rulff) *1683 ∞ 1710<br />

Kuhhirte Sto{el NN 1652<br />

Henric Büte junior * vor 1616 � 31.1.1696<br />

Peter Thiele 1693<br />

Han+ Büte 1699<br />

Diederic Löd<strong>in</strong>g 1726<br />

Jakob Büte 1741<br />

Johann Chri#oph Behren+ * 1756 � 1837<br />

He<strong>in</strong>ric Chri#oph Beren+ ∞ 1777<br />

He<strong>in</strong>ric Oel+ 1822<br />

Scwe<strong>in</strong>ehirte Han+ O#ermeyer 1641<br />

Henric N 1652<br />

Han+ Sander � 1687<br />

Han+ N 1691<br />

Han+ Chri#oph Henkel 1696<br />

Georg Viet � 1745<br />

Johann Chri#ian Fri%e 1815<br />

Johann Chri#ian Behren+ *1742 � 1790<br />

Johann Chri#ian Behren+ � 1817<br />

Han+ Jürgen Mö\er 1704<br />

Chri#oph Jordan 1748<br />

Chri#ian Philipp Scweiß ab 1795<br />

Augu# Grote * 1827<br />

Georg Fi


410 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die För#er - 411<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Die För#er<br />

Die Dorfge


412 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die För#er - 413<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Han+ Chri#oph<br />

Sclüter<br />

* 1694,<br />

� 1734<br />

Selb#mord<br />

* 4.2.1689,<br />

� 10.9.1779<br />

Diederic Ludwig<br />

Stünkel<br />

Ludwig Braun+ * 1731 Verliehausen<br />

� 17.6.1806<br />

<strong>Für#enhagen</strong><br />

Johann Friedric *3.12.1773<br />

Braun+<br />

� 17.3.1813<br />

Johann Friedric För#er hier<br />

Wilke(n) seit etwa 1808<br />

Johann Chri#oph För#er hier<br />

Dehnhard seit etwa 1814<br />

bi+ etwa 1820<br />

� 10.11.1835<br />

Friedric Ludwig<br />

Oppermann<br />

NN Weißhuhn,<br />

Unterför#er<br />

1813-14 Feldjäger,<br />

14.11.1814<br />

Unterför#er<br />

Um 1821 im<br />

Kircenbuc<br />

genannt.<br />

NN Ho{mann Wohnte er im<br />

Dorf? 577<br />

Edmund von<br />

Bertrab<br />

Georg He<strong>in</strong>ric<br />

Kape\e<br />

*Markoldendor<br />

f 18.8.1792�<br />

Fü. 19.11.1863;<br />

wohnte er<br />

hier? 578<br />

Unterför#er,<br />

seit 1847<br />

För#er579 992<br />

1139<br />

83<br />

89<br />

1313<br />

191<br />

865<br />

1290<br />

36<br />

609<br />

577 Förster Hoffmann und Charlotte Hoffmann<br />

waren Abendmahlsgäste am 4.10.1857;<br />

Pfarrarchiv Fürstenhagen.<br />

578 Se<strong>in</strong>e Frau g<strong>in</strong>g hier regelmäßig zum<br />

Abendmahl.<br />

579 Abendmahlsgast mit Frau am 3.10.1858.<br />

He<strong>in</strong>ric Fle%e,<br />

Unterför#er<br />

*Bühren<br />

1.7.1826, � <strong>in</strong><br />

Hannover<br />

NN Voge+ Am 24.1.1920<br />

Hilf+för#er<br />

Lösekrug oder vor 1931<br />

Barten<br />

Hermann Völker 1.10.1931-<br />

1.10.1961<br />

Klau+ Nielen 1.10.1961-<br />

1.12.1990<br />

Re<strong>in</strong>er Übel seit dem<br />

1.12.1990<br />

308<br />

1240<br />

F e l d g e < w o r e n e haµen die<br />

Aufgabe, zu untersucen, ob Land abgepflügt<br />

worden war. 580<br />

F e l d h ü t e r waren <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong><br />

1794 Andrea+ I+mael, ge#orben<br />

1799 "e<strong>in</strong>ige 60 Jahre alt², Chri#ian<br />

Philipp Scweiß ab 1795, 1810 Augu#<br />

Adolph Rose, gebürtig au+ Clau+thal,<br />

und 1821 Ju#u+ Reddeken+ oder Redeker,<br />

1847 He<strong>in</strong>ric Braun+. 1817 war<br />

For#aufseher und Landmeêer Friedric<br />

Ludwig Oppermann. -<br />

Da+ alte For#hau+ wurde im 19.<br />

Jahrhundert von der For#verwaltung<br />

gekau} und bi+ etwa 1970 von For#leuten<br />

bewohnt. Der le~te hier wohnende<br />

För#er Nielen zog nac Bur+felde,<br />

wo sic da+ auc für unseren Wald zu-<br />

#ändige For#hau+ be[ndet. Da+<br />

För#er-Wohnhau+ <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong>,<br />

je~t Ahornallee 16, wurde verkau} an<br />

Edmund Haase.<br />

580 Vgl. SupArch, Fürstenhagen 203 I Schreiben<br />

vom 3.9.1791.


414 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Beeke - 415<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

wurde. Auc dem Amt U+lar


416 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Mühle - 417<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Han+ Thiele, Mü\er <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong><br />

� 13.3.1673<br />

∞ Anna<br />

|<br />

| | |<br />

Jürgen Thiele Chri#oph Thiele Han+ Thiele<br />

1653-55 Mü\er <strong>in</strong> Bur+f. 1685-1691 Mü\er <strong>in</strong> Bur+felde 1664 Kle<strong>in</strong>kötner und Mü\er<br />

� 14.7.1655 Bur+f. � 16.8.1696 Bur+felde. <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong><br />

| | � 19.4.1685<br />

| | ∞ Maria Büthe<br />

| | |<br />

(Mädcen) (9 K<strong>in</strong>der <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong>) Jona+ Thiele<br />

~ 13.1.1653 Bur+f. 1704-38 Mü\er <strong>in</strong><br />

<strong>Für#enhagen</strong><br />

~ 28.2.1675 †14.11.1751<br />

∞ 1677 Appolonia Kreike<br />

(9 K<strong>in</strong>der, darunter:)<br />

|<br />

| | |<br />

Dorothea Margaretha Thiele Friedric Thiele Johann Cunrad Thiele<br />

~ 17.12.1710 †1778 ∞ 1733 Mü\er <strong>in</strong> Für#enh. Glasurmü\er <strong>in</strong> Neuhau+<br />

Henr.Andr.Scmieduth *1713 � 20.3.1743 für die Porze\anmanufaktur<br />

seit 1759 Mü\er <strong>in</strong> Bur+felde ∞ 1738 A.Cath.Scä{er ~ 29.9.1717 <strong>Für#enhagen</strong><br />

| |<br />

He<strong>in</strong>ric Thiele Gerhard Thiele<br />

~4.1.1740 Für#. †1796 *1752, 1759 Mühlenjunge,<br />

∞ 1774 M.El.Bürmann 1778 Klo#ermü\er <strong>in</strong><br />

Bur+felde<br />

†19.3.1810 Bur+felde ∞ 1779 Cath.Marg.Re<strong>in</strong>e%e<br />

| |<br />

Zacaria+ Thiele He<strong>in</strong>r. Chph.Lud. Thiele<br />

Mü\er <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong> Klo#ermü\er <strong>in</strong> Bur+felde<br />

* 1779 � 1840 seit 1819 Bacmü\er <strong>in</strong><br />

<strong>Für#enhagen</strong><br />

∞ 1805 Dor.Luise Braun+ *31.10.1781 Bur+felde,<br />

� 13.5.1839 <strong>Für#enhagen</strong><br />

∞ 1815 Carol<strong>in</strong>e Zierenberg<br />

|<br />

| | |<br />

Ludwig Thiele Chri#.Magd.Thiele He<strong>in</strong>ric Thiele<br />

Holzhauer und Zimmermann *1.12.1817 Bur+f. Zimmermann <strong>in</strong> Für#.<br />

* 25.12.1815 Bur+felde � 1894 ∞ 1842 *3.1.1826, � 29.9.1884<br />

� 16.8.1892 <strong>Für#enhagen</strong> He<strong>in</strong>ric Stange ∞ 1854 Dor.Greben#e<strong>in</strong><br />

∞ 1844 M.Elis.Ros<strong>in</strong>e Siebert


418 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Mühle - 419<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

ren habe er die Mühle gekau} und sic<br />

durc Reparaturko#en #ark ver


420 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Scmiede - 421<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Die Scmiede<br />

In <strong>Für#enhagen</strong> hat e+ immer e<strong>in</strong>e Scmiede gegeben. 1637 zahlte die Kirce dem<br />

Scmiede Lohn "für den Glo%en Joc und den Knüppel größer zu macen.² Wie bei<br />

der Mühle und der Ga#wirt


422 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Scmiede - 423<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Die Scmiede <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong><br />

£In Klammern die Familiennummern nac dem Ort+sippenbuc.<br />

Die Pfeile #e\en <strong>in</strong>+besondere die Besi~folge dar.¡<br />

Joh.Chri#ian Braun+<br />

1752-1817 £86¡<br />

�<br />

|<br />

| |<br />

Georg Braun+ He<strong>in</strong>ric Braun+<br />

Scmied A%ermann<br />

1792-1850 £91¡ 1795-1859 £92¡<br />

|<br />

� |<br />

| |<br />

| |<br />

He<strong>in</strong>ric Braun+ Wilhelm Braun+ He<strong>in</strong>ric Braun+<br />

1819-1875 £97¡ 1830-1890 £95¡ A%ermann<br />

1833-1866 £96¡<br />

� |<br />

|<br />

He<strong>in</strong>ric Braun+<br />

Wilhelm Scmidt A%ermann<br />

Scmied 1838-1899 £1009¡ 1859-1940 £99¡<br />

| ∞ 1881<br />

Georg Blumenberg | Carol<strong>in</strong>e Blumenberg<br />

1858-1937 £49¡ ∞ |<br />

Augu#e Scmidt<br />

|<br />

�<br />

Ern# Blumenberg<br />

1886-1963 £50¡<br />

∞ Emma Gronemann<br />

1884-1923<br />

�<br />

Elfriede Blumenberg<br />

1915-1995<br />

∞ 1935 Wilhelm Gronemann<br />

1913-1980 £446¡<br />

�<br />

Friedhelm Gronemann<br />

∞ 1940 Anneliese Kerl


424 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Scmiede - 425<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

D i e B e s i ~ f o l g e s e i t 1 8 9 0 w a r :<br />

Wilhelm Scmidt Scmied * 5.7.1838 Eberhausen 609 ,<br />

OSB Fam.Nr.1009, � 13.1.1899<br />

∞ 7.8.1864 Dor. Ju#. Albert<strong>in</strong>e Meier 610<br />

Georg Blumenberg Scmied Scwiegersohn von Wilhelm Scmidt<br />

OSB Fam.Nr.49, * 1.10.1858 O{ensen,<br />

∞ 21.6.1885 Augu#e Scmidt 611<br />

Ern# Blumenberg Scmied Sohn von Georg Blumenberg OSB<br />

Fam.Nr.50, * 25.4.1886, � 12.6.19631.<br />

∞ 7.6.1914 Emma Gronemann 612<br />

Wilhelm Gronemann Scmied Scwiegersohn von Ern#<br />

Blumenberg OSB Fam.Nr.446<br />

*6.5.1913 Oedel+heim, � 2.2.1980<br />

∞ 28.4.1935 Elfriede Blumenberg 613<br />

Friedhelm Gronemann Scmied et$. Sohn von Wilhelm Gronemann<br />

* 25.1.1940, ∞ 28.6.1961 Anneliese Kerl<br />

609 He<strong>in</strong>rich Wilhelm Adolph Schmidt, *5.7.1838, Sohn von Friedrich Schmidt und Charlotte Busch<br />

<strong>in</strong> Eberhausen.<br />

610 Dorothea Just<strong>in</strong>e Albert<strong>in</strong>e Meier, *1.9.1845, �4.9.1912, Tochter von Justus Meier OSB<br />

Fam.Nr.816.<br />

611 Auguste Schmidt, *2.5.1866, � 30.8.1932, Tochter von Wilhelm Schmidt OSB Fam.Nr.1009.<br />

612 Emma Gronemann, *31.1.1884 Oedelsheim, � 5.5.1923.<br />

613 Elfriede Blumenberg, *17.7.1915, Tochter 1. Ehe von Ernst Blumenberg Fam.Nr.50, �21.9.1995.


426 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Ga#wirt


428 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Ga#wirt


430 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Soldaten - 431<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

genau nacwei+bar i# 625 : Mit Mann<br />

und Roß und Wagen rü%te die Truppe<br />

an, und jeder Hau+eigentümer, auc e<strong>in</strong><br />

armer Kle<strong>in</strong>kötner, nahm e<strong>in</strong>en Reiter<br />

neb# Pferd bei sic auf. E<strong>in</strong> Zimmer,<br />

die sogenannte Reuter-Kammer, erhielt<br />

er al+ Quartier, ferner Hau+mann+ko#,<br />

Bier und für se<strong>in</strong> Pferd Fuµer. Viele<br />

Soldaten bracten Frau und K<strong>in</strong>der<br />

mit und notwendigerweise da+ nötige<br />

Gerät e<strong>in</strong>e+ be


434 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Soldaten - 435<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

durcbrocen, sie zer#reut und <strong>in</strong> die<br />

Donau getrieben. 631<br />

Dabei waren die Dragoner nur<br />

leict bewa{nete, beriµene Infanterie,<br />

denen die Pferde nict zum Reiterkampf<br />

mitgegeben waren, sondern nur der<br />


436 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Soldaten - 437<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Die Für#enhägener Teilnehmer am Kriege 1793<br />

Chri#ian Friedric F<strong>in</strong>ger, * 1765, 1. Regiment, Leibkompanie, � Ree+, 8.10.1794,<br />

Johann Ju#u+ Grote, * 1774, 1. Regiment, Leibkompanie., � Ree+, 17.12.1794,<br />

He<strong>in</strong>ric Chri#ph Greben#e<strong>in</strong>, * 1755, verheiratet, haµe e<strong>in</strong>e 5 jährige Tocter, die 7<br />

Monate nac se<strong>in</strong>em Tod ebenfa\+ #arb, Pa%knect, 1. Regiment, Leibkompanie,<br />

� Dui+burg 27.2.1795,<br />

Ju#u+ E%hard, 20 Jahr, � Leiden 26.12.1794,<br />

Johann Friedric Büte, * 1765, verheiratet, haµe e<strong>in</strong>e 1 jährige Tocter, Leibkompanie,<br />

� Borkeloh 4.2.1795,<br />

He<strong>in</strong>ric Chri#oph F<strong>in</strong>ger, * 1771, 1. Regiment, Kompanie von Lenthe,<br />

� Haxbergen 21.1.1795 643<br />

Die Hannoveraner haµen mit dem<br />

engli


438 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Soldaten - 439<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

wurde. Der König von Hannover


440 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Soldaten - 441<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Ern# B r a u n + �<br />

5.2.1917 Feldlazareµ<br />

<strong>in</strong> der Dobrud


442 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Soldaten - 443<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Georg B r a u n + *10.9.1900, � Januar<br />

1945 <strong>in</strong> Rußland, Krieg+gefangenenlager<br />

Witeb+k, Obergefreiter,<br />

verheiratet, zwei K<strong>in</strong>der.<br />

� Am 17.April 1942 erhielten<br />

wir die unfaßbare Nachricht, daß<br />

me<strong>in</strong> über alles geliebter Mann, der<br />

Vater me<strong>in</strong>es drei Tage alten Töchterchens,<br />

unser lieber, unvergeßlicher<br />

Sohn, me<strong>in</strong> e<strong>in</strong>ziger guter<br />

Bruder, Schwiegersohn, Schwager,<br />

Neffe und Onkel, der<br />

Lehrer<br />

Willi Brauns<br />

Soldat <strong>in</strong> e<strong>in</strong>em Grenadier-<br />

Regiment<br />

am 20. März 1942 bei e<strong>in</strong>em<br />

Sturmangriff <strong>in</strong> treuester Pflichterfüllung<br />

für Deutschlands Zukunft<br />

im Alter von 22 Jahren den<br />

Heldentod starb.<br />

In tiefer, stiller Trauer:<br />

Emilie Brauns geb. Flacht<br />

und Töchterchen<br />

Wilh. Brauns und Frau<br />

Emilie geb.Leßner, Eltern<br />

He<strong>in</strong>i Brauns, Bruder<br />

He<strong>in</strong>r.Flacht, Schwiegervater<br />

und alle Anverwandten<br />

Fürstenhagen, Wieliczka u.<br />

Krakau, den 21. April 1942.<br />

Ruhe sanft <strong>in</strong> fremder Erde!<br />

2. Weltkrieg 1939-45<br />

Wi\i B r a u n + * 21.2.1920, �<br />

20.3.1942, Grenadier, gefa\en beim<br />

Angri{ auf da+ Dorf Ljadnoje<br />

durc Bru#


444 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Soldaten - 445<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

An die beiden Brüder Voß, e<strong>in</strong>zige<br />

K<strong>in</strong>der von He<strong>in</strong>ric Voß, er<strong>in</strong>nerte e<strong>in</strong><br />

vom Vater erricteter, e<strong>in</strong>en Meter hoher<br />

F<strong>in</strong>dl<strong>in</strong>g al+ Gedenk#e<strong>in</strong> mit<br />

In


446 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Soldaten - 447<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

genu~t658 Eric Brun+ al+<br />

Dor]ehrer sah die<br />

ihn umgebende Natur<br />

mit wacer Aufmerksamkeit<br />

und<br />


448 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Soldaten - 449<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Gabel


450 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Der Gesangvere<strong>in</strong> Liedertafel, von Johanne+ Kü\ig - 451<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

#and au+ dem Dirigenten, der <strong>in</strong> Person<br />

de+ jeweiligen Ort+lehrer+ die unbe-<br />

#riµene Autorität und Führung+persönlickeit<br />

war, und dem Präsidenten,<br />

heute 1.Vorsi~ender, mit dem Kaêierer.<br />

Dieser kaêierte zunäc# von jedem<br />

neu e<strong>in</strong>tretenden Sange+bruder e<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong>triµ+geld, da+ <strong>in</strong> den er#en Jahren<br />

den ungewöhnlic hohen Betrag von 5<br />

Mark au+macte. Damal+ betrug der<br />

Stundenlohn etwa 15 Pfennig. E<strong>in</strong><br />

Pfund R<strong>in</strong>d]ei< ko#ete etwa 80 Pfennig.<br />

Die Sange+brüder haµen überdie+<br />

e<strong>in</strong>en Monat+beitrag von 10 Pfennigen<br />

zu zahlen. Darüber h<strong>in</strong>au+ gab e+ a\e<br />

möglicen Strafgelder für Zuspätkommen,<br />

Fehlen oder


452 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Der Gesangvere<strong>in</strong> Liedertafel, von Johanne+ Kü\ig - 453<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Da+ zum Sängerfe# im Mai 1949 aufge#e\te Fe#zelt<br />

te se<strong>in</strong>e ganze Überredung+kun# aufbieten,<br />

un ihn al+ Dirigenten gew<strong>in</strong>nen zu<br />

können. Da+ Mädcen mit den blauen Augen<br />

und E+


454 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Der Gesangvere<strong>in</strong> Liedertafel, von Johanne+ Kü\ig - 455<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

guter Er<strong>in</strong>nerung s<strong>in</strong>d <strong>in</strong> der le~ten<br />

Zeit auc die Bunde+sängerfe# <strong>in</strong><br />

Arenborn 1970 und Bo{zen 1975 oder<br />

die Sängerfe#e 1971 <strong>in</strong> O{ensen und<br />

Scon<strong>in</strong>gen, mit denen Chorleiter Karl<br />

<strong>Kunze</strong> sic verab


456 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Freiwi\ige Feuerwehr, von Oµo Lier - 457<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

der junge Vere<strong>in</strong> durczumacen hat,<br />

wurde sie dank dem fe#en und treuen<br />

Zusammenhalt der "23² zu der #aµlicen<br />

Wehr von heute. Diese 23 Stamm-<br />

Mann


458 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Freiwi\ige Feuerwehr, von Oµo Lier - 459<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

glied


460 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Freiwi\ige Feuerwehr, von Oµo Lier - 461<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

e<strong>in</strong>gese~t. Am 01.03.1980 wurde Rolf<br />

Ni%el e<strong>in</strong>#immig zum Jugendwart gewählt.<br />

Bei der Generalversammlung am<br />

01.03.1980 mußte durc plö~licen Tod<br />

unsere+ Ort+brandmei#er+ Wilhelm<br />

Gronemann e<strong>in</strong> neuer<br />

Ort+brandmei#er gewählt werden. Um<br />

e<strong>in</strong>e e<strong>in</strong>heitlice Amt+dauer zu erreicen,<br />

wurde da+ gesamte Kommando neu gewählt,<br />

darunter Helmut Glasewald al+<br />

Ort+brandmei#er Dieter Lo~e al+<br />

Ste\vertreter. Am 22.09.1984 führte<br />

die Jugendfeuerwehr <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong><br />

e<strong>in</strong> Seifenki#enrennen durc. Da+<br />

Rennen, da+ zur Werbung für die Jugendfeuerwehr<br />

dienen so\te, fand bei<br />

Die alte Feuerspri~e<br />

den act teilnehmenden Jugendwehren<br />

und bei den Besucern sehr großen Anklang.<br />

Am 15. und 16. Juni 1985 feierte<br />

die Wehr ihr 90-jährige+ Be#ehen. Da+<br />

Fe# wurde <strong>in</strong> kle<strong>in</strong>em Rahmen begangen.<br />

E+ war aber sehr erfolgreic und<br />

gelungen.<br />

Bei den Jahre+hauptversammlungen<br />

am 25.1.1986 und 1992 wurde jeweil+<br />

da+ gesamte Kommando neu gewählt.<br />

Helmut Glasewald blieb Ort+brandmei#er,<br />

se<strong>in</strong> Ste\vertreter Dieter Lo~e.<br />

In der Generalversammlung am<br />

4.2.1995 mußte Walter Braun+ sen.<br />

nac fa# 25jähriger Kommandotätigkeit<br />

au+ Alter+gründen au+


462 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Freiwi\ige Feuerwehr, von Oµo Lier - 463<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

der Antwort: "Ic mußte me<strong>in</strong>er Frau<br />

er# die Eier unterlegen!² -<br />

Verdu~te Gesicter se<strong>in</strong>er Kameraden,<br />

die


464 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Der Turn- und Sportvere<strong>in</strong> - 465<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Der Turn- und Sportvere<strong>in</strong><br />

+ war am 15.7.1906, al+ junge<br />

Männer au+ <strong>Für#enhagen</strong> e<strong>in</strong>en<br />

Junggese\envere<strong>in</strong> gründeten.<br />

Au+ ihm g<strong>in</strong>g am<br />

15.1.1911 der Männerturnvere<strong>in</strong><br />

<strong>Für#enhagen</strong> hervor. Er-<br />

#er Vorsi~ender war Karl Wiene%e<br />

und Turnwart der Lehrer He<strong>in</strong>ric<br />

Brun+. Die Mitgliederzahl #ieg von 35<br />

bi+ 1920 ra< auf 72 an. E<strong>in</strong>e E<strong>in</strong>- und<br />

Au+gabenrecnung liegt für 1912 vor.<br />

Am Jahre+ende haµe der Vere<strong>in</strong> 44<br />

namentlic genannte Mitglieder. Da+<br />

Vermögen betrug 96 Reic+mark.<br />

Durc glü%lice Zufä\e blieb e<strong>in</strong>e Photographie<br />

der Turner erhalten. Unter<br />

dem Bildni+ de+ Turnvater+ Jahn posieren<br />

neben anderen Turnern die <strong>in</strong><br />

diesem Buc vielfac erwähnten He<strong>in</strong>ric<br />

Voß und Lehrer Eric Brun+, dieser<br />

kurz bevor er im Weltkrieg fiel.<br />

Geturnt wurde auf dem Saal der<br />

Ga#wirt


466 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Der Turn- und Sportvere<strong>in</strong> - 467<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Die Für#enhägener turnten die+mal<br />

noc unter der Devise: Gew<strong>in</strong>nen i#<br />

unwictig, Dabeise<strong>in</strong> i# a\e+. - "Wohl<br />

noc nie hat da+ <strong>in</strong> e<strong>in</strong>em romanti


468 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Der Turn- und Sportvere<strong>in</strong> - 469<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

durc meldeten sic neu al+ aktive Mitglieder<br />

drei Männer, vier Jugendlice<br />

und dreizehn Scüler. Der Turnbetrieb<br />

begann wieder im Mai 1935. Zu P[ng-<br />

#en 1936 feierte der Vere<strong>in</strong> gebührend<br />

se<strong>in</strong> 25jährige+ Jubiläum. Am 13. Juni<br />

1937 be


470 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Sahlbacmusikanten - 471<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Sculungen erzielten sie erheblice<br />

Fort


472 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Der Motorsport$lub, von Ra<strong>in</strong>er T


474 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Der Motorsport$lub, von Ra<strong>in</strong>er T


476 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Heimatvere<strong>in</strong> und Thielebacweg - 477<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

darauf, den Weg al+ ö{entlicen e<strong>in</strong>tragen<br />

zu laêen und etwa kün}ig Ansprüce<br />

auf e<strong>in</strong>en Au+bau zu #e\en.<br />

Der Regierung+präsident <strong>in</strong> Hilde+heim<br />

genehmigte die Vere<strong>in</strong>barung. 671<br />

So wurde der Weg nict <strong>in</strong> da+ behördlice<br />

Straßenverzeicni+ aufgenommen<br />

und später nict geteert. Er hat<br />

nur den Statu+ e<strong>in</strong>e+ For#wege+. Da+<br />

Rect der Geme<strong>in</strong>de <strong>Für#enhagen</strong> i#<br />

darum e<strong>in</strong> private+ Rect. Bi+ 1961<br />

nahm sie e+ ungeh<strong>in</strong>dert <strong>in</strong> Anspruc.<br />

Dann sperrte der Klo#erfor#fi+ku+ al+<br />

neuer Eigentümer den Weg, angeblic<br />

wegen der Benu~ung durc Auto+.<br />

Nacdem <strong>Für#enhagen</strong> geltend macte,<br />

der Weg sei ö{entlic, macte der Landkrei+<br />

Northeim die Sperrung zunäc#<br />

wieder rü%gängig. Nac längerem Verhandeln<br />

e<strong>in</strong>igte man sic auf e<strong>in</strong>e a\geme<strong>in</strong>e<br />

Sperrung mit Zusa~: "Frei für<br />

For#- und Holzwirt


478 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Heimatvere<strong>in</strong> und Thielebacweg - 479<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Leben+, au+ dem da+ Leben qui\t.<br />

O#erfeuer: Erwacen der Natur und<br />

S<strong>in</strong>nbild de+ Leben+.<br />

M a i b a u m i# bei un+ der Tag<br />

der Arbeiter. Die K<strong>in</strong>der Sa%hüpfen.<br />

P f i n g # e n 5.-6.Juni: Strohmänner<br />

den Mädcen+, die ke<strong>in</strong>en<br />

Freund abbekommen haben; Sägespäne<br />

denen, die e<strong>in</strong>en Freund haben, den die<br />

Eltern nict gern wün


480 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Wahlergebniêe - 481<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

21.1.19 8.6.20 4.5.24 20.5.28 14.9.30 31.7.32 6.11.32 13.3.33<br />

KPD 1 2 2 4<br />

USPD 26 1 1<br />

SPD 66 35 30 33 26 26 20 20<br />

DDP 676 25 5 2 5<br />

Landvolk 1 19<br />

Wirtsch. 2<br />

CNBL 77<br />

DHP 677 58 61 101 14 7 2<br />

DSP 1 2 2<br />

CSV 678 1<br />

DVP 2 28 4 679 5 6<br />

DNVP 680 6 8 4 4<br />

S-W-R 681 3<br />

NSdAP 1 2 100 172 174 194<br />

Wie <strong>in</strong> den früheren Jahren haµe<br />

<strong>Für#enhagen</strong> am 22.1.1912 mit 49:13<br />

tendenzie\ "rect+² gewählt, wenn der<br />

Begri{ für jene Zeit zuläîig i#. Da+<br />

zeigen für die le~tgenannte Sticwahl<br />

die Vergleic+zahlen für die Stadt<br />

U+lar (240:253), Bodenfelde (138:190),<br />

O{ensen (43:34), Verliehausen (46:34),<br />

Scon<strong>in</strong>gen (58:111) oder Sclarpe<br />

(40:103). Wie <strong>Für#enhagen</strong> "rect+²,<br />

oder für die damalige Zeit prägnanter:<br />

676 Deutsche Demokratische Partei DDP.<br />

677 Deutsch-Hannoversche Partei (Welfen).<br />

678 Christlich-Soziale Volksgeme<strong>in</strong>schaft CSV<br />

679 1924: Völkisch-Sozialer Block (Ludendorff),<br />

sonst Deutsche Volkspartei DVP.<br />

680 Deutschnationale Volkspartei DNVP<br />

681 Schwarz-Weiß-Rot.<br />

national-konservativ, wählte


482 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Bevölkerung+entwi%lung - 483<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Die Bevölkerung+entwi%lung<br />

Die Bevölkerung+zahl de+ 16. und<br />

der er#en Häl}e de+ 17. Jahrhundert+<br />

kann nur ge


484 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Bevölkerung+entwi%lung - 485<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

18 34 36 38 4<br />

32<br />

0<br />

19<br />

01<br />

19<br />

04<br />

19<br />

07<br />

Geborene und Ge#orbene <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong> pro Jahr 1832-<br />

1900 nac den Kircenbücern<br />

Geborene und Ge#orbene <strong>in</strong> <strong>Für#enhagen</strong> pro Jahr<br />

1901-1970 nac den Stande+regi#ern<br />

19<br />

10<br />

42 44 46 48 18 52 54 56 58 6<br />

50<br />

0<br />

19<br />

13<br />

19<br />

16<br />

19<br />

19<br />

19<br />

22<br />

19<br />

25<br />

19<br />

28<br />

19<br />

31<br />

62 64 66 68 70 72 74 76 78 80 82 84 86 88 9<br />

0<br />

19<br />

34<br />

19<br />

37<br />

19<br />

40<br />

19<br />

43<br />

19<br />

46<br />

19<br />

49<br />

19<br />

52<br />

19<br />

55<br />

19<br />

58<br />

19<br />

61<br />

Geburten<br />

Tode<br />

92 94 96 98 19<br />

0<br />

0<br />

Geburten<br />

Tode<br />

19<br />

64<br />

19<br />

67<br />

19<br />

70


486 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Dorfbevölkerung - 487<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

%<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Zwi


488 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Dorfbevölkerung - 489<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

K<strong>in</strong>der#erblickeit bi+ zum 5.Leben+jahr im Vergleic<br />

1700-1750<br />

1751-1800<br />

1800-1850<br />

ab 1850<br />

%<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Fürstenhagen Öschelbronn<br />

2 ostfriesische<br />

Dörfer<br />

4 Waldecker<br />

Dörfer<br />

Die Sterblickeit+zahlen für<br />

<strong>Für#enhagen</strong> halten sic im Rahmen<br />

deêen, wa+ anderen Untersucungen zufolge<br />

für e<strong>in</strong> Dorf zwi


490 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Dorfbevölkerung - 491<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

nannt werden. Da+ s<strong>in</strong>d 15 von damal+<br />

47 hier wohnenden Familien. 690 Entsprecende+<br />

ließe sic von jedem e<strong>in</strong>zelnen<br />

der heutigen E<strong>in</strong>wohner nacweisen.<br />

Wenn man sogar weitere 50 oder<br />

100 Jahre zurü%geht, #eigt der Prozentsa~<br />

derer noc e<strong>in</strong>mal


492 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Au+wanderer - 493<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Die Au+wanderer<br />

Der Geburtenüber


494 - E<strong>in</strong>zeldar#e\ungen au+ der Ort+ge


Die Au+wanderer - 495<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Friedric Fi


Scri}tum+verzeicni+ - 497<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Scri}tum+verzeicni+<br />

B u r c a r d, Max, Die Bevölkerung de+ Für#entum+ Calenberg-Gött<strong>in</strong>gen gegen<br />

Ende de+ 16. Jahrhundert+, Leipzig 1935.<br />

v o n C a m p e, Barbara, Arenborn #e\t sic vor, Die Chronik e<strong>in</strong>e+ Orte+, 1985.<br />

K ü h l h o r n, Erhard, Ort+- und Wü#ung+namen <strong>in</strong> Südniedersacsen, Northeim<br />

1964.<br />

derselbe: Die miµelalterlicen Wü#ungen <strong>in</strong> Südniedersacsen, Bielefeld<br />

1996.<br />

J e n ê e n, Monika, Dör]ice+ Hirten- und Hütewesen <strong>in</strong> den deut


498 - Namen+regi#er<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Namen+verzeicni+<br />

Für die Zeit ohne fe#e orthographi


Regi#er - 499<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Berkhausen, Anna Eleonora von<br />

360<br />

Bertrab, Edmund von 398, 413<br />

Beskow, Oskar 318<br />

Bethmann-Hollweg 275<br />

Beug, Hans-Jürgen 34<br />

Beun, Tönnies 50<br />

Beute, Tönnies 50<br />

Bewerborn, Hans 100, 377, 378<br />

Bewerborn, Hans, Witwe 102<br />

Bewerborn, Ilse 105, 106, 111<br />

Bierhenrich 99<br />

Biermann, Henrich 98, 100<br />

Biermann, Ludolph 171<br />

Biesterfeld, Christoph 111, 136,<br />

139, 368, 377, 378<br />

Bill<strong>in</strong>gk, Hans 89, 97<br />

Bleyert, Andreas 155<br />

Block, Friedrich Wilhelm 361,<br />

365<br />

Block, Johann Friedrich 176,<br />

361<br />

Block, Wilhelm 391<br />

Blume, Anton 172<br />

Blumenberg, B. 244<br />

Blumenberg, Carol<strong>in</strong>e 244, 423<br />

Blumenberg, Elfriede 423, 425<br />

Blumenberg, Ernst 281, 324,<br />

423, 425<br />

Blumenberg, Georg 214, 230,<br />

235, 244, 423, 425, 456<br />

Blumenberg, Karl 421<br />

Bobertus, He<strong>in</strong>rich 357, 364<br />

Bockenem 359<br />

Bode, Maria Magdalena 181<br />

Bode, Proviantverwalter<strong>in</strong> 176<br />

Bode, Valent<strong>in</strong> 156, 176<br />

Bodeker, Melchior 53, 81, 97,<br />

115<br />

Bodenfelde, Curd von 50, 52,<br />

53, 66, 70, 80<br />

Bödenfelde, Margaretha 491<br />

Bödenfelde, Tönnies 98<br />

Bodenfelder, Jurgen 53<br />

Bod<strong>in</strong>, Jean 153<br />

Bohrs 262<br />

Bohten, Tewes 41<br />

Böllen, Maria 251<br />

Bonaparte, Jerome 196, 362,<br />

366<br />

Borg, Ricus von der 149<br />

Bork, Hans-Rudolf 34<br />

Borkhage, aus Heisebeck 45<br />

Born, Mart<strong>in</strong> 34<br />

Bothmer, F.I. von, Oberst 434<br />

Böttcher, He<strong>in</strong>rich Ludwig 161,<br />

366, 372, 375, 393<br />

Brand, Anna Cathar<strong>in</strong>a 175<br />

Brand, Ernst 174, 405<br />

Brand, Hans Jürgen 159, 160<br />

Brand, Johann 155, 416<br />

Brand, Lothar 455<br />

Brandes, Ernst 155<br />

Brandfaß, Margaretha 421<br />

Brandt, Anna Catr<strong>in</strong>a 148<br />

Brandt, Anna Orthia 148<br />

B r a n d t , H a n s 148<br />

Brandt, Ilsa Catr<strong>in</strong>a 148<br />

Brandt, Jonas 148<br />

Braukmann, L. 246<br />

Braun, Hans 80<br />

Brauns 359<br />

Brauns, Ackermann 244<br />

Brauns, Adolf 272, 433<br />

Brauns, August 211, 440<br />

Brauns, Carol<strong>in</strong>e 495<br />

Brauns, Caspar 359<br />

Brauns, Christian 171, 434<br />

Brauns, Christian Friedrich 422<br />

Brauns, Christoph 155, 402<br />

Brauns, Dorothea Luise 417<br />

Brauns, Emilie 443<br />

Brauns, Ernst 441, 472, 474<br />

Brauns, Feldhüter 413<br />

Brauns, Friedrich 171, 186, 188,<br />

214, 281, 324, 433, 434, 458,<br />

462, 468, 469, 495<br />

Brauns, Georg 185, 187, 324,<br />

423, 424, 443<br />

Brauns, H. 232, 259, 459<br />

Brauns, Hans Christoph 359<br />

Brauns, He<strong>in</strong>i 443<br />

Brauns, He<strong>in</strong>rich 151, 188, 206,<br />

214, 221, 230, 235, 254, 365,<br />

402, 411, 422, 423, 424, 441,<br />

456, 457, 459, 460, 491<br />

Brauns, He<strong>in</strong>rich Christoph 422<br />

Brauns, Henrich 491<br />

Brauns, Hermann 359, 365<br />

Brauns, Johann Christian 422<br />

Brauns, Johann Friedrich 412,<br />

413<br />

Brauns, Johann Friedrich<br />

He<strong>in</strong>rich 195, 413<br />

Brauns, Johann He<strong>in</strong>rich 155,<br />

165, 171, 174, 422<br />

Brauns, Johann Ludwig 171<br />

Brauns, Ludwig 174, 412, 413<br />

Brauns, Maria Luise 194<br />

Brauns, Marie Sophie August<strong>in</strong>e<br />

422<br />

Brauns, Schmied 172, 222<br />

Brauns, Walter 461<br />

Brauns, Wilhelm 324, 421, 422,<br />

423, 424, 443<br />

Brauns, Willi 443<br />

Brauns, Witwe 221<br />

Breckerbohm, H. 245<br />

Brecksten, Berend 98<br />

Brede, August 405<br />

Brede, Christ<strong>in</strong>e 422<br />

Brede, Friedrich 222, 246<br />

Brede, Friedrich Christoph 422<br />

Bredt, H., Landrat 219<br />

Bredt, Landrat 239<br />

Breiden, Pfarrer <strong>in</strong> Gött<strong>in</strong>gen<br />

164<br />

Breithaupt, Christoph 155<br />

Breithaupt, Ernst 185, 187<br />

Breithaupt, Friedrich 174, 375<br />

Breithaupt, He<strong>in</strong>rich Ernst 194,<br />

405<br />

Breithaupt, Johann Friedrich<br />

171, 405, 434<br />

Breithaupt, Maria Luise 194<br />

Breithaupt, Matthias 155, 171,<br />

374, 404, 405<br />

Breitheubt, He<strong>in</strong>rich 76<br />

Breitheubt, Valent<strong>in</strong> 76<br />

Breitheubts, Stephan 76<br />

Breitheupt, Lorentz 76<br />

Breuker, Otto 472<br />

Brockmann, Wilhelm 246<br />

Brodtmeyer 381


500 - Regi#er<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Brodtmeyer, He<strong>in</strong>rich 222, 240<br />

Brodtmeyer, Johann Sebastian<br />

189, 197<br />

Brodtmeyer, Sebastian 192, 380<br />

Brosius, Braunschweigischer<br />

Jäger 71<br />

Brunkensen 359<br />

Bruns, Christoph 104, 358<br />

Bruns, Erich 210, 236, 256,<br />

361, 368, 377, 381, 385, 400,<br />

441, 447, 451, 452, 465, 470<br />

Bruns, Stoffel 103<br />

Bulemann, Hans 42<br />

Bülow, Cuno Josua von 175,<br />

359<br />

Bülow, Paul Joachim von 359<br />

Bunteleue, Gertrud 75<br />

Bunteleue, Katar<strong>in</strong>a 75<br />

Bürke, W. 245<br />

B ü r m a n n , L u d o l f<br />

160<br />

Bürmann, Maria Elisabeth 417<br />

Busch, Johanna Luise<br />

Magdalena 428<br />

Busch, Johanna Luise<br />

Magdalene 428<br />

Büse, H. 474<br />

Busemann, Gottfried 331<br />

Büthe, Anna 141, 404<br />

Büthe, Auguste 495<br />

Büthe, Bastian 133, 151<br />

Büthe, Carl 218<br />

Büthe, Cathar<strong>in</strong>a Elisabeth 176<br />

Büthe, Christian 141, 151<br />

Büthe, Christoph 97, 129, 132,<br />

134, 150, 151, 155<br />

Büthe, Dorothea Elisabeth 162<br />

Büthe, Elisabeth 155<br />

Büthe, Friedrich 172, 174, 220<br />

Büthe, Georg 222<br />

Büthe, Georg Friedrich August<br />

372<br />

Büthe, Hans 92, 106, 132, 140,<br />

409<br />

Büthe, Hans He<strong>in</strong>rich 155, 159,<br />

160, 165, 171, 174<br />

Büthe, Hans Michael 155<br />

Büthe, He<strong>in</strong>rich 90, 97, 98, 128,<br />

132, 133, 142, 194, 221, 409,<br />

495<br />

Büthe, He<strong>in</strong>rich Ernst 150, 491<br />

Büthe, Henrich Ernst 491<br />

Büthe, Jakob 409<br />

Büthe, Johann Friedrich 437<br />

Büthe, Johann Peter 171<br />

Büthe, Jonas 149, 155, 158,<br />

165, 404<br />

Büthe, Juliane 164<br />

Büthe, Jürgen 97, 98, 100, 133,<br />

134, 140, 148<br />

Büthe, Jürgen, Witwe 104<br />

Büthe, Justus 186, 188<br />

Büthe, Karl 214, 281, 324, 401,<br />

457<br />

Büthe, Margaretha 142<br />

Büthe, Maria 369, 416<br />

Büthe, Marie Elisabeth 421<br />

Büthe, Marie Juliane 160<br />

Büthe, Michael 160, 165<br />

Büthe, Peter 134, 141, 148, 174,<br />

175, 491<br />

Büthe, Ricus 149, 491<br />

Büthe, Ros<strong>in</strong>a 172<br />

Büthe, Thomas 52<br />

Büthe, Tönnies 53, 80, 90<br />

Büthe, Wilhelm 155<br />

Casten, Nicolaus 175, 358<br />

Castenius, Johannes 112, 365,<br />

368<br />

Christian Ludwig, Herzog von<br />

Braunschweig 123<br />

Clar<strong>in</strong>, Georg Friedrich Wilhelm<br />

163<br />

Clemenceau 300<br />

Cludius, Kreisbrandmeister 459<br />

Corvey, Abt Hermann von 25<br />

Corvius, Anton 223<br />

Cramm, Burchard von 83, 88,<br />

397<br />

Creidt, Otto 256, 377<br />

Creller, Otto Caspar 365, 391<br />

Dächsel, Joachim 367<br />

Dale, Hans vom 76<br />

Danheim, Sophie Magdalena<br />

Juliane 365<br />

Daniel, Prior von Bursfelde 36,<br />

42<br />

David, Abt zu St.Godehard <strong>in</strong>m<br />

Hildesheim 118<br />

De Pottére, Amtmann 197<br />

Decker, Ludwig 318, 319<br />

Dehne 454<br />

Dehne, Karl-Günter 328<br />

Dehnhard, Johann Christoph<br />

186, 188, 413<br />

Deike, Lehrer 226<br />

Deistung, Karl 245<br />

Dene, Jürgen 99<br />

Denissenii, David 190<br />

Deppe, Pastor <strong>in</strong> Volpriehausen<br />

220<br />

Derschau, von, Consistorialrat<br />

196<br />

Detmar, He<strong>in</strong>rich 38, 80<br />

Detmar, Peter 98<br />

Detmers, Georg 80<br />

Dettmars, He<strong>in</strong>rich 58<br />

Dettmer, Wilhelm 245<br />

Dettmers, Engel 362<br />

Dickhut, Georg 214, 324<br />

Dickhut, Karl 286<br />

Dickhut, Wilhelm 324, 426,<br />

427, 454, 460<br />

Dieckhoff 398<br />

Dieckhoff, Amtsvogt 415<br />

Dieden, Cunrad 54<br />

Diederich, Fritz 319<br />

Diederichs, Nicolaus 434, 435<br />

Diekhof, Dorothee Sophie<br />

Charlotte 181<br />

Dieterichs, Anna geb.NN 75<br />

Dietrich, Abt von Bursfelde 36,<br />

42<br />

Dietrichs, Kathar<strong>in</strong>a 75<br />

Dietrichs, Valent<strong>in</strong> 75<br />

D<strong>in</strong>se, Franz 443<br />

D<strong>in</strong>se, Wolfgang 443<br />

Ditrichs, Adrian 80<br />

Ditrichs, He<strong>in</strong>rich 38, 56<br />

Dolle, Jürgen 34<br />

Dörhage, Baltzer 102<br />

Dorhagen, Baltzer 102<br />

Dor<strong>in</strong>gs, Heisen 76


Regi#er - 501<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Dornbusch, Hedwig 388<br />

Dornwell, Hans 44, 45, 49, 53,<br />

54, 55, 56, 77, 79<br />

Dornwell, Matthias 88, 92, 116,<br />

357, 377<br />

Dörries, Dorette Augute Amalie<br />

228<br />

Dreb<strong>in</strong>g 287, 299<br />

Drese, Ernst Ludwig Christian<br />

493<br />

Driehorst, Ernst 236, 381, 383,<br />

463<br />

Driphagen, Georg He<strong>in</strong>rich 405<br />

Droste, Fr. 245<br />

Drutemann, Lorentz 52<br />

D u n t e m a n n , A n n a<br />

M a r g a r e t h e 159, 175<br />

Duntemann, Barthold 151<br />

Duntemann, Christoph 103<br />

Duntemann, Hans 49, 79, 146<br />

Duntemann, Hans Jürgen 155<br />

Duntemann, He<strong>in</strong>rich 52, 53, 80<br />

Duntemann, Hilmar 89, 97, 130<br />

Duntemann, Jochim 108<br />

Duntemann, Jürgen 104<br />

Duntemann, Lorenz 52, 80<br />

Duntemann, Stoffel 133, 134,<br />

141<br />

Düsterdieck, Wilhelm<strong>in</strong>e 419<br />

Ebel<strong>in</strong>g, Albert 324, 340, 402<br />

Ebel<strong>in</strong>g, Ernst 439<br />

Ebel<strong>in</strong>g, He<strong>in</strong>rich David 366,<br />

372<br />

Ebel<strong>in</strong>g, Johann H<strong>in</strong>rich 152<br />

Ebel<strong>in</strong>g, W. 459<br />

Ebel<strong>in</strong>g, Wilhelm 214, 254,<br />

451, 452, 457<br />

Ebel<strong>in</strong>g, Witwe 221<br />

Eckart, Baltzer 109<br />

Eckels, Rechtsanwalt 429<br />

Eckert, He<strong>in</strong>rich Ernst 140<br />

Eckhard, Baltzer 108<br />

Eckhard, Justus 437<br />

Eckhart, Hans Wilhelm 150<br />

E c k h a r t , H e n r i c h<br />

E r n s t 150, 491<br />

Eichmann, Hermann 80<br />

E<strong>in</strong>em, Dorothea Magdalena<br />

von, geb.Ernst 394<br />

E<strong>in</strong>em, Gerhard Friedrich von<br />

361, 365<br />

E<strong>in</strong>em, Gotthard von 97, 158,<br />

164, 166, 173, 176, 224, 361,<br />

365, 371, 379, 389, 391, 393,<br />

394, 414, 431, 435, 487<br />

Eisenack, Hans von 80<br />

Elias, Christian Friedrich 186<br />

Elias, Georg-Wilhelm 402<br />

Elias, Karl 324, 340, 468, 469<br />

Elisabeth, Herzog<strong>in</strong> von<br />

Braunschweig 46, 54<br />

Ellermeyer, Albert 324<br />

Ellermeyer, E. 245<br />

Ellermeyer, Walter 469<br />

Engel, Franz 177<br />

Engel, Tieß 90<br />

Engelhard, Maurermeister <strong>in</strong><br />

Adelebsen 172<br />

Engelke, E. 245<br />

Engell, Daniel 90<br />

Engels, Georg 80<br />

Ente, Anton 495<br />

Erich, Herzog von Braunschweig<br />

55, 69, 115, 396<br />

Erichs, Lehrer <strong>in</strong> Bursfelde 216<br />

Ernst August, König von<br />

Hannover 196<br />

Ernst, Anna 218<br />

Ernst, August 221<br />

Ernst, Dorothea Magdalena 361,<br />

365, 394<br />

Ernst, Georg Ludwig 361<br />

Ernst, He<strong>in</strong>rich Friedrich August<br />

355<br />

Ernsten, Anna (=Schreven) 141<br />

Falkenhagen, Klostergutspächter<br />

480<br />

Feilke, William 324<br />

Feldmann, Walther 367<br />

Feldmann, W<strong>in</strong>fried 363, 367,<br />

443<br />

Fillmer, Ackermann 242<br />

Fillmer, August 221<br />

Fillmer, Christ. 221<br />

Fillmer, Georg<strong>in</strong>e 495<br />

Fillmer, He<strong>in</strong>rich 495<br />

F<strong>in</strong>del, NN 480<br />

F<strong>in</strong>gel<strong>in</strong>g, Volckmar 53<br />

F i n g e r , A n d r e a s 149,<br />

404, 491<br />

F i n g e r , A n n a<br />

D o r o t h e a 160<br />

F<strong>in</strong>ger, Anna Maria 155, 404<br />

F<strong>in</strong>ger, Cathar<strong>in</strong>a 421<br />

F<strong>in</strong>ger, Christian 171<br />

F<strong>in</strong>ger, Christian Friedrich 437<br />

F<strong>in</strong>ger, Christ<strong>in</strong>e Margarethe<br />

159<br />

F<strong>in</strong>ger, Christoph 105, 155, 165,<br />

171, 186, 404, 405<br />

F<strong>in</strong>ger, Daniel 72, 100<br />

F<strong>in</strong>ger, Dorothea Margarete 160<br />

F<strong>in</strong>ger, Hans 151, 430<br />

F<strong>in</strong>ger, Hans He<strong>in</strong>rich 150, 155,<br />

159, 165, 171, 174<br />

F<strong>in</strong>ger, He<strong>in</strong>rich Christoph 437<br />

F<strong>in</strong>ger, Joachim 491<br />

F<strong>in</strong>ger, Jobst Henrich 165<br />

F<strong>in</strong>ger, Jochim 41, 72, 98, 129,<br />

132, 134, 141, 150, 178, 412,<br />

491<br />

F<strong>in</strong>ger, Jochim, Witwe 104<br />

F<strong>in</strong>ger, Johann Friedrich 97<br />

F<strong>in</strong>ger, Jost Henrich 155<br />

F<strong>in</strong>ger, Jürgen 113, 130, 132,<br />

133, 134, 141, 155, 165, 171,<br />

175<br />

F<strong>in</strong>ger, Justus 72, 405<br />

F<strong>in</strong>ger, Konrad 150<br />

F<strong>in</strong>ger, Lotzia 141<br />

F<strong>in</strong>ger, Marie Elisabeth 422<br />

F<strong>in</strong>ger, Melcher 72, 98, 130<br />

F<strong>in</strong>ger, Ricus 155<br />

F<strong>in</strong>ger, Stoffel 132<br />

F<strong>in</strong>ger, Volkmar 53, 72, 91,<br />

115, 347, 364, 389, 397<br />

F<strong>in</strong>sel, Christiane Luise 419<br />

Firnhaber, Pastor 223<br />

Fischbach, Hubert 335, 460<br />

Fischer, Ferd<strong>in</strong>and 189<br />

Fischer, Friedrich 495<br />

Fischer, Georg 191<br />

Fischer, Jakob 46


502 - Regi#er<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Fischer, Louise 495<br />

Fischer, NN 480<br />

Fisters, Jacob 55<br />

Flacht, Emilie 443<br />

Flacht, He<strong>in</strong>rich 443<br />

Flamm<strong>in</strong>co, Caspar 103<br />

Flecke, He<strong>in</strong>rich 221, 222, 252,<br />

413, 440<br />

Flecke, Herm<strong>in</strong>e 252<br />

Flohr, August 245<br />

Flohr, Fr. 245<br />

Flohr, Johann Christian 422<br />

Flohr, Johanne Christiane<br />

Juliane 422<br />

Follen, Johann 58<br />

Francke, Andreas 172<br />

Frantzen, Hans 80<br />

Freisen, Marie Sophie 407<br />

Freist, Forstamtsleiter 478<br />

Freitag, Müller<strong>in</strong> 244<br />

Frerichs, Friedrich 324<br />

Frerichs, Friedrich Georg<br />

Gottlieb 44, 367<br />

Freter, Justus 187<br />

Freter, Justus Friedrich 405<br />

Freter. Justus 193<br />

Fricke Ernst 221<br />

Fricke, Alma 282<br />

Fricke, August 214, 254, 281,<br />

324, 433<br />

Fricke, Ehefrau 355<br />

Fricke, Ernst 165, 171, 174,<br />

230, 255, 324<br />

Fricke, Gerhard 455<br />

Fricke, He<strong>in</strong>rich 186, 188, 221,<br />

281, 324, 433, 452, 457<br />

Fricke, He<strong>in</strong>rich Christoph 405<br />

Fricke, Johann Christian 409<br />

Fricke, Johann Peter 169, 171,<br />

434<br />

Fricke, Vorsteher 192<br />

Friderici, Mart<strong>in</strong> 101<br />

Friedrich der Große 333<br />

Friedrich N, Pastorensohn aus<br />

Wett<strong>in</strong> 103<br />

Friedrich Ulrich, Herzog von<br />

Braunschweig 94, 118<br />

Friedrichs, August 286<br />

Garbers, Elisabeth Cathar<strong>in</strong>a<br />

359<br />

Gärtner, H. 220<br />

Gebert, Anna Cathar<strong>in</strong>a 175<br />

Gebert, Carl Friedrich 410<br />

Gebert, Christian 155<br />

Gebert, Christoph 375, 405<br />

Gebert, Ernst 186, 189, 374,<br />

375<br />

Gebert, Friedrich 438<br />

Gebert, Hans 97, 98, 112, 129,<br />

132, 139<br />

Gebert, Hans He<strong>in</strong>rich 165, 171,<br />

174, 374<br />

Gebert, Joachim 139, 150<br />

Gebert, Johann Jürgen 155<br />

Gebert, Karl 324<br />

Gebert, Timotheus 150<br />

Gebhardt, Bürgermeister aus<br />

Berka 327<br />

Geherius, Bernardus 125<br />

Georg Wilhelm, Herzog von<br />

Braunschweig 125, 127<br />

Georg, Herzog von<br />

Braunschweig 431<br />

Georg, Kronpr<strong>in</strong>z von Hannover<br />

196<br />

Gerberd<strong>in</strong>g, Johann Stephan<br />

Ludwig 158, 402<br />

Gerberd<strong>in</strong>g, Ludwig 171, 174,<br />

176<br />

Gercken, Christoph 112<br />

Gerhard Abt zu Loccum 393<br />

Gerke, Elisabeth 188<br />

Gerke, Karol<strong>in</strong>e 444<br />

German, Christoph 80<br />

Gesenius, Barwardus 113<br />

Gesimo, Berwardus 111<br />

Glandorff, Balthasar Conrad<br />

144<br />

Glasewald, Anna Maria<br />

Elisabeth 160, 422<br />

Glasewald, August 214, 281,<br />

324, 457<br />

Glasewald, Bauermeister 246<br />

Glasewald, Christian Friedrich<br />

185, 187<br />

G l a s e w a l d ,<br />

C h r i s t o p h 159, 160,<br />

171, 421<br />

Glasewald, Friedrich 184, 193,<br />

197, 199<br />

Glasewald, Georg 215, 217,<br />

218, 221<br />

Glasewald, H. 221, 253<br />

Glasewald, Hans 148<br />

Glasewald, Hans He<strong>in</strong>rich 155,<br />

159, 421<br />

Glasewald, He<strong>in</strong>rich 211, 214,<br />

215, 217, 220, 229, 239, 255,<br />

324, 402, 468<br />

Glasewald, Helmut 461, 469,<br />

470<br />

G l a s e w a l d ,<br />

H e r m a n n 443, 468, 470<br />

Glasewald, Johann Friedrich<br />

211<br />

Glasewald, Johannes 421<br />

Glasewald, Karl 324<br />

Glasewald, Louise 218, 495<br />

Glasewald, Stephan 421<br />

Glasewald, Wilhelm 255, 272,<br />

324, 337<br />

Gnaden, Witwe 175<br />

Gobrecht, Anna Sophia 412<br />

Gobrecht, Cathar<strong>in</strong>a Marie 175<br />

Gobrecht, Christoph 155<br />

Gobrecht, Diedrich 374, 375<br />

Gobrecht, Dietrich 191<br />

Gobrecht, Dorothea Louise 180<br />

Gobrecht, Ernst 174<br />

Gobrecht, Friederica Margaretha<br />

180<br />

Gobrecht, Friedrich 165, 171,<br />

174, 221, 229, 439<br />

Gobrecht, Georg 211<br />

Gobrecht, Hans 109<br />

Gobrecht, Hans Peter 155<br />

Gobrecht, He<strong>in</strong>rich 251, 320,<br />

324, 327, 329, 331, 356, 383,<br />

385, 452, 453, 454<br />

Gobrecht, He<strong>in</strong>rich Ernst 186<br />

Gobrecht, He<strong>in</strong>z 320<br />

Gobrecht, Jobst 132, 188<br />

Gobrecht, Jobst He<strong>in</strong>rich 186


Regi#er - 503<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Gobrecht, Jochim 97, 377, 378<br />

Gobrecht, Johann Diedrich 405<br />

Gobrecht, Johann Ernst 180<br />

G o b r e c h t , J o h a n n<br />

F r i e d r i c h 158, 180<br />

Gobrecht, Johann Henrich 155<br />

Gobrecht, Jonas 171, 186, 188<br />

Gobrecht, Jost 114, 134, 140,<br />

150<br />

Gobrecht, Karl 214, 221, 229<br />

Gobrecht, Maria 151<br />

Gobrecht, Peter 154, 159<br />

Godtschalck, Hans 52, 80<br />

Gollmart, August 251<br />

Gollmart, August Wilhelm<br />

Theodor 366<br />

Gollmart, Johann August Rudolf<br />

197, 366<br />

Görges, Adolf 340<br />

Görges, Albert 324, 432, 468<br />

Görges, Alfred 270, 321, 454,<br />

476, 477<br />

Görges, August 188<br />

Görges, August Friedrich 186,<br />

404<br />

Görges, Friedrich 171, 172,<br />

174, 246, 404<br />

Görges, He<strong>in</strong>rich 220, 221<br />

Görges, He<strong>in</strong>rich Christoph 404<br />

Görges, Johann Friedrich 431<br />

Görges, Just<strong>in</strong>e 221<br />

Görges, Justus Friedrich 404<br />

Görges, Wilhelm 186, 188, 220,<br />

281, 324, 449, 450, 457, 459,<br />

462<br />

Görges, Willi 432<br />

Görges, Witwe 221<br />

Görl<strong>in</strong>gk, Jurgen 52<br />

Gossen, Josef 340<br />

Gotten, Matthias 80<br />

Gotten, Tewes 89, 90<br />

Gottschalk, Hans 49, 52<br />

Götze, Dora 444<br />

Götze, Gustav 318, 322, 324,<br />

443, 470<br />

Götze, Karl August Robert 322<br />

Götze, Robert 324, 433<br />

Govaerts, Eugen 35<br />

Grafen von Dassel 28<br />

Grafen von Northeim 16<br />

Grafen von Werder 16<br />

Gräven Clages 140<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Andreas 99<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Barthold 51, 80,<br />

89, 90<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Christian 172, 187,<br />

434<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Christoph 150<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Dorothea Luise<br />

Charlotte 417<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Friedrich 172, 174,<br />

434<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Hans 38, 49, 51,<br />

57, 80, 101, 105, 129<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Hans Henrich 155<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Hans Peter 163<br />

Grebenste<strong>in</strong>, He<strong>in</strong>rich Christoph<br />

437<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Jobst He<strong>in</strong>rich 174<br />

G r e b e n s t e i n , J o b s t<br />

H e n r i c h 160, 165, 171<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Johann Christian<br />

405<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Johann Christoph<br />

163<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Johann Ernst 171,<br />

434<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Johann Wilhelm<br />

163<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Jonas 155, 491<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Margaretha 491<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Peter 164, 165,<br />

166, 171, 174, 379<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Stephan 162, 186,<br />

188<br />

Grebenste<strong>in</strong>, Wilhelm 163, 165,<br />

171, 174<br />

Grefe, Claus 105<br />

Gre<strong>in</strong>er, Jost 377<br />

Grete, Henricus 187<br />

Greven, Clags 102, 132<br />

Greven, Ernst 140<br />

Groffmann, Axel 455<br />

Groffmann, H. 282<br />

Groffmann, He<strong>in</strong>rich 214, 324,<br />

457<br />

Groffmann, Karl 441, 444<br />

Groffmann, Liesbeth 444<br />

Gronemann, Emma 423, 443<br />

Gronemann, Friedhelm 421, 425<br />

Gronemann, Re<strong>in</strong>hold 469<br />

Gronemann, Wilhelm 322, 324,<br />

423, 425, 459<br />

Groskopf, Ackermann 206<br />

Grote, Andreas 128, 132, 133,<br />

134, 140, 149, 491<br />

Grote, Anna Maria 148<br />

Grote, August 324, 402, 409,<br />

433, 454<br />

Grote, Christian 148, 407, 491<br />

Grote, Christian Friedrich 405<br />

Grote, Christoph 149, 155, 165,<br />

171, 174, 178, 186, 189, 402,<br />

405<br />

Grote, Dorothea 493<br />

Grote, Emil 281, 324, 463<br />

G r o t e , E r n s t 160, 172,<br />

174<br />

Grote, Friedrich 407<br />

Grote, Fritz 402<br />

Grote, Hans 103<br />

Grote, Hans He<strong>in</strong>rich 160<br />

Grote, Hans Henrich 154, 155,<br />

165<br />

G r o t e , H a n s<br />

S t e p h a n 159<br />

Grote, He<strong>in</strong>rich 324<br />

Grote, Helmut 455<br />

Grote, Hermann 80<br />

Grote, Jobst He<strong>in</strong>rich 161, 186<br />

Grote, Johann 98, 99<br />

Grote, Johann Christian 162<br />

Grote, Johann Friedrich 171<br />

Grote, Johann He<strong>in</strong>rich 155,<br />

172, 174, 405<br />

Grote, Johann Justus 437<br />

Grote, Johann Steffen 171<br />

Grote, Johann Stephan 174, 401<br />

Grote, Justus 185, 187<br />

Grote, Justus Friedrich 162, 493<br />

Grote, Karl 273, 281, 324, 441,<br />

443<br />

Grote, <strong>Klaus</strong> 34<br />

Grote, Ludwig 219, 221, 439


504 - Regi#er<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Grote, Maria Elisabeth 156<br />

Grote, M<strong>in</strong>na 218<br />

Grote, Peter 155, 159<br />

Grote, Philipp 155<br />

Grote, Steffen 171, 173<br />

Grote, Stoffel 165<br />

Grote, Theodor 214, 450<br />

Grote, W. 459<br />

Grote, Wilhelm 221, 222, 242,<br />

271, 324, 410, 443, 450, 457,<br />

462, 463<br />

Grube 407<br />

Grube, August Friedrich<br />

Wilhelm 438<br />

Grube, Christian 174<br />

Grube, Conrad 186, 188<br />

Grube, Ernst 440<br />

Grube, He<strong>in</strong>rich 439<br />

Gruber, Dieter 335<br />

Grünewald, Friedrich 186, 188<br />

Grünewald, G. 242<br />

Grünewald, Hans 134, 141<br />

Gude, Friedrich Konrad 163,<br />

165, 365<br />

Guden, Generalsuper<strong>in</strong>tendent<br />

216, 239<br />

Günther, Carol<strong>in</strong>e 244<br />

Günther, K 34<br />

Hagedorn, Ilse Dorothea 411<br />

Hagedorn, Lenora Hedewig 251<br />

Hagemann, Super<strong>in</strong>tendent 165<br />

Hagemann, Theophilus Andreas<br />

393<br />

Hake, NN von 480<br />

Haken, Jakob 122<br />

Halbeck, Anna 364<br />

Halserberg, Förster 49, 374<br />

Halwigen, Jürgen 129<br />

Hannen, Hans 74<br />

Hans N., Schwe<strong>in</strong>ehirte 142<br />

Hans von der Hesebecke, Förster<br />

54<br />

Hans, Jost 100<br />

Hanste<strong>in</strong>, Carl Friedrich von<br />

152<br />

Hardeland, Super<strong>in</strong>tendent 255,<br />

382<br />

Hardelandt, Johann 52<br />

Hardenberg, Graf von, Landrat<br />

339<br />

Hardenberg, Kammerrat 152<br />

Hardgen, Friedrich 174<br />

Harenkamp, Carol<strong>in</strong>e vh.Meyer<br />

263<br />

Harland, Frl. 228<br />

Harland, Kantor 245<br />

Harland, NN 217<br />

Harriehausen, NN 480<br />

Harries, Friedrich He<strong>in</strong>rich 215,<br />

220, 221, 366, 375, 395, 450<br />

Harries, Jobst Ernst 220<br />

Harßjäger 98<br />

Hartgen, Catr<strong>in</strong>a 491<br />

Hartgen, Friedrich 165, 171<br />

Hartigen, Jürgen 103, 107, 132,<br />

134, 140<br />

Hartjen, Conrad 155<br />

Hartjen, Friedrich 156, 159<br />

Hartmann, Christoph 405<br />

Hartmann, He<strong>in</strong>rich Justus 405<br />

Hartmann, Justus 188<br />

Hartwig, Harmen 46<br />

Hartz, Maria Hedwig 365<br />

Hase, Marten 74, 76<br />

Hauenste<strong>in</strong>, Pastor <strong>in</strong><br />

Schon<strong>in</strong>gen 255<br />

Hausen, Christof von 147<br />

Hefentthall, Hans 89<br />

He<strong>in</strong>eman, Anton 391<br />

He<strong>in</strong>rich der Fette von Northeim<br />

16<br />

He<strong>in</strong>rich der Löwe 16, 25, 26<br />

He<strong>in</strong>rich Julius, Herzog von<br />

Braunschweig 94, 121<br />

He<strong>in</strong>richs , Hans 452<br />

Helmbrecht, Andreas 38, 49, 57<br />

Helmbrecht, Carsten 80, 90<br />

Helmbrecht, Christoph 186<br />

Helmbrecht, He<strong>in</strong>rich Christoph<br />

189<br />

Helmbrecht, Joachim 171, 174<br />

Helmbrechts, Curt 80<br />

Hemer, Johann Justus 189<br />

Hemer, Marie Luise 186<br />

Hemmerich, H. 241<br />

Henckelmann, Pfarrer <strong>in</strong><br />

Heisebeck 163<br />

Henkel, Hans Christoph 409<br />

Henkel, He<strong>in</strong>rich 424<br />

Henne, Hans 76<br />

Henneberg, Graf Boppo von 58<br />

Henricus Lodewici von<br />

Vorstenhagen 25, 36<br />

Hentze, Ernst 74, 76<br />

Hentze, Hans 151<br />

Hentze, Jurgen 74, 76<br />

Hentze, Valent<strong>in</strong> 74, 76<br />

Hentzen, Anna 75<br />

Henze, Bauunternehmer aus<br />

Oberode 221<br />

Herbrecht, Valent<strong>in</strong> 74, 76<br />

Hergott, Philipp 54<br />

Hermann, Abt <strong>in</strong> Mariamünster<br />

118<br />

Hermann, Abt von Corvey 25<br />

Herzog Erich von Braunschweig<br />

396<br />

Heße, Dr., Armenarzt 193<br />

Hesse, Hartmann 172<br />

Hesse, Johann Christian Ludwig<br />

161<br />

Hessefeld, Friedericus 118<br />

Heyder, Orgelbauer aus<br />

Mühlhausen 222<br />

Heyen 359<br />

Heymann, Emil 340<br />

Hichert, Elisabeth 160<br />

Hichert, Zacharias 156<br />

Hilcke, Hans 89<br />

Hilcken, Jürgen 156<br />

Hilke, Wilhelm 245<br />

Hillebrand, Förster vom<br />

Bramwald 54<br />

Hillebrecht, Carsten 53<br />

Hilmer, Anna 99<br />

Hilmer, Pfarrer 49<br />

Hilmers, Anna 101<br />

H<strong>in</strong>tz, Magister 92<br />

Hitz<strong>in</strong>g, W. 245<br />

Hobbes, Thomas 153<br />

Hoffemeister alias<br />

Hünerw<strong>in</strong>ckel, Jürgen 89


Regi#er - 505<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Hoffmann, Dietrich Georg<br />

Gottfried 196, 353, 366,<br />

371, 394, 438, 487<br />

Hoffmann, Förster 413<br />

Hoffmeister, Hans 80<br />

Hoffmeister, Henrich 97<br />

Hoffmeister, Jürgen 41, 90<br />

Hoffmeister, NN 88<br />

Hofmann, Willi 340<br />

Hofmeister, Hans 53<br />

Hofmeister, Jürgen 103<br />

Holz, Karl 362, 472<br />

Holz, Kreisausschuß-<br />

Ober<strong>in</strong>spektor 327<br />

Holzhausen, Hans 45, 46<br />

Homan, Hanns 57<br />

Homeister, Hans 78<br />

Homeister, Henrich 98<br />

Hosen, Johann 42<br />

Höuelman, Hans 99<br />

Hovelmann, Hans 99<br />

Hoÿer, Curdt 76<br />

Hufendeell, Hanß 90<br />

Hugo, Oberst von 435<br />

Hundelßhaußen, Hermann von<br />

56<br />

Hünerw<strong>in</strong>ckelsche, die 99<br />

Hünerw<strong>in</strong>kel, Jürgen 89<br />

Hüpeden 185<br />

Husen, Christof von 147<br />

Ilsen, Christoph 357<br />

Ische, Emma 279<br />

Ische, Friedrich 433<br />

Ische, Fritz 258, 261, 441<br />

Ismael, Andreas 169, 413<br />

Itter, Edelherren von 20<br />

Jacob, Jochim 109, 377<br />

Jacob, Tewes 90<br />

Jacobi, Forstregistrator 133<br />

Jäger, Helmut 34<br />

Jahn, Friedrich Ludwig 465,<br />

467<br />

Jan, Curdt 75<br />

Jani, Generalsuper<strong>in</strong>tendent 113<br />

Jaros, Horst 334<br />

Jatho 240<br />

Jatho, Friedrich 188, 191<br />

Jatho, Friedrich Julian August<br />

Wilhelm 228, 240, 367<br />

Jeger, Daniel 46<br />

Jeger, Hans 55<br />

Jepen, Kersten 75<br />

Johann der Schwe<strong>in</strong>ehirte 99<br />

Johannes, Abt von Bursfelde 88,<br />

90<br />

Jordan, Anna Lucia 491<br />

Jordan, Christoph 97, 98, 156,<br />

172, 174<br />

Jordan, Christoph, Witwe 102,<br />

103<br />

Jordan, Conrad 173, 189<br />

Jordan, Ernst 155, 189<br />

Jordan, Friedrich 155, 160, 174,<br />

186<br />

Jordan, Georg 251<br />

Jordan, Georg Friedrich 405<br />

Jordan, Georg He<strong>in</strong>rich 366,<br />

371<br />

Jordan, Gerhard 186<br />

Jordan, H. 245<br />

Jordan, Hans 132, 134, 140,<br />

149, 378, 491<br />

Jordan, Hans Jürgen 171<br />

Jordan, Hans Wilhelm 491<br />

Jordan, He<strong>in</strong>rich 177, 187, 241,<br />

375, 376<br />

Jordan, Jobst Henrich 165, 171<br />

Jordan, Johann Christoph 405<br />

Jordan, Johann Emmanuel 366<br />

Jordan, Johann Ernst 438<br />

Jordan, Johann Konrad 405<br />

Jordan, Jost Henrich 156<br />

Jordan, Jürgen 161, 174<br />

Jordan, Konrad 174, 177<br />

Jordan, Lucia 105, 491<br />

Jordan, Thias 89<br />

Jordan, Witwe (Rl.) 165<br />

Jörn, Christ<strong>in</strong>e Wilhelm<strong>in</strong>e 422<br />

Jorns, Fritz 480<br />

Julius, Herzog von<br />

Braunschweig 115<br />

Just, He<strong>in</strong>rich 494<br />

Kahle, Ernst August Hermann<br />

230, 367, 395<br />

Kannengießer, Johann 55<br />

Kapelle, Georg He<strong>in</strong>rich 413<br />

Kasten, Johann Christian 359<br />

Kasten, Johann Christoph 175,<br />

251, 358<br />

Keck, Landes-Oekonomie-<br />

Commissar 204<br />

Kelner, Hans 53<br />

Kelterborn, Jurgen 74, 76<br />

Kempe, August 324, 468<br />

Kempe, Edmund 214, 281, 282,<br />

450, 451, 452, 457<br />

Kempe, Eduard 324<br />

Kempe, Friedrich 214, 243<br />

Kempe, Hans-Ulrich 403<br />

Kempe, He<strong>in</strong>rich 221, 276, 286,<br />

324, 401<br />

Kempe, Karl 215, 221, 255,<br />

282, 324, 462<br />

Kempe, Karl-He<strong>in</strong>z 478<br />

Kempe, Kurt-Dieter 463<br />

Kempe, M<strong>in</strong>na 443<br />

Kempe, Wilhelm 281, 286, 322<br />

Keßler, Referendar 246<br />

Kesten, Johann He<strong>in</strong>rich 151,<br />

358, 412<br />

Keten, Förster vom Bramwald<br />

54<br />

Kettler 162<br />

Kiel, NN 480<br />

Kielen, Jobst 45<br />

Kielmannsegge, Graf von 435<br />

Kirchhoff, Curd 45<br />

Kirchhoff, Peter 56, 412<br />

Kirchner, Friedrich 245<br />

Klages, Albert 324<br />

Klages, Alfred 469<br />

Klages, Anna 218<br />

Klages, August 222<br />

Klages, Emil 440<br />

Klages, Frieda 279<br />

Klages, Friedrich 186, 324, 439,<br />

494<br />

K l a g e s , J o h a n n<br />

W i l h e l m 160<br />

Klages, Wilhelm 187, 404, 407,<br />

450<br />

Klags, Hans 389<br />

Kle<strong>in</strong>sorge, aus Gladebeck 258


506 - Regi#er<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Klemme, Adolf 324, 462<br />

Klemme, Friedrich 362<br />

Klemme, Henrich Christian 362<br />

Klemme, Walter 469<br />

Kl<strong>in</strong>g, Peter 298<br />

Kl<strong>in</strong>ge, Anna 444<br />

Kl<strong>in</strong>ge, Arenborn 463<br />

Kl<strong>in</strong>ge, Dorothea 406<br />

Kl<strong>in</strong>ge, Georg 194<br />

Kl<strong>in</strong>ge, Georg Ludwig 406<br />

Kl<strong>in</strong>ge, H. 245<br />

Kl<strong>in</strong>ge, Johannes 97, 393, 436<br />

Kl<strong>in</strong>ge, M<strong>in</strong>na 444<br />

Kl<strong>in</strong>ge, Wilh. 245<br />

Knäble<strong>in</strong>, Marieluise 388<br />

Knauff, Trocks 97<br />

Kniep, He<strong>in</strong>rich 436<br />

Kniep, Witwe 160<br />

Knipp<strong>in</strong>g, Gördt 98, 100, 101<br />

Knüppel, Charlotte 186<br />

Knüppel, Christian 405<br />

Kobbe, Georg Friedrich 404<br />

Kobbe, Johann Michael 445<br />

Kobbe, Michael 174<br />

Kobbe, Wilhelm 186<br />

Kobelen, Cord 72<br />

Koch, Anna Maria 365<br />

Koch, Georg 70, 71<br />

Koch, Heisebeck 463<br />

Koch, Johann He<strong>in</strong>rich 144, 145<br />

Koch, Jürgen 54<br />

Koch, Karl 324, 454<br />

Koch, Marten 75, 76<br />

Koch, Oberförster 133<br />

Koch, Peter 75<br />

Koehs, Alheit 75<br />

Kohle, He<strong>in</strong>rich 318<br />

Köhler, Michael 111<br />

Kohrs, August 245<br />

K o l t e , J ü r g e n 151<br />

Könecke, He<strong>in</strong>rich 323, 339,<br />

340<br />

Köneke, Wilhelm 418<br />

König, Super<strong>in</strong>tendent 183<br />

Königsmarck, General 41<br />

Korte, Albert 469<br />

Korte, August 214, 281, 324,<br />

432, 450, 471<br />

Korte, Carl 450<br />

Korte, Christian 186, 188<br />

Korte, Christoph 172, 174, 181,<br />

434<br />

Korte, Friedrich 470, 471, 476,<br />

477<br />

Korte, Fritz 468<br />

Korte, G. 222<br />

Korte, Georg 201, 203, 211,<br />

215, 247, 255, 282, 324, 326,<br />

337, 384, 402, 414, 415<br />

Korte, He<strong>in</strong>rich 188, 189, 211,<br />

222, 376, 402, 454, 470<br />

Korte, Herbert 469<br />

Korte, Johann Christian 180,<br />

181<br />

Korte, Johanne Christiane 426<br />

Korte, Justus 186, 188, 191,<br />

222, 404<br />

Korte, K. 220<br />

Korte, Karl 215, 218, 222, 226,<br />

239, 254, 324, 449, 450, 451,<br />

457, 463<br />

Korte, Louise 218<br />

Korte, Ricus 436<br />

Korte, Wilhelm 221, 222, 272,<br />

324<br />

Korte, Wilhelm<strong>in</strong>e 426<br />

Korte, Willi 469<br />

Koser, Re<strong>in</strong>hold 238<br />

Kotzur, Helmut 472<br />

Kraft, Hans He<strong>in</strong>rich 186, 188,<br />

191<br />

Kraft, He<strong>in</strong>rich 186, 188, 191<br />

Krahnstöver, Felix 475<br />

Kramer, Bauunternehmer aus<br />

Alfeld 221<br />

Kramer, Wolfgang 13, 35<br />

Kreike, Appolonia 417, 418<br />

Kreit, Ursula Cathar<strong>in</strong>a 365<br />

Krengel, Anna 419<br />

Krengel, Ernst 187, 419<br />

Kr<strong>in</strong>eßhußen, Helwich von 47<br />

Krucken, Christoph 146<br />

Krug, Diederich 108, 128, 133,<br />

134, 141, 397<br />

Krug, Dietrich 149<br />

Krug, Hans 102, 103, 403<br />

Krug, Margreta 491<br />

Krug, Maria Margaretha 404<br />

Krüger, Hans 403<br />

Krüger, Jürgen 129<br />

Krüger, Liesabeth 104, 106, 111<br />

Krugk, Diederich 130<br />

Krugk, Hanß 129, 130<br />

Kubiza, Arnold 472, 474<br />

Küchemann, Wilhelm 214<br />

Kuhirte Stoffel NN 409<br />

Kühlhorn, Erhardt 351<br />

Kühlhorn, Erich 35<br />

Kühlhorn, Erika 36<br />

Küllig, Johannes 364, 449, 453,<br />

455, 471<br />

<strong>Kunze</strong>, Karl 377, 388, 453, 454<br />

<strong>Kunze</strong>, <strong>Klaus</strong> 476, 477<br />

Kürbis, He<strong>in</strong>rich 472<br />

Küster, Karl-He<strong>in</strong>z 470<br />

Küster, Wilhelm 324<br />

Küsterdienst 250<br />

Kutscher, Pfarrer 367<br />

Labeck, Valent<strong>in</strong> 76<br />

Lahmeyer, Lehrer 226<br />

Lamberti, Super<strong>in</strong>tendent 229,<br />

230<br />

Lampe, Marcus 76<br />

Lappen, Hans 80<br />

Laspe, Ernst 215, 457<br />

Laspe, He<strong>in</strong>rich 221, 439<br />

Latta, Gerhard 472<br />

Lauenste<strong>in</strong> 206<br />

Lauenste<strong>in</strong>, H. 220<br />

Laufmann, Hans He<strong>in</strong>rich 422<br />

Laufmann, Marie Elisabeth 422<br />

Leibecke, Albert 211, 222, 240,<br />

281, 286, 324, 441, 459<br />

Leibecke, Arnold Johann<br />

Christoph 431<br />

Leibecke, August 254, 440, 449,<br />

450, 470, 471<br />

Leibecke, Christoph 176<br />

Leibecke, Friedrich 187, 437<br />

Leibecke, Georg Friedrich 402<br />

Leibecke, He<strong>in</strong>rich 405, 439<br />

Leibecke, Helene Dorothea 176<br />

Leibecke, Hermann 221<br />

Leibecke, Justus 174, 189


Regi#er - 507<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Leibecke, Justus Friedrich 186<br />

Leibecke, Karl 191, 215, 217,<br />

218, 324, 405, 443, 457, 462,<br />

468<br />

Leibecke, Udo 462<br />

Leopold, Consistorialrat 196<br />

Lesemann, B. 35<br />

Leßner, Emilie 443<br />

Letken, He<strong>in</strong>rich 52<br />

Leuschner, Hanns-Hubert 35,<br />

349<br />

Liemann, Amalie 220<br />

Lier, Otto 274, 281, 337, 377,<br />

385, 433, 452, 456, 469<br />

L<strong>in</strong>s<strong>in</strong>g, Johann Valent<strong>in</strong> 404<br />

Lipps 299<br />

Liuppold von Ma<strong>in</strong>z, Erzbischof<br />

17<br />

Lodewici, Henricus 25, 36<br />

Löd<strong>in</strong>g, Diederich 156, 409<br />

Löd<strong>in</strong>g, Witwe 172<br />

Loed<strong>in</strong>g, Anna Reg<strong>in</strong>a 436<br />

Lohe, Greta 110<br />

Lohe, Margaretha 107, 108, 111<br />

Lösekrug, Förster 413<br />

Lösekrug, Hegemeister 254<br />

Loße, Pfarrer <strong>in</strong> Heisebeck 161<br />

Lotze, Dieter 461<br />

Lücke, Abt 196<br />

Lüdecke, Hieronymus 191, 198,<br />

362, 366<br />

Lüdeke, Johann Peter 362<br />

Lüdeke, Johanne Dorothee<br />

Carol<strong>in</strong>e 362, 366<br />

Lüdemann, Anna Margarethe<br />

360<br />

Lüdemann, Christian Erich 156,<br />

168, 176, 359, 365, 393<br />

Lüdemann, Christoph 360, 365<br />

Lüdemann, Helena Dorothea<br />

176<br />

Lüdemann, Johann Ernst 360<br />

Lüder, Margarethe 359<br />

Lüders, NN 480<br />

Ludwig der Fromme 16<br />

Ludwig, Jost 80<br />

Lütgen, Johann He<strong>in</strong>rich 360,<br />

379<br />

se<strong>in</strong>e Witwe 166<br />

Machens, NN 480<br />

Magerhans, Kreisbrandmeister<br />

458<br />

Magnus auf der Nieme 350<br />

Mai, Joseph 288<br />

Maisch, A. 474<br />

Marie, Pr<strong>in</strong>zess<strong>in</strong> von Altenburg<br />

196<br />

Marscher, He<strong>in</strong>rich 36, 42<br />

Marscher, Tileko 42<br />

Marwedel, Frl. D. 228<br />

Mascher 50, 166<br />

Mascher, Anna 98, 100<br />

M a s c h e r , A n n a<br />

M a r g a r e t h e 160, 426,<br />

427<br />

Mascher, Barthold 45, 51, 79<br />

Mascher, Christian 149, 404,<br />

491<br />

Mascher, Christoph 51, 53, 80,<br />

89, 90, 358<br />

Mascher, Detmar 97, 99, 100,<br />

103, 352<br />

Mascher, Fr. 245<br />

Mascher, Hans 53, 80, 90, 98,<br />

99, 100, 132<br />

Mascher, Hans He<strong>in</strong>rich 174,<br />

374<br />

Mascher, Henrich 45, 51, 52<br />

Mascher, Margarethe 100<br />

Mascher, Marie Juliane 176<br />

Mascher, Tile 45, 51<br />

Mascher, Wilhelm 246<br />

Maß, Hanna 367<br />

Masuhr, J. 35<br />

Mathias, Hans 76<br />

Mathias, Marten 76<br />

Matthei, Baurat 382<br />

Matthias 377<br />

Matthias, Abt zu Bursfelde 92<br />

Matthias, Hans 74<br />

Matthias, Marten 74<br />

Mechmelshaußen, Dorothea 75<br />

Mechmelshaußen, Joachim 75<br />

Mechmelshaußen, Kathar<strong>in</strong>a 75<br />

Medel, Matthias 112, 141, 405<br />

Meier, Dorothea Just<strong>in</strong>e<br />

Albert<strong>in</strong>e 231<br />

Meier, Hans 80<br />

Meier, Hans He<strong>in</strong>rich 174<br />

Meier, Hermann 80<br />

Meier, Joachim 92<br />

Meister, .. 375<br />

Meister, Ernst Ludwig 426, 427<br />

Meister, Friedrich 171, 174,<br />

192, 426, 427<br />

Meister, Friedrich Wilhelm 426,<br />

427<br />

Meister, Ludwig 186, 188, 376<br />

Meister, Wilhelm 426<br />

Mengkorn, Marie Cathar<strong>in</strong>e<br />

Ernst<strong>in</strong>e 161<br />

Mennigfeldt, Dieterich 74, 76<br />

Meribod 19<br />

Merrel, Matthias 150, 491<br />

Mertens, Amtmann 211<br />

Merz, Jakob 405<br />

Mesecke, Wilhelm 407<br />

Meyer, A.F.W. 263<br />

Meyer, Amtsassessor 204<br />

Meyer, Arend 92, 160<br />

Meyer, Christian 186<br />

Meyer, Detmar 105<br />

Meyer, Dr., Super<strong>in</strong>tendent 197<br />

Meyer, Edmund 215, 218, 255,<br />

457, 459, 462, 470<br />

Meyer, Friedrich 215, 263, 463<br />

Meyer, Georg 186, 188<br />

Meyer, Gerhard 188, 438, 495<br />

Meyer, Gutspächter <strong>in</strong> Wellersen<br />

198<br />

Meyer, Hans 97<br />

Meyer, Hans Henrich 165, 171<br />

Meyer, He<strong>in</strong>rich 99, 189, 206,<br />

215, 221, 282, 439, 470<br />

Meyer, He<strong>in</strong>rich August Carl<br />

419<br />

Meyer, Herm<strong>in</strong>e 227<br />

Meyer, Joachim 364<br />

Meyer, Johann He<strong>in</strong>rich Ludwig<br />

211<br />

Meyer, Just<strong>in</strong>e Luise 495<br />

Meyer, Justus Friedrich 495<br />

Meyer, Karl 459, 471, 472


508 - Regi#er<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Meyer, Ludwig 241, 376, 438<br />

Meyer, Ortsdiener 212<br />

Meyer, Peter 100<br />

M e y e r , R i c u s 148<br />

Meyer, Ros<strong>in</strong>a Magdalena 495<br />

Meyer, Vorsteher 191, 192<br />

Meyer, Wilhelm 214, 218, 221,<br />

239, 340, 402, 449, 459, 462<br />

Meyer, Wilhelm<strong>in</strong>e 263<br />

Meyer, Willi 471<br />

Meyer, Witwe 191<br />

Meyer-Wehmann 330<br />

Meyer-Wehmann, He<strong>in</strong>z 454,<br />

455, 471<br />

Michel, Fritz 259<br />

Michel, Oberkreisdirektor 459<br />

Milenhausen, Curt 75<br />

Milenhausen, Hans 75<br />

Milenhaußen, Jurgen 76<br />

Milligan, Edward 493<br />

Mohlen, Christoffer 49<br />

Mohlthan. Lorentz 130<br />

Molanus, D. 114, 136, 139<br />

Möller, Hans Jürgen 409<br />

Möller, Willi 281<br />

Motz, Hans 55<br />

Mühle, Andreas von der 41<br />

Müller, G. 220<br />

Müller, H. 245<br />

Müller, He<strong>in</strong>rich 211, 222, 439<br />

Müller, Helena Elisabeth Juliane<br />

365<br />

Müller, Hermann 403<br />

Müller, Ulfrid 343, 347<br />

Munffels, Valent<strong>in</strong> 55<br />

Munken, Hans 39<br />

Münken, Hanß 88<br />

Muzen, Hans 54<br />

Myle, Andreas von der 127<br />

Neun, Jonas 494<br />

Nickel, Rolf 460<br />

Niehaus, Conrad 106<br />

Niehaus, Konrad 106<br />

Nielen, <strong>Klaus</strong> 413<br />

Niemann, Consistorialrat 196<br />

Niemann, H. 246<br />

Niemeyer, August 453, 468<br />

Niemeyer, Friedel 455<br />

Niemeyer, Wilhelm 324<br />

Niestenhöfer, Zugführer 286<br />

Nimrot, Cathar<strong>in</strong>a Elisabeth 139<br />

Nimrot, Maria 139<br />

NN, Barthold, Knecht 89<br />

Nolk<strong>in</strong>g, Henricus 92<br />

Notbohm, Amalie 419<br />

Notbohm, August 419<br />

Notbohm, Carl 419<br />

Notbohm, Friedrich 419<br />

Notbohm, He<strong>in</strong>rich 419<br />

Notbohm, Hermann 419<br />

Nückel, Wilhelm 211<br />

Nußbaum, Adam 130<br />

Oberg, Georg 364<br />

Obermann 245<br />

Oelmann, He<strong>in</strong>rich 106<br />

Oels, He<strong>in</strong>rich 189, 409, 439<br />

Oels, Wilhelm 407, 439<br />

Ohe, Fritz von der 376, 377,<br />

449, 451<br />

Ohm 162<br />

Ohm, Dorothea Maria 163<br />

Ohm, Johann Christoph 180<br />

Ohm, Johann Conrad 180<br />

Oldershausen, Freiherr von 480<br />

Ölmann, He<strong>in</strong>rich 97, 104, 111,<br />

132, 134, 141, 151<br />

Ölmann, Jürgen (Eulemann) 151<br />

Olrickes, Curdt 49<br />

Öltgen, Bruno 377<br />

Oppermann, Friedrich Ludwig<br />

413<br />

Oppermann, Jochim 101<br />

Oppermann, Sem<strong>in</strong>arlehrer <strong>in</strong><br />

Alfeld 223<br />

Ostermeyer, Hans 409<br />

Otte, Berthold 468<br />

Otte, Carl 322<br />

Otte, Ernst 281, 325, 433<br />

Otte, He<strong>in</strong>rich 221, 439<br />

Otte, Johann He<strong>in</strong>rich 161<br />

Otte, Karl 468<br />

Otte, Wilhelm 325, 470<br />

Otto das K<strong>in</strong>d, Fürst 26<br />

Otto der E<strong>in</strong>äugige, Herzog von<br />

Braunschweig 32<br />

Otto, Herzog von Braunschweig<br />

47<br />

Pagel, Anna 92, 99, 104, 106,<br />

108, 160<br />

Pagelhans 92<br />

Palm, Johannes 116<br />

Pape, Johanna Charlotte 422<br />

Pfeiffer, Andreas 364<br />

Pfeil, Andreas 350<br />

Pfeil, Valent<strong>in</strong> 350<br />

Pförtner, August 214, 221<br />

Pförtner, Karl 325<br />

Pförtner, L<strong>in</strong>a 248<br />

Philipp, Landgraf von Hessen<br />

55, 67<br />

Pickel, Johann Christoph 156,<br />

404<br />

P<strong>in</strong>kepank, Lehrer <strong>in</strong> Uslar 222<br />

Ploÿs, Hans 74, 76<br />

Pohle, Fritz 335<br />

Polle, Christof 357<br />

Powel, Hans 93<br />

Prelle, Pastor <strong>in</strong> Hannover 363<br />

Prette, Adam 176<br />

Prette, Eva Magdalena 176<br />

Pr<strong>in</strong>zhausen, Johann He<strong>in</strong>rich<br />

Christoph 161, 172<br />

Probst, August 235<br />

Probst, Christian Wilhelm<br />

August 377, 451<br />

Quantz, August Ludwig Achmed<br />

189, 197, 366<br />

Quent<strong>in</strong>, Christoph 161<br />

Quent<strong>in</strong>, Hans 146<br />

Quent<strong>in</strong>, Joachim 75<br />

Quent<strong>in</strong>, Johann Friedrich 161<br />

Rach, Wilhelm 329<br />

Rademacher, Hans 80<br />

Rahlfes, Lehrer <strong>in</strong> Bursfelde<br />

219<br />

Rakebrandt, Hans 100, 103,<br />

129, 133<br />

Ramm, Dorothea 419<br />

Rappe, Jobst 223<br />

Raßmann, D. 245<br />

Raßmann, E. 245<br />

Raulff, Hans 156<br />

Raulff, Johannes 409


Regi#er - 509<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Rauterberg, Rudolf 351, 363,<br />

367, 373, 387, 471<br />

Rebrocks, Christ<strong>in</strong>a Margarethe<br />

160<br />

Reddekens, Justus 413<br />

Redeker, Justus 413<br />

Rehbe<strong>in</strong> 299<br />

Rehbe<strong>in</strong>, aus Weende 287<br />

Reich, August 432<br />

Reich, Carl August 419<br />

Reich, Frau 222<br />

R e i c h , K u r t 443<br />

Reiche, Jorgen 50<br />

Reichmann, Otto 41<br />

Reimer, He<strong>in</strong>rich 35<br />

Re<strong>in</strong>ecke, Cathar<strong>in</strong>a Margarethe<br />

417<br />

Re<strong>in</strong>eke, Cathar<strong>in</strong>a Magdalena<br />

181<br />

Re<strong>in</strong>eke, Franz Ludwig 181<br />

Reitemeyer, Luise 444<br />

Rembter, Hans 98, 99<br />

Rengershusen, Helwich 42<br />

Renneharmen, Christoph 98, 99,<br />

100<br />

Reuleke, Adolf 462<br />

Reuleke, Albert 325, 340, 450,<br />

469<br />

Reuleke, August 221<br />

Reuleke, Christoph 188<br />

Reuleke, Friedrich 214, 281,<br />

325, 382, 433, 457, 463<br />

Reuleke, He<strong>in</strong>rich 322, 441<br />

Reuleke, He<strong>in</strong>rich Christian 211<br />

Reuleke, Inge 341<br />

Reuleke, Jürgen 171<br />

Reuleke, M<strong>in</strong>na 493<br />

Reuleke, Wilhelm 214, 325<br />

Reuleke, Willi 441<br />

Reuleke, Wolfgang 381<br />

Reuter, Fritz 236<br />

Richter, August 246<br />

Riehen, Otto Andreaß 127<br />

R<strong>in</strong>dfleisch, Friedrich 215, 254,<br />

377, 449, 450<br />

R<strong>in</strong>ge, Georg 53, 80<br />

R<strong>in</strong>ge, Johann 80<br />

R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>, Curdt 357<br />

R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g alias Timner, Hans 98<br />

R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g, Anna Cathar<strong>in</strong>a 358<br />

R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g, Anna Dorothea 358<br />

R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g, Christian 40, 41, 97,<br />

99, 115, 121, 123, 128, 130,<br />

133, 141, 156, 160, 168, 190,<br />

358, 364, 370, 378, 390, 391<br />

R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g, Elisabeth 156<br />

R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g, Hans 97, 98<br />

R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g, Hans alias Timner 104<br />

R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g, Jürg Clags 491<br />

R<strong>in</strong>gl<strong>in</strong>g, Margaretha 358<br />

R<strong>in</strong>ke, Adolf 439<br />

R<strong>in</strong>ke, Christoph 188<br />

Robrecht, Mathilde 444<br />

Rode, Johann 46<br />

Rode, Johann Henrich 156<br />

Rölecke, Johann Christoph 405<br />

Rolig, He<strong>in</strong>rich 90<br />

Rölke, Reg<strong>in</strong>a Juliana 421<br />

Rölke, Ricus 421<br />

Rölke, Sophie 245<br />

Roloff, Leopold 471<br />

Roloff, Rüdiger 403, 471<br />

Roloff, Volkmar 455<br />

Ronnenberg, Johann Gottlieb<br />

Ferd<strong>in</strong>and 434<br />

Ropeter, Bauunternehmer aus<br />

Gierswalde 221<br />

Rose, August Adolph 413<br />

Rose, Magdalena 195<br />

Rosel, Jürgen 51, 52<br />

Rosenhagen, Magdalena 359,<br />

365, 411, 491<br />

Rosenhagen, Samuel 359<br />

Rossel, Görge 51<br />

Rost, Achim 35<br />

Rotker, Hans 75<br />

Ruggel<strong>in</strong>g, Andreas 80<br />

Rulff, Hans 409<br />

Rungel<strong>in</strong>g, Andreas 90<br />

Rüngl<strong>in</strong>g, Amplonia 151<br />

Rüngl<strong>in</strong>g, Jost Henrich 149<br />

Rüngl<strong>in</strong>g, Jürg Clages 151, 491<br />

Rüttgerodt, NN 480<br />

Rutzpale, Hennige 46<br />

Ruwisch, Wilhelm 245<br />

Sahlbach 282<br />

Sahlbach geb. Voßmer,<br />

Joh.Christ.Charl. 247<br />

Sahlbach, Christoph 188<br />

Sahlbach, Georg 192, 325, 407,<br />

415, 432<br />

Sahlbach, He<strong>in</strong>rich 440<br />

Sahlbach, Helma 443<br />

Sahlbach, Johann Christoph<br />

186, 414<br />

Sahlbach, M<strong>in</strong>na 443<br />

Sahlbach, Wilhelm 214, 221,<br />

247, 325<br />

Sahlbach, Zacharias 414<br />

Sander, Hans 369, 409<br />

Sander, Johannes 134, 149<br />

S a n d e r , M a r g a r e t a<br />

150, 151, 431<br />

S a n d e r s , C a t r i n a<br />

148<br />

Sauerbrey, Kantor 245<br />

Sauerbrey, Richard 217, 220,<br />

221, 226, 227, 228, 355, 377,<br />

450<br />

Scaper, Hans 42<br />

Schachten, Wilhelm von 54<br />

Schaeppe, der 70<br />

Schäfer, Friedrich 494<br />

Schäfer, Helmut 472<br />

Schäfer, Wolfgang 319<br />

Schäffer, Anna Cathar<strong>in</strong>a 417,<br />

418<br />

Schaffer, Johann 49, 86<br />

Schaffer, Jürgen 52, 53, 86<br />

Schaffer, Lorenz 85, 86<br />

Schaffmeister, Barthold 46<br />

Schafmeister Michel NN 409<br />

Schaper, August 362<br />

Schaper, gewesener Tambour <strong>in</strong><br />

Offensen 168<br />

Scharfe, Albert Ferd<strong>in</strong>and<br />

Christian Ludwig 367, 456<br />

Scharfe, Albert.Ferd<strong>in</strong>and<br />

Christian Ludwig 232<br />

Scheele, Friedrich 450<br />

Scheele, He<strong>in</strong>rich 428<br />

Scheele, Wilhelm 226, 433<br />

Schenckelberg, Abraham 90,<br />

364, 389


510 - Regi#er<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Schermer, Conrad 88<br />

Schieben, Meister <strong>in</strong> Uslar 172<br />

Schienhütte, Jakob 156<br />

Schierwater, Friedrich Wilhelm<br />

August 255, 258, 367<br />

Schild, Hans Peter 152<br />

Schild, Henrich 151<br />

Schild, Johannes 152<br />

Schild, Jürgen Wilhelm 152<br />

Schill, He<strong>in</strong>rich 377<br />

Schill<strong>in</strong>g, Philipp 109<br />

Schimpf, Andreas 365, 393<br />

Schlaf, Christ<strong>in</strong>e 427<br />

Schlemme, Wilhelm 245<br />

Schlieper, Albert 214, 325, 450,<br />

452, 470<br />

Schlieper, Dagmar 214, 476<br />

Schlieper, Günter 472, 477<br />

Schlieper, Kai 475<br />

Schlieper, NN 10<br />

Schlüter, Christoph 156<br />

Schlüter, Erben 159<br />

Schlüter, Hans Christoph 359,<br />

412, 413<br />

Schlüter, Hans Jürgen 107, 132,<br />

137, 139, 369, 370, 411, 412<br />

Schlüter, Maria Elisabeth 156<br />

Schlüter, Tr<strong>in</strong> 97, 411<br />

Schlütz, Frank 35<br />

Schmid, Henrich 105, 113<br />

Schmidt, Auguste 423, 425<br />

Schmidt, Christoph 188<br />

Schmidt, Ernst 325, 353, 470,<br />

471<br />

Schmidt, H.G.L., Pfarrvikar 183<br />

Schmidt, Hans 78<br />

Schmidt, Hans Wilhelm 148,<br />

404<br />

Schmidt, He<strong>in</strong>rich 111, 129,<br />

132, 134, 404<br />

Schmidt, He<strong>in</strong>rich Georg<br />

Ludwig 197, 366<br />

Schmidt, Hermann 35, 76<br />

Schmidt, Horst 471<br />

S c h m i d t , J o a c h i m<br />

148<br />

Schmidt, Jochen 111<br />

Schmidt, Jochim 134, 141<br />

Schmidt, Johann Friedrich<br />

Zacharias 366<br />

Schmidt, Karl 214, 236, 281,<br />

432, 457<br />

Schmidt, Wilhelm 221, 231,<br />

423, 425<br />

Schmied, Georg 422<br />

Schmiedutt, Henrich Andreas<br />

417<br />

Schm<strong>in</strong>ke, He<strong>in</strong>rich 287<br />

Schmit, Herman 74<br />

Schnacke, Pastor <strong>in</strong> Schönhagen<br />

230<br />

Schnake, Valent<strong>in</strong> 79<br />

Schnake, Wedek<strong>in</strong>d 38, 49, 51,<br />

57, 402<br />

Schnatthorst, Bauunternehmer<br />

aus Oedelsheim 221<br />

Schne, He<strong>in</strong>rich Ernst Carl 242<br />

Schneekloth, H. 35<br />

Schneider, Hans 52, 79<br />

S c h n e l l , A n d r e a s<br />

160<br />

Schnidekock, Gabriel 78<br />

Schnidr, Hanß 50<br />

Schoch, Karl 444<br />

Schoppe, Ludwig 440, 495<br />

Schöttler, Peter 46<br />

Schrader, .. 375<br />

Schrader, Bartold 130<br />

Schrader, Christian 174<br />

Schrader, Christoph 186, 188<br />

Schrader, Hans 101, 102<br />

Schrader, He<strong>in</strong>rich 102, 103,<br />

107, 113, 130, 133<br />

Schrader, Justus 186<br />

Schrader, Marie Just<strong>in</strong>e 241<br />

Schramm, Gebrüder aus<br />

Gött<strong>in</strong>gen 196<br />

Schreben, Hans Ernst 149<br />

Schreckenbach, aus Sohl<strong>in</strong>gen<br />

467<br />

Schrefen Clags 106<br />

Schrefen, Cathar<strong>in</strong>a Maria 163<br />

Schrefen, Claus 97, 105, 108,<br />

129, 134, 426<br />

Schrefen, Dorothea Elisabeth<br />

163<br />

Schrefen, Hans Christoph 426<br />

Schrefen, Hans Ernst 426<br />

Schrefen, Jost He<strong>in</strong>rich 164<br />

Schreven, Cathar<strong>in</strong>a 491<br />

Schreven, Catr<strong>in</strong>a 491<br />

Schreven, Jost Henrich 156<br />

Schreven, Peter 156<br />

Schroder, Bartmann 101<br />

Schröder, Christian 171<br />

Schröder, Gertraude 35<br />

Schröder, He<strong>in</strong>rich 129, 404<br />

Schröter, Elisabeth Wilhelm<strong>in</strong>e<br />

360<br />

Schubert, Inspektor 260<br />

Schuhmacher, Johann 98<br />

Schulenburg, Landrat von der<br />

326, 384<br />

Schulze, Albert 325<br />

Schulze, Ernst<strong>in</strong>e 490<br />

Schulze, Hermann 214, 463<br />

Schulze, Schulmeister zu<br />

Offensen 168<br />

Schulze, W. 259<br />

Schünemann, Anna Sophia 159<br />

Schünemann, Johannes 434<br />

Schuze, Cord 46<br />

Schwachheim, Johann Georg<br />

164, 360<br />

Schwarer, Henrich 98<br />

Schwarre, Henrich 98<br />

Schwe<strong>in</strong>ehirt Hans NN 409<br />

Schwe<strong>in</strong>ehirte Henrich NN 409<br />

Schweiß, Christian 189, 405<br />

Schweiß, Christian Philipp 409,<br />

413<br />

Schwichelt, von,<br />

Oberjägermeister 446<br />

Schwieden, Daniel 172<br />

Schwieger, Andreas 97, 98, 99<br />

Scriba, Amtmann <strong>in</strong> Uslar 180<br />

Sehler, Hans 148<br />

Sehler, Henrich 148<br />

Sehler, Jürgen 148<br />

Selke, Hildegard 385<br />

Senft, Inge 444<br />

Senger, Christoph 98, 99<br />

Seuchaussen, NN 56


Regi#er - 511<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Siburg, Christ<strong>in</strong>a Margaretha<br />

421<br />

Siebert 247<br />

Siebert, August 221, 286, 287,<br />

325, 433, 444, 462<br />

Siebert, Bernhard 325<br />

Siebert, Ernst 317<br />

Siebert, Friedrich 221<br />

Siebert, Georg 236, 450<br />

Siebert, He<strong>in</strong>rich 188, 214, 215,<br />

221, 222, 255, 325, 441, 444,<br />

468<br />

Siebert, He<strong>in</strong>z 469, 470<br />

Siebert, Horst 335, 454, 471<br />

Siebert, Johann Jürgen Christoph<br />

435, 436<br />

Siebert, Johann Justus Friedrich<br />

186, 189, 355, 404, 405<br />

Siebert, Johannes 435<br />

Siebert, Karl 325, 444, 452, 462<br />

Siebert, Kurt 401<br />

Siebert, Marie Elisabeth Ros<strong>in</strong>e<br />

417<br />

Siebert, Nicole 182<br />

Siebert, Sebastian 159, 172,<br />

435, 436<br />

Siebert, Walter 429<br />

Siebert, Wilhelm 189, 320, 322,<br />

325, 410, 454<br />

Siebert, Willi 339, 444<br />

Siebert. H. 459<br />

Siebrecht, Friedrich 245<br />

Siebrecht, Ludwig 246<br />

Siegert, Landrat 230, 254<br />

Siegfried, Erzbischof von Ma<strong>in</strong>z<br />

27<br />

Sievers, Clara 220<br />

Simon, Dietrich 475<br />

Simoneit, Willi 377, 385<br />

Söder, Carl 171, 434<br />

Söder, Christ<strong>in</strong>e 407<br />

S ö d e r , E b e r h a r d 405<br />

Söder, Ferd<strong>in</strong>and 185, 187, 194,<br />

375, 404, 405, 407<br />

Söder, Friedrich 171, 174, 185,<br />

187, 374<br />

Söder, Georg 211<br />

Söder, Johann Friedrich 405<br />

Söder, Lev<strong>in</strong> 156<br />

Soeder, Friedrich 376<br />

Soeder, Johann Friedrich 160,<br />

166<br />

Sommer, Christian 172<br />

Sommer, Christ<strong>in</strong>e 174<br />

Sondermann, Juliane 161<br />

Sonne, Heisebeck 463<br />

Sonsalla, Richard 32, 335, 454,<br />

472<br />

Specht, Christoph 41<br />

Specht, Johann Jacob 144<br />

S p r e n g e r , A u g u s t<br />

440<br />

Sprenger, Christoph 185<br />

Sprenger, Friedrich 185, 187,<br />

405<br />

Sprenger, Magnus 102<br />

Sprenger, Philipp Friedrich 111<br />

Sprenger, Wilhelm 211<br />

Stange, August 221, 468<br />

Stange, Christian 161, 165, 171,<br />

174<br />

Stange, Christoph 149, 187, 491<br />

Stange, Friedrich 214, 253, 325,<br />

382, 432<br />

Stange, He<strong>in</strong>rich 191, 417<br />

S t a n g e , H e n n i g 149<br />

Stange, Jürgen 165, 171, 174<br />

Stange, Jürgen Christoph 156<br />

Stange, Karl 322, 444<br />

Stange, Margarethe Elisabeth<br />

375<br />

Stange, Wilhelm 325<br />

Stange, Witwe 215<br />

Stanik, Helmut 475<br />

Stauden, Jost 55<br />

Steckhan, Hans-Ulrich 35<br />

Steen 454<br />

Steenweg, Helge 36<br />

Ste<strong>in</strong>brück, Eleonora Hedwig<br />

176, 251<br />

S t e i n b r ü c k , G e o r g<br />

E r i c h 160, 174, 393<br />

Ste<strong>in</strong>hausen, Henrich 86<br />

Ste<strong>in</strong>mann, August 220, 222,<br />

419<br />

Stephan, Hans-Georg 48, 344<br />

Steurwald, Gustav Wilhelm 152<br />

Stiepel(mann), Andreas 142<br />

Stiepel(mann), Jürgen 142<br />

Stiepel(mann), Peter 102, 132,<br />

421<br />

Stiepel(mann), Stoffel 140<br />

Stiepell, Peter 128<br />

Stiepelmann, Anna Catr<strong>in</strong>a 148<br />

Stiepelmann, Ilsabe 148<br />

Stiepelmann, Jürgen 148<br />

Stiepelmann, Peter 101, 134,<br />

148<br />

Stier, Jochen 46<br />

Stipel(mann), Hans 98<br />

Stockhausen, Major von 163<br />

Stockhausen, Maria Magdalena<br />

181<br />

Stockhausen, von 32, 38, 181,<br />

206<br />

Stoffregen, Lehrer 227<br />

Stracke, Kersten 90<br />

Stracken, Carsten 80<br />

Streich, Gerhard 36<br />

Ströber, Joachim 75<br />

Ströber, Jorgen 76<br />

Strube, .. 374<br />

Strube, He<strong>in</strong>rich 375<br />

Struve, Hans H<strong>in</strong>rich 171<br />

Stünkel, Diederich Ludwig 156,<br />

165, 412, 413<br />

Stünkel, Hans Christoph 412<br />

Stünkel, Johann 412<br />

Stünkel, Marie Magdalena<br />

Lowise 412<br />

Stünkel, Philipp Henrich 412<br />

Stünkel, Simon 412<br />

Stünkel, Stephan 412<br />

Sustrate, He<strong>in</strong>rich 325, 472<br />

Teggenthien, Gaugeschäftsführer<br />

465<br />

Teiwes, Elisabeth 159<br />

Tellerdreyer, Hans 102<br />

Tellermann, Tönnies 100<br />

Telsemeyer, Franz He<strong>in</strong>rich 227<br />

Telsemeyer, Innozenz 227, 231,<br />

233, 239, 243, 451<br />

Tepel, Valent<strong>in</strong> 76


512 - Regi#er<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Teuteberg, Christian Friedrich<br />

186, 188, 405<br />

Teuteberg, Friedrich 215, 272,<br />

325, 457<br />

Teuteberg, Fritz 470<br />

Teuteberg, Georg 222<br />

Teuteberg, Hans He<strong>in</strong>rich 171,<br />

174, 405<br />

Teuteberg, Hans Jürgen 431<br />

Teuteberg, He<strong>in</strong>rich 444, 494<br />

Teuteberg, Just<strong>in</strong>e Marie 436<br />

Teuteberg, Justus 211, 355<br />

Tewes, Bartold 156<br />

Tewes, Hans 132, 141<br />

Theves, Jürgen 98<br />

Thewes, Hans 134<br />

Thewes, Jürgen 97, 100, 103,<br />

105, 128<br />

Thewes, Margarethe 421<br />

Thielbeck, Werner von 24<br />

Thiele, Anna 416<br />

Thiele, Christoph 104, 130, 133,<br />

349, 416, 417<br />

Thiele, Dorothea Margarethe<br />

417<br />

Thiele, Ernst 214, 253, 325,<br />

465, 468, 469<br />

Thiele, Friedrich 417<br />

Thiele, Georg 439<br />

Thiele, Gerhard 161, 181, 417<br />

Thiele, Gerichtsschreiber 247<br />

Thiele, Hans 99, 100, 103, 105,<br />

132, 134, 141, 348, 350, 369,<br />

389, 416, 417<br />

Thiele, He<strong>in</strong>rich 189, 211, 220,<br />

221, 229, 239, 376, 402, 403,<br />

417, 450, 456, 457, 476, 490<br />

Thiele, He<strong>in</strong>rich Christoph<br />

Ludwig 161, 181, 243, 417,<br />

418<br />

Thiele, He<strong>in</strong>rich Ernst Ludwig<br />

224, 243<br />

Thiele, Helmut 253<br />

Thiele, Johann Friedrich 418<br />

Thiele, Johann He<strong>in</strong>rich 174,<br />

418<br />

Thiele, Jonas 155, 156, 158,<br />

416, 417, 418<br />

Thiele, Jost Ernst 416<br />

Thiele, Jürgen 417<br />

Thiele, Karl 214, 281, 282, 322,<br />

325, 376, 444, 452, 453, 490<br />

Thiele, Ludwig 417<br />

Thiele, Michael 418<br />

Thiele, Peter 409<br />

Thiele, Wilhelm 191<br />

Thiele, Willy 377<br />

Thiele, Witwe 191<br />

Thiele, Zacharias 185, 189, 418<br />

Thieman, Johann 98<br />

Thiemann, Johann 98, 99, 128<br />

Thies 299<br />

Thies, Adolf 221<br />

Thies, August 187, 215, 450,<br />

457<br />

Thies, aus Bodenfelde 287<br />

Thies, Christoph 98, 188, 401<br />

Thies, Emma 218<br />

Thies, Friedrich 240, 281, 325,<br />

457<br />

Thies, Fritz 286<br />

Thies, Georg 192<br />

Thies, He<strong>in</strong>rich 206, 215, 401,<br />

457<br />

Thies, He<strong>in</strong>rich Wilhelm 185,<br />

186, 203<br />

Thies, Justus 185<br />

Thies, Karl 325, 432<br />

Thies, Luise 282<br />

Thies, Mathilde 495<br />

Thies, Wilhelm 186, 221, 325<br />

Thies, Wilhelm<strong>in</strong>e Christ<strong>in</strong>e<br />

Carol<strong>in</strong>e Charlotte 242<br />

Thomas, Greta 80, 97, 374<br />

Thomas, Hans 49, 374<br />

Thomas, Margarethe 106<br />

Thöne, Hans 74, 76<br />

Tiepel 217<br />

Tiepel, Christoph 188<br />

Tiepel, Georg 184, 201<br />

Tiepel, He<strong>in</strong>rich 222, 226, 229,<br />

444<br />

Tiepel, Johann Christoph 186,<br />

404<br />

Tiepel, Karl 215, 325, 444<br />

Tiepel, Philipp 171, 174, 404<br />

Tiepel, Waltraud 339<br />

Tilly 40, 116, 119<br />

Timmerman, Tönnies 53<br />

Timner, Christian 165, 171, 174<br />

Timner, Christoph 140, 149,<br />

156, 171, 186, 188, 375, 402,<br />

434, 491<br />

Timner, Hans 99, 100, 102, 104,<br />

106, 128, 130, 151, 402, 404<br />

se<strong>in</strong>e Witwe 111<br />

Timner, Hans He<strong>in</strong>rich 156,<br />

160, 165, 171, 172, 174, 374,<br />

404<br />

Timner, He<strong>in</strong>rich 132, 150<br />

Timner, Jakob 161, 165, 171,<br />

174, 402<br />

Timner, Margaretha 142<br />

Timner, Peter 154, 156<br />

Tölke, Leiter der<br />

Präparandenanstalt 228<br />

Tollen, Clawes 75<br />

Tonges, Stoffel 389<br />

Trappe, Johannes von Ursula 47<br />

Trefurt, Generalsuper<strong>in</strong>tendent<br />

196<br />

Treisen, Jakob 358<br />

Trenter, Maria Elisabeth 350<br />

Trenter, Valent<strong>in</strong> 350<br />

Trock, Christoph 97, 99<br />

Troddier, Elisabeth 113<br />

Troddier, Gebrüder 111<br />

Trottier, Christoph 375, 434<br />

Trottier, Conrad 156<br />

Trottier, Ernst 165, 374<br />

Trottier, Joachim 150<br />

Trottier, Jürgen 141, 142, 150<br />

Trottier, Ricus 134, 141, 150<br />

Trumper, Hans 75<br />

Tschmarke, Ra<strong>in</strong>er 472, 475<br />

Übel, Re<strong>in</strong>er 413<br />

Uden, Super<strong>in</strong>tendent 122<br />

Uhde, Fritz Maximilian Otto<br />

367, 470<br />

Uhlhorn, Pastor <strong>in</strong> Lauenförde<br />

230<br />

Ursula, Johan von, Abt zu<br />

Bursfelde 46<br />

Utermark, Hans 53, 78, 79


Regi#er - 513<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Velius, Georg 364<br />

Vermeesch 314<br />

Viet, Georg 409<br />

Vogeler, Erich 56<br />

Voges, Hilfsförster 413<br />

Voigt, August 221, 494<br />

Voigt, Christian 188, 193, 198,<br />

211, 405<br />

Voigt, Ernst 214, 221, 253, 255,<br />

439<br />

Voigt, He<strong>in</strong>rich 494<br />

Voigt, Schuhmacher 197<br />

Voigt, von, Amtmann 181<br />

Volger, NN 480<br />

Völker, Hermann 325, 413<br />

Vollberg, Georg 288<br />

Voß, Andreas 188<br />

Voß, Christ<strong>in</strong>e Wilhelm<strong>in</strong>e 425<br />

Voß, Christoph 150, 156, 360,<br />

491<br />

Voß, Erich 186, 188, 197, 398<br />

Voß, Ernst 165, 174<br />

Voß, Georg 188, 215, 253, 374,<br />

375, 457<br />

Voß, Georg Friedrich 188<br />

Voß, Georg He<strong>in</strong>rich 211, 221<br />

Voß, Hans 112, 134, 136, 140,<br />

144, 146, 150, 368, 398, 401,<br />

402, 491<br />

Voß, He<strong>in</strong>rich 248, 263, 276,<br />

283, 320, 322, 323, 325, 335,<br />

336, 371, 433, 444, 445, 449,<br />

452, 453, 465<br />

Voß, He<strong>in</strong>rich Andreas 186<br />

Voß, He<strong>in</strong>rich Ernst 171, 401<br />

Voß, Helmut 444<br />

Voß, Hermann 444<br />

Voß, Karl 494<br />

Voß, Ricus 150, 154, 156, 398,<br />

402<br />

Voß, Stephan 188<br />

Voß, Verwalter 165<br />

Voß, Wilhelm 199, 203, 221,<br />

401<br />

Voßmer, Johanna Christ<strong>in</strong>a<br />

Charlotte 247<br />

Wachholz, Elfriede 334<br />

Wachsmuth, August 221, 495<br />

Wächter, Adolph 377<br />

Walter I, Fuß-Gendarm 426<br />

Walther, Super<strong>in</strong>tendent 197<br />

Wambke, Christoph 150<br />

Wambken, Hans 98<br />

Wamke, Andreas 150<br />

Wamke, Christoph 134<br />

Wamke, Hans 99<br />

Warneken, Hans 42<br />

Warnken, Johann Christoph 391<br />

Weber, Claus 98<br />

Weber, Clauß 98<br />

Weber, G. 247<br />

Weddecken, Michel 178<br />

Weddig, von, Obrist-Lieutnant<br />

162<br />

Wedemeyer 382<br />

Wedemeyer, August 376, 398,<br />

427, 428, 429<br />

Wedemeyer, Edmund 221<br />

Wedemeyer, Friedrich August<br />

Gustav Walter 429<br />

Wedemeyer, Gastwirt 429<br />

Wedemeyer, He<strong>in</strong>rich 428, 429<br />

Wedemeyer, Johann Carl<br />

Friedrich Ludwig 428<br />

Wedemeyer, Marie 214, 248,<br />

325<br />

Weerder, Justus Christoph 156<br />

Wegener, Albert Gustav Adolph<br />

282<br />

Wehl<strong>in</strong>g, Karl 287, 288, 291,<br />

298, 302<br />

Wehmheuer, Hermann 298<br />

Weisbrich, Pfarrer 367<br />

Weiskrab, Erich 463<br />

Weißhuhn, Förster 413<br />

Weißleder, Otto 377, 451<br />

Weitzenmeier, Hans 74<br />

Weitzenmeyger 76<br />

W e l l h a u s e n ,<br />

C h r i s t o p h 159, 165,<br />

171, 418<br />

Wellhausen, H<strong>in</strong>rich Ernst 171,<br />

434<br />

Werberg, Magnus von 80<br />

Werder, Grafen von 17, 24<br />

Westermann, Eduard 214, 323<br />

Westermann, Ferd<strong>in</strong>and 325<br />

Westermann, Friedrich 433<br />

Wichmann, Dietrich 133<br />

Wichmann, Henricus 103<br />

Widuk<strong>in</strong>d von Versperthe 24<br />

Wiegandt, Conrad 55<br />

Wiegmann, A. 362<br />

Wiegmann, Christ<strong>in</strong>e Sophie<br />

161<br />

Wiegmann, Hermann 216, 217,<br />

221<br />

Wiegmann, Lehrer 450<br />

Wiegmann, Offensen 463<br />

Wiegmann, Ros<strong>in</strong>e Sophie 163<br />

Wienecke, Adolf 442, 469<br />

Wienecke, Amtmann 166, 184<br />

Wienecke, August 494<br />

Wienecke, Charlotte 494<br />

Wienecke, Ernst 243, 457, 493<br />

Wienecke, Fr. 245<br />

Wienecke, Frau 221<br />

Wienecke, Frieda 279<br />

Wienecke, He<strong>in</strong>rich 494<br />

Wienecke, Heisebeck 463<br />

Wienecke, Karl 214, 255, 279,<br />

442, 465<br />

Wienecke, Ludwig 449<br />

Wienecke, Wilhelm 211, 220,<br />

222, 229, 244, 325, 353<br />

Wienecke, Wilhelm<strong>in</strong>e 494<br />

Wieneke, Johann Christian 405<br />

Wilcke, Maria Elisabeth 361<br />

Wilken, Johann Friedrich 413<br />

Willerd<strong>in</strong>g, Licentiatus beider<br />

Rechte 118<br />

Willig, Anna Marie Charlotte<br />

428<br />

Willig, August 191, 197, 198,<br />

201, 402, 428<br />

Willig, Ernst 211, 222, 226, 428<br />

Willig, Friedrich 186<br />

Willig, Friedrich August 398,<br />

404<br />

Willig, Gastwirtschaft 429<br />

Willig, Justus Friedrich 182,<br />

185, 187, 380, 393, 402<br />

Willig, Meister <strong>in</strong> Löwenhagen<br />

172


514 - Regi#er<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

W<strong>in</strong>ter, Curd 53, 80<br />

Wirschius, Abt 81<br />

Wobersnow, Arendt von 94<br />

Wöhlk<strong>in</strong>g, Gerichtssekretär 245,<br />

246<br />

Wolborg, Margareta 99, 106,<br />

130<br />

Wolborg, Margarethe 107<br />

Wolffs, Hermann 55<br />

Wolter, Schmied <strong>in</strong> Adelebsen<br />

258<br />

Wulf, Friedhelm 10<br />

Wulff, Christoph 90, 97<br />

Wulff, Liesabeth 98<br />

Wulff, Stoffel 133<br />

Wulffs, Hans 80<br />

Wüstefeld, Johann Christoph<br />

172<br />

Zacharias N, Förster 53<br />

Zierenberg, Carol<strong>in</strong>e 181, 417<br />

Z i e r e n b e r g ,<br />

C h r i s t i n e<br />

M a r g a r e t h e 159<br />

Zierenberg, Friedrich 184<br />

Zierenberg, Hanß 45<br />

Zierenberg, He<strong>in</strong>rich 185<br />

Zierenberg, Toldes 45<br />

Zimmermann, Tönnies 53<br />

Zufall, Valent<strong>in</strong> 55, 56<br />

Zuschen, Johan von 71<br />

zz<br />

Abendmahl 183, 186, 250<br />

Abendmahlsregeln 182<br />

Abends<strong>in</strong>gen 323<br />

Aberglauben 351, 371, 375, 376<br />

Ablösungen 198, 201, 202, 210<br />

Adelebsen 12, 20, 27, 31, 40,<br />

41, 51, 172, 197, 198, 199,<br />

243, 258, 260, 261, 321, 328,<br />

355, 412, 475<br />

Gericht 184<br />

Ahlbershausen 44, 460<br />

Allershausen 436<br />

Almosen 160<br />

Amtszugehörigkeit 41<br />

Andreasberg 103<br />

Archipresbyteriat 44<br />

Arenborn 36, 44, 69, 282, 286,<br />

318, 319, 321, 329, 429, 430,<br />

454, 455, 463, 468, 490<br />

Arenborn 17<br />

Armenhaus 213, 317<br />

Armenkasten 224<br />

Armenkommission 192<br />

Armenspenden 97, 160<br />

Armut 40, 48, 83, 84, 89, 93,<br />

96, 97, 100, 101, 107, 115,<br />

121, 123, 132, 144, 145, 146,<br />

148, 159, 160, 164, 166, 175,<br />

181, 191, 194, 197, 213, 224,<br />

244, 357, 360, 374, 375, 391,<br />

408, 430<br />

Ausfließen der Äcker 168<br />

Aushebungen 436<br />

Auswanderer 493<br />

Bachmüller 135<br />

Bad Karlshafen 319<br />

Bauermeister 402<br />

Beberbeck 258<br />

Beerenernte 446<br />

Begräbnissitten 123, 250, 355,<br />

436<br />

Beichte 183<br />

Beichtgeld 183<br />

Bennenhusen 32<br />

Benterode 93<br />

Berufe 403<br />

Bettelei 192, 406<br />

Beverungen 319<br />

Bevölkerung 490<br />

Bevölkerungsentwicklung 483<br />

Bierbrauen 93, 148, 149<br />

Bleichen 133<br />

Bodenfelde 16, 32, 46<br />

Bodenfunde 22<br />

Bodenpreise 167<br />

Böhmen 103<br />

Bollensen 104<br />

Bosselspiel 370<br />

Bramburg 61<br />

Bramwald 16, 36, 39, 44, 77,<br />

201, 408, 411, 477<br />

Brandkataster 1832 185<br />

Branntwe<strong>in</strong>brenner 404<br />

Branntwe<strong>in</strong>genuß 223, 225,<br />

328, 360, 370, 487<br />

Brauchtum 478<br />

Braugerechtigkeit 93<br />

Brautsuppe 168<br />

Br<strong>in</strong>ksitzer 90, 133, 141, 210,<br />

211<br />

Brunnen 138, 139<br />

Buer 363<br />

Bühren 11, 164, 366, 434, 436,<br />

439, 491<br />

Bunekenhusen 28<br />

Burgdorf 108<br />

Bursfelde 33, 170, 201, 233,<br />

243, 416<br />

Bursfelder Kongregation 33<br />

Bützl<strong>in</strong>gen 364<br />

Celle 365<br />

Celle, Zuchthaus 407<br />

Cholera 219<br />

Cölln 104<br />

Dalmatien 149<br />

Dankelsheim 235<br />

De<strong>in</strong>sen 366<br />

Denkmalschutz 401, 426<br />

Diebstähle 137, 180, 249, 317,<br />

370, 407<br />

Dienstgeld 79, 130, 131, 145,<br />

154, 211, 398<br />

Dienstland 156<br />

Dienstland-Register 153<br />

Dienstpflichten 94, 152, 185<br />

Dienstpflichtige des Klosters<br />

Bursfelde 1604 90<br />

Diphterie 230<br />

Dorfmusikus 405<br />

Dornhagen 17, 31<br />

Dornhagen 19<br />

Dörntal 365<br />

Dransfeld 73, 185<br />

Dreifelderwirtschaft 154<br />

Dreißigjähriger Krieg 40, 41,<br />

96, 97, 102, 115, 430<br />

Drittes Reich 318<br />

Dürrejahr 1892 230<br />

Eberhausen 13, 15, 79, 128,<br />

181, 183, 184, 185, 201, 205,<br />

206, 322, 407, 408, 412, 491


Regi#er - 515<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Ehesachen 160, 180<br />

Eilwardshausen 15<br />

E<strong>in</strong>beck 361<br />

E<strong>in</strong>marsch der Alliierten 329<br />

E<strong>in</strong>wohnerlisten<br />

1585 80<br />

1604 90<br />

1655 128<br />

1664 132<br />

1678 140<br />

1689 147<br />

1775 173<br />

1832 185<br />

1833 187<br />

1913 214<br />

1936 324<br />

E<strong>in</strong>wohnerzahl 139, 175, 252<br />

1689 152<br />

Eldershausen 50<br />

Ellierode 365<br />

Elverigeshausen 15<br />

Entnazifizierung 332, 333<br />

Erwerbszweige 403<br />

Erzbistum Ma<strong>in</strong>z 15, 16<br />

Escherhausen 364<br />

Eulen 351, 448<br />

Fachwerkbauten 323<br />

Fahnenweihe 240<br />

Feldhüter 192, 195, 406, 413<br />

Feuersbrünste 113, 170, 226,<br />

230, 235, 242, 243, 244, 247,<br />

463<br />

Feuerwehr 254, 373, 456<br />

Flüchtl<strong>in</strong>ge 333, 335, 385<br />

F l u r n a m e n 157, 199<br />

Förste 427<br />

Förster 39, 44, 52, 54, 58, 78,<br />

79, 98, 105, 108, 134, 137,<br />

151, 165, 171, 186, 188, 190,<br />

214, 221, 358, 370, 374, 398,<br />

406, 411, 440<br />

hessische 79, 411<br />

Forsthaus 214, 413<br />

Forstregister 201<br />

Frankenhagen 17<br />

Frankenhagen 19<br />

Frankfurt 104<br />

Franzosenzeit 182<br />

Fredershausen 74<br />

Freiberg 365<br />

Fremdarbeiter 332<br />

Freudental 46<br />

Friedhof 232, 352<br />

oberer Kirchhof 100<br />

Pforte 100<br />

Frömmigkeit 279, 452<br />

Fruchtwechsel 154<br />

Frühgeschichte 9<br />

Gastwirtschaften 137, 138, 242,<br />

368, 370, 426, 465<br />

Gebhardshagen 20<br />

Geheimschlachtungen 283, 372<br />

Geme<strong>in</strong>derat 340<br />

Geme<strong>in</strong>desiegel 1813 182<br />

Geme<strong>in</strong>devorsteher 255<br />

G e m e i n h e i t 209<br />

Geme<strong>in</strong>heitsteilung 209, 210<br />

Gepenhagen 20<br />

Gesangvere<strong>in</strong> 221, 228, 243,<br />

254, 266, 269, 323, 339, 384,<br />

429, 449<br />

Geschwätzigkeit der Leute 372<br />

Gierswalde 245<br />

Gieselwerder 28<br />

Glashütten 48, 167, 169<br />

Glocken 86, 94, 98, 99, 100,<br />

121, 250, 347<br />

Gotmarsen 32<br />

Gottesdienst 136<br />

Gött<strong>in</strong>gen 86, 99, 121, 164, 335,<br />

362, 364, 491<br />

Gottsbüren 374<br />

Gravam<strong>in</strong>a des Pfarrers<br />

Castenius 136<br />

Grenzbegehung 46<br />

Grenzstreitigkeiten mit Hessen<br />

45, 54, 55, 78, 88<br />

Groß Lengden 231<br />

Groß-Almerode 163<br />

Groß-Schneen 28, 109<br />

Gründonnerstagsspende 97,<br />

106, 374<br />

Gutgenugsbuche 252<br />

Hagenorte 19<br />

Halbspänner 90<br />

Hand- und Spanndienste 94,<br />

144, 152, 185, 340<br />

Handarbeitsunterricht 233<br />

Häusl<strong>in</strong>ge 135<br />

Hausnummern 170, 173<br />

Hebamme 135, 149<br />

Heerberg 178, 410<br />

Heimatvere<strong>in</strong> 476<br />

Heimatvertriebene 333<br />

Heiraten am Ort der Braut 163<br />

Heiratssitten 163<br />

Heisebeck 33, 36, 45, 62, 330,<br />

340, 362, 416, 418, 430, 435,<br />

463, 467, 469<br />

Hemeln 46, 98, 128<br />

Herbstbede 37, 47<br />

Herm<strong>in</strong>entanne 252<br />

Herzberg 366<br />

Hetjershausen 414<br />

Hildesheim 220<br />

Hilwartshausen 37, 227<br />

Hirten 44, 408<br />

Hirtenhaus 175<br />

Hochwasser 169<br />

Hochzeitssitten 123, 451<br />

H o f z i n s 103<br />

Hohenfelde 152<br />

Holzauktion 243<br />

Holznutzung 205<br />

Huldigungsliste 1671 134<br />

Hurerei 137, 162, 372<br />

Huterechte 93, 201, 202, 212,<br />

408<br />

Imbsen 128<br />

Jagden 58, 63<br />

Junggesellenvere<strong>in</strong> 465<br />

Kaisergeburtstag 216, 236, 237,<br />

243<br />

Kaol<strong>in</strong>abbau 341<br />

Katechismuslehre 136, 190,<br />

216, 368, 370, 379<br />

Kerstl<strong>in</strong>gerode 419<br />

K<strong>in</strong>derspielkreis 341<br />

Kirche<br />

Altarbild 251, 354<br />

Baugeschichte 21, 343<br />

Begräbnisse <strong>in</strong> der Kirche<br />

348, 360


516 - Regi#er<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Begräbnissee <strong>in</strong> der Kirche<br />

98<br />

Beichtstuhl 173<br />

Empore 177, 225, 352<br />

Fenster 98<br />

Kirchengebäude 252, 343<br />

Predigtstuhl 108<br />

Renovierung um 1895 231<br />

Reparaturen 100, 108, 123,<br />

125, 158, 172, 228<br />

Schrank auf dem Chor 100<br />

Kirchenbesuch 280<br />

Kirchenbücher 72, 158, 168<br />

Kirchenbuße 139, 181<br />

Kirchene<strong>in</strong>künfte 85<br />

Kirchengeräte 175, 251, 361<br />

Kirchengüter 83<br />

Kirchenland 71, 138, 155, 166,<br />

167<br />

Kirchenland 190<br />

Kirchenordnung 81<br />

Kirchenrechnungen 96, 158,<br />

347<br />

Kirchenregister 100<br />

Kirchenstände 158, 349<br />

Kirchenvisitation<br />

von 1542 46, 223, 357<br />

von 1588 80, 115<br />

von 1629 98<br />

von 1636 122<br />

von 1648 41<br />

von 1660 (Ausgaben für<br />

Verzehr) 108<br />

von 1675 114<br />

Kirchenvorstandsordnung 239<br />

Kirchenwiesen 138<br />

Kirchenzehnt 139<br />

Kirchenz<strong>in</strong>sen 85, 87, 96<br />

Kirchhofsmauer 101<br />

Kirchmauer 100<br />

Kirchturmknopf 173, 196, 238,<br />

350<br />

Kirmes 255, 479<br />

Klappe 100, 154, 352<br />

Klapper#e<strong>in</strong>e 54, 58, 62, 207<br />

Klapperste<strong>in</strong>e 88<br />

Kloster Bursfelde 25, 36, 39,<br />

41, 45, 46, 59, 69, 71, 73, 75,<br />

79, 80, 90, 92, 94, 115, 116,<br />

121, 122, 126, 129, 152, 190,<br />

211, 348<br />

Besitzungen 46<br />

Klostergut "Die Geduld"<br />

116, 201<br />

Kloster Corvey 16, 17<br />

Kloster Fulda 15<br />

Kloster Hasungen 19<br />

Kloster Lippoldsberg 20, 36,<br />

344<br />

Klostermeier 73<br />

Köhler 270, 476<br />

Kollekten 224, 225, 277, 280,<br />

348<br />

Kommunikantenverzeichnisse<br />

183<br />

Konfessionsstreitigkeiten 90<br />

Kopfsteuerverzeichnis<br />

von 1664 132<br />

von 1675 135<br />

von 1678 140<br />

von 1689 147<br />

Köter 90, 132, 135, 140, 211<br />

Krankheiten 197, 219, 229, 230<br />

Kreiskriegerbundesfest 247, 363<br />

Kriegerdenkmal 317, 340<br />

Kriegervere<strong>in</strong> 248, 254, 449<br />

Kriegsausbruch 1914 274<br />

Kriegsgefangene 248, 261, 283,<br />

335, 337, 437<br />

Kriegsspiel 257<br />

Kroaten (Krabatten) 103<br />

Kruggeld 93<br />

Kurhannoversche<br />

Landesaufnahme 177<br />

Küsterdienst 250<br />

Landesaufnahme,<br />

Kurhannoversche 177<br />

Landsoldaten 436<br />

Langenholtensen 366<br />

Langensalza, Schlacht bei 439<br />

Langenthal 17<br />

Laubharken 202, 205, 206, 446<br />

Lauenförde 320<br />

Lebenserwartung 225<br />

Lebensmittelmarken 334<br />

Lebensmittelpreise 197, 276,<br />

336<br />

Lehrer 7, 123, 215, 222, 226,<br />

227, 228, 229, 235, 250, 251,<br />

254, 266, 377<br />

Umzugskosten 232, 235<br />

Lehrergehalt 215, 222, 231, 250<br />

Le<strong>in</strong>eweber 25<br />

Lengde 455<br />

Lenglern 214<br />

Lippoldsberg 17, 321<br />

Löwenhagen 17, 19<br />

Löwenstade (e<strong>in</strong> Ort) 108<br />

Lumpensammler 407<br />

Magdeburg 108<br />

Markoldendorf 33<br />

Mart<strong>in</strong>hagen 19<br />

Mascheborn 51, 414, 415<br />

Masthafer 39<br />

Meierhof 128, 152, 171, 396,<br />

398<br />

Meyergeld 105<br />

Mielenhausen 94<br />

Mimide 14, 28, 36<br />

Mobilmachung 261<br />

Moseborn 36, 37<br />

Motorsportclub 410, 472<br />

Mühle 178, 244, 369, 416<br />

Mühlengraben 154<br />

Mülheim an der Ruhr 439, 493<br />

Müller 107, 141, 416<br />

Musikanten 405<br />

Musterung 1585 51, 79<br />

Nachkriegszeit 330, 340<br />

Naturdenkmäler 252<br />

Neustadt am Rübenberge 109<br />

Nienover 16, 27<br />

Oberappellationsgericht 153<br />

Observanz 164, 380<br />

Oedelsheim 11, 12, 15, 23, 44,<br />

46, 51, 59, 90, 202, 203, 204,<br />

225, 270, 357, 359, 364, 400,<br />

425, 467<br />

Offensen 10, 34, 40, 44, 57, 80,<br />

85, 91, 123, 124, 143, 161,<br />

162, 163, 166, 167, 168, 177,<br />

180, 190, 220, 228, 230, 232,<br />

248, 251, 254, 258, 329, 335,


Regi#er - 517<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

340, 341, 344, 348, 358, 360,<br />

362, 373, 379, 385, 386, 389,<br />

391, 397, 407, 454, 455, 457,<br />

463, 481<br />

Ölmüller 369, 416<br />

Oppermann 86, 124, 136, 161,<br />

250, 368, 377, 378<br />

Organistenamt 332<br />

Orgel 221, 224<br />

Ortsrat 403<br />

Ortsvorsteher 402<br />

Ortswappen 339<br />

Pe<strong>in</strong>e 455<br />

Pest 29<br />

Pfarre, Begründung 1564 87,<br />

190<br />

Pfarrer 357<br />

E<strong>in</strong>künfte 71, 83, 84, 85, 87,<br />

166<br />

Introduktion 166, 360<br />

Pfarrhaus 71, 90, 91, 98, 100,<br />

104, 360, 379, 389, 390, 416<br />

Fenster 99<br />

Pfarrwitwenhaus 144, 393<br />

Pf<strong>in</strong>gstbräuche 370<br />

Pflanzenwelt 445<br />

Pilgrimssteig 57, 67<br />

Plattdeutsch 323, 403, 410, 476,<br />

490<br />

Posaunenvere<strong>in</strong> 470<br />

Poststelle 243<br />

Pottaschensieden 133, 148, 149<br />

Prov<strong>in</strong>zialverband Evangelischer<br />

Arbeiter- und<br />

Arbeiter<strong>in</strong>nenvere<strong>in</strong>e 362<br />

Rademacher 193<br />

Rappenhagen 17<br />

Rappenhagen 19<br />

Rattenhagen 20<br />

Realgeme<strong>in</strong>de 206, 210, 212,<br />

214, 410, 463<br />

Reformation 33<br />

Reformationsfest 218<br />

Reformierte 186<br />

Reichsbanner Schwarz-Rot-Gold<br />

318<br />

Reichskammergericht 55, 56, 59<br />

Reiheberechtigte 203, 205, 212,<br />

214<br />

Re<strong>in</strong>ersen 16<br />

Re<strong>in</strong>hardshagen 19<br />

Re<strong>in</strong>hardswald 15, 93<br />

Rekatholisierung 115, 397<br />

Restitutionsedikt 116<br />

Reuterkammer 431<br />

Revolution von 1848 196<br />

Rheden 364<br />

Rodungen 36, 39, 49, 50, 51,<br />

58, 72, 212, 213, 228<br />

Rodungen 17<br />

Sahlbach 317, 328, 414<br />

Sahlbacher Hof 48, 169, 178,<br />

415<br />

Sahlbachmusikanten 470<br />

Schäfer 44, 324, 389<br />

Schäferei (nicht vorhanden) 152<br />

Schandpfahl 180<br />

Schaperhof 152<br />

Scheden 128<br />

Scheuerbuche 252<br />

Schiffberg 9, 38, 54, 57, 62,<br />

200, 206, 257, 410, 448<br />

Schlagemühle 369<br />

Schlosser 101<br />

Schmetterl<strong>in</strong>ge 448<br />

Schmiede 148, 399, 421<br />

Schon<strong>in</strong>gen 44<br />

Schön<strong>in</strong>gen 108<br />

Schöppenstedt 364<br />

Schulausflug 237<br />

Schulbücher 161, 181, 229, 232,<br />

333, 385<br />

Schulchronik<br />

Bruns 236, 250<br />

R<strong>in</strong>dfleisch 215<br />

Telsemeyer 227<br />

Schule 332, 377<br />

Ausflüge 219, 227, 233<br />

deutsche Schreibschrift 223<br />

Gebäude 197, 231, 232, 247<br />

Lehrer 377<br />

Lehrergarten 234<br />

Neubau 231<br />

Schülerzahl 227, 229, 280,<br />

379, 380<br />

Schulgebäude 217<br />

Schulgeld 159, 228<br />

Schulversäumnis 226<br />

Stundenpläne 381<br />

Visitation von 1880 216<br />

Schülerkapelle 237<br />

Schwe<strong>in</strong>emast 45, 53, 56, 66,<br />

166, 201, 203, 204, 408<br />

Schwe<strong>in</strong>eweide 213, 410, 448,<br />

474<br />

Schwe<strong>in</strong>furt 104<br />

Sebexen 108<br />

Sedanfeier 219, 226, 236<br />

Sehlen (e<strong>in</strong> Ort) 109<br />

Siebenjähriger Krieg 164, 361,<br />

431, 435<br />

Sievershausen 228<br />

Sittliches Leben 254, 368, 372,<br />

373, 450<br />

Soester Fehde 34<br />

Soldaten 97, 101, 119, 150, 162,<br />

163, 170, 281, 394, 398, 430<br />

Souveränität 153<br />

Sozialdemokratie 239, 362, 363<br />

Spar- und Darlehnskasse 336,<br />

341<br />

Spenneweih 373<br />

Spielmann 405<br />

Sp<strong>in</strong>nstuben 223<br />

Sportplatz 341<br />

Ste<strong>in</strong>bruch 190, 219<br />

Ste<strong>in</strong>bruch Bramburg 244, 258,<br />

267<br />

Stockel 367<br />

Stolzenau 412<br />

Strafgeld 105<br />

Streugew<strong>in</strong>nung 205<br />

Sudershausen 235<br />

Taufsitten 123, 167<br />

Thielebach 24, 45, 46, 202, 447,<br />

476<br />

Thielebachweg 329<br />

Thielebeck 19, 24<br />

Tierwelt 445<br />

Tilbike 17, 19, 24, 46<br />

Totenschmause 228, 355, 356<br />

Turnunterricht 233<br />

Turnvere<strong>in</strong> 255, 465


518 - Regi#er<br />

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa<br />

Ulenste<strong>in</strong> 44, 45<br />

Unwetter 110, 125, 169, 220,<br />

228, 240, 242, 243, 328, 340,<br />

348, 350, 351, 415<br />

Uschlag 93<br />

Uslar 330, 416<br />

Rat der Stadt 88<br />

Varlosen 146<br />

Varrel 365<br />

Veckerhagen 20<br />

Vere<strong>in</strong>e 254<br />

Verkoppelung 212, 219<br />

Vernawahlshausen 16<br />

Verpfändung Fürstenhagens 77,<br />

82, 126, 128, 146<br />

Verwaltungszugehörigkeit<br />

Fürstenhagens 41<br />

Viehzählung 1762 164<br />

Volks- und Heimatfest 1939 327<br />

Volkslieder 161, 217, 224<br />

Wachtholz 145, 146, 147<br />

Wahlergebnisse 480<br />

Wahlsburg 15<br />

Währungsreform 336<br />

Wappen 339<br />

Wasserleitung 341<br />

Wege und Straßen 165, 183,<br />

221, 240, 340, 398, 476<br />

Wehrhecke 39, 54, 55, 59, 78<br />

Weiderechte 201, 202, 212<br />

Weidewirtschaft 11<br />

Weihnachtsgebräuche 237<br />

We<strong>in</strong>kauf 158, 349<br />

Weißehütte 93<br />

Welfen 16, 238, 480, 481<br />

Werderholz 15, 45, 55, 67, 411<br />

Wiershausen 108<br />

Wiesennamen 157<br />

Witwenhaus 144, 391, 394<br />

Wohngebäude 186, 252<br />

Wölfe 101, 446<br />

Wölpe (e<strong>in</strong> Ort) 108<br />

Wüstung Moseborn 37<br />

Wüstungen 14, 30, 36, 44, 48<br />

Zapfenburg 137<br />

Zehnt 128, 198, 401<br />

Zehntscheune 253, 399, 401<br />

Zeitungsmeldungen 241<br />

Zigeuner 161

Hurra! Ihre Datei wurde hochgeladen und ist bereit für die Veröffentlichung.

Erfolgreich gespeichert!

Leider ist etwas schief gelaufen!