Polnische Stiftungstraditionen Polsko - niemieckie tradycje fundacji

Odile Bour
Deutsch - Polnische Stiftungstraditionen
Polsko - niemieckie tradycje fundacji

Odile Bour
Deutsch - polnische Stiftungstraditionen
Polsko - niemieckie tradycje fundacji
MAECENATA
VERLAG

Odile Bour
Deutsch - polnische Stiftungstraditionen / Polsko - niemieckie tradycje fundacji
ISBN 3-935975-48-1
Übersetzung ins Polnische: Elżbieta Michałowska
Red. des polnischen Textes: Anna Gogut
Red. des dt. Textes und Layout: Susanne Rindt
Buchumschlag: etuipop, Berlin
Druck: Buch- und Offsetdruckerei H. Heenemenn,
Berlin
Vertrieb: MAECENATA VERLAG
Albrechtstraße 22
10117 Berlin
Fax +49-30-28 38 79 10,
E-Mail: mi@maecenata.de
Das Projekt eines polnisch-deutschen Stiftungsvergleiches wurde vom Maecenata
Institut für Philanthropie und Zivilgesellschaft an der Humboldt-Universität Berlin im
Auftrag der Stiftung für Deutsch-Polnische Zusammenarbeit durchgeführt. Die Veröffentlichung
erscheint zum 15-jährigen Jubiläum der Stiftung.
Przygotowanie porównawczego opracowania nt. fundacji polskich i niemieckich
zleciła Instytutowi Filantropii i Społeczeństwa Obywatelskiego Maecenata przy Uniwersytecie
Humboldtów w Berlinie Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej. Publikacja
ukazuje się z okazji jubileuszu 15-lecia Fundacji.
Zur Autorin / O autorce
Odile Bour, geb.1978 in Obernai/ Frankreich, ist Historikerin und Politikwissenschaftlerin.
Sie ist Mitglied des Forschungscollegiums des Maecenata Instituts und am Centre
Marc Bloch in Berlin tätig.
Odile Bour, ur. 1978 w Obernai (Francja), historyk i politolog. Członek kolegium badawczego
Instytutu Maecenata, pracownik Centre Marc Bloch w Berlinie.
Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung
außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des
Verlages bzw. der Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit unzulässig. Das gilt
insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und Einspeicherungen
in elektronische Systeme.
Dzieło w całości i we wszystkich częściach jest chronione prawem autorskim.
Jakiekolwiek korzystanie z niego bez zgody Wydawnictwa lub Fundacji Współpracy
Polsko-Niemieckiej poza ścisłymi ramami, wyznaczonymi prawem autorskim, jest
niedopuszczalne. Dotyczy to zwłaszcza zwielokrotniania, tłumaczenia, mikrofilmowania
i zapisywania w systemach elektronicznych.
Copyright 2006 Maecenata Verlag, Berlin, und
Stiftung für Deutsch-Polnische Zusammenarbeit, Warschau.

Inhaltsverzeichnis
Vorwort .................................................................................................... 9
Einleitung ............................................................................................... 11
Die Stiftungen in Polen und Deutschland............................................... 13
Ein gemeinsamer Ursprung ................................................................ 14
Mittelalter ........................................................................................... 18
Universitäten ...................................................................................... 21
Neuzeit ............................................................................................... 23
Aufgeklärte Waisenhäuser?................................................................ 24
Säkularisierung................................................................................... 25
Das Stiftungswesen in der Zeit der polnischen Teilungen.................. 28
Patriotismus im 19. Jahrhundert ......................................................... 30
Stifterinnen ......................................................................................... 32
Kunststiftungen .................................................................................. 33
Industrielle und Bankiers als Stifter ................................................... 34
Das 20. Jahrhundert............................................................................ 36
Drittes Reich und Zweiter Weltkrieg.................................................. 40
Nach dem Krieg: Gesellschaften ohne Stiftungen? ............................ 42
Schlussbetrachtungen ......................................................................... 44
Literatur.................................................................................................. 89
Polen................................................................................................... 89
Deutschland ....................................................................................... 90

Spis treści
Słowo wstępne........................................................................................ 51
Wstęp...................................................................................................... 53
Polsko-niemieckie tradycje fundacji ...................................................... 55
Wspólne korzenie ............................................................................... 56
Średniowiecze .................................................................................... 59
Uniwersytety ...................................................................................... 62
Czasy nowożytne................................................................................ 64
Oświecone sierocińce? ....................................................................... 65
Sekularyzacja...................................................................................... 67
Fundacje w okresie rozbiorów Polski................................................. 69
Patriotyzm w XIX wieku.................................................................... 71
Fundatorki .......................................................................................... 73
Fundacje artystyczne .......................................................................... 74
Przemysłowcy i bankierzy jako fundatorzy........................................ 75
XX wiek ............................................................................................. 77
Trzecia Rzesza i II wojna światowa ................................................... 81
Po wojnie: społeczeństwa bez fundacji?............................................. 83
Podsumowanie.................................................................................... 85
Bibliografia............................................................................................. 89
Polska ................................................................................................. 89
Niemcy ............................................................................................... 90

Deutsch-polnische Stiftungstraditionen

Vorwort
Vor genau 15 Jahren nahm die Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit
(SdpZ) in Warschau ihre Arbeit auf. Sie war als gemeinsame
deutsch-polnisch verantwortete Einrichtung möglich geworden, nachdem
der deutsche Bundeskanzler Helmut Kohl und der damalige Premierminister
Polens, Tadeusz Mazowiecki, bei ihrem denkwürdigen Treffen im
November 1989 in Kreisau erklärt hatten, dass sie die Beziehungen beider
Länder mit Blick auf die Zukunft gestalten und damit ein Beispiel für
gutnachbarschaftliche Zusammenarbeit geben wollten.
Und sie war notwendig geworden, als es galt, ein Instrument zu schaffen,
das es der jungen polnischen Demokratie erlaubte, den sog. Jumbokredit
aus den siebziger Jahren zu tilgen, ohne gleichzeitig den wirtschaftlichen
Aufschwung des Landes zu beschädigen.
In diesem konkreten Sinne ist die Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit
von Anfang an und bis heute die positive Verkörperung
des politischen Willens von Polen und Deutschen, jene gesellschaftlichen
Bereiche gemeinsam zu organisieren und mit Leben zu erfüllen, an denen
beiden Seiten gleichermaßen gelegen ist.
Nach erfolgreicher Zahlung des Kredits wurde der ursprüngliche Regierungsauftrag
modifiziert und die Regierungen vereinbarten, dass die
SdpZ nun vor allem den unmittelbaren Dialog und Austausch der Menschen
in beiden Ländern fördern und stärken solle.
Es war naheliegend, dass sich die SdpZ nach einer Phase der Neuorientierung
dann auch dem Thema Stiftungsarbeit als Ausdruck der Gestaltung
der deutsch-polnischen Zusammenarbeit zuwandte. Als einer der
Gemeinwohlakteure in diesem Feld ist die SdpZ Teil dieser Infrastruktur,
als explizit und bis in die Verwaltungsabläufe und Entscheidungsprozesse
durchgehend bilateral angelegte Einrichtung wächst ihr hier sogar eine
besondere Verantwortung zu.
Es ist ein Glücksfall, dass sich zeitgleich mit dieser stiftungseigenen
Entwicklung nach dem EU-Beitritt Polens im Mai 2004 die polnischen
Gemeinwohlakteure verstärkt europäischen Partnern zuwandten und
damit nicht zuletzt Stiftungspartnern in Deutschland.
9

Angesichts dieses neuerlich artikulierten und doppelt begründeten Interesses
war der Wunsch naheliegend, die Stiftungstraditionen beider
Länder einmal nebeneinander zu stellen und zu vergleichen. Mit der vom
Maecenata Institut für Philanthropie und Zivilgesellschaft an der Humboldt-Universität
zu Berlin und der Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit
herausgegebenen Arbeit von Frau Odile Bour, der wir an
dieser Stelle unseren Dank sagen, ist ein Anfang gemacht.
Die Konferenz „Polnische und deutsche Stiftungen für das Gemeinwohl
– Perspektiven einer Zusammenarbeit“ im April 2006, die wir zum
Anlass nehmen, diese Publikation vorzustellen, ist dann schon mehr als
ein Anfang: Die Konferenz ist Ausdruck einer Verpflichtung, die wir als
Stiftung diesem Thema gegenüber haben. Die Gewissheit, dass wir dieser
Verpflichtung nicht allein gerecht werden müssen, sondern auf erfahrene
Partner rechnen dürfen, gibt uns Ihr Hiersein. Dafür danken wir Ihnen.
Warschau, 21./22. April 2006
10
Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit
Der Vorstand

Einleitung
Die Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit beauftragte im
Sommer 2005 das Maecenata Institut für Philanthropie und Zivilgesellschaft
an der Humboldt-Universität zu Berlin mit einer kleinen vergleichenden
historischen Untersuchung zum Stiftungswesen in Polen und
Deutschland. Inhalt sollte nicht eine grundlegende Forschungsarbeit sein.
Vielmehr sollte ein knapper Essay entstehen, der die wichtigsten Traditionslinien
in den Vergleichsländern nachzeichnet, markante Gemeinsamkeiten
und Unterschiede herausstellt und insbesondere auf Forschungsdesiderate
hinweist.
Mit der Bearbeitung beauftragte das Institut eine junge französische
Wissenschaftlerin, Odile Bour, zurzeit im Rahmen ihres Dissertationsprojektes
Forschungscollegiatin des Instituts. Den Mangel an historischer
Fachliteratur zum Stiftungswesen sowohl in Deutschland als auch in
Polen hat die Bearbeiterin schmerzhaft erfahren müssen. Die stark juristisch
orientierte Behandlung der Materie hat während des ganzen 20.
Jahrhunderts den Blick für die Fragestellungen versperrt, die aus geistes-
und sozialwissenschaftlicher Sicht von herausragendem Interesse sind.
So fehlen sowohl belastbare empirische Aussagen, etwa über Zahl, Ziele,
Ausstattung und dergl. als auch, von wenigen Ausnahmen abgesehen,
monographische und gesamthafte Forschungsergebnisse hinsichtlich der
Bezüge zwischen dem Stiftungswesen und dem jeweiligen politischen
und gesellschaftlichen Umfeld. Insofern unterstreicht der hier vorgelegte
Band erneut das dringende Forschungspetitum, sich diesem, zurzeit so
aktuellen Gegenstand öffentlichen Interesses auch wissenschaftlich verstärkt
zu widmen.
Dessen ungeachtet gibt es jedoch einige interessante Ergebnisse. So
steht beispielsweise dem in Deutschland ausgeprägten Stiftungswesen als
Ausdruck kommunalen, bürgerlichen, tendenziell antistaatlichen Selbstgefühls
das polnische Stiftungswesen als Mittel des nationalen, ausdrücklich
dem Verlust der Staatseinheit entgegenwirkenden Anspruchs gegenüber.
Interessant erscheint dies nicht nur wegen der Verschiedenheit der
Nutzung dieses Instruments, sondern gerade auch wegen der Gemeinsamkeit,
indem die Stiftung in beiden Fällen bewusst als Versuch in
Anspruch genommen wird, der herrschenden Staatsgewalt eine Alternative
entgegenzusetzen. Die gestaltende Kraft einer offenen Gesellschaft
mit mehreren gleichrangigen Akteuren ist die Lehre, die die Gegenwart
aus dieser Geschichte ziehen kann. Letztlich verleiht diese Erkenntnis
11

auch dem Spannungsfeld einer von beiden nationalen Regierungen in
einem historisch exzeptionellen Augenblick begründeten Stiftung für
deutsch-polnische Zusammenarbeit einen, wie ich meine, wichtigen
Akzent.
Neben der Bearbeiterin hat das Institut mehreren wissenschaftlichen
Kolleginnen und Kollegen zu danken, die bei der Erstellung der Arbeit
hilfreich waren, v.a. Professor Dr. Thomas Adam, z.Zt. Visiting Fellow
am Maecenata Institut und Dr. Nawojka Cieslinska-Lobkowicz, Starnberg.
Der Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit sei für die freundschaftliche
Zusammenarbeit ebenso gedankt wie für die finanzielle Förderung.
Berlin, im März 2006
12
Rupert Graf Strachwitz
Direktor
Maecenata Institut
für Philanthropie und Zivilgesellschaft

Odile Bour
Die Stiftungen in Polen und Deutschland
Aus der Kulturarbeit im Allgemeinen und den deutsch-polnischen Beziehungen
im Besonderen sind Stiftungen heute nicht mehr wegzudenken:
Dies gilt für die deutschen politischen Stiftungen, die Vielzahl der unternehmensnahen
Stiftungen und nicht zuletzt auch für die Stiftung für
deutsch-polnische Zusammenarbeit. Anfangs „nur“ Geldgeber, haben
sich die Stiftungen mit eigener Kraft und Kreativität als Institutionen
etabliert. Sie sind von zuverlässigen Partnern im deutsch-polnischen
Dialog zu Impulsgebern geworden und haben sich in ihrer Vermittlerrolle
zwischen Deutschland und Polen als schlechterdings unentbehrlich
erwiesen.
Es ist verlockend und zweifellos auch nicht ganz falsch, diese
Stiftungsdynamik als Phänomen der Nachwendezeit zu charakterisieren.
Doch gab es sowohl in Polen wie auch in Deutschland auch schon früher
Stiftungen, deren Geschichte und damaliges Wirken uns freilich kaum
bekannt ist. Mit dieser Abhandlung sollen nicht nur die Stiftungstraditionen
in Deutschland und Polen über die Jahrhunderte hinweg nebeneinandergestellt,
sondern auch die wesentlichen Gemeinsamkeiten und Unterschiede
beider Entwicklungsstränge miteinander verglichen und zueinander
in Beziehung gesetzt werden. Mit diesem komparatistischen
deutsch-polnischen Ansatz soll nicht zuletzt die gegenwärtige Stiftungsarbeit
in eine historische Perspektive gerückt werden.
Wenn man die Geschichte Polens und Deutschlands im Hinblick auf
das Stiftungswesen untersucht, erhebt sich eine Vielzahl von Fragen:
Waren die polnischen Könige ebenso stiftungsfreudig wie die deutschen
Kaiser? Welchen Einfluss hatten die polnischen Teilungen auf das Stiftungswesen?
Existierten unter preußischem, russischem und österreichischem
Einfluss drei unterschiedliche Stiftungssysteme nebeneinander?
Wirkte sich die Aufklärung auf polnischem und deutschem Boden jeweils
ähnlich auf die Stiftungen aus? Beeinflusste der Kommunismus das
Stiftungswesen in Polen und in der DDR in vergleichbarer Weise? Gingen
von Deutschland Einflüsse auf das polnische Stiftungswesen aus
oder umgekehrt und in welchem Umfang geschah dies? Um diese Fragen
zu beantworten, wird im Folgenden exemplarisch eine Auswahl von
Stiftungen untersucht. Von diesen haben einige nicht bis zur heutigen
13

Zeit überlebt, andere existieren immer noch. Die meisten spielten zu
ihrer Zeit eine wichtige Rolle im sozialen, kulturellen, wissenschaftlichen
und zum Teil auch im politischen Leben der jeweiligen Nation.
Einen vollständigen historischen Vergleich zwischen der deutschen
und polnischen Stiftungsgeschichte vermag dieser Beitrag selbstverständlich
nicht zu leisten. Er bietet, unterstützt durch einige konkrete
Beispiele, eine exemplarische Skizze der Ähnlichkeiten und Unterschiede
zwischen deutschem und polnischem Stiftungswesen. Dies ist der
nach wie vor eher dürftigen Forschungslage geschuldet.
In beiden Ländern bleibt die historische Stiftungsforschung ein Stiefkind
der Geschichtswissenschaft. Von Einzelpublikationen abgese-hen,
sind hier die Veröffentlichungen von Michael Borgolte, Humboldt-
Universität zu Berlin, zu nennen, der sich mit seinen Mitarbeitern dem
Stiftungswesen im Mittelalter widmet, 1 sowie die von Rupert Graf
Strachwitz, 2 Maecenata Institut in Berlin. In Polen haben Miroslaw
Wawrzyński, Krzysztof Jasiewicz und Ewa Leś zu diesem Thema gearbeitet.
3 Seit Anfang der 1990er Jahre sind außerdem einzelne historische
Studien zum Stiftungsphänomen im Mittelalter und in der Neuzeit erschienen.
Zusätzlich zu den eben erwähnten Arbeiten dienen Königs-
und Stifterbiographien sowie Stadtgeschichten als Quellen für diesen
Beitrag.
Ein gemeinsamer Ursprung
Das Wort „Stiftung“ bezeichnet auf Deutsch den Akt des Stiftens sowie
die Institution der Stiftung. Diese Polysemie findet man im englischen
1
Siehe z.B. Michael Borgolte (Hg.) (2005): Stiftungen in Christentum, Judentum und Islam
vor der Moderne. Auf der Suche nach ihren Gemeinsamkeiten und Unterschieden in religiösen
Grundlagen, praktischen Zwecken und historischen Transformationen; Ralf Luisardi
(2000): Stiftung und städtische Gesellschaft. Religiöse und soziale Aspekte des Stiftungsverhaltens
im spätmittelalterlichen Stralsund; Benjamin Scheller (2004): Memoria an der
Zeitenwende. Die Stiftungen Jakob Fuggers des Reichen vor und während der Reformation;
Wolfgang Eric Wagner (1999): Universitätsstift und Kollegium in Prag, Wien und Heidelberg.
Eine vergleichende Untersuchung spätmittelalterlicher Stiftungen im Spannungsfeld
von Herrschaft und Genossenschaft.
2
Siehe z.B. Rupert Graf Strachwitz, Florian Mercker (Hg.) (2005): Stiftungen in Theorie,
Recht und Praxis.
3
Eine fundierte Kurzeinführung in die Geschichte des polnischen Stiftungswesens aus
juristischer Perspektive bietet Pawel Suski (2005), Stowarzyszenia i fundacje, S.293-306.
Ausführlicher ist die Abhandlung von Mirosław Wawrzyński (1997), Fundacje w Polsce.
Zarys historii i stan w latach dziewięćdziesiątych. Bariery i możliwości działania.
14

foundation sowie im französischen fondation wieder. Das ist im modernen
Polnisch aber nicht der Fall: Der Terminus założenie bezeichnet die
Gründung oder den Akt des Stiftens, während fundacja für die Institution
der Stiftung steht. Deshalb verfügt die polnische Sprache auch über zwei
Wörter, um den Stifter zu nennen: założyciel und fundator. Allerdings ist
diese Unterscheidung in der polnischen Sprache erst ab der Neuzeit sinnvoll.
Auf das Mittelalter bezogen waren die Verben założyć und ufundować
durchaus Synonyme.
Wenn man die Stiftungslandschaft in beiden Ländern betrachtet, wird
man mit einer Vielzahl von unterschiedlichen Institutionen konfrontiert,
die sich alle Stiftung nennen. Es gibt die deutschen politischen Stiftungen,
Unternehmensstiftungen und unternehmensnahe Stiftungen. Es gibt
Förderstiftungen, die Anträge entgegen nehmen, um Projekte Dritter zu
fördern sowie operative Stiftungen, die eigene Projekte initiieren, verwalten
und finanzieren. Darüber hinaus existieren Bürgerstiftungen und
Fundraising-Stiftungen, die Spenden sammeln. Es gibt sogar Stiftungen,
die zwar der Grundidee, nicht aber der Rechtsform nach Stiftungen sind.
Worin besteht dann das eigentliche Wesen der Stiftung, das verbindende
Element zwischen dieser Fülle von Institutionen, die sich als Stiftung
präsentieren und meistens auch verstehen? Was haben die Kathedrale
von Sandomierz und die Konrad-Adenauer-Stiftung gemeinsam, was ein
oberpfälzisches Hospiz aus dem 14. Jahrhundert und die Fundacja dla
Polski? Gewiss, alle vier tragen den Namen „Stiftung“. Aber was ist in
diesem Fall der gemeinsame Nenner, der über die Jahrhunderte hinweg
die erwähnten Institutionen verbindet? Stiftet der Stiftungsbegriff hier
nicht in erster Linie Verwirrung?
Grundsätzlich muss eine Stiftung, um als solche zu bestehen, zwei
Merkmale erfüllen. Erstens liegt ihre Daseinsberechtigung in der Bindung
an den Stifterwillen, d.h. anders ausgedrückt an die Stiftungsidee.
Zweitens erhebt der Stifter mit dem Stiftungsakt Anspruch auf die beständige,
ja in gewissem Sinn ewige Fortdauer seiner Stiftung. 4 Diese
beiden Kriterien – und nicht die Rechtsform oder das Vermögen – sind
entscheidend für die Definition einer Stiftung. Anschaulich werden diese
Kriterien am Beispiel der mittelalterlichen Kirchenstiftungen in Deutschland
und Polen, deren Ziele allein in der Wahrung von Eigentumsrechten
bestanden. Für das Mittelalter schlägt Michael Borgolte folgende Stiftungsdefinition
vor: „Bereitstellung von Gütern, die bestimmte Leistungen
ohne zeitliche Beschränkung ermöglichen sollen“. „Der moderne
4 Strachwitz (2005), S.129.
15

Stiftungsbegriff einer mit Rechtspersönlichkeit ausgestatteten Vermögensmasse“
5 wurde hingegen erst im 19. Jahrhundert herausgearbeitet.
Das Phänomen Stiftung kann man bis ins alte Ägypten zurückverfolgen.
Schon vor 5000 Jahren hatten die Ägypter Wohltätigkeit mit dem
Gedanken der Belohnung im Diesseits und im Jenseits verbunden. Mit
der Beschriftung seines Grabes sollten Name und Wirken des Wohltäters
auf Dauer im Gedächtnis der der Nachwelt lebendig gehalten werden.
Die ägyptischen Totenstiftungen waren auf die dauernde Grabsorge und
auf Opferungen zugunsten der Verstorbenen begrenzt und nicht mit philanthropischen
Absichten verbunden. 6
Platons Akademie ist das berühmteste Beispiel einer griechischen Stiftung
in der Antike. Der Philosoph widmete der Akademie sein gesamtes
Privatvermögen mit dem Zweck, sein Werk fortzuführen. Die Römer
kannten zwei Arten von Stiftungen. 7 Erstens konnte ein Vermögen mit
einem vom Treugeber vorgegebenen Zweck einem – oft öffentlichen
Treuhänder – anvertraut werden, der aus den Vermögenserträgen nach
dem Tod des Stifters beispielsweise für die Förderung begabter junger
Leute aufzukommen hatte. 8 Zweitens hatten römische Bürger mit der
Memorialstiftung die Möglichkeit, bereits zu Lebzeiten für die Errichtung
des eigenen Grabmals zu sorgen. Mit diesen Ersparnissen wurde
nach dem Tod des Stifters ein Denkmal errichtet, mit dem Doppelzweck,
einerseits an den Verstorbenen zu erinnern (memoria) und andererseits
eine Gottheit zu ehren. Dieses Motiv der memoria, der Vergegenwärtigung
des Abwesenden, ist untrennbar mit dem Phänomen der Stiftung
verbunden und gehört auch heute noch zu den Motivationen zum Stiften,
auch wenn es nicht im Vordergrund steht. 9 Sowohl das polnische als
auch das deutsche Stiftungswesen fußen auf diesen Traditionen.
Im Christentum werden in den Stiftungen für das Selenheil heidnischer
Totenkult und Wohltätigkeit verbunden. 10 Seitdem und bis heute
sind Stiftungen und Stiftungsidee eng mit der Wohltätigkeit, der philanthropischen
Idee, verknüpft. Trotzdem sind wohltätige Stiftungen kein
5
Axel Freiherr von Campenhausen, in: Hans Liermann (2002), Geschichte des Stiftungsrechts,
S.21.
6
Jan Assmann (2003): Stein und Zeit, Mensch und Gesellschaft im alten Ägypten, S. 159.
7
Rupert Graf Strachwitz (2005), Traditionen des deutschen Stiftungswesens – ein Überblick,
in: Strachwitz 2005.
8
Beispiel von Mommsen in Strachwitz (2005).
9
Karsten Timmer (2005): Stiften in Deutschland. Die Ergebnisse der StifterStudie, S. 28.
10
Michael Borgolte (2002): Von der Geschichte des Stiftungsrechts zur Geschichte der
Stiftungen, in: Liermann (2002), S. 19.
16

ein christliches Phänomen, da es auch Entsprechungen im Islam und im
Judentum gibt. Im mittelalterlichen Christentum abendländischer wie
östlicher Prägung bestand ein wesentlicher Stiftungsimpuls in der Hoffnung
auf jenseitiges Heil. Ähnliches gilt für die jüdische und die islamische
Kultur, da auch dort das religiöse Gebot zu sittlichem Handeln bzw.
guten Werken mit der Aussicht auf eine jenseitige Belohnung der gottgefälligen
Taten verbunden ist. Man muss sich daran erinnern, dass Menschen
im Mittelalter mit der Vorstellung lebten, nach der der irdischen
Welt ein Ende bestimmt war, an dem Gottes Gericht die auferstandenen
Toten zu ewiger Verdammnis verurteilte oder ihnen paradiesische
Glückseligkeit zuteil werden ließ. In diesem Zusammenhang galt es, die
im Moment des Todes noch unverbüßten Sünden abzugelten, um die
Reinigungszeit im peinigenden Fegefeuer rasch zu beenden und somit
der Seele zum Heil zu verhelfen. 11 Die Ewigkeit der Stiftung sollte dabei
das gottgefällige Werk posthum verlängern und das Verfahren der Sündenvergeltung
im Fegefeuer beschleunigen. Einfach ausgedrückt: Durch
eine Stiftung konnte man noch nach dem Tode gute Werke vollbringen
und dadurch die zeitlichen Sündenstrafen tilgen.
Das Streben nach Dauer war und ist in allen Kulturen, die Stiftungen
kennen, durch den Wunsch des Stifters motiviert, den Tod durch Nachleben
zu überwinden. Eine Stiftung soll deshalb „die Chance heißen, für
Befehle bestimmten Inhalts über den eigenen Tod hinaus bei angebbaren
Gruppen von Menschen Gehorsam zu finden“ (Borgolte). Stets geht es
bei der Stiftung um ein stellvertretendes Handeln anderer im Namen
eines Stifters. Dieser handelt posthum durch sein Werk wie ein Lebender
weiter.
Außerdem bietet die Stiftung dem Stifter einen freien Gestaltungsraum
in der Gesellschaft, in der er lebt. Indem er eine Stiftung gründet,
bietet er dieser Gesellschaft im Gegenzug seine persönlichen Verbesserungs-
bzw. Lösungsvorschläge an. „Jedes Mal ist es er selbst, der dem
Gemeinwesen die Diagnose stellt und der mit seinem Vermögen zu erhalten
sucht, was ihm an Staat und Gesellschaft nützlich und gut erscheint,
und der zu bessern trachtet, wo er Defizite erkennt.“ 12
11 Ralf Luisardi (2005): Stiftung und Seelenheil in den monotheistischen Religionen des
mittelalterlichen Europa. Eine komparative Problemskizze, in: Borgolte (2005), S.48-52.
12 Borgolte (2002), S.16.
17

Mittelalter
Wir halten fest: Der gemeinsame Ursprung polnischer und deutscher
Stiftungen liegt in der Antike und in der christlichen Zivilisation. Doch
sind deutsche Stiftungen, genauer Stiftungen auf deutschem Boden, viel
früher nachweisbar als polnische. In der römischen Kaiserresidenz Trier
finden sich Grabmonumente mit Stiftungscharakter aus dem 4. Jahrhundert
nach Christus. 13 Lange hatte die Spitalstiftung aus dem 10. Jahrhundert
im bayerischen Wemding als älteste, im engeren Sinne „deutsche“
Stiftung überhaupt gegolten. Doch sind auf dem Territorium des
späteren Heiligen Römischen Reiches noch frühere Stiftungen belegt.
Wiederum in Trier soll im 7. Jahrhundert der merowingische König Dagobert
ein Frauenkloster durch eine nach heutigem Sprachgebrauch stiftungsähnliche
Schenkung gegründet haben. Ebenfalls historisch belegt
sind Bauwerke mit Stiftungscharakter aus der Merowinger-, Karolinger-
und Ottonenzeit vom 7. bis zum 10. Jahrhundert, wie z. B. die ottonische
Gründung Quedlinburg. 14
In Polen sieht die Lage anders aus, weil Teile Deutschlands zum Römischen
Reich gehört hatten, Polen zur Gänze jedoch nicht. Erst ab dem
10. Jahrhundert kann man von einem polnischen Staat unter der Führung
des Fürsten Mieszko I. sprechen. Vor der Christianisierung sind in Polen
keine Stiftungen nachgewiesen. Damit scheint die Stiftung ein christlicher
Import zu sein. Nach seiner Hochzeit mit Dubrawa, der Tochter des
böhmischen Herzog Boleslavs I., nahm Mieszko I. für sich und sein Volk
das Christentum nach lateinischem Ritus an. Dieses Ereignis, das im
Jahre 966 stattfand, gilt als der symbolische Beginn der Christianisierung
Polens.
Erste polnische Stiftungsgründungen gehen deshalb auf das 12. Jahrhundert
zurück. Es handelt sich dabei um fundacje szpitalne oder Spitalstiftungen,
die entweder von Bischöfen oder kirchlichen Orden gegründet
wurden. Die Bischöfe lehnten ihre Stiftung an die Kathedralenkirche, die
Orden an ihr Kloster an. Als erste Spitalstiftung und als erste Stiftung auf
polnischem Boden überhaupt gilt das vom dortigen Bischof im Jahre
1108 gegründete Spital bei der Marienkirche in Breslau. 15 1152 gründete
Jan Gryfita, Erzbischof von Gnesen eine Zisterzienserabtei mit einem
13
Heinz Cüppers (1984): Das frühchristliche Gräberfeld von St. Matthias (Erläuterung zu
Katalog-Nr. 92), in: Rheinisches Landesmuseum Trier (Hg.), Trier, Kaiserresidenz und
Bischofsstadt (Ausstellungskatalog), S .206.
14
Strachwitz (2005), S. 33.
15
H. Bunsch-Konopka (1985): Historia opieki społecznej w Polsce, in: J. Starega-Piasek
(Hg.): Pomoc społeczna w Polsce, II, Centrum Medyczne Ksztalcenia Podyplomowego.
18

Spital in Jędrzejów. 16 Ein ähnlicher Vorgang ereignete sich auch in Breslau
mit der Errichtung des Lazarus-Spitals als Ordensstiftung. In Posen
wurde 1170-80 von den Johannitern ein Spital errichtet. Auf deutschem
Gebiet beobachtet man ähnliche Erscheinungen mit der Gründung des
Konstanzer Spitals durch den heiligen Konrad, der von 934 bis 975 Bischof
von Konstanz war. 17 In beiden Ländern machte das Spitalwesen im
Mittelalter den größten Teil des Stiftungswesens aus. Es umfasste Anstalten
für Bettler, Krankenhäuser sowie Armen- und Pilgerherbergen. Es
war üblich, in Anlehnung an die Zahl der Apostel, jeweils zwölf Pfleglinge
aufzunehmen. 18
Das besondere Engagement der kirchlichen Orden im Spitalwesen ist
auf den Gründer des abendländischen Mönchtums, den heilige Benedikt
von Nursia (ca. 480 – ca. 547) zurückzuführen. An verschiedenen Stellen
seiner Regel schreibt er die Fürsorge für Fremde und Kranke vor. In der
Gründungsurkunde des bedeutenden burgundischen Klosters Cluny aus
dem Jahre 910 wird den Mönchen später zur Pflicht gemacht, an Armen,
Gästen und Pilgern Werke der Barmherzigkeit zu üben. Auch der vermögende
Reisende war auf Gastfreundschaft angewiesen und es wurde als
Christenpflicht betrachtet, Gastfreundschaft anzubieten.
Der gleichzeitige Auf- und Ausbau des Ordenswesens erklärt auch die
ausgeprägte Präsenz der Ordensbrüder im Spitalwesen. Die Benediktiner
waren seit der Karolingerzeit im deutschen Raum vertreten. In Polen
lassen sich erst die Benediktiner, dann die toskanischen Kamaldulenser
des Hl. Romuald, 1126 die Prämonstratenser und 1143 die Zisterzienser
nieder. Um 1160 werden die Johanniter, etwas später die Templer nach
Polen gerufen. 19
Die Entwicklung des Spitalwesens in den beiden Kulturkreisen ist eng
mit der christlichen Lehre von der Barmherzigkeit verbunden. Es ging
darum, sich mit Menschen zu umgeben, die in Not lebten und sie um des
eigenen Seelenheils willen zu versorgen. Dieses Heil war durch die Vollbringung
von piae causae, von gottgefälligen Werken mit religiösen und
gemeinnützigen Zielen zu erreichen. Im Gesetzbuch des Kaisers Justinian
aus dem Jahre 534 sind gerade die Fremden- und Krankenspitäler,
Armen-, Waisen- und Findelhäuser unter der Bezeichnung pia causa
zusammengefasst.
16 Ewa Leś (2001): Zarys Historii Dobroczynności i Filantropii w Polsce, S. 20.
17 Mayer erwähnt in Liermann (2002), S. 54.
18 Liermann (2002), S .63.
19 Jörg Hoensch (1998): Geschichte Polens, S. 42.
19

Seit dem 13. und 14. Jahrhundert gründeten auch weltliche Personen
Spitalstiftungen. Im Jahre 1222 stiftete der Krakauer Kastellan Zegota
mit seinen Söhnen Otto und Zaklika die Hl. Geist Kirche in Sandomierz
und ein zu dieser Kirche gehörendes Spital. Ziel der Stiftung war es, dass
„die hiesigen und aus den umliegenden Ortschaften stammenden Armen
Unterstützung, die Kranken Hilfe, die Waisen Unterkunft, die fremden
Reisenden und Wanderer Gastfreundlichkeit und Herberge finden.“ 20
Dasselbe ereignete sich auch in Przemyśl, wo der Hofschreiber Andrzej
aus Pomorzan das Heilig-Geist-Spital errichten ließ. Dabei finanzierte er
den Bau und die Ausstattung der Anstalt. Außerdem wurde das Ganze
mit einem Schulzenamt für das Dorf Maćkowice und mit einem Garten
als eigene Einnahmequellen ausgestattet.
Im Deutschen Reich traten mit wachsendem Wohlstand einzelne reiche
Bürger mit Spitalstiftungen aus ihrem Vermögen auf. Doch schien
man in diesem Fall einen anderen Weg als in Polen zu wählen. Die Stiftung
wurde nicht mehr an eine Kirche angelehnt, ihre Verwaltung nicht
länger dem Klerus oder einem kirchlichen Orden anvertraut, sondern der
Stadt. Es zeichnet sich hier eine Verselbständigung eines Teils der städtischen
Bevölkerung ab. Die Tatsache, dass dieses Phänomen in Polen
nicht vorhanden zu sein scheint, mag damit zusammenhängen, dass der
Aufschwung des Bürgertums in den westlichen Städten Polens in dieser
Form nicht stattfand. Der Nürnberger Patrizier Konrad Groß gründete
1339 das Heilig-Geist-Spital. Bei der Stiftungsgründung wurde noch eine
Bestätigung des Bischofs von Bamberg eingeholt, die Stiftungsurkunde
jedoch legte die Verwaltung des Spitals nach dem Ableben des ältesten
Sohnes des Stifters ganz in die Hände des Rates. 21 Trägerin der Stiftung
war damit nicht mehr die Kirchengemeinde, sondern die Bürgergemeinde.
In Liegnitz war das Selbstbewusstsein des Stadtrates noch ausgeprägter:
Der Rat hatte nicht nur die Verwaltung des Spitals zu beaufsichtigen,
sondern wurde zugleich Schutzherr der Anstalt. Er bezeichnete sich als
„oberster Verwalter, Schaffer und Spitalmeister“. 22 Die Spitalgründungen
der letzten Jahrhunderte des Mittelalters waren bürgerliche Stiftungen
mit kollegialem Stiftungsvorstand.
Monarchen wie der letzte der polnischen Piastenkönige, Kasimir III.
der Große (1333-1370), fielen ebenso als Stifter auf. Zu seinen vielfältigen
Stiftungen, darunter die Krakauer Akademie (die heutige Jagiellonen-Universität),
von der noch die Rede sein wird, zählt auch die 1357
20 Wawrzyński (1997), S.22.
21 Reicke, erwähnt in: Liermann (2002), S. 99.
22 Ebd., S. 100.
20

errichtete St.-Antonius-Stiftung zur Fürsorge für die Bergleute bei der
Salzgrube Bochnia. In einem vergleichbaren Stiftungsakt errichtete er
sieben Jahre später die Heilig-Geist-Stiftung bei der nahegelegenen Salzgrube
Wieliczka. Zweck dieser Stiftungen waren Hilfeleistungen für die
Bergleute mittels zweier Spitäler, die die Versorgung mit Lebensmitteln,
Kleidung und Medizin, aber auch seelsorgerische Tätigkeit sicherstellten.
Außerdem stiftete Kasimir das bekannte Franziskanerkloster in Chęciny
und 1380 die Kathedrale im kleinpolnischen Sandomierz.
Wenn man zurück ins 11. Jahrhundert geht, findet man ein wichtiges
Beispiel einer Bauwerkstiftung auf deutschem Boden. Zu den zahlreichen
Stiftungen von Kaiser Konrad II. und seinem Sohn Heinrich III.
zählt ein Kirchenbau, der Speyrer Kaiserdom, der 1030 gestiftet wurde
und nach der Zerstörung der Abtei Cluny die größte noch erhaltene
romanische Kirche der Welt darstellt.
Universitäten
Ab dem 12. Jahrhundert wurde Europa von einer Welle von Universitätsgründungen
erfasst. Als älteste Universität der westlichen Welt gilt
die Universität Bologna. Sie wurde um das Jahr 1088 gegründet. Es handelte
sich dabei um eine einzige Fakultät, um eine Rechtsschule, die im
12. Jahrhundert mit besonderen staatlichen und kirchlichen Privilegien
ausgestattet wurde. Die Pariser Sorbonne folgte als Theologenschule
einige Jahrzehnte später. Während die Bologneser Hochschule genossenschaftlich
gegründet wurde, waren fast alle Universitäten des Spätmittelalters
Stiftungsuniversitäten. Das heißt, sie verdanken ihre Existenz einem
klar erkennbaren Stiftungsvorgang, wobei gemeinhin die dauerhafte
Hergabe eines Vermögenskomplexes zur Erfüllung ihres beständigen
Zweckes im Mittelpunkt stand. 23 Den Stiftern musste die Gründung einer
Universität als besonders vorteilhaft erscheinen, denn Universitäten standen
als kirchliche Institutionen unter päpstlichem Schutz, und ihr Besitz
war ebenso unangreifbar wie der der Kirche.
Polen und Deutschland blieben von diesen Entwicklungen bekanntermaßen
nicht unberührt. Die erste Universität im Heiligen Römischen
Reich wurde 1348 in Prag gegründet und ist auf den Kaiser Karl IV.
zurückzuführen. Es folgten die Universitäten in Krakau (1364) und
Heidelberg(1386).
23 Sönke Lorenz (Hg.) (1999): Attempto – oder wie stiftet man eine Universität? Die
Universitätsgründungen der so genannten zweiten Gründungswelle im Vergleich.
21

Zweck der Akademia Krakowska – so der ursprüngliche Name der
heutigen Jagiellonen-Universität in Krakau – war die Ausbildung der für
den Staatsdienst benötigten Juristen. Ab 1367 wurden zusätzlich zu den
grundlegenden Vorlesungen in den sieben Disziplinen der artes liberales
(Grammatik, Rhetorik, Dialektik, Arithmetik, Geometrie, Musik und
Astronomie) die Fächer Medizin und Recht angeboten. Doch Papst Urban
VI. hatte nicht die Erlaubnis erteilt, das prestigeträchtigste Fach, die
Theologie, zu lehren. Nach Kasimirs Tod bemühte sich die 1384 zur
polnischen Königin gekrönte Hedwig (1371-1399) erneut um diese Erlaubnis
und erhielt sie 1400 posthum vom päpstlichen Hof in Avignon.
Ihr gesamtes Privatvermögen vermachte die Königin der Akademie. Der
Erlös aus dem Schmuck der Königin ermöglichte den Ankauf einiger
Häuser, die zusammen das Collegium Maius bildeten. Ab 1400 wurde
das Gebäude zum Sitz der Krakauer Akademie und beherbergte die Jagiellonische
Bibliothek. Aus diesem Vermögen wurde die gesamte Akademie
erneuert. Sie durfte jetzt auch Theologie lehren und wurde darüber
hinaus die erste Hochschule in Europa, die einen eigenständigen Lehrstuhl
für Mathematik und Astronomie besaß. Ihren heutigen Namen
„Jagiellonen-Universität“ erhielt sie freilich erst in der Teilungszeit unter
österreichisch-ungarischer Herrschaft.
Als dritte Universität im Heiligen Römischen Reich nach Prag und
Wien wurde im Jahre 1386 mit päpstlicher Genehmigung von Kurfürst
Ruprecht I. die Heidelberger Universität gegründet. Auch den Kurfürsten
trieb die Absicht, Kirchen- und Staatsdiener im eigenen Lande auszubilden.
Hinzu kam der Wunsch des späteren römisch-deutschen Königs,
seinem Territorium einen geistigen Mittelpunkt zu geben und Fremde
anzuziehen. Die Stiftungsgeschichte der Universität Heidelberg ist allerdings
komplexer als die der Krakauer Hochschule. Es gibt keinen einmaligen
Gründungsakt, und die Stiftung selbst erfolgte in einem längeren
Prozess. Das Stift, das die Spitzen der gesamten Universität vereinte und
für die Organisation und Leitung der Hochschule zuständig war, wurde
sukzessive durch Umwidmung anderer Stiftungen aus kurfürstlichem
Besitz dotiert. 24
Die Motive für Universitätsgründungen gleichen denen für andere
Stiftungen. In Heidelberg war die Stiftermemoria von zentraler Bedeutung.
Sinnfällig zeigt dies die Bestattung König Ruprechts in der Heilig-
Geist-Kirche, der damaligen Universitätskirche, die nun zur
Fürstengrablege wurde. Außerdem trägt die Universität heute noch den
Namen seines Gründers. Im schwäbischen Tübingen betrachtete der
24 Wagner (1999).
22

württembergische Graf Eberhard seine Universitätsstiftung, ähnlich einer
Kirchen-, Hospital- oder Klostergründung, vor allem als frommes Werk.
Zweimal jährlich, so die Statuten von 1477, hatten sich deshalb alle Universitätsangehörigen
wohl gekleidet im Stift zu einer feierlichen Messe
mit Predigt zu versammeln, die dem Seelenheil der Gründer und Wohltäter
der Universität gewidmet sein sollte. Der Stifter war dabei durch ein
Memorialbild auf den Chorfenstern präsent, und ein Epitaph erinnerte ab
1496 an seinen Todestag. 25
Schon zu dieser Zeit konnten weltliche Privilegierte im Laufe ihrer
peregrinatio academica, der mittelalterlichen akademischen Wanderschaft,
an verschiedenen Universitäten studieren und lehren. Symbolisch
für den heutigen deutsch-polnischen akademischen Austausch ist der
Lebenslauf des Astrologen Jan Virdung von Hassfurt, Absolvent der
Krakauer Akademie und später ein bekannter Heidelberger Professor.
Neuzeit
Betrachtet man das polnische und deutsche Stiftungswesen im Mittelalter,
fällt auf, dass abgesehen von dem späteren Anfang in Polen, der wohl
auch auf die spätere Christianisierung des Landes zurückzuführen ist, die
Entwicklungen zeitlich parallel verlaufen. Aus gemeinsamen römischchristlichen
Wurzeln entfaltet sich in beiden Kulturkreisen ein dynamisches
Spitalwesen, das sowohl von Stiftungen durch Kleriker als auch
von weltlichen Gründern unterstützt wird. Auch Universitäten werden in
beiden Ländern fast gleichzeitig von den dortigen Herrschern gegründet.
Diese auffallende Parallelität der Entwicklung bleibt eine Erscheinung
des Mittelalters. Seit dem Beginn der Neuzeit nimmt das Stiftungswesen
in Polen und Deutschland jeweils einen eigenständigen Verlauf, der auch
heute noch die Stiftungslandschaft in beiden Ländern prägt. In Polen
betätigen sich vor allem Mitglieder adliger Familien als Stifter, im Deutschen
Reich stellt die Stiftung eher ein Aufsteigerphänomen dar, mit dem
Bürger ihren sozialen Erfolg öffentlich demonstrierten. Als Beispiel
dafür können die drei berühmten Stiftungen des Jakob Fuggers des Reichen
in Augsburg aus der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts genannt
werden: die Grabkapelle der Familie in St. Anna, die Prädikatur an St.
Moritz sowie die so genannte Fuggerei. 26 Aus einer Augsburger Händlerfamilie
stammend, baute Fugger einen Handel mit der Levante auf, betei-
25
Lorenz (1999).
26
Vgl. Scheller (2004).
23

ligte sich an Bergbauunternehmungen in Ungarn, Tirol, Kärnten und
Thüringen und kontrollierte dadurch den europäischen Kupfermarkt in
Venedig. Außerdem entwickelte das Fuggersche Bankgeschäft in der
Zeit Jakobs seine Finanzkraft in so entscheidender Weise, dass es Karl V.
ermöglichte, gegen seinen Konkurrenten, den französischen König Franz
I., die Kaiserwahl für sich zu entscheiden. Fugger konnte Karl V. nicht
nur sehr schnell die damals größte Summe der Zeit zur Verfügung stellen,
sondern es gelang ihm auch, den Kurfürsten, die an der Wahl teilnahmen,
rasch die ausgehandelte Summe bar auszubezahlen.
In der polnischen Adelsrepublik des 17. Jahrhunderts waren es dagegen
die Adelsgeschlechter, die im Stiftungswesen am aktivsten waren.
Dabei zeichneten sich vor allem die Familien Ligęza, Firlej und Lubomirski
aus. Besonders verdient gemacht hat sich Mikolaj Spytek Ligęza.
27 Er hinterließ sechs Spitäler und eine fundacja posagowa: eine Mitgiftsstiftung,
die dieselbe Aufgabe erfüllte, wie die zur selben Zeit auch
auf deutschem Boden üblichen Stiftungen für bedürftige Bürgertöchter:
Sie stattete unbemittelte Mädchen mit einer Mitgift aus, damit sie heiraten
konnten.
Aufgeklärte Waisenhäuser?
Seit dem 17. Jahrhundert machte sich der Einfluss der Aufklärung auf
das polnische und deutsche Spitalwesen und insbesondere auf die Waisenhäuser
bemerkbar. Zu dieser Zeit rückte die Erziehung und Ausbildung
von Kindern ins Zentrum des Interesses. Vor allem protestantisch
geprägte Intellektuelle und Philanthropen engagierten sich auf diesem
Gebiet. Zu dieser sehr praxisnahen Denkbewegung zählen der Philosoph
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) in Frankreich, der Pädagoge und
Vater der Volkserziehung Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827) in der
Schweiz und der Theologe Johann Friedrich Oberlin (1740-1826) im
Elsass.
Als Vorläufer dieser Bewegung trat schon am Ende des 17. Jahrhunderts
August Hermann Francke (1663-1727) in Erscheinung. Dieser
Altphilologe, Orientalist und Wegbereiter des Pietismus in Leipzig, Erfurt
und Halle gründete 1695, was heute immer noch als Franckesche
Stiftungen bekannt ist. Er begann damit, Kinder in seiner Gemeinde
Glaucha zu unterrichten und zu versorgen. 1698 wurde der Grundstein
für ein neues Waisenhaus gelegt. Innerhalb von 30 Jahren entstanden
27 Wawrzyński (1997), S. 23-24.
24

Schul- und Wohngebäude, Werkstätten und Gärten. In insgesamt fünfzigjähriger
Bautätigkeit wuchs eine Schulstadt heran, in der bis zu 2500
Menschen lebten und an der Konzeption einer christlich inspirierten
Gesellschaftsreform arbeiteten. Francke war zunächst auf direkte Spenden
für sein Unternehmen angewiesen, vermochte aber durch den eigenen
Verlag und weitere anstaltseigene Betriebe sowie durch fiskalische
Privilegien die Einkünfte zu steigern. Konkret wurden die Franckeschen
Stiftungen vor allem durch den Verkauf einer beträchtlichen Anzahl von
Bibeln finanziert. 28 Die eigentliche Innovation lag aber im besonderen
pädagogischen Ansatz. Während bis dahin der reine Versorgungsgedanke
und die Arbeitserziehung der Kinder im Vordergrund standen, nahm
bei Francke der religiöse und schulische Unterricht eine übergeordnete
Bedeutung an.
Auch in Polen widmete man sich zur selben Zeit verstärkt den Kindern.
Allerdings war der pädagogische Anspruch nicht so hoch gesteckt
wie bei Francke, denn es ging vor allem darum, verlassene Kinder zu
versorgen. Infolge des 3. Nordischen Krieges mit Schweden (1700-1721)
hatte sich in der Bevölkerung Elend ausgebreitet und viele Kinder wurden
von ihren Eltern der Obhut der Kirche anvertraut. Um diesen Notstand
entgegenzuwirken, entschied sich der französische Missionar Gabriel
Piotr Baudouin, ein Waisenhaus zu gründen. Dafür nutzte er seine
guten Kontakte zum Königshof von August III. und zu den späteren
Stiftern der Biblioteka Publiczna, der Öffentlichen Bibliothek, den Brüdern
Załuski. Es gelang ihm, genug Gelder zu sammeln, um ein Kinderspital
zu errichten. 1736 entstand das Spital des Jesuskindes in Warschau
mit dem vom Posener Bischof verliehenen Recht, Immobilien zu erwerben
sowie Schenkungen und Erbschaften zu erhalten. Als erstes Spital in
Polen nahm es Säuglinge auf. Wenn die Waisen und Kriegswaisen aus
dem Gröbsten heraus waren, wurden sie in Pflegefamilien untergebracht.
1757 zählte das Spital 233 junge Pfleglinge, 1763 bereits 520. 29
Säkularisierung
Ab Ende des 17. Jahrhunderts entwickelte sich in Westeuropa, in Polen
erst ab 1740, die Aufklärung. Diese neue intellektuelle Bewegung verbreitete
die Auffassung, dass Vernunft und Freiheit die Menschheit in
28 Vgl. Helmut Obst (2002): August Hermann Francke und die Franckeschen Stiftungen in
Halle; Paul Raabe (2001): August Hermann Francke.
29 Wawrzyński (1997), S. 26-27.
25

absehbarer Zeit von Unterdrückung und Armut erlösen würden. Sie förderte
zugleich die Säkularisierung des menschlichen Denkens und Handelns.
Zu diesem Zwecke sollten Wissenschaft und Bildung entwickelt
und in allen Volksschichten verbreitet werden.
Für das Stiftungswesen wirkte sich die Aufklärung sowohl auf deutschem
als auch auf polnischem Boden ambivalent aus. Einerseits beobachtet
man eine negative Wende in der allgemeinen Haltung gegenüber
den Stiftungen. Dieses „Gerümpel aus dem Mittelalter“ 30 , das die Bindung
der lebenden Generation durch den Willen längst verstorbener
Stifter beinhalten sollte, erschien vernunftwidrig. Man sah in den Stiftungen
die Hochburgen eines für die Volksbildung schädlichen Aberglaubens,
die nicht zur allgemeinen Wohlfahrt beitrugen, sondern ihr nur
im Wege standen. Außerdem entzogen sie nach Meinung der Aufklärer
dem Wirtschaftskreislauf notwendiges Kapital und Arbeitskraft. Ihre
Nützlichkeit wurde nicht nur in Frage gestellt, sondern ihnen offen abgesprochen.
Unabhängig von Zweck oder Vermögen lehnte man die Stiftung
als Institution generell ab und bekämpfte sie.
Europaweit machten sich die einflussreichsten Intellektuellen der Zeit
stark für ihre Abschaffung. In Frankreich tat Turgot (1727-1781) seine
Abneigung mit dem berühmten „il faut les détruire!“, „man muss sie
vernichten!“ kund. Der Finanzminister Ludwigs XVI. und Freund des
Ökonomen Adam Smith verfasste 1757 den Artikel „Stiftung“ für die
Encyclopédie von Diderot und d´Alembert: „Sie [die Stiftungen] beruhen
auf der Eitelkeit der Stifter, die in ihrem begrenzten Verstand Vermögen
für die Ewigkeit festlegen wollen, obwohl es bald infolge der Veränderung
der Verhältnisse durch seine Bindung unnütz und gesellschaftsschädlich
werden muss. […] Man darf sie so wenig konservieren wie die
Gräber der Verstorbenen, ansonsten gäbe es bald keinen Acker mehr, um
die Lebenden zu ernähren.“
Auch Immanuel Kant äußerte sich in ähnlicher Weise zur Stiftungsdebatte:
„Stiftungen […] können nicht auf ewige Zeiten fundiert und der
Boden damit belästigt werden; sodann muss der Staat die Freiheit haben,
sie nach dem Bedürfnisse der Zeit einzurichten.“ In diesem ungünstigen
geistigen Klima wurden die zumeist kirchlichen Stiftungen vielfach aufgehoben
oder zumindest säkularisiert.
Besondere Bedeutung erlange diese Tendenz in Preußen. Als überzeugter
Aufklärer machte sich Friedrich der Große für die Säkularisierung
stark. In einem Brief vom 24. März 1767 schrieb er im Zusammenhang
mit Plänen zur Aufhebung von Klöstern in katholischen Ländern an
30 Zitiert in Liermann (2002).
26

seinen Freund Voltaire: „Dieser Augenblick ist gekommen: denn Frankreich
und Österreich sind verschuldet […] die Lockspeise, welche reiche
Abteien und gut fundierte Klöster darbieten, ist verführerisch“. 31 Als
Preußen durch die Eroberung Schlesiens und die polnischen Teilungen
größere katholische Gebiete erwarb, wurden diese Gedanken auf den
besetzten polnischen Gebieten rasch in die Tat umgesetzt. 1772 wurde
den Stiftern und Klöstern die Verwaltung ihrer Güter genommen. Später
erfolgte eine vollständige Konfiszierung des katholischen Kirchenvermögens.
Dem Klerus wurden nur die Erträge der unmittelbar zu seinem
Unterhalt und zur Bestreitung des Kultus dienenden Stiftungen belassen.
In Schlesien konnte aufgrund einer besonderen Rechtslage das katholische
Kirchengut nicht als Staatseigentum eingezogen werden. Man belegte
daher den Klerus mit einer Steuer von 50% auf die Einnahmen des
Kirchenguts. Die Hälfte des Einkommens aus dem katholischen kirchlichen
Stiftungsvermögen wurde also eingezogen, ohne dass dieses in
seiner Substanz grundsätzlich angegriffen wurde.
Nicht nur in den ehemaligen polnischen Gebieten Preußens wurde säkularisiert.
Auch in den fränkischen Fürstentümern Ansbach und Bayreuth,
die 1792 preußisch geworden waren, hob der regierende Minister
Hardenberg 1796 bei seiner großen Verwaltungsreform die Kloster- und
Stiftsämter auf. 32
In dem ins napoleonische Reich eingegliederten linksrheinischen
Deutschland (1794 bis 1815) wirkte sich die französische Gesetzgebung
ähnlich wie in Frankreich auf das Stiftungsvermögen aus. Bei der Besetzung
des Landes wurden im Kurfürstentum Trier durch eine Proklamation
von 1796 sämtliche kirchlichen Güter beschlagnahmt. 33 In Trier selbst
wurden die Spitalstiftungen der Stadt in eine „Hospitienkommission“
unter Aufsicht der Stadt zusammengeführt, denn Krankenhäuser
brauchte man, ob der Zeitgeist Stiftungen nun feindlich gesonnen war
oder nicht. Im rechtrheinischen Deutschland wurde auf der Grundlage
des Reichsdeputationshauptschlusses von 1803 die Säkularisation der
geistlichen Territorien durchgeführt, als Entschädigung für die Abtretung
der linksrheinischen Reichsgebiete an die Französische Republik. 34 Auch
in den altpreußischen Gebieten und in Schlesien wurde 1810 mittels
folgenden Edikts säkularisiert: „Alle Klöster-, Dom- und andere Stifter,
Balleien und Kommenden, sie mögen zur katholischen Kirchen oder
31
Zitiert in Liermann (2202), S. 184.
32
Liermann (2002), S. 186.
33
Ebd., S. 198.
34
Ebd., S. 199.
27

protestantischen Konfession gehören, werden von jetzt an als Staatsgüter
betrachtet.“ 35 Diese spätere Säkularisation sollte vor allem der Staatskasse
helfen, denn diese war durch die von Napoleon im Tilsiter Frieden
(1807) auferlegten Kontributionen stark belastet worden.
Das Stiftungswesen in der Zeit der polnischen Teilungen
Bis zum Ende des 18. bzw. Anfang des 19. Jahrhunderts unterlag die
Institution Stiftung in Polen keiner gesetzlichen Regelung. Die entscheidende
Rolle spielte das Ziel der Stiftung: „Die Stiftungen des Vaterlands
sind notwendig und nützlich für das Wohl des Adelsstands“ 36 und bedurften
daher keiner offiziellen Genehmigung. So verhielt es sich mit Stiftungen,
die sich den Armen und Bedürftigen widmeten. Für die Kirchenstiftungen
hingegen wurde ab 1768 eine Erlaubnis der Behörden nötig.
Grundsätzlich gab es aber kein traditionelles polnisches Stiftungsrecht.
Gleichzeitig zeigt das oben erwähnte Zitat, dass Stiftungen als Attribut
des Adelstands angesehen wurden. Anders als in Frankreich, wo der
König die Stifter und ihre Stiftungen als potentielle Konkurrenten und
Einschränkung der legitimen Staatsgewalt ansah, waren in Polen die
adligen Stifter gleichzeitig auch die Gesetzgeber, denn es war der Adelsstand,
der die Abgeordnetenkontingente im Sejm der Adelsrepublik stellte.
Mit den drei aufeinander folgenden Teilungen der polnischen Adelsrepublik
1772, 1793 und 1795 zwischen den großen Nachbarn Preußen,
Österreich und Russland wurde Polen de facto und de jure von der Landkarte
ausradiert. 1807 schuf Napoleon aus preußischem Gebiet das Herzogtum
Warschau. Erst 1815 auf dem Wiener Kongress wurden die
Grenzen festgelegt, die im Wesentlichen bis 1914 Bestand hatten. Aus
dem Herzogtum Warschau wurde das Königreich Polen – das so genannte
Kongresspolen –, das an den russischen Zaren fiel. Der Westen kam
als Großherzogtum Posen an Preußen. Krakau wurde „freie Stadt“ unter
dem gemeinsamen Schutz der drei Teilungsmächte und Galizien blieb
österreichischer Besitz.
Aus der Perspektive der Stiftungsgeschichte wird das polnische Stiftungswesen
mit der Teilung Polens dreigliedrig. Wenn es auf polnischem
Boden bis dato kein weltlich-staatliches Stiftungsrecht gegeben hatte, so
existierten mit der Übernahme der Staatsverwaltung durch Russland,
35
Zitiert in Liermann (2002). S. 215.
36
Aus K. Jasiewicz, zitiert in: Wawrzyński (1997), S. 29.
28

Preußen oder Österreich gleich drei unterschiedliche Rechtsrahmen. In
jedem Teilgebiet wurde das polnische Stiftungswesen der Gesetzgebung
der Teilungsmächte unterworfen. So fällt der Anfang der Teilungszeit
mit dem Beginn der Rechtsregulierung von Stiftungen zusammen.
Was im preußischen Teil geschah, ist schon angedeutet worden: Das
Stiftungsvermögen geht fast vollständig im allgemeinen Staatsvermögen
auf. Dieses Phänomen findet seine Erklärung darin, dass nach dem Allgemeinen
Landrecht von 1794 im absoluten Staat der König die Quelle
allen Rechtsund damit auch des kirchlichen Rechts war. Danach wurden
Kirchen Staatsanstalten, ihre Geistlichen Staatsdiener und das Kirchenvermögen
gelangte gänzlich in staatliche Hand, auch wenn das Allgemeine
Landrecht die Stiftung als Institution anerkannte. Erst 1900 trat
das Bürgerliche Gesetzbuch in Kraft, das auch die Stiftung gesetzlich neu
regelte. Die Errichtung einer rechtsfähigen Stiftung setzt einen Stiftungsakt
voraus, der von der zuständigen Behörde bestätigt werden muss. Die
Stiftungsaufsicht wird auf Landesebene durchgeführt, eine Satzung bestimmt
u.a. Zweck und Art der Zweckverwirklichung, Organe und Sitz
einer Stiftung. Außerdem musste die Stiftung einen Vorstand haben, der
sie nach außen vertreten sollte. Nach dem Erlöschen der Stiftung musste
ihr Vermögen auf eine vom Stifter angegebene Institution übertragen
werden oder ging andernfalls in Staatseigentum über. Der Staat musste in
diesem Fall das Vermögen im Sinne der ehemaligen Stiftung verwenden.
37
Im österreichischen Kaiserreich war die Rechtsform der Stiftung im
1812 in Kraft getretenen österreichischen Allgemeinen Bürgerlichen
Gesetzbuch enthalten. Der Stiftungsakt musste den Zweck, das Vermögen
und seine Natur sowie die Verwaltung der Stiftung festlegen. Außerdem
bedurfte die Stiftungserrichtung der Erlaubnis der zuständigen Behörden.
38 Nach diesen Vorschriften wurde in Lemberg das Ossolineum,
von dem noch die Rede sein wird, gegründet. Sowohl in Preußen als
auch in der österreichischen Monarchie war die Stiftung also eine zivilrechtlich
regulierte Institution und wurde unter staatliche Aufsicht gestellt.
Auf russischem Boden wurden in Sachen Stiftung erst 1867 Gesetze
erlassen. Der in Kongresspolen subsidiär gültige Code Napoléon regulierte
die Institution der Stiftung nicht, da er in einer Zeit verfasst wurde,
da es in Frankreich keine Stiftungen mehr gab, denn sie waren 1791
verboten worden. Das Zivilgesetzbuch des russischen Königreichs Polen
37
Suski (2005), S. 296-97.
38
Ebd., S. 296.
29

von 1825 enthielt auch keine relevante Vorschrift zum Thema. Diese
Tatsache hinderte die polnischen Stiftungen im russischen Teil jedoch
nicht daran, weiter zu existieren und zu funktionieren. Die Lücke im
Stiftungsrecht wurde dabei durch die Rechtssprechungspraxis geschlossen.
Dabei orientierten sich die Gerichte an den Vorschriften über Testamente
und Schenkungen unter Lebenden im Code Napoléon.
Patriotismus im 19. Jahrhundert
Es mag erstaunen, dass das polnische Stiftungswesen während der Teilungszeit
dennoch seine Blüte erlebte. Es fällt allerdings auf, dass sich
alle bedeutenden polnischen Stiftungen der Teilungszeit im österreichischen
oder im russischen Teil befanden. Ebenfalls interessant ist die
Tatsache, dass weder das russische noch das österreichische Stiftungswesen
in den jeweiligen Teilen auf die weiter unten dargestellten Beispiele
polnischer Stiftungen Einfluss ausgeübt haben. Die Aufklärung bewirkte
in Preußen zwar einerseits die Säkularisation der meisten Stiftungen, in
Polen andererseits eröffnete sie der Stiftungstätigkeit aufgrund der Bedeutung,
die sie Bildung, Kultur und Wissenschaft beimaß, neue Betätigungsfelder.
Mit der Aufklärung beobachtet man indes eine Verschiebung
des Stiftungszwecks: von der pia causa, dem gottgefälligen Werk,
zur utilis causa, dem nützlichen Werk. Nicht mehr der fromme Sinn des
Stifters, sondern der allgemeine Nutzen bestimmt nun das Wesen der
Stiftung.
Nach dem Untergang des polnischen Staats sahen vor allem die Adligen
in der Stiftung die Möglichkeit, die polnische Nationalkultur zu
fördern und zu stärken. Der polnische Adel fand sich mit dem Verlust
seines Staats nicht ab und sah in der Philanthropie im allgemeinen und in
den Stiftungen im besonderen ein Instrument, das der Polonität zum
Überleben verhelfen und somit auch die Wiederherstellung des polnischen
Staates fördern sollte. Gegen Ende der Teilungszeit betätigten sich
neben den Adligen dann auch zunehmend Bankiers, Industrielle und
Kaufleute als Stifter.
In diesem Zusammenhang ist die Gründung der Fundacja Zakładu
Narodowego im. Ossolińskich oder Stiftung des Nationalinstituts „Ossoliński”
für die polnische Wissenschaft und Kultur zu verstehen. Die meist
als Ossolineum bezeichnete Stiftung wurde 1817 in Wien von dem Magnaten
Jerzy Maksymilian Ossoliński errichtet, mit seinem Grundbesitz
als Stiftungsvermögen. Stiftungszweck war es, der polnischen Nation
eine Bibliothek und einen Verlag zur Verfügung zu stellen. Henryk Prinz
30

Lubomirski vermachte außerdem seine Sammlungen, und so wurde 1824
das Lubomirski Museum als dritte Abteilung des Ossolineums nach der
Bibliothek und dem Verlag gegründet. Ziel des Stifters war es überdies,
daraus ein wichtiges Forschungszentrum für polnische Geschichte und
Literatur zu machen. Nach dem Tod des Stifters 1827 wurde das Ossolineum
nach Lemberg in ein eigens dafür umgebautes Gebäude überführt.
Es wurde während der Teilungszeit schnell zu einem der wichtigsten
polnischen Kulturzentren im Kampf gegen die Germanisierung, der sich
mit der Verfolgung und Verhaftung von Mitarbeitern durch die österreichische
Polizei zuspitzte. Außerdem verfasste Samuel Bogumil Linde
von 1807 bis 1814 mit Hilfe der Sammlungen des Ossolineums das erste
Wörterbuch der polnischen Sprache. In der Zwischenkriegszeit vergrößerte
sich der Fonds der Bibliothek durch Sammlungen weiterer adliger
Familien wie der Potockis und der Jabłonowskis. Nach 1945 und der
Einverleibung Lembergs in die Sowjetunion zog ein Teil der Bibliothek
nach Breslau und wurde verstaatlicht. Heute dient das Breslauer Ossolineum
auch als polnisches Adels-, Presse- und Literaturarchiv und ist in
dieser Rolle mit den Bibliotheken des Deutschen Literaturarchivs in
Marbach am Neckar und in Wolfenbüttel vergleichbar. Die Sammlungen,
die nach dem Zweiten Weltkrieg in Lemberg verblieben, wurden verstaatlicht
und auf verschiedene Museen und Bibliotheken verteilt.
Das Ossolineum gehört zu einem Stiftungstyp, der in Polen im 18.
Jahrhundert zunehmend an Bedeutung gewann, nämlich die fundacja
kulturowa oder „Kulturstiftung“. Als erste Kulturstiftung und Vorgängerin
der heutigen Biblioteka Narodowa, der polnischen Nationalbibliothek
in Warschau, gilt die Biblioteka Publiczna, die Öffentliche Bibliothek,
die von den Brüdern Załuski 1747 noch vor den Teilungen gegründet
worden war. Andrzej Stanisław Kostka Załuski, Kanzler der Großkrone
und Krakauer Bischof (1695-1758) und sein jüngerer Bruder Józef Andrzej
Załuski, Referendar der Krone und Kiewer Bischof (1702-1774)
errichteten damit die erste öffentliche Bibliothek auf polnischem Boden,
der ein enormer Einfluss auf das damalige akademisch-kulturelle Leben
beschert war. Józef Andrzej ernannte unter anderem Szymon Konarski
zum Herausgeber der „Volumina Legum“, in denen sämtliche polnische
Rechtsquellen von 1347 bis 1737 abgedruckt sind. Im Jahre 1778 beschloss
der Sejm einen Depotzwang zugunsten der Biblioteka Publiczna:
Von allen Büchern, die in Polen oder auf polnisch verlegt wurden, musste
fortan ein Exemplar bei der Biblioteka Publiczna eingereicht werden.
Das ist zwar im Vergleich zu Frankreich, wo Franz I. schon 1537 den
Depotzwang für die Bibliothèque Nationale eingeführt hat, relativ spät,
doch früh im Vergleich zur Gründung der Leipziger Deutschen Biblio-
31

thek (1913). Das Stiftungsvermögen der Biblioteka publiczna verdient
Erwähnung, da es nicht unbeträchtlich war: Es umfasste drei Paläste und
Wohnhäuser in Warschau sowie Grundbesitz auf dem Land. 39 Nach dem
Tod beider Gründer wurde die Stiftung unter staatliche Aufsicht gestellt.
1795 nach der Dritten Teilung wurden die Sammlungen nach Sankt Petersburg
verbracht, um den Anfangsfonds der Bibliothek des Zaren zu
bilden. Nach dem Frieden zwischen Polen und der UdSSR 1921 wurde
sie in Polen restituiert, jedoch nach dem Warschauer Aufstand vom so
genannten Brennkommando völlig vernichtet.
Stifterinnen
Wie auch in Westeuropa war im geteilten Polen für die Frauen aus der
Oberschicht die Philanthropie ein übliches und willkommenes
Betätigungsfeld. Die Frauen spielten eine entscheidende Rolle beim
Erwachen und bei der Ausbildung des nationalen Identitätsgefühls. Um
es mit dem Historiker Norman Davies zu sagen: Während die Ehemänner
in den Verwaltungen oder Armeen der Teilungsmächten dienen mussten,
erzogen die Frauen zu Hause die Kinder und hüteten das „kostbarste Gut
der polnischen Nation“, ihre Kultur. Viele von ihnen zeichneten sich aus,
indem sie philanthropische Gesellschaften und kulturelle Zentren mit
Kleinschulen gründeten und leiteten. Dies galt beispielsweise für Zofia
Gräfin Zamoyska, Aleksandra Gräfin Potocka, Hortensja Gräfin Małachowska,
Maria Gräfin Przeździecka, Róża Kronenberg und Emilia
Bloch, um nur einige Frauen aus den Magnatenfamilien und dem Finanzadel
zu nennen. 40
Die Tätigkeit der Frauen beschränkte sich aber nicht auf das Gebiet
der Erziehung und Kultur. Mit Hilfe von Ordensschwestern organisierten
sie während des Januaraufstands im Jahre 1863/64 die Nothilfe und das
Pflegewesen für die Verletzten in Privathäusern. Dieser Tradition treu,
gründete Zofia Regina Szlenkier (1882-1939) noch vor Ausbruch des
Ersten Weltkriegs ein Krankenhaus in Warschau. Aus ihrem Erbe stiftete
sie das Kinderkrankenhaus Karol und Maria, das nach ihren verstorbenen
Eltern benannt war. Nach dem Willen der Stifterin wurde die Anstalt in
städtische Verwaltung übernommen. Das Krankenhaus hatte bei seiner
Gründung eine Kapazität von 82 Betten, 100 in der Zwischenkriegszeit.
Bis zu seiner Zerstörung während des Warschauer Aufstands konnten
39 Wawrzyński (1997), S. 27-28.
40 Leś (2001), S. 52.
32

insgesamt 60.000 Kinder kostenlos behandelt werden, denn die Behandlungskosten
wurden von der Stadt oder der Sozialversicherung übernommen.
Im Stiftungsakt ist außerdem ausdrücklich ein Verbot der Diskriminierung
von Patienten aufgrund ihrer Religion oder ethnischen
Herkunft festgelegt.
Wie Florence Nightingale war auch Zofia Szlenkier ausgebildete
Krankenschwester und half dabei, das Bild des Krankenschwesternberufs
in Polen zu verbessern. Nachdem sie das von ihr gegründete Krankenhaus
als Leiterin durch den Krieg geführt hatte, wurde sie während der
Zwischenkriegszeit Direktorin der Warschauer Krankenschwesterschule.
Kunststiftungen
Im 19. Jahrhundert erlebten beide Länder die Errichtung von bedeutenden
Kunststiftungen, die heute zu den bekanntesten Museen der Welt
zählen. In den Großstädten Frankfurt am Main und Krakau entstanden
zwei besonders interessante Beispiele, das Städelsche Kunstinstitut und
das Czartoryski Museum.
Der Fall Städel ist in der Stiftungsgeschichte besonders bekannt, weil
er lange als die Geburtstunde der selbständigen, rechtsfähigen Stiftung
galt. Nach der Säkularisationswelle an der Wende vom 18. zum 19. Jahrhundert
entwickelte der Jurist Friedrich Carl von Savigny zwischen 1815
und 1848 einen neuen Rahmen für Stiftungen, der noch heute in
Deutschland maßgebend ist. Savigny räumte den Stiftungen wieder einen
Platz in der Gesellschaft ein, jedoch unter Staatskontrolle. Einer der
ersten einschlägigen Fälle, der die Gerichte beschäftigte, war der Erbschaftsfall
Städel. Nach dem Tod des Privatbankiers Johann Friedrich
Städel (1816) wurde sein Testament eröffnet, mit dem er ein Kunstinstitut
stiftete, das von fünf Administratoren aus der Frankfurter Bürgerschaft
geleitet werden sollte. Er vermachte sein Wohnhaus am Roßmarkt,
die darin untergebrachte Kunstsammlung sowie sein Vermögen dem
Institut, dem er zwei Aufgaben stellte: eine öffentliche Kunstsammlung
zu unterhalten und zu pflegen und die Ausbildung des künstlerischen
Nachwuchses zu fördern. Doch focht die dadurch benachteiligte entfernte
Verwandtschaft Städels das Testament an und entzündete damit eine
langjährige Debatte unter Juristen. Es ging darum, ob eine zum Zeitpunkt
des Stiftertodes noch nicht genehmigte Stiftung erbfähig sein konnte.
Das Ergebnis des Streites ist bekannt: Das Oberste Gericht entschied
zugunsten der Erbfähigkeit der noch nicht genehmigten Stiftung, und das
Städelsche Kunstinstitut in Frankfurt wurde rechtskräftig gegründet. Ein
33

ähnlicher Fall ereignete sich im Übrigen später in Breslau, wo 1858 das
Obertribunal ebenfalls zugunsten der Stiftungen des Breslauer Kommerzienrats
Jonas Fraenckel entschied. 41
Zu den ältesten polnischen Museen zählt das Krakauer Czartoryski
Museum, das u.a. die „Dame mit dem Hermelin“ von Leonardo da Vinci
beherbergt. Es wurde – charakteristisch für das polnische Stiftungswesen
– von Adligen, nämlich als Stiftung der Prinzessin Izabela Czartoryska
und ihres Gatten Adam Prinz Czartoryski, im Jahre 1831 nach österreichischem
Recht gegründet. Seine Sammlungen enthalten europäische
Malerei des 13. bis 18. Jahrhunderts, europäisches und islamisches
Kunsthandwerk vom Mittelalter bis zum 19. Jahrhundert sowie antike
Kunstschätze. Wie auch beim Städelschen Kunstinstitut in Frankfurt
gehörte zum Stiftungsbestand eine große Bibliothek, die 1875 von den
Czartoryskis zur öffentlichen Benutzung freigegeben wurde.
Industrielle und Bankiers als Stifter
Über die Kunststiftungen hinaus lassen sich auch in anderen Bereichen
vergleichbare Entwicklungen auf deutschem und polnischem Gebiet
beobachten. In beiden Ländern werden von Industriellen und Bankiers
Stiftungen gegründet. Die polnische Sprache nennt diese neue Art von
Stiftungen fundacje kapitałowe oder Kapitalstiftungen (im engen Sinn
von polnisch kapitał, d.h. Geld und nicht Vermögen). Dieses Kapital war
durch Erträge aus Immobilien, Bankaktivitäten oder Spekulationen an
der Börse entstanden.
Stellvertretend für diese Stifterwelle steht Leopold Kronenberg (1812-
1878), ein Warschauer Bankier aus der assimilierten jüdischen Elite.
Dieser Mitbegründer der Bank Handlowy (Handelsbank) in Warschau,
der nach dem Januaraufstand mehrere Eisenbahnlinien gründete und
Zechen betrieb, betätigte sich vor allem im pädagogisch-kulturellen Bereich
als Philanthrop. 1875 gründete er die Szkoła Handlowa, die Handelsschule,
die heutige Szkoła Główna Handlowa, die Warschauer Handelshochschule.
Auch die Bankiers Hipolit Wawelberg und Stanislaw
Rotwand spendeten 100.000 Rubel, so viel wie 530 Kilogramm Gold, für
die Gründung der Średnia Szkoła Mechaniczno-Techniczna, der Mittleren
Schule für Mechanik und Technik, 1895 eröffnet. Heute ist sie Teil
des Warschauer Polytechnikums Es ist auch Wawelberg, dem man die
ersten polnischsprachigen Taschenbücher verdankt, denn er initiierte die
41 Liermann (2002), S. 245.
34

Herausgabe der Werke von Sienkiewicz, Mickiewicz, Bolesław Prus und
anderen im preiswerteren Taschenbuchformat. Nach diesem Erfolg gründete
er die Fundacja Tanich Mieszkań, die Stiftung für billige Wohnungen.
In diesem Rahmen wurden drei Wohnhäuser für unbemittelte Arbeiter
und Handwerker (1898-1902) gebaut. 42 Außerhalb von Warschau
betätigten sich auch Lodzer Industrielle philanthropisch. Beispielhaft ist
hier der Fall des Textilindustriellen Carl Wilhelm Scheibler (1820-1881)
zu nennen, der eine eigene Industriestadt für seine Arbeiter gründete,
wobei es sich aber nicht um eine Stiftung handelt. 43
In Deutschland ist die Carl-Zeiss-Stiftung in Jena eine der bekanntesten,
im 19 Jahrhundert von Industriellen gegründeten Stiftungen. Es
handelt sich hier jedoch um eine Ausnahmeerscheinung. Carl Zeiss hatte
aus seiner Werkstatt für Feinmechanik und Optik ein sehr erfolgreiches
Unternehmen gemacht. Nach seinem Tod gründete 1889 sein Freund und
Mitgesellschafter Ernst Abbe die Stiftung. Mit Abbes Verzicht auf seine
Eigentumsrechte an dem Unternehmen wurde sie 1891 zur Alleineigentümerin
der Zeiss-Werke. Die Erträge der Stiftungsbetriebe sollten dem
Willen des Stifters Abbe zufolge von der Carl-Zeiss-Stiftung verwaltet
werden und den Beschäftigten zugute kommen, der Förderung der Wissenschaft
an der Universität Jena und anderenorts dienen und gemeinnützige
Unternehmungen unterstützen. 44 Erst 2004 wurden die beiden Stiftungsunternehmen
– in Heidenheim und Jena – in Aktiengesellschaften
umgewandelt. Die Stiftung ist heute Eigentümerin der Aktien und soll
sich aus der Dividende finanzieren. Das Außergewöhnliche an der Carl-
Zeiss-Stiftung war aber, dass sie sich nicht nur philanthropisch im Bereich
der Wissenschaft und der Besserung der Lebensbedingungen der
Arbeiter betätige, sondern dass sie selbst die Unternehmerin war. Heute
ist die Konstellation als Unternehmensträgerstiftung, d.h. Aktionärin bzw.
Gesellschafterin durchaus üblich geworden. Beispiele dafür sind die
Robert Bosch Stiftung und die Bertelsmann Stiftung.
Unabhängig von diesen Einzelheiten bleibt bemerkenswert, wie sich
das Grundprinzip der Stiftung als autonomes Tätigkeits- und bei entsprechender
Größe auch Machtzentrum unter unterschiedlichen Rahmensbedingungen
artikuliert.
Kämpft die Stiftung in Deutschland gegen den Versuch des eigenen
Staates, alle Lebensbereiche zu beherrschen, entwickelt sie sich in Polen
42 Wawrzynski (1997) S. 31-32.
43 Otto Heike (1971): Aufbau und Entwicklung der Lodzer Textilindustrie.
44
Rupert Graf Strachwitz (2002): Ernst Abbe, in: Joachim Fest, Die großen Stifter, S. 135-
160.
35

zu einem Instrument des klandestinen Nationalbewusstseins im Kampf
gegen die Fremdherrschaft. Bezieht man die Erfahrungen aus der Adelsrepublik
ein, so stellt die Stiftung in Polen in sehr viel ausgeprägterem
Maßen als in Deutschland eine durchgehend positiv bewertete Möglichkeit
dar, Gemeinsinn zu verwirklichen.
Das 20. Jahrhundert
Die erste Hälfte des 20. Jahrhunderts bedeutete sowohl für deutsche wie
auch für polnische Stiftungen das Ende einer fruchtbaren Periode der
Stiftungsentwicklung. In Deutschland verleitete der Staat zu Beginn des
Jahrhunderts die Stiftungen dazu, ihr Vermögen in „mündelsicheren“
Staatsanleihen anzulegen. Die meisten kleinen Stiftungen, die keine
Immobilien besaßen, verwendeten daher ausschließlich diese Anlageform.
Die Hyperinflation der Zwischenkriegszeit führte dazu, dass die
Mehrheit dieser Stiftungen ihr Vermögen und damit ihre Existenzgrundlage
verloren. 45 Juristisch gesehen besaßen die Stiftungen immerhin einen
gewissen Schutz: So erkannte die Reichsverfassung 1919 die Legitimität
von Korporationen und Stiftungen an.
Für die polnischen Stiftungen bedeutete der Ausbruch des Ersten
Weltkrieges eine Unterbrechung der Blütezeit, die diese Institutionen
während der Teilung in ihrer Funktion als Ausdruck des Patriotismus
erlebt hatten. Die Möglichkeiten, ihren Aktivitäten nachzugehen, wurden
durch die Zeitumstände stark eingeschränkt. Ihre Bankdepots wurden
durch die Banken eingezogen, die Mobilmachung der Männer, die Auswanderung
von Zivilisten, die Verschiebung der Fronten und die Instabilität
der Verwaltungsstrukturen verhinderten ihre Arbeit weitgehend. Im
Jahre 1915 wurden im russischen Teil die Stiftungsgüter, die in russischen
Banken hinterlegt worden waren, vom Zaren konfisziert. Dadurch
wurde das polnische Stiftungswesen im russischen Teil Polens genau wie
die öffentlichen karitativen Einrichtungen stark angeschlagen, wenn
nicht sogar vernichtet. 46 So wurde beispielsweise der Stiftung Stanisław
Staszic, des Aufklärers und Staatsmanns, jegliche Aktivität unmöglich
gemacht. Im Bereich der Wohlfahrt lösten teilweise die stowarzyszenia
ratownicze oder „Gesellschaften für gegenseitige Hilfe“ die Stiftungen
ab. Sie hatten die besondere Rolle, den Hunderttausenden Polen zu helfen,
die unter dem Krieg litten. In diesem Zusammenhang kommt zwi-
45
Strachwitz (2005), S. 42.
46
Wawrzyński (1997), S. 33-34.
36

schen 1916 und 1920 der Rada Główna Opiekuńcza, dem Allgemeinen
Schutzrat, die größte Bedeutung zu. 47
Die Republik Polen regelte die Stiftungstätigkeit schon am 7. Februar
1919 durch das Dekret „Über die Stiftungen und die Genehmigung von
Schenkungen und Vermächtnissen“. Es stellte einen der ersten Rechtsakte
des wiedergeborenen polnischen Staats dar und beinhaltet keine Definition
des Stiftungsbegriffs; nur die Modalitäten von Einsetzung und
Aufsicht wurden geregelt. Mit diesem Dekret erhielten die Stiftungen
eine eigenständige Rechtspersönlichkeit und die Möglichkeit, einer wirtschaftlichen
Tätigkeit nachzugehen. Anfänglich besaß das Dekret nur auf
dem Gebiet des ehemaligen Kongresspolens Gültigkeit, 1923 und 1928
wurde es im ganzen ehemals russischen Gebiet in Kraft gesetzt. Dort
waren die jeweiligen Fachministerien für Stiftungen zuständig. Im ehemals
österreichischen Galizien übten das Innenministerium und das Stiftungsdepartement
des Lemberger Wojewoden die Stiftungsaufsicht aus,
im ehemaligen preußischen Teil Polens hingegen der Ministerrat, die
Wojewoden und die Kreisgerichte. Die polnischen Teile Oberschlesiens
blieben in Stiftungsangelegenheiten autonom. 48 Dies führte, wie man
bereits ahnt, zum Chaos zwischen den zuständigen Behörden. Im Hinblick
auf die Stiftungsgesetzgebung blieb Polen noch nach der Wiedererlangung
der Unabhängigkeit dreigeteilt, d.h. drei unterschiedlichen gesetzlichen
Regelungen unterworfen. In allen drei Gebieten galt eine unterschiedliche
Stiftungsordnung, da im ehemaligen Galizien ebenso wie
im ehemals preußischen Teil gültig blieb, was vor dem Krieg Gültigkeit
hatte. Dass man nach dem Krieg im ehemals russischen Teil Polens überhaupt
ein neues Stiftungsgesetz einführte, hing damit zusammen, dass
unter russischer Herrschaft mit den Stiftungen auch die Stiftungsgesetzgebung
abgeschafft worden war. Erst nach dem Zweiten Weltkrieg wurde
dieser Situation ein Ende gesetzt und das Stiftungsrecht auf polnischem
Boden vereinheitlicht. 1925 wurden Stiftungen, die wissenschaftliche,
kulturelle, konfessionelle oder wohltätige Zwecken verfolgen,
einheitlich von der Einkommenssteuer befreit.
Diese stiftungsfreundlichere Gesetzgebung und die wiedergewonnene
Unabhängigkeit legt die Annahme nahe, dass es während der Zweiten
Republik wieder zu einer regen stifterischen Aktivität kam. Doch fast
alle aktiven Stiftungen der Zwischenkriegszeit stammten aus der Teilungszeit.
Der Schwerpunkt lag dabei natürlich auf dem 19. Jahrhundert
47
Marceli Hendelsman, Polska w okresie wielkie wojny 1914-1918, zitiert in: Wawrzyński
(1997), S. 34.
48
Wawrzyński (1997), S. 34.
37

und dem Anfang des 20. Jahrhunderts. Ein Teil der Stiftungen entstammte
sogar noch der Adelsrepublik. 49 Die große Mehrheit der Stiftungen
befand sich in den Wojwodschaften des ehemaligen Galizien. Die im
Vergleich zu Preußen oder Russland liberalere Einstellung Österreichs
gegenüber den Polen war auch in der Stiftungspolitik zu beobachten. Nur
eine Minderheit der Stiftungen war im ehemals preußischen Teil zu finden.
In den Ostgebieten, im russischen Teil, stellten während der Zwischenkriegszeit
noch aufrechterhaltene Stiftungen früherer Zeiten die
Ausnahme dar.
Stiftungsförderzwecke der Mehrzahl der bestehenden Stiftungen waren
Wohltätigkeit, Erziehung, Bildung oder Religion. Fast alle der in
dieser Zeit aktiven Stiftungen hatten unabhängig vom Zeitpunkt ihrer
Gründung einen „konfessionell-nationalen“ Charakter, der Kreis ihrer
Leistungsempfänger war also durch Nationalität und Konfession bestimmt
und begrenzt. Eine Stiftung, deren Stifter beispielsweise katholischer
Pole war, verfolgte ihren Satzungszweck nur für Empfänger, die
derselben Konfession und Nationalität angehörten wie der Stifter. Dasselbe
galt für jüdische Stifter, die zu dieser Zeit besonders aktiv waren. 50
So errichtete Jakub Kohn die Magdalena-Kohn-Stiftung zur Unterstützung
der jüdischen Witwen in Lemberg, die Witwen jüdischen Glaubens
eine Unterkunft zur Verfügung stellte. 51
Unter den Neugründungen war der Anteil wissenschaftlicher Stiftungen
besonders hoch. Die polnische Aristokratie war in bedeutendem
Maße daran beteiligt. Graf Jakub Potocki errichtete eine Stiftung, die
sich dem Kampf gegen Krebs und der Krebsforschung widmen sollte.
Zusammen mit dem Józef Piłsudski-Fond für Nationalkultur war sie dank
ihres großen Vermögens die finanzkräftigste Stiftung dieser Zeit. Weiter
stellte die Stiftung Smogulecka Graf Hutten-Czapski Forschungsmittel
für die Universität Warschau und das Warschauer Polytechnikum bereit.
Zwei berühmte Stiftungen aus dieser Zeit haben bis heute überlebt
bzw. sind vor kurzem wiedergegründet worden: die Fundacja Kościuszkowska,
eine 1925 in New York gegründete polnisch-amerikanische
Stiftung, die Initiatorin und Herausgeberin des bilingualen Wörterbuch
The Kościuszko Foundation Dictionary English-Polish, Polish-English
war und die Fundacja Kórnicka. Letztere Stiftung, auch bekannt als
Fundacja Zamoyska wurde 1924 durch Wladyslaw Zamoyski errichtet.
Als Vermögen erhielt sie Immobilien und Grundstücke im großpolni-
49
Jasiewicz (1990), S. 27-29.
50
Jasiewicz (1990), S. 29.
51
Leś (2001), S. 88.
38

schen Kórnik und in Zakopane in Kleinpolen. Ihre Zwecke waren die
Gründung und die Unterhaltung eines wissenschaftlichen Instituts für
Dendrologie, die Verbreitung der Anbaukunde und des allgemeinen
Wissen unter der Bevölkerung, die Unterhaltung der von Zamoyskis
Mutter Jadwiga gegründeten Schule für Hausarbeit und ihrer Bibliothek
und die Unterstützung begabter junger Leute. Die Stiftung war aktiv bis
1939, als ihr Vermögen konfisziert wurde. 1953 wurde sie durch den
damaligen Premierminister Bolesław Bierut aufgelöst. 52 Seit 2001 existiert
sie wieder und hat einen Teil ihres Vermögens zurückerhalten können.
Diese Tendenz zur Wissenschaft als wichtiger Stiftungszweck gilt zu
dieser Zeit auch für Deutschland. Davon zeugt beispielsweise die Gründung
der Bibliothek der Max Freiherr von Oppenheim-Stiftung im Jahre
1929. Als Sohn einer berühmten und einflussreichen Privatbankiersfamilie
aus Köln hatte Max von Oppenheim nach seinem Jurastudium den
Orient bereist und seine Reiseberichte veröffentlicht. Als Diplomat und
Orientwissenschaftler wurde er vom Auswärtigen Amt nach Kairo entsandt.
1899 brach Oppenheim im Rahmen der Streckenplanung der Bagdad-Bahn
zu einer siebenmonatigen Orientreise von Kairo auf, die ihn
von Damaskus über Homs, Aleppo und Urfa zum Khabur brachte. Auf
dieser Reise entdeckte er die aramäisch-assyrische Residenz Tell Halaf,
was ihm Berühmtheit unter den großen Amateurarchäologen einbrachte.
Nachdem er vorläufig seinen Dienst im Auswärtigen Amt quittiert hatte,
leitete er die Ausgrabungen am Tell Halaf, die er aus eigenen Mitteln
sowie durch Zuschüsse seiner Familie bestritt. Zu den bedeutendsten
Funden zählen Steinfiguren und Reliefplatten aus dem 9. Jh. vor Chr.
und prähistorische Buntkeramik aus dem 6.-5. Jh. vor Chr. Die Funde
musste er sich mit der dortigen Regierung teilen. Die ihm überlassene
Hälfte wurde in seinem 1930 gegründeten Tell Halaf-Museum in Berlin
untergebracht. Eng verbunden mit dem Museum war die Max Freiherr
von Oppenheim Stiftung, die er 1929 in Berlin gründete und die die Aufgabe
eines Orient-Forschungs-Instituts übernahm. In der Satzung werden
ihre Aufgaben wie folgt formuliert: "[Die Stiftung hat den Zweck], die
Erforschung des Vorderen Orients von der prähistorischen Zeit bis zur
Gegenwart zu fördern. In erster Linie soll das Studium der Realien gepflegt
werden, und zwar vor allem: Geographie, Landeskunde, Völkerkunde,
politische, Kultur- und Wirtschaftsgeschichte, Kunst- und Religionswissenschaft.
Besondere Beachtung soll den Beziehungen und Zusammenhängen
des Vorderen Orients mit den benachbarten Kulturgebie-
52 Vgl. Potocki (1981).
39

ten zuteil werden. (...) Die Gewährung von Stipendien zu Studienzwecken,
für Reisen im Orient oder zum Besuch von Museen und Bibliotheken,
sowie die Unterstützung wissenschaftlicher Publikationen sollen
eine weitere Aufgabe der Stiftung bilden. Auch wird sie sich gegebenenfalls,
nach Maßgabe der verfügbaren Mittel an Ausgrabungen und Forschungen
im Orient aktiv beteiligen. Ferner soll die Stiftung auch wirtschaftlichen
und künstlerischen Kreisen sowie überhaupt den Orient-
Interessenten mit Rat und Tat zur Verfügung stehen. Mit Forschungs-
und wissenschaftlichen Instituten ähnlicher Art im In- und Auslande
sowie mit deutschen und fremden Gelehrten soll Fühlung und Verbindung
angestrebt werden." 53 Die Stiftung umfasste eine Bibliothek von
40.000 Bänden nebst einer umfangreichen Sammlung von islamischen
Handschriften und Kunstgegenständen, die Oppenheim während seines
Aufenthalts im Orient und im Kunsthandel zusammengetragen hatte. Das
Tell-Halaf-Museum sowie der größte Teil der Stiftungsbestände fielen
den Bombenangriffen am Ende des Zweiten Weltkriegs zum Opfer.
Drittes Reich und Zweiter Weltkrieg
In der Zwischenkriegszeit waren Stiftungen als Institutionen sowohl von
der polnischen Zweiten Republik als von der Weimarer Republik anerkannt
und unter staatliche Aufsicht gestellt worden. In den dreißiger
Jahren des 20. Jahrhunderts schlug in Deutschland die Einstellung gegenüber
Stiftungen um. Die an Einfluss zunehmende nationalsozialistische
Ideologie war gegenüber nicht-staatlichen Organisationen, die sich
selbständig finanzierten, nicht positiv eingestellt. „Nach der stiftungsfeindlichen
nationalsozialistischen Gesetzgebung und der insbesondere
jüdische und christliche Stiftungen auslöschenden Gleichschaltungspolitik
drohte mit der Zerbombung vieler Stiftungsgebäude und der Geldentwertung
in und nach dem Zweiten Weltkrieg eine neue Epoche des
Stiftungssterbens einzusetzen.“ 54
Das Vermögen der zahlreichen jüdischen Stiftungen wurde konfisziert
und das jüdische Stiftungswesen somit aufgelöst. In den anderen Stiftungen
in Deutschland begann ein Infiltrationsprozess. Stiftungen, die zuvor
über einen Stiftungsrat verfügten, wurden genötigt, diesen auf einen
einzigen Vertreter zu reduzieren. Staatlicher Druck sorgte dafür, dass v.a.
53 Max Freiherr von Oppenheim-Stiftung (1930): Orient-Forschungs-Institut zu Berlin, in:
Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft (ZDMG) 84.
54 Campenhausen (2002), in: Liermann (2002).
40

Befürworter des NS-Regimes in diese Position gewählt wurden. Weitere
Stiftungserrichtungen wurden verhindert. Ein anschauliches Beispiel für
das jüdische Stiftungswesen ist das Kölner jüdische Krankenhaus. 1869
war es von Adam Oppenheim, einem Kölner Juden, gegründet worden,
der die Mittel zur Errichtung eines Gebäudekomplexes aufbrachte. Anders
als in Polen, wo die meisten Stiftungen konfessionell begrenzt waren,
verstand sich dieses jüdische Spital als überkonfessionell und wuchs
mit der Zeit zu einem Krankenhaus für die ganze Kölner Bevölkerung.
Ab Anfang des 1930er Jahren durften zunehmend keine nicht-jüdischen
Patienten mehr aufgenommen werden, jüdische Ärzte wurden an der
Berufsausübung gehindert und wanderten aus. Die jüdische Bevölkerung
Kölns wurde in Judenhäusern zusammengefasst und deportiert. Nach
dem Bombenangriff im Mai 1942 wurde das bis dahin jüdische Krankenhaus
als städtisches Krankenhaus beschlagnahmt. 55
1939 wurde Polen von NS-Deutschland besetzt. In den polnischen
Gebieten, die dem Dritten Reich unmittelbar einverleibt wurden, den so
genannten „eingegliederten Ostgebieten“, wurden Stiftungen sowie Vereine
und Gesellschaften aufgelöst. Auch die Kirche verlor die Rechtspersönlichkeit.
Auf dem Gebiet des Generalgouvernements, das u.a. Warschau
und Krakau umfasste, wurde im Mai 1940 die Handlungsfreiheit
der weltlichen und kirchlichen wohltätigen Institutionen, darunter der
Stiftungen, begrenzt, indem die deutsche Besatzungsmacht den Rat für
die Allgemeinen Fürsorge oder RGO (Rada Główna Opiekuńcza) gründete.
Im Einvernehmen mit der Besatzungsmacht sollte dieser Rat bis
zum Ende des Kriegs sämtliche Wohltätigkeitsinstitutionen vertreten.
Im darauffolgenden Sommer führte ein Erlass des Generalgouverneurs
Hans Frank dazu, dass fast ausnahmslos alle Stiftungen, Gesellschaften,
Vereine und Gewerkschaften aufgelöst wurden und ihr Vermögen übernommen
wurde. 56 Lediglich einige kirchliche Orden konnten unter dem
„Schutz“ des RGO ihre Aktivitäten in den Klöstern weiter verfolgen,
wenn auch nur in begrenztem Maße. 57
In dem Teil Polens, der von der Sowjetunion besetzt wurde, konnten
der sowjetischen Ideologie zufolge keine eigenständigen Stiftungsaktivitäten
stattfinden. Außerdem wurden die Gesellschaftsschichten, die während
der polnischen Teilung ihre Stiftungsfreudigkeit unter Beweis gestellt
hatten – also die Magnaten und andere Schichten des Adels und der
55 Barbara Becker-Jákli (2004): Das jüdische Krankenhaus in die Geschichte des Israelitischen
Asyls für Kranke und Altersschwache 1869-1945.
56 Leś (2001), S. 92.
57 Leś (2001), S. 98.
41

Intelligenz – von den sowjetischen Besatzern systematisch verfolgt und
deportiert. Die Stiftungsvermögen wurden konfisziert. Auf diese Weise
wurde 1940 auch die Stiftung Ossolineum in Lemberg liquidiert. Während
der deutschen Besatzungszeit 1941-44 wurde die Bibliothek an die
Staatsbibliothek Lemberg angegliedert. Nach dem II. Weltkrieg fiel
Lemberg an die Sowjetunion, die dortige polnische Bevölkerung wurde
umgesiedelt. Die Ossolineum-Sammlungen wurden von der Sowjetunion
teilweise an Polen zurückgegeben und mit einer Zwischenstation in der
Krakauer Jagiellonen-Universität nach Breslau überführt.
Sowohl für das deutsche als auch für das polnische Stiftungswesen
lässt sich nun eine deutliche Tendenz zur Liquidierung von Stiftungen
beobachten. Dies war der Fall im sowjetisch und im deutsch besetzten
Polen, in den in das Dritte Reich „eingegliederten Ostgebieten“. Generell
galt dies auch für die jüdischen Stiftungen auf Reichsgebiet. Die Liquidierung
der übrigen Stiftungen auf deutschem Boden stand zwar auf der
Agenda und hatte teilweise auch schon eingesetzt, doch verhinderte das
Kriegsende die vollständige Durchführung. Aus den verschiedenen genannten
Gründen ist es nicht weiter verwunderlich, dass die Quellen
einen starken Stiftungsrückgang bezeugen. 58.
Nach dem Krieg: Gesellschaften ohne Stiftungen?
Nach dem Zweiten Weltkrieg wurden sowohl die neue Volksrepublik
Polen als auch die Deutsche Demokratische Republik von kommunistischen
politischen Regimes regiert. Die Vermutung liegt nahe, dass das
Stiftungswesen beider Länder gewissermaßen dasselbe Schicksal erlitten
hat. Man kann tatsächlich dieselbe, grundsätzlich feindliche Haltung
beider kommunistischer Staaten gegenüber Stiftungen beobachten. Doch
in den Nuancen unterscheiden sich beide nationalen Entwicklungen.
In der DDR waren die meisten Stiftungen nach dem Krieg durch die
sowjetische Besatzungsmacht enteignet worden. Neue Errichtungen
wurden untersagt, die noch bestehenden Stiftungen wurden 1952 einer
Nützlichkeitsprüfung unterzogen. 1975 wurde die Rechtsform der Stiftung
mit der Einführung des neuen Zivilgesetzbuchs der DDR offiziell
58 Strachwitz (2005), S. 43.
42

abgeschafft. Nur in Ausnahmefällen konnten einige Stiftungen unter den
Fittichen der Kirchen überleben. 59.
In der Volksrepublik Polen wurde erst 1947 das polnische Stiftungsrecht
vereinheitlicht. Somit wurden die Unterschiede aufgehoben, die
noch aus der Teilungszeit bestanden. 60. Die 1950 eingeführte Währungsreform,
die eigentlich eine Abwertung darstellte, und die Enteignung von
Gründstücken und Immobilien wirkten sich verheerend auf die Stiftungsvermögen
aus. Schließlich kam 1952 der finale Schlag: Per Dekret
vom 24. April wurden alle polnischen Stiftungen aufgelöst. Damit wurde
zum zweiten Mal das polnische Stiftungswesen abgeschafft – als erster
hatte dies der Zar im russischen Teil Polens getan. Die einzigen Stiftungen,
die überlebten, waren diejenigen, die einen Teil ihres Vermögens im
Ausland hatten. Beispiele sind die Kościuszko Stiftung, deren Sitz sich in
den Vereinigten Staaten befand, und die Graf Potocki Stiftung, die drei
Immobilien in Frankreich besaß. 61. Aus den Erträgen dieses Vermögens
konnten während der Zeit der Volksrepublik Auslandsstipendien und
wissenschaftliche Kongresse für polnische Naturwissenschaftler und
Mediziner sowie medizinische Geräte finanziert werden. Über dreißig
Jahre lang durften Stiftungen in Polen selbst nicht existieren.
Man musste die sozialen Unruhen Ende der 1970er und Anfang der
1980er Jahre, die zur Gründung der Gewerkschaft Solidarność führten,
abwarten, bis die Stiftung als Institution in Polen wieder Fuß fassen
konnte. Die Bewegung um Solidarność war nicht nur in der polnischen
Bevölkerung sehr populär, sondern erfuhr auch viel Unterstützung aus
dem Ausland. Die zahlreichen auswärtigen Spenden für das polnische
Volk in Form von Lebensmitteln, Kleidern und finanzieller Hilfe – 72
Millionen US Dollar insgesamt 62 – wurden von der katholischen Kirche
in Polen zentral verteilt. Von dieser humanitären Hilfe abgesehen, versuchten
die westlichen Mächte auch das polnische politische System zu
verändern, indem sie die Opposition finanziell unterstützten. Vor allem
die Vereinigten Staaten stellten Gelder für die Transformation der Landwirtschaft
zur Verfügung. Doch diese Mittel mussten in Polen von einer
staatsunabhängigen Institution verwaltet werden. Da im Zuge des Kriegsrechts
viele unabhängige Organisationen verboten worden waren, kam
59 Rupert Graf Strachwitz (2004): Foundations in Germany. Historical Development, in:
Adloff, Frank; Schwertmann, Philipp; Sprengel, Rainer; Strachwitz, Rupert Graf: Visions
and Roles of Foundations in Europe. The German Report, S. 22.
60 Wawrzyński (1997), S. 40.
61 Ebd. S. 41.
62 Ebd. S. 42.
43

nur die katholische Kirche in Frage. Daher kam die Idee auf, eine Stiftung
unter Aufsicht der Kirche zu gründen. 1982 wurde der erste Antrag
gestellt. Genehmigt wurde die Stiftung am 6. April 1984; gleichzeitig
wurde ein neues Stiftungsgesetz erlassen, das Stiftungen de facto wieder
zuließ. Als Lech Wałęsa mit dem Friedensnobelpreis ausgezeichnet wurde,
stiftete er die Summe, die mit dem Preis verbunden war, diesem
kirchlichen Fonds zur Unterstützung der polnischen Landwirtschaft.
1985 wurde den Stiftungen gesetzlich die Möglichkeit gegeben, einer
ökonomischen Tätigkeit nachzugehen. Diese Besonderheit des
polnischen Stiftungsrechtes hat in den 1990er Jahren zu Missbrauch
geführt und ein generelles Misstrauen der Gesellschaft gegenüber Stiftungen
erzeugt.
Ausweislich der Statistiken beobachtet man ab 1984 eine ständige Zunahme
der Stiftungsgründungen in Polen. Einen besonderen Schub erhielten
die Gründungen vor allem nach den freien Wahlen vom 4. Juni
1989. Ende 1989 zählte man insgesamt 287 neue Stiftungen. Der Gipfel
dieser Gründungswelle war 1992 erreicht, als innerhalb von zwölf Monaten
1.343 Stiftungen errichtet wurden.
Auf der anderen Seite des Eisernen Vorhangs erlebte die Bonner Republik
seit den 1950er und verstärkt seit den 1970er Jahren ein langsames,
aber stetiges Wachstum ihres Stiftungswesens, eine Begleiterscheinung
des „Wirtschaftwunders“. Neue Stiftungsgesetze der Länder und
begrenzte fiskalische Anreize wurden wirksam.
Zusammenfassend kann für die Nachkriegsperiode festgehalten werden:
Von besonderer Bedeutung für das Stiftungswesen war in beiden
Ländern sicherlich die Rolle der Kirchen. In Polen besaß dabei naturgemäß
die katholische, in der DDR eher die evangelische Kirche Bedeutung.
Sie waren es, die dank ihrer Autorität und sozialen Stellung in
Polen die erste Stiftungsgründung nach 30 Jahren Kommunismus durchsetzen
konnten und in Ostdeutschland einigen Stiftungen das Überleben
ermöglichten.
Schlussbetrachtungen
Stiftungen in Polen, Stiftungen in Deutschland – zwei unterschiedliche
Phänomene oder zwei verwandte Ausformungen ein und derselben Tradition?
Allgemein gesprochen, beruhen das deutsche und polnische
Stiftungswesen auf einem gemeinsamen römisch-christlichen Fundament.
Sie entwickeln sich im Laufe der Geschichte weitgehend parallel, auch
wenn sich vorübergehende oder auch längerfristige Eigenarten herausbil-
44

den. So stammt die erste – römische – Stiftung auf deutschem Boden aus
dem 4. Jahrhundert und die erste im eigentlichen Sinne „deutsche“ Stiftung
aus dem 7. Jahrhundert, während die erste polnische Stiftungserrichtung
frühestens im 12. Jahrhundert nachzuweisen ist. Dies liegt – und
hier besteht in der Tat ein bedeutender Unterschied – an der vergleichsweise
späten Christianisierung und Staatsbildung Polens ebenso wie an
der römischen Tradition in weiten Teilen Deutschlands.
Im späteren Mittelalter entwickelt sich das Stiftungswesen in beiden
Kulturkreisen dann aber ähnlich. Auf beiden Seiten von Elbe, Oder und
Weichsel ist vor allem das Spitalwesen von großer Bedeutung. Armen-,
Kranken-, Waisen- und Fremdenspitäler blühen als Stiftungen von
Bischöfen, Orden oder später auch Weltleuten. Könige und Kaiser wie
Kasimir der Große oder Heinrich III. betätigen sich darüber hinaus auch
bei Baugründungen, Kirchen oder Klöstern als Stifter. Schließlich bieten
auch die neu entstehenden Universitäten den Fürsten stifterische Betätigungsfelder,
sei es nun in Krakau, Heidelberg oder Tübingen, um nur
einen winzigen Teil der möglichen Beispiele zu nennen. Die durch die
Verbreitung des Magdeburger Stadtrechts und der Hanse gekennzeichnete
Ähnlichkeit der Entwicklung der Städte begünstigt naturgemäß vergleichbare
Entwicklungen im Stiftungswesen.
Während der Neuzeit werden die Unterschiede zwischen dem deutschen
und dem polnischen Stiftungswesen auffälliger. In Polen wird die
Stiftungstätigkeit in erster Linie zu einem Privileg des Adels, während im
Heiligen Römischen Reich deutscher Nation vor allem aufgestiegene
Großbürger und Kaufleute als Stifter aktiv werden. Außerdem hat die in
Westeuropa verbreitete Auffassung, Stiftungen und Staat seien Antipoden,
63 auf den polnischen Gebieten keinen Widerhall gefunden und besaß
daher keine Relevanz. Dies hängt damit zusammen, dass, anders als z.B.
in Frankreich, der Adel den Hauptträger des Staates, der so genannten
Adelsrepublik, bildete. Zwar gab es auch in Polen Könige, aber der vom
französischen Sonnenkönig Ludwig XIV. erhobene Anspruch „L´Etat,
c´est moi!“ – "Der Staat bin ich" galt hier nicht. Im Polen der Adelsrepublik
waren die Adligen der Staat.
Unter dem Einfluss der Aufklärung nähert sich das Stiftungswesen
beider Länder dann wieder aneinander an. Allerdings wirkt sich diese
europäische Geistesströmung nicht gleichermaßen in beiden Ländern aus.
Die Säkularisation in Preußen und im preußisch besetzten Teil Polens
beschädigen das deutsche wie auch das polnische geistliche Stiftungswesen
in starkem Maße. Ganz abgesehen von der stiftungsfeindlichen Ein-
63 Liermann (2002), S .122-23.
45

stellung der spätabsolutistischen Herrscher werden die Stiftungen vor
allem dadurch in Mitleidenschaft gezogen, dass sie als ertragreiche Finanzierungsquelle
für den Staat gesehen werden. Andererseits propagiert
die Aufklärung die Verbreitung der Bildung in allen Volksschichten und
legt viel Wert auf Kultur und Wissenschaft. In diesen Bereichen entstehen
daher neue Stiftungen mit entsprechenden Stiftungszwecken. Vor
allem in Polen werden Stiftungen mit kulturellen und pädagogischen
Zwecken eingesetzt, um die polnische Kultur und damit die polnische
Nationalidentität zu entwickeln und zu behaupten. Sie werden zu Widerstandswaffen
gegen die Teilungsmächte. Stiftungsbibliotheken sind dabei
ein beliebtes Mittel. Während der Teilung übernehmen die Stiftungen auf
polnischem Boden die Rolle der nicht existierenden nationalen Institutionen.
Dies gilt vor allem im Bereich der Kultur, aber auch der Wohlfahrtspflege,
wofür das Krankenhaus von Zofia Szlenkier ein wichtiges
Beispiel ist. Begüterte Frauen leisten hier ihren Beitrag, vor allem im
Erziehungs- und Pflegebereich. Im deutschen Stiftungswesen des 19.
Jahrhunderts spielt diese nationale Komponente eine deutlich geringere
Rolle, obwohl auch Deutschland in dieser Zeit noch nicht vereinigt ist.
Zeitlich koinzidiert die Epoche der Teilung in Polen mit der rechtlichen
Regulierung der Institution Stiftung. Daher wurde die Rechtslage der
jeweiligen Besatzungsmacht für die polnischen Stiftungen gültig. Dieser
Zustand dauerte noch Jahre nach der Wiedergewinnung der staatlichen
Unabhängigkeit fort.
Kunststiftungen werden im 19. Jahrhundert in beiden Ländern gleichermaßen
gegründet; als Beispiele sind das Städelsche Museum und das
Czartoryski-Museum genannt worden. Auch Stiftungen von Bankiers
und Industriellen, die durch die Sorge um das Wohl der Arbeiter motiviert
sind oder sich der Förderung von Wissenschaft und Technik widmen,
werden in dieser Zeit in den beiden Ländern gegründet.
Mit dem Ausbruch des Ersten Weltkriegs beginnt eine ungünstige Epoche
für Stiftungen. Dies gilt um so mehr, als in Deutschland viele
Stiftungen durch Druck dazu veranlasst worden waren, Staatsanleihen zu
zeichnen, die ihren Wert während der Hyperinflation der frühen 20er
Jahre quasi über Nacht verloren. Im Gegensatz dazu beobachtet man
während der Zwischenkriegszeit eine relativ starke Dynamik im polnischen
Stiftungswesen, die vor allem auf die neugewonnene staatliche
Unabhängigkeit zurückzuführen ist.
Während der NS-Zeit und des Zweiten Weltkrieges geraten das deutsche
und das polnische Stiftungswesen dann unter einen verheerenden
Druck. So wird in Deutschland das jüdische Stiftungswesen abgeschafft.
Auch die anderen Stiftungen überleben nur mit Not, da die nationalsozia-
46

listische Ideologie den Stiftungen gegenüber negativ eingestellt ist. Nach
dem deutschen Überfall auf Polen werden die dortigen Stiftungen ausgeplündert
und kommen zum Erliegen. Das Gleiche geschieht auch im
sowjetisch besetzten Teil Polens. Daher verwundert es nicht, dass in
beiden Ländern für die erste Hälfte des 20. Jahrhunderts ein starker zahlenmäßiger
Rückgang der Stiftungen zu verzeichnen ist.
Die kommunistischen Regimes in der DDR und der Volksrepublik Polen
verhalten sich nach dem Krieg erwartungsgemäß nicht stiftungsfreundlicher.
1953 werden die verbliebenen Stiftungen in Polen abgeschafft
und ihr Vermögen durch den Staat beschlagnahmt. Derselbe Vorgang
findet 1975 in der DDR seinen Abschluss. Nur unter den Dächern
der Kirchen beider Länder können einige Stiftungen überleben. Im Kontext
der sozialen Unruhen der Solidaritätsbewegung und als Ergebnis der
seit 1982 dauernden Verhandlungen zwischen katholischer Kirche und
Staat wurde 1984 ein neues Stiftungsgesetz erlassen. Auf der anderen
Seite des Eisernen Vorhang erlebt die BRD zusammen mit dem „Wirtschaftwunder“
auch einen Aufschwung des Stiftungswesens, der sich seit
den 1970er Jahren noch einmal verstärkt. Anders als Polen, aber auch
anders als Frankreich weist Westdeutschland daher eine nie vollständig
unterbrochene Stiftungstradition auf.
Dieser Überblick über die europäische Stiftungsgeschichte mit ihren
Irrungen und Wirrungen zeigt: Trotz aller Schwierigkeiten existiert die
Institution Stiftung auch am Beginn des dritten nachchristlichen Jahrtausends.
Einige Stiftungen können dabei auf eine jahrhundertealte Kontinuität
zurückblicken. Diese Leistung zeigt die Robustheit dieses besonderen
Instruments gemeinwohlorientierten Handelns.
Der Vergleich der Stiftungstraditionen in Deutschland und Polen hat
zugleich ergeben, dass die Faktoren, die ihre Entwicklung prägten, für
ganz Europa von Bedeutung waren. Von der Teilungszeit einmal abgesehen,
war sowohl für die deutschen wie auch für die polnischen Stiftungen
nicht die Zugehörigkeit zu einem „nationalen“ Kulturkreis wichtig, sondern
vielmehr der Einfluss europaweiter historischer Phänomene. Als
wesentliche Faktoren konnten das mittelalterliche Spitalwesen, das Zeitalter
der Aufklärung, die Weltkriege, der Nationalsozialismus und der
Kommunismus benannt werden. Aus der Perspektive des historischen
Vergleichs stellen daher das deutsche und polnische Stiftungswesen nur
zwei Varianten einer einzigen europäischen Stiftungstradition dar.
47

Polsko - niemieckie tradycje fundacji

Słowo wstępne
Dokładnie 15 lat temu Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej (FWPN)
rozpoczęła w Warszawie swoją działalność. Jej powstanie jako instytucji,
za którą wspólnie odpowiada strona polska i niemiecka, stało się możliwe
dzięki oświadczeniu ówczesnego niemieckiego kanclerza Helmuta
Kohla i ówczesnego polskiego premiera Tadeusza Mazowieckiego podczas
pamiętnego spotkania w listopadzie 1989 roku w Krzyżowej, iż
pragną kształtować stosunki między obydwoma krajami z myślą o
przyszłości, dając tym samym przykład dobrosąsiedzkiej współpracy.
Zaś stało się ono potrzebne, gdyż należało stworzyć instrument, który
pozwoliłby młodej polskiej demokracji spłacić sięgający lat 70. tzw.
kredyt „Jumbo” bez uszczerbku dla rozwoju gospodarczego kraju.
W tym konkretnym znaczeniu Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej
od samego początku aż po dzień dzisiejszy stanowi pozytywny
wyraz woli politycznej Polaków i Niemców, aby wspólnie kształtować i
wypełniać życiem te sfery działalności społecznej, na których w
jednakowym stopniu zależy obu stronom.
Po spłacie kredytu zadanie, postawione pierwotnie przez oba rządy,
zostało zmodyfikowane, zaś rządy uzgodniły, że FWPN powinna przede
wszystkim wspierać i intensyfikować dialog i wymianę między
obywatelami obu krajów.
Nietrudno więc zrozumieć, że po okresie pewnej reorientacji FWPN
zaczęła zajmować się działalnością fundacji jako jednej z form kształtowania
współpracy polsko-niemieckiej. Będąc jednym z podmiotów,
działających na tym polu, FWPN stanowi część tej infrastruktury, a jako
że włącznie ze strukturą organizacyjną i procedurami decyzyjnymi jest
instytucją sensu stricte bilateralną, spoczywa na niej w tym zakresie
szczególna odpowiedzialność.
Tak się szczęśliwie złożyło, że równocześnie z procesami, zachodzącymi
w FWPN, polskie podmioty, zajmujące się działalnością
pożytku publicznego, po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w
maju 2004 roku zwróciły większą uwagę na partnerów europejskich, w
tym także na partnerskie fundacje w Niemczech.
W tej sytuacji zrozumiałe staje się zainteresowanie i chęć przedstawienia
i porównania tradycji działania fundacji w obu krajach.
Początek zrobiły Instytut Filantropii i Społeczeństwa Obywatelskiego
Maecenata przy Uniwersytecie Humboldtów i Fundacja Współpracy
51

Polsko-Niemieckiej, wydając opracowanie pani Odile Bour, której w tym
miejscu pragniemy wyrazić podziękowanie.
Konferencja „Fundacje polskie i niemieckie na rzecz dobra wspólnego
– perspektywy współpracy“ w kwietniu 2006 roku, która jest okazją do
zaprezentowania tej publikacji, to już kolejny krok. Konferencja jest
wyrazem naszego poczucia obowiązku jako fundacji wobec tego tematu.
Obecność Państwa pozwala nam być pewnym, że nie musimy wypełniać
tego obowiązku sami, a możemy liczyć na doświadczonych partnerów. I
za to Państwu dziękujemy.
Warszawa, 21/22 kwietnia 2006
52
Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej
Zarząd

Wstęp
Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej powierzyła Instytutowi
Filantropii i Społeczeństwa Obywatelskiego Maecenata przy Uniwersytecie
Humboldtów w Berlinie latem 2005 roku przygotowanie niewielkiego
porównawczego opracowania historycznego, poświęconego
fundacjom w Polsce i w Niemczech. Jego treścią miały być nie tyle podstawowe
prace badawcze, raczej miał powstać krótki esej, zarysowujący
najważniejsze nici tradycji w obu krajach, ukazujący istotne elementy
wspólne i różnice, a w szczególności zwracający uwagę na dezyderaty
badawcze.
Opracowanie Instytut powierzył młodej francuskiej pracownicy naukowej,
Odile Bour, przebywającej obecnie w Instytucie na stażu w
związku z pracą doktorską. Autorka z pewnością boleśnie odczuła brak
fachowej literatury historycznej na temat fundacji zarówno w Niemczech,
jak i w Polsce. Typowo prawnicze podejście do tej materii przez cały XX
wiek przysłoniło spojrzenie na problemy, budzące duże zainteresowanie
z punktu widzenia nauk humanistycznych i społecznych. I tak brak jest
zarówno miarodajnych danych empirycznych, dotyczących liczby, celów
i uposażenia fundacji, jak i – poza paroma wyjątkami – monograficznych,
kompleksowych wyników badań, dotyczących relacji między fundacjami
a ich otoczeniem politycznym i społecznym. Także i z tego względu
niniejsza publikacja ponownie wskazuje na pilną potrzebę podjęcia w
badaniach naukowych tej jakże aktualnej tematyki, będącej przedmiotem
zainteresowania opinii publicznej.
Jednak niezależnie od tego już teraz pojawiły się pewne interesujące
rezultaty. I tak na przykład fundacjom w Niemczech, ukształtowanym
jako wyraz świadomości samorządowej, obywatelskiej, w swej tendencji
antypaństwowej, przeciwstawia się fundacje polskie, będące środkiem
realizacji dążeń narodowych, wyraźnego sprzeciwu wobec utraty jedności
państwowej. Wydaje się to interesujące nie tylko ze względu na
odmienność posługiwania się tym instrumentem, ale właśnie z uwagi na
to, co je łączy, bowiem w obu przypadkach fundacja świadomie wykorzystywana
jest jako próba stworzenia alternatywy wobec dominującej
władzy państwowej. Na dzień dzisiejszy płynie z tej historii wniosek, że
istnieje kreatywna siła społeczeństwa otwartego z wieloma równorzędnymi
podmiotami. Zrozumienie tego wnosi także według mnie ważny
akcent do debaty na temat ustanowionej przez oba rządy w wyjątkowym
momencie historycznym Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej.
53

Instytut dziękuje autorce oraz pozostałym koleżankom i kolegom –
pracownikom naukowym, którzy pomogli w powstaniu tej pracy, przede
wszystkim prof. dr Thomasowi Adamowi, obecnie visiting fellow w
Instytucie Maecenata (Berlin) i dr Nawojce Cieślińskiej-Lobkowicz
(Starnberg).
Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej należy się podziękowanie
zarówno za życzliwe współdziałanie, jak i wsparcie finansowe.
Berlin, w marcu 2006
54
Rupert Graf Strachwitz
Instytut Filantropii i Społeczeństwa Obywatelskiego Maecenata

Odile Bour
Polsko-niemieckie tradycje fundacji
Mówiąc o działalności kulturalnej w ogóle, a o stosunkach polskoniemieckich
w szczególności, trudno pominąć dziś fundacje. Dotyczy to
zarówno niemieckich fundacji politycznych, licznych fundacji korporacyjnych,
czy wreszcie Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej.
Będąc początkowo „tylko” sponsorem, fundacje własnymi siłami, dzięki
swej kreatywności stały się instytucją. Z godnego zaufania partnera w
dialogu polsko-niemieckim stały się jego inicjatorem, pełniąc zaś rolę
pośrednika między Niemcami a Polską, okazały się po prostu niezbędne.
Pociągające i z pewnością poniekąd uzasadnione jest uznanie tego zjawiska
za cechę charakteryzującą okres po transformacji. Należy jednak
wziąć pod uwagę, że zarówno w Polsce, jak i w Niemczech już
wcześniej istniały fundacje, których historia i ówczesna działalność jest
nam dziś niemal nieznana. Niniejsze opracowanie ma na celu nie tylko
zaprezentowanie tradycji fundacji w Niemczech i w Polsce na przestrzeni
wieków, ale także dokonanie porównania istotnych elementów –
wspólnych i różniących obie drogi rozwoju fundacji i ich wzajemne
relacje. Wreszcie, przy dokonaniu porównań polsko-niemieckich na tle
historycznym przedstawiona zostanie obecna działalność fundacji.
Gdy bada się historię Polski i Niemiec pod kątem działalności
fundacji, pojawia się cały szereg pytań: czy polscy królowie byli równie
chętnymi fundatorami jak niemieccy cesarze? Jaki wpływ miały rozbiory
Polski na działalność fundacji? Czy pod wpływami pruskim, rosyjskim i
austriackim istniały obok siebie trzy różne systemy fundacji? Czy
Oświecenie na ziemiach polskich i niemieckich wywarło podobny
wpływ na fundacje? Czy komunizm wywarł taki sam wpływ na fundacje
w Polsce i w NRD? Czy Niemcy oddziaływały na polskie fundacje, czy
też odwrotnie, i jaki miało to zakres? Odpowiedzi na te pytania dostarczy
przeprowadzona w niniejszym opracowaniu analiza przykładowo
wybranych fundacji. Niektóre z nich nie przetrwały do naszych czasów,
inne istnieją nadal. Większość z nich w swoim czasie odgrywała ważną
rolę w życiu społecznym swego narodu, wpływając na przebieg rozwoju
kultury, nauki, a częściowo także i polityki.
Oczywiście nie jesteśmy w stanie dokonać w tym opracowaniu
obszernego porównania historycznego dziejów fundacji polskich i
niemieckich. Ukazujemy poparty kilkoma konkretnymi przykładami
55

zarys podobieństw i różnic między nimi. Zaznaczyć też trzeba, że stan
badań prowadzonych nad tymi zagadnieniami jest wciąż jeszcze
niewystarczający.
Badania historyczne nad fundacjami w obu krajach są traktowane
przez historyków po macoszemu. Oprócz pojedynczych publikacji należy
tu wspomnieć prace Michaela Borgolte 1 z Uniwersytetu Humboldtów
w Berlinie, który wraz ze swoim zespołem zajmuje się fundacjami z
okresu średniowiecza, a także Ruperta Grafa Strachwitza 2 z Instytutu
Maecenata w Berlinie. W Polsce tematem fundacji zajmowali się Mirosław
Wawrzyński, Krzysztof Jasiewicz i Ewa Leś. 3 Od początku lat 90.
ukazały się ponadto pojedyncze opracowania historyczne, poświęcone
zjawisku fundacji w średniowieczu i w czasach nowożytnych. Obok
wymienionych tu prac jako źródła do niniejszego opracowania posłużyły
biografie królów i fundatorów oraz historie miast.
Wspólne korzenie
W języku niemieckim pojęcie Stiftung określa akt fundacyjny oraz
instytucję fundacji. Ta wieloznaczność występuje także w angielskim
pojęciu foundation i we francuskim fondation. Inaczej we współczesnej
polszczyźnie: pojęcie założenie oznacza ustanowienie lub akt fundacyjny,
natomiast termin fundacja oznacza instytucję. Dlatego niemieckiemu
Stifter w języku polskim odpowiadają dwa pojęcia – założyciel i fundator.
Jednak rozróżnienie to ma w języku polskim sens dopiero od czasów
nowożytnych. W średniowieczu czasowniki założyć i ufundować były
synonimami.
1
Patrz np: Michael Borgolte (red.) (2005): Stiftungen in Christentum, Judentum und Islam
vor der Moderne. Auf der Suche nach ihren Gemeinsamkeiten und Unterschieden in religiösen
Grundlagen, praktischen Zwecken und historischen Transformationen; Ralf Luisardi
(2000): Stiftung und städtische Gesellschaft. Religiöse und soziale Aspekte des Stiftungsverhaltens
im spätmittelalterlichen Stralsund; Benjamin Scheller (2004): Memoria an der
Zeitenwende. Die Stiftungen Jakob Fuggers des Reichen vor und während der Reformation;
Wolfgang Eric Wagner (1999): Universitätsstift und Kollegium in Prag, Wien und Heidelberg.
Eine vergleichende Untersuchung spätmittelalterlicher Stiftungen im Spannungsfeld
von Herrschaft und Genossenschaft.
2
Patrz np. Rupert Graf Strachwitz (2005), Florian Mercker (red.): Stiftungen in Theorie,
Recht und Praxis.
3
Krótkie wprowadzenie do historii polskich fundacji z prawnego punktu widzenia
przedstawia Paweł Suski (2005), Stowarzyszenia i fundacje, 293-306. Obszerniejsza jest
rozprawa Mirosława Wawrzyńskiego (1997), Fundacje w Polsce. Zarys historii i stan w
latach dziewięćdziesiątych. Bariery i możliwości działania.
56

Spoglądając pod tym kątem na oba kraje, napotykamy wiele różnych
instytucji, nazywających siebie fundacjami. Są niemieckie fundacje
polityczne, fundacje korporacyjne i zbliżone do przedsiębiorstw. Są
fundacje wspierające, które przyjmują wnioski, dotyczące wspierania
projektów obcych i fundacje operacyjne, inicjujące, zarządzające i
finansujące projekty własne. Ponadto są fundacje obywatelskie i fundacje,
zajmujące się publicznym zbieraniem funduszy (fundraising). Istnieją
nawet instytucje będące faktycznie fundacjami ze względu na
przyświecającą im zasadniczą ideę, ale nie mające formy prawnej
fundacji. Co zatem jest właściwie istotą fundacji, elementem, łączącym
tak wiele instytucji, prezentujących się jako fundacje i na ogół za takie
się uważających? Co łączy katedrę w Sandomierzu z Fundacją Konrada
Adenauera, czy czternastowieczne hospicjum z Górnego Palatynatu z
Fundacją dla Polski? Wszystkie te cztery instytucje noszą nazwę
„fundacji”, ale co jest w tym przypadku wspólnym mianownikiem,
łączącym je na przestrzeni stuleci? Czy pojęcie fundacji nie funduje nam
przede wszystkim zamieszania?
Zasadniczo instytucja, aby być fundacją, musi posiadać dwie cechy.
Po pierwsze – jej prawo istnienia jest związane z wolą fundatora, czyli,
mówiąc inaczej, z ideą fundacji. Po drugie – fundator poprzez akt
fundacyjny rości sobie prawo do długotrwałego, w pewnym sensie nawet
wieczystego, istnienia jego fundacji. 4 To te dwa kryteria, a nie forma
prawna czy majątek, są dla definicji fundacji decydujące. Kryteria te
ilustrują w Polsce i w Niemczech przykłady średniowiecznych fundacji
kościelnych, których celem było wyłącznie zachowanie praw własności.
Dla okresu średniowiecza Michael Borgolte proponuje następującą
definicję fundacji: „Przekazanie dóbr, mające umożliwić określone
świadczenia bez ograniczeń czasowych”. „Natomiast współczesne pojęcie
fundacji jako masy majątkowej, wyposażonej w osobowość prawną” 5
pojawiło się dopiero w XIX stuleciu.
Fenomen fundacji można prześledzić aż od czasów starożytnego
Egiptu. Już 5000 lat temu Egipcjanie działalność dobroczynną łączyli z
myślą o wynagrodzeniu w życiu doczesnym i pozagrobowym. Napis na
grobowcu miał uwieczniać imię i działania dobroczyńcy w pamięci
potomnych. Egipskie fundacje grobowe ograniczały się do stałej opieki
4
Strachwitz (2005), s. 129.
5
Axel Freiherr von Campenhausen, w: Hans Liermann (2002): Geschichte des Stiftungsrechts,
s. 21.
57

nad grobowcem i składania ofiary za zmarłych i nie miały na celu
działalności filantropijnej. 6
Najsłynniejszym przykładem fundacji w starożytnej Grecji jest
Akademia Platońska. Filozof w celu kontynuacji swego dzieła zapisał na
rzecz Akademii cały swój prywatny majątek. Rzymianie znali dwa
rodzaje fundacji. 7 Po pierwsze – majątek, przeznaczony na cel określony
przez przekazującego ten majątek, można było powierzyć powiernikowi,
często publicznemu, który z pożytków z tego majątku po śmierci
fundatora zobowiązany był na przykład do wspierania uzdolnionych
młodych ludzi. 8 Po drugie – obywatele Rzymu, dzięki tzw. fundacji
memoriałowej, już za życia mieli możliwość zatroszczenia się o
wykonanie własnego grobowca. Z tych oszczędności po śmierci
fundatora stawiano pomnik, mający spełniać dwa cele: przypominać o
zmarłym (memoria) i czcić bóstwo. Ten motyw pamięci (memoria) –
przywołania pamięci o nieobecnym – jest nierozerwalnie związany ze
zjawiskiem fundacji i wciąż jeszcze stanowi jej istotną motywację, nawet
jeśli nie jest to powód pierwszoplanowy. 9 Na tych tradycjach opierają się
zarówno polskie, jak i niemieckie fundacje.
W chrześcijaństwie fundacje łączą w sobie pogański kult zmarłych z
działalnością dobroczynną w celu osiągnięcia zbawienia. 10 Od tego czasu
do dnia dzisiejszego same fundacje i ich idea są ściśle związane z
działalnością dobroczynną, z ideą filantropii. Mimo to fundacje dobroczynne
nie są zjawiskiem wyłącznie chrześcijańskim, mają bowiem
swoje odpowiedniki w islamie i judaizmie. W chrześcijaństwie okresu
średniowiecza – zarówno obrządku zachodniego, jak i wschodniego –
istotnym impulsem dla zakładania fundacji była nadzieja na zbawienie
po śmierci. Podobnie jest w kulturze żydowskiej i islamskiej, ponieważ i
w nich religijny nakaz etycznego postępowania czy spełniania tzw.
dobrych uczynków połączony jest z nadzieją na otrzymanie na tamtym
świecie nagrody za czyny miłe Bogu. Należy przypomnieć, że w
średniowieczu ludzie żyli w przekonaniu, iż nastąpi koniec świata
ziemskiego i wówczas sąd boski skaże zmartwychwstałych zmarłych na
wieczne potępienie lub zapewni im rajską szczęśliwość. W związku z
6 Jan Assmann (2003): Stein und Zeit, Mensch und Gesellschaft im alten Ägypten, s. 159.
7
Rupert Graf Strachwitz (2005): Traditionen des deutschen Stiftungswesens – ein Überblick,
w: Strachwitz 2005.
8
Przykład Mommsena u Strachwitza (2005).
9
Karsten Timmer (2005): Stiften in Deutschland. Die Ergebnisse der Stifterstudie, s. 28.
10
Michael Borgolte (2002): Von der Geschichte des Stiftungsrechts zur Geschichte der
Stiftungen, w: Liermann (2002), s. 19.
58

tym należało rozliczyć się z grzechów, nieodpokutowanych w chwili
śmierci, aby szybko oczyścić się z nich w uciążliwym czyśćcu i tym
samym dopomóc duszy w zbawieniu. 11 Wieczne trwanie fundacji miało
przy tym przedłużyć posthum miłe Bogu uczynki i skrócić czas
oczyszczenia z grzechów w czyśćcu. Mówiąc po prostu, dzięki fundacji
można było spełniać dobre uczynki jeszcze po śmierci i w ten sposób
spłacać doczesną karę za grzechy.
Dążenie do trwałości we wszystkich kulturach, znających instytucję
fundacji, było i jest uzasadniane pragnieniem fundatora do przezwyciężenia
śmierci poprzez życie nadal w ludzkiej pamięci. Dlatego
fundacja ma „oznaczać szansę na znajdowanie posłuchu dla rozkazów
określonej treści u określonych grup osób już po własnej śmierci”
(Borgolte). W przypadku fundacji chodzi zawsze o działanie w imieniu
fundatora przez osoby trzecie. W ten sposób kontynuuje on swoje dzieło
posthum, tak jakby nadal żył.
Ponadto fundacja zapewnia fundatorowi swobodę kształtowania
przestrzeni społecznej, w której żyje. Ustanawiając fundację, oferuje on
społeczeństwu swoje propozycje udoskonaleń i rozwiązań. „Zawsze to
właśnie on stawia społeczności diagnozę i stara się z pomocą swego
majątku wspierać to, co w państwie i społeczeństwie wydaje mu się
dobre i pożyteczne, a naprawiać to, co uznaje za niedostatki”. 12
Średniowiecze
Stwierdzamy zatem: wspólna geneza polskich i niemieckich fundacji
sięga czasów starożytnych i cywilizacji chrześcijańskiej. Jednak istnienie
fundacji niemieckich, a dokładniej ujmując, fundacji na ziemiach
niemieckich, jest udokumentowane znacznie wcześniej niż na ziemiach
polskich. W rezydencji cesarzy rzymskich, Trewirze, znajdują się
fundowane grobowce z IV wieku n.e.. 13 Fundacja szpitalna w bawarskim
Wemding, sięgająca X wieku, była długo uważana w ogóle za najstarszą,
w ścisłym tego słowa znaczeniu „niemiecką” fundację. Udokumentowane
jest jednak jeszcze wcześniejsze istnienie fundacji na terytorium
11
Ralf Luisardi (2005): Stiftung und Seelenheil in den monotheistischen Religionen des
mittelalterlichen Europa. Eine komparative Problemskizze, w: Borgolte 2005, s. 48-52.
12
Borgolte (2002), s. 16.
13
Heinz Cüppers (1984): Das frühchristliche Gräberfeld von St. Matthias (komentarz do
Katalog nr 92), w: Rheinisches Landesmuseum Trier (red.), Trier, Kaiserresidenz und
Bischofsstadt (katalog wystawy), s. 206.
59

przyszłego Świętego Cesarstwa Rzymskiego. We wspomnianym już
Trewirze król Dagobert z dynastii Merowingów miał założyć w VII
wieku klasztor żeński dzięki, jakbyśmy to dziś powiedzieli, darowiźnie,
mającej charakter fundacji. Istnieją także źródła historyczne,
potwierdzające istnienie budowli o charakterze fundacji z czasów
panowania Merowingów, Karolingów i Ottonów, obejmujących okres od
VII do X wieku, jak np. zamek założony przez Ottonów w
Kwedlinburgu. 14
W Polsce sytuacja wyglądała inaczej, bowiem w przeciwieństwie do
części Niemiec, nie wchodziła ona w skład Cesarstwa Rzymskiego.
Dopiero od X wieku można mówić o państwie polskim pod panowaniem
księcia Mieszka I. Przed chrystianizacją nie ma w Polsce udokumentowanych
fundacji, co pozwala przypuszczać, iż fundacje przybyły do
Polski wraz z chrześcijaństwem. Po ślubie z Dąbrówką, córką księcia
czeskiego Bolesława I, Mieszko I wraz ze swoim narodem w 966 roku
przyjął chrześcijaństwo według obrządku łacińskiego. To wydarzenie
uważane jest za początek chrześcijaństwa w Polsce.
Stąd też pierwsze polskie założenia fundacyjne sięgają XII wieku.
Chodzi tu o fundacje szpitalne, zakładane przez biskupów przy katedrach
lub przez zakony przy klasztorach. Za pierwszą fundację szpitalną i w
ogóle pierwszą na ziemiach polskich uważa się szpital przy kościele św.
Marii we Wrocławiu założony w 1108 roku przez tamtejszego biskupa. 15
W 1152 roku Jan Gryfita, arcybiskup gnieźnieński, założył w
Jędrzejowie opactwo cystersów, połączone ze szpitalem. 16 Podobnie we
Wrocławiu, jako fundacja zakonna powstał szpital św. Łazarza, a w
Poznaniu w latach 1170-80 szpital założyli joannici. Podobnie działo się
także na terenach niemieckich, gdzie szpital założył św. Konrad, biskup
Konstancji w latach 934-975. 17 W średniowieczu większość fundacji w
obu krajach związana była ze szpitalnictwem. Obejmowały one przytułki
dla żebraków, szpitale oraz schroniska dla ubogich i pielgrzymów.
Zwyczajowo, w nawiązaniu do liczby apostołów, przyjmowano 12
podopiecznych. 18
Szczególne zaangażowanie zakonów w szpitalnictwo zapoczątkował
św. Benedykt z Nursji (ok. 480 do ok. 547), uważany za twórcę
14 Strachwitz (2005), s. 33.
15 H. Bunsch-Konopka (1985): Historia opieki społecznej w Polsce, w: J. Staręga-Piasek
(red.), Pomoc społeczna w Polsce, II, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego.
16 Ewa Leś (2001): Zarys Historii Dobroczynności i Filantropii w Polsce, s. 20.
17 Mayer wspomniany u Liermanna (2002), s. 54.
18 Liermann (2002), s. 63.
60

zachodniego modelu reguły zakonnej. W regule tej zaleca on opiekę nad
obcymi i chorymi. W akcie założycielskim znaczącego burgundzkiego
klasztoru Cluny z 910 roku zobowiązuje się mnichów do okazywania
miłosierdzia ubogim, gościom i pielgrzymom. Każdy podróżny, także
zamożny był zdany na gościnę, a zaoferowanie jej uważano za obowiązek
chrześcijanina.
Równoczesne powstawanie i rozwój zakonów tłumaczy liczebność
braci zakonnych zajmujących się szpitalnictwem. Benedyktyni obecni
byli na ziemiach niemieckich od czasów Karolingów. W Polsce osiedlili
się najpierw benedyktyni, następnie toskańscy kameduli św. Romualda,
w 1126 roku premonstratensi, a w 1143 cystersi. Około 1160 roku do
Polski zostali sprowadzeni joannici, a nieco później templariusze. 19
Rozwój szpitalnictwa w obu kręgach kulturowych związany jest ściśle
z chrześcijańską nauką miłosierdzia. Chodziło o otaczanie się ludźmi,
żyjącymi w nędzy i niesienie im pomocy w celu zbawienia własnej duszy.
Zbawienie można było osiągnąć przez spełnianie uczynków miłych Bogu
(piae causae), służących celom religijnym i społecznie użytecznym. W
kodeksie cesarza Justyniana z 534 roku jako pia causa określa się
schroniska i szpitale, przytułki dla ubogich, sierot i podrzutków.
Od XIII i XIV wieku fundacje szpitalne zaczynają powoływać także
osoby świeckie. W 1222 roku kasztelan krakowski Żegota wraz z synami,
Ottonem i Zakliką, ufundował w Sandomierzu kościół Świętego Ducha z
przynależnym do niego szpitalem, aby „miejscowi i okoliczni ubodzy
wsparcie, chorzy ratunek, sieroty schronienie, obcy podróżni i wędrownicy
gościnność i przytułek znajdowali“. 20 Podobnie w Przemyślu, pisarz
królewski Andrzej z Pomorzan założył szpital Świętego Ducha, finansując
budowę i wyposażenie placówki. Ponadto zapewnił całości źródło
utrzymania w postaci dochodów z sołectwa we wsi Maćkowice i ogrodu.
W Cesarstwie Niemieckim wraz ze wzrostem zamożności poszczególni
bogaci obywatele zaczęli zakładać fundacje szpitalne z własnego
majątku. Wybrano tu jednak, jak się wydaje, inną drogę niż w Polsce.
Fundacja nie była powiązana z kościołem, a zarządzania nią nie powierzano
klerowi czy zakonowi, lecz miastu. Następuje tu usamodzielnienie
części ludności miejskiej. W Polsce podobne zjawisko raczej nie
występowało, co mogło wynikać z faktu, że w miastach zachodniej
Polski mieszczaństwo nie rozwinęło się w takiej formie. Kiedy
norymberski patrycjusz Konrad Groß w 1339 roku zakładał szpital
Świętego Ducha, zwrócono się jeszcze o zgodę do biskupa Bambergu,
19
Jörg Hoensch (1998): Geschichte Polens. s. 42.
20
Wawrzyński (1997), s. 22.
61

jednak zgodnie z aktem fundacyjnym po śmierci najstarszego syna
fundatora zarząd szpitala przeszedł całkowicie w ręce Rady. 21 Organem
założycielskim fundacji nie była już gmina kościelna, a gmina
obywatelska. W Legnicy rada miejska poszła jeszcze dalej: nie tylko
nadzorowała zarząd szpitala, ale była także patronem tej placówki.
Określała siebie jako „najwyższego zarządcę, szafarza i mistrza
szpitala“. 22 Założenia szpitalne w ostatnich stuleciach średniowiecza były
fundacjami świeckimi, posiadającymi kolegialny zarząd.
Monarchowie, jak na przykład ostatni polski król z rodu Piastów,
Kazimierz III Wielki (1333-1370), także bywali fundatorami. Do
licznych fundacji, m.in. Akademii Krakowskiej (dziś Uniwersytet
Jagielloński), o której jeszcze będzie mowa, należy także założona przez
niego w 1357 roku Fundacja św. Antoniego, mająca opiekować się
górnikami z kopalni soli kamiennej w Bochni. Siedem lat później została
erygowana podobnym aktem Fundacja Świętego Ducha przy pobliskiej
kopalni soli w Wieliczce. Celem tych fundacji było niesienie pomocy
górnikom dzięki działalności dwóch szpitali, które zapewniały im
zaopatrzenie w żywność, odzież oraz pomoc medyczną, a także opiekę
duszpasterską. Ponadto król Kazimierz ufundował znany klasztor
franciszkanów w Chęcinach, a w 1380 roku katedrę w małopolskim
Sandomierzu.
Gdy cofniemy się do XI wieku, napotkamy na ziemi niemieckiej
znamienny przykład fundowania budowli. Jedną z licznych fundacji
cesarza Konrada II i jego syna Henryka III jest katedra cesarska w Spirze
z 1030 roku, będąca po zniszczeniu opactwa Cluny największym
zachowanym kościołem romańskim na świecie.
Uniwersytety
Od XII wieku Europa przeżywała falę zakładania uniwersytetów. Za
najstarszy uniwersytet świata zachodniego uchodzi uniwersytet w
Bolonii, założony w 1088 roku. Miał on tylko jeden wydział, szkołę
prawa, wyposażoną w XII wieku w szczególne przywileje państwowe i
kościelne. Kilkadziesiąt lat później pojawiła się paryska Sorbona jako
szkoła teologii. Podczas gdy uczelnia bolońska powstała na zasadach
korporacyjnych, prawie wszystkie uniwersytety okresu późnego
średniowiecza zakładane były jako fundacje. Oznacza to, że
21 Reicke wspomniany u Liermanna (2002), s. 99.
22 Tamże, s. 100.
62

zawdzięczają swoje istnienie jasno określonej procedurze fundacyjnej,
której istotą było trwałe przekazanie określonego majątku na potrzeby
realizacji określonego celu. 23 Zakładanie uniwersytetów musiało wydawać
się fundatorom szczególnie korzystne, bowiem uniwersytety jako
instytucje kościelne objęte były ochroną papieską, a ich posiadłości,
podobnie jak dobra kościelne, nienaruszalne.
Jak wiadomo, procesy te dotarły także do Polski i do Niemiec.
Pierwszy uniwersytet w Świętym Cesarstwie Rzymskim powstał z
inicjatywy cesarza Karola IV w 1348 roku w Pradze. Po nim przyszła
kolej na uniwersytety w Krakowie (1364) i Heidelbergu (1386).
Celem Akademii Krakowskiej – tak się wówczas nazywał dzisiejszy
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie – było kształcenie prawników na
potrzeby służby państwowej. Od 1367 roku, obok podstawowych
wykładów w siedmiu dyscyplinach, obejmujących artes liberales –
sztuki wyzwolone (gramatyka, retoryka, dialektyka, arytmetyka,
geometria, muzyka i astronomia), wprowadzono medycynę i prawo.
Jednak papież Urban VI nie wyraził zgody na nauczanie najbardziej
prestiżowego przedmiotu, jakim była teologia. Po śmierci Kazimierza
koronowana na królową Polski w 1384 roku Jadwiga (1371-1399)
zabiegała ponownie o uzyskanie takiego pozwolenia i Akademia
otrzymała je już po śmierci królowej, w 1400 roku od dworu papieskiego
w Awinionie. Królowa zapisała w testamencie cały swój majątek
osobisty na rzecz Akademii. Dochód, uzyskany ze sprzedaży jej biżuterii,
umożliwił zakup kilku budynków, w których utworzono Collegium
Maius. Od 1400 roku budynek ten stał się siedzibą Akademii
Krakowskiej i mieściła się w nim Biblioteka Jagiellońska. Z majątku
tego odnowiono także cały kompleks Akademii, która teraz miała prawo
wykładania teologii, a ponadto była pierwszą uczelnią w Europie z
samodzielną katedrą matematyki i astronomii. Dzisiejsza nazwa
Uniwersytet Jagielloński nadana została uczelni dopiero w okresie
zaborów przez władze austrowęgierskie.
Trzecim uniwersytetem w Świętym Cesarstwie Rzymskim, po Pradze
i Wiedniu, stał się Uniwersytet w Heidelbergu, założony za zgodą
papieża w 1386 roku przez księcia elektora Ruprechta I, który także
pragnął kształcić na potrzeby służby państwowej i kościelnej we
własnym kraju. Ponadto ten późniejszy król rzymsko-niemiecki chciał
uczynić swoje terytorium centrum duchowym i przyciągać cudzoziemców.
Historia aktu fundacyjnego Uniwersytetu w Heidelbergu jest jednak
23 Sönke Lorenz (red.) (1999): Attempto – oder wie stiftet man eine Universität? Die
Universitätsgründungen der so genannten zweiten Gründungswelle im Vergleich.
63

ardziej skomplikowana niż uczelni krakowskiej. Nie był to bowiem
jednorazowy akt erekcyjny, a powołanie fundacji stanowiło dłuższy
proces. Fundacja, jednocząca wiodące siły całego uniwersytetu i odpowiadająca
za organizację i kierowanie uczelnią, dotowana była
sukcesywnie, w miarę przekształcania innych fundacji, należących do
księcia elektora. 24
Motywy zakładania uniwersytetów są takie same, jak i innych
fundacji. W przypadku Heidelbergu główne znaczenie miała pamięć o
fundatorze (memoria), czego dowodzi fakt pochowania króla Ruprechta
w kościele Świętego Ducha, ówczesnym kościele uniwersyteckim, który
stał się miejscem pochówku książąt. Poza tym Uniwersytet do dziś nosi
imię swego założyciela.
W szwabskiej Tybindze wirtemberski hrabia Eberhard założony przez
siebie uniwersytet traktował przede wszystkim jako wyraz pobożności,
na równi z fundowaniem kościołów, szpitali czy klasztorów. Dlatego też,
zgodnie ze statutem z 1477 roku, wszystkie osoby związane z uniwersytetem,
miały obowiązek dwa razy do roku zbierać się w odświętnym
stroju na uroczystej mszy z kazaniem w intencji zbawienia duszy
założyciela i dobroczyńcy tej uczelni. Fundator obecny był poprzez swój
wizerunek, umieszczony w oknach chóru, a od 1496 roku o dniu jego
śmierci przypominało epitafium. 25
Już wtedy zamożne osoby świeckie mogły odbywać studia i wykłady
w ramach peregrinatio academica, średniowiecznych wędrówek
akademickich. Symboliczne znaczenie dla polsko-niemieckiej wymiany
akademickiej ma życiorys astrologa Jana Virdunga z Hassfurtu,
absolwenta Akademii Krakowskiej, późniejszego znanego profesora z
Heidelbergu.
Czasy nowożytne
Jeśli przyjrzeć się fundacjom polskim i niemieckim w okresie
średniowiecza, to pomijając okoliczność, że w Polsce fundacje zaczęły
powstawać później, co zapewne spowodowane było późniejszym
przyjęciem przez Polskę chrześcijaństwa, zwraca uwagę fakt, że procesy
te przebiegają równolegle. Na gruncie wspólnych korzeni rzymskochrześcijańskich
w obu kręgach kulturowych dynamicznie rozwija się
szpitalnictwo, wspierane zarówno przez fundacje kościelne, jak i
24
Wagner (1999).
25
Lorenz (1999).
64

świeckie. Także uniwersytety w obu krajach zakładane są przez ich
władców niemal równocześnie.
Ta zwracająca uwagę paralelność rozwoju dotyczy okresu średniowiecza.
Wraz z początkiem czasów nowożytnych w Polsce i w Niemczech
fundacje zaczynają się rozwijać w sposób odrębny, do dziś kształtujący
scenę fundacyjną w obu krajach. W Polsce fundatorami byli przede
wszystkim członkowie rodzin szlacheckich, w Cesarstwie Niemieckim
natomiast warstwa mieszczaństwa, które w ten sposób publicznie
demonstrowało swój awans i sukces społeczny. Jako przykład wymienić
tu można trzy słynne fundacje Jakoba Fuggera Bogatego z Augsburga z 1.
połowy XVI wieku: rodzinną kaplicę grobową w kościele św. Anny,
predykaturę przy kolegiacie św. Maurycego oraz osiedle domków
mieszkalnych, zwane Fuggerei. 26 Pochodzący z rodziny kupców augsburskich
Jakob Fugger, rozwinął handel z Lewantem, posiadał udziały w
zakładach górniczych na Węgrzech, w Tyrolu, Karyntii i Turyngii oraz
kontrolował dzięki temu cały europejski rynek miedzi w Wenecji.
Rozwijające się również bardzo pomyślnie interesy bankowe Jakoba
Fuggera pozwoliły Karolowi V rozstrzygnąć na swoją korzyść walkę z
królem francuskim Franciszkiem I o tron cesarski. Fugger był w stanie
nie tylko bardzo szybko przekazać Karolowi V najwyższą w owych
czasach sumę, ale udało mu się także szybko wypłacić w gotówce
wynegocjowane sumy elektorom, uczestniczącym w elekcji.
Natomiast w Rzeczypospolitej szlacheckiej XVII wieku na polu fundacji
najbardziej aktywne były rody szlacheckie. Szczególnie wyróżniały
się tutaj rody Ligęzów, Firlejów i Lubomirskich. Szczególne zasługi miał
Mikołaj Spytek Ligęza. 27 Pozostawił on sześć szpitali i fundację posagową,
która pełniła identyczną rolę, jak znane w tym samym czasie na
ziemiach niemieckich fundacje na rzecz uboższych córek mieszczańskich:
wyposażała ona nieposiadające majątku dziewczęta w posag, aby mogły
wyjść za mąż.
Oświecone sierocińce?
Od XVII wieku daje się zauważyć wpływ Oświecenia na polskie i
niemieckie szpitalnictwo, a zwłaszcza na sierocińce. Przedmiotem
szczególnego zainteresowania staje się w tym czasie wychowanie i
edukacja dzieci, w które angażowali się przede wszystkim intelektualiści
26
Por. Scheller (2004).
27
Wawrzyński (1997), s. 23-24.
65

i filantropi protestanccy. Taki bardzo praktyczny kierunek myślenia
reprezentowali: we Francji filozof Jan Jakub Rousseau (1712-1778), w
Szwajcarii pedagog i ojciec edukacji narodowej Johann Heinrich
Pestalozzi (1746-1827), a w Alzacji teolog Johann Friedrich Oberlin
(1740-1826).
Prekursorem tego ruchu już w końcu XVII wieku był August
Hermann Francke (1663-1727). Ten filolog klasyczny, orientalista i prekursor
pietyzmu w Lipsku, Erfurcie i Halle, w 1695 roku ustanowił
instytucję, która do dziś znana jest jako Fundacje Franckego. Zaczął od
nauczania i wspomagania dzieci w swojej gminie Glaucha. W 1698 roku
położono kamień węgielny pod nowy sierociniec. W ciągu 30 lat
powstały budynki szkolne, mieszkalne, warsztaty i ogród. W rezultacie
prac budowlanych, trwających łącznie 50 lat, powstało miasteczko
szkolne, w którym żyło do 2500 osób, pracujących nad koncepcją reformy
społeczeństwa, inspirowanego chrześcijaństwem. Francke, początkowo
zdany na bezpośrednie dary na rzecz swojej placówki, potrafił
zwiększyć przychody dzięki funkcjonowaniu własnego wydawnictwa i
innych zakładów należących do fundacji, a także dzięki przywilejom
fiskalnym. Mówiąc konkretnie, Fundacje Franckego były finansowane
przede wszystkim ze sprzedaży dużej liczby egzemplarzy Biblii. 28
Zasadnicza nowość dotyczyła jednak w szczególności założeń pedagogicznych
Fundacji. O ile dotychczas główną uwagę zwracano na sprawy
pomocy socjalnej i wychowania dzieci w duchu pracy, to u Franckego
nadrzędne znaczenie miała edukacja religijna i nauka szkolna.
Także w Polsce w tym czasie większą uwagę zaczęto poświęcać
dzieciom. Jednak założenia pedagogiczne nie były tak ambitne, jak u
Franckego, bowiem w Polsce – gdzie w wyniku trzeciej wojny północnej
ze Szwecją (1700-1721) wśród ludności panowała nędza, a rodzice coraz
częściej oddawali dzieci pod opiekę kościoła – chodziło przede
wszystkim o zaopiekowanie się dziećmi osieroconymi bądź porzuconymi.
Aby zaradzić tej biedzie, francuski misjonarz Gabriel Piotr Baudouin
(spolszczył nazwisko na Boduen – przyp. tłum.) postanowił założyć
sierociniec. Wykorzystując swoje dobre kontakty z dworem króla
Augusta III oraz z późniejszymi fundatorami Biblioteki Publicznej,
braćmi Załuskimi, zebrał dostateczne fundusze, aby założyć szpital dla
dzieci. W 1736 roku powstał w Warszawie szpital Dzieciątka Jezus,
wyposażony przez biskupa poznańskiego w prawo nabywania
nieruchomości oraz otrzymywania darowizn i spadków. Był to pierwszy
28 Por. Helmut Obst (2002): August Hermann Francke und die Franckeschen Stiftungen in
Halle; Paul Raabe (2001): August Hermann Francke.
66

szpital w Polsce przyjmujący niemowlęta. Dzieci porzucone lub
osierocone w wyniku wojny, którym szpital udzielał opieki, były
następnie przekazywane rodzinom zastępczym. W 1757 roku przebywało
w szpitalu 233 młodych podopiecznych, w 1763 roku już 520. 29
Sekularyzacja
Od końca XVII wieku w Europie Zachodniej, w Polsce zaś dopiero po
1740 roku, rozwijało się Oświecenie. Ten nowy prąd intelektualny
rozpowszechniał przekonanie, że rozum i wolność już wkrótce wyzwolą
ludzkość od ucisku i nędzy. Jednocześnie sprzyjał on sekularyzacji
myślenia i działania. W tym celu należało rozwijać naukę i oświatę i
upowszechniać ją wśród wszystkich warstw społeczeństwa.
Wpływ Oświecenia na fundacje zarówno na ziemiach niemieckich, jak
i polskich miał charakter ambiwalentny. Z jednej strony obserwuje się
negatywny zwrot w nastawieniu do fundacji w ogóle. Ten „rupieć z
epoki średniowiecza“ 30 , który miał narzucać żyjącemu pokoleniu wolę
dawno zmarłego fundatora, zdawał się przeczyć rozsądkowi. Widziano w
fundacjach bastion szkodliwych dla oświaty przesądów, nie służących
powszechnemu dobrobytowi, a wręcz przeszkadzających mu. Ponadto
zdaniem zwolenników Oświecenia fundacje wyłączały z obiegu
gospodarczego niezbędny kapitał i siłę roboczą. Nie tylko poddawano w
wątpliwość ich użyteczność, ale wręcz otwarcie ją negowano.
Niezależnie od celu i majątku generalnie nie akceptowano fundacji jako
instytucji i walczono z nimi.
Jak Europa długa i szeroka ówcześni najbardziej wpływowi intelektualiści
opowiadali się za ich likwidacją. We Francji Turgot (1727-1781),
minister finansów Ludwika XVI i przyjaciel ekonomisty Adama Smitha,
wyraził swą niechęć słynnym powiedzeniem: „il faut les détruire!“ –
„trzeba je zniszczyć!“. W 1757 roku napisał on do Wielkiej encyklopedii
francuskiej Diderota i d´Alemberta artykuł, zatytułowany „Fundacja“, a
w nim: „ [Fundacje] opierają się na próżności fundatorów, którzy w
swym ograniczonym umyśle chcą określić przeznaczenie majątku po
wieczne czasy, choć już wkrótce zmiana sytuacji musi uczynić to
przeznaczenie bezużytecznym i społecznie szkodliwym. [...] Nie wolno
ich konserwować, podobnie jak grobów zmarłych, w przeciwnym razie
rychło zabrakłoby pól, aby wyżywić żyjących“.
29 Wawrzyński (1997), s. 26-27.
30 Cytowane u Liermanna (2002).
67

Także Immanuel Kant wypowiadał się w debacie o fundacjach w
podobny sposób: „Fundacje [...] nie mogą być ustanawiane na wieczne
czasy, obciążając w ten sposób grunty; państwo musi mieć swobodę
ustanawiania ich zgodnie z potrzebami czasu”. W takim niesprzyjającym
klimacie duchowym wiele fundacji, przede wszystkim kościelnych,
uległo likwidacji, a przynajmniej przeszło pod zarząd świecki.
Szczególne znaczenie tendencja ta miała w Prusach, gdzie jako
przekonany zwolennik Oświecenia sekularyzację popierał Fryderyk
Wielki. W liście z 24 marca 1767 roku do swojego przyjaciela Woltera w
związku z planami likwidacji klasztorów w krajach katolickich pisał:
„Oto nadeszła ta chwila: bowiem Francja i Austria są zadłużone […]
przynęta, jaką stanowią bogate opactwa i dobrze sytuowane klasztory,
jest pociągająca.“ 31 Kiedy w wyniku podboju Śląska i rozbiorów Polski
Prusy weszły w posiadanie większych terenów katolickich, na zajętych
ziemiach polskich idee te rychło zaczęto wprowadzać w czyn. W 1772
roku odebrano fundatorom i klasztorom prawo zarządzania ich dobrami.
Potem nastąpiła całkowita konfiskata majątków Kościoła katolickiego.
Klerowi pozostawiono do dyspozycji tylko przychody z tych fundacji,
które przeznaczone były bezpośrednio na jego utrzymanie i na cele kultu.
Na Śląsku dóbr Kościoła katolickiego nie można było przejąć na
własność państwa ze względu na szczególną sytuację prawną. Dlatego
obłożono kler 50-procentowym podatkiem od dochodów z dóbr
kościelnych. Tak więc zabierano połowę dochodów z majątków fundacji
Kościoła katolickiego, nie naruszając jednak zasadniczo ich substancji.
Sekularyzację przeprowadzano w Prusach nie tylko na dawnych
ziemiach polskich. Także we frankońskich księstwach Ansbach i
Bayreuth, przyłączonych w 1792 roku do Prus, urzędujący minister
Hardenberg, w ramach wielkiej reformy administracji, zlikwidował w
1796 roku beneficja. 32
Na niemieckich terenach lewego brzegu Renu, przyłączonych przez
Napoleona do Francji (1794-1815), majątki fundacji podlegały
ustawodawstwu francuskiemu, podobnie jak we Francji. Po zajęciu tych
obszarów w Księstwie Trewiru w wyniku proklamacji z 1796 roku
skonfiskowano wszystkie dobra kościelne. 33 W samym Trewirze miejskie
fundacje szpitalne połączono w „komisję ds. hospicjów“ i poddano
nadzorowi miasta, szpitale bowiem były potrzebne niezależnie od tego,
czy zgodnie z duchem czasu było się wrogiem fundacji, czy też nie. Na
31
Cytowane u Liermanna (2002), s. 184.
32
Liermann (2002), s. 186.
33
Tamże s. 198.
68

niemieckich terenach prawego brzegu Renu przeprowadzono
sekularyzację terytoriów kościelnych na podstawie uchwały Reichsdeputation
z 1803 roku, jako odszkodowanie za odstąpienie terenów niemieckich
lewego brzegu Renu Republice Francuskiej. 34 Także na
dawnym obszarze Prus i na Śląsku przeprowadzono w 1810 roku
sekularyzację następującym edyktem: „Wszelkie fundacje klasztorne,
katedralne i inne, baliwaty i komturaty, należące do kościoła katolickiego
jak i wyznania protestanckiego, będą odtąd traktowane jako dobra
państwowe.“ 35 Ta późniejsza sekularyzacja miała przede wszystkim
wspomóc kasę państwową, mocno obciążoną w związku z kontrybucją,
nałożoną przez Napoleona traktatem pokojowym z Tylży (1807).
Fundacje w okresie rozbiorów Polski
Do końca XVIII i na początku XIX wieku instytucja fundacji w Polsce
nie podlegała żadnym regulacjom prawnym. Decydującą rolę odgrywał
cel fundacji: „Fundacje ojczyźnie potrzebne i pożyteczne dla dobra
szlacheckiego stanu” 36 nie wymagały oficjalnego zezwolenia. Odnosiło
się to do fundacji, które zajmowały się ubogimi i potrzebującymi. Dla
fundacji kościelnych od 1768 roku wymagane było natomiast zezwolenie
władz. W zasadzie nie istniało tradycyjne polskie prawo fundacyjne.
Powyższy cytat pokazuje jednocześnie, że fundacje w Polsce uważane
były za atrybut stanu szlacheckiego. W przeciwieństwie do Francji, gdzie
król traktował fundatorów i ich fundacje jako potencjalnych konkurentów
i ograniczenie prawowitej władzy państwowej, w Polsce fundatorzy
pochodzenia szlacheckiego sprawowali równocześnie władzę
prawodawczą, gdyż to stan szlachecki wyznaczał swoich posłów do sejmu
Rzeczypospolitej.
W wyniku trzech kolejnych rozbiorów Polski w 1772, 1793 i 1795
roku przez wielkich sąsiadów – Prusy, Austrię i Rosję – Polska de facto i
de iure wymazana została z mapy Europy. W 1807 roku Napoleon
stworzył na ziemiach zaboru pruskiego Księstwo Warszawskie. Dopiero
w 1815 roku na Kongresie Wiedeńskim ustalone zostały granice, które w
zasadzie utrzymały się do 1914 roku. Z Księstwa Warszawskiego
powstało Królestwo Polskie, zwane też Kongresowym, które przypadło
Rosji carskiej. Ziemie zachodnie, określane jako Wielkie Księstwo
34
Tamże s. 199.
35
Cytowane tamże, s. 215.
36
Wg K. Jasiewicza cytowany w: Wawrzyński (1997), s. 29.
69

Poznańskie przypadły Prusom. Kraków stał się „wolnym miastem” pod
wspólnym protektoratem trzech państw zaborczych, a Galicja pozostała
w rękach austriackich.
Z perspektywy historii fundacji w Polsce porozbiorowej instytucje te
funkcjonowały w trzech różnych przestrzeniach. O ile do tego czasu na
ziemiach polskich nie istniało świeckie państwowe prawo fundacyjne, o
tyle po przejęciu administracji państwowej przez Rosję, Prusy i Austrię,
fundacje zaczęły funkcjonować w trzech różnych systemach prawnych.
W każdym zaborze działalność polskich fundacji poddana została
prawodawstwu zaborcy. Tak więc początek rozbiorów zbiega się w
czasie z początkiem regulacji prawnych, dotyczących fundacji.
Wspomniano już, że w zaborze pruskim majątek fundacji stał się
niemal całkowicie ogólnym majątkiem państwa. Zjawisko to znajduje
wyjaśnienie w fakcie, iż według powszechnego Pruskiego Prawa
Krajowego z 1794 roku w państwie absolutystycznym źródłem wszelkiego
prawa, a tym samym także prawa kościelnego, był król. Zgodnie z
tym kościoły stały się instytucjami państwowymi, duchowni pełnili
służbę państwową, a majątki kościelne znalazły się całkowicie w rękach
państwa, nawet jeśli Pruskie Prawo Krajowe uznawało instytucję
fundacji. Dopiero w 1900 roku wszedł w życie kodeks cywilny, który
wprowadzał nowe regulacje prawne dotyczące fundacji. Dla ustanowienia
fundacji, będącej osobą prawną, wymagany był akt fundacyjny,
zatwierdzony przez właściwe władze. Nadzór nad fundacjami
sprawowały władze krajowe, statut określał cel fundacji i sposób jego
realizacji. Ponadto fundacja musiała mieć zarząd, który reprezentował ją
na zewnątrz. Po wygaśnięciu fundacji jej majątek należało przekazać
instytucji określonej przez fundatora, w przeciwnym razie przechodził na
własność państwa. Państwo zaś było zobligowane wykorzystywać
przekazany mu majątek zgodnie z intencją byłej fundacji. 37
W Cesarstwie Austriackim forma prawna fundacji została
zatwierdzona w 1812 roku w austriackim powszechnym Kodeksie Cywilnym.
W akcie fundacyjnym należało określić cel, majątek i jego
charakter oraz sposób zarządzania fundacją. Ponadto ustanowienie
fundacji wymagało zgody odpowiednich władz. 38 Na podstawie tych
przepisów ustanowione zostało we Lwowie Ossolineum, o czym jeszcze
będzie mowa. Tak więc zarówno w Prusach, jak i w monarchii
austriackiej fundacja była instytucją prawa cywilnego, objętą nadzorem
państwa.
37
Suski (2005), s. 296-97.
38
Tamże s. 296.
70

Na ziemiach rosyjskich dopiero w 1867 roku wydane zostały przepisy,
dotyczące fundacji. Obowiązujący pomocniczo w Kongresówce Kodeks
Napoleona nie zawierał uregulowań, dotyczących instytucji fundacji,
powstał on bowiem w czasie, kiedy we Francji fundacje już nie istniały,
gdyż w 1791 roku zostały zakazane. Kodeks cywilny znajdującego się
pod zaborem rosyjskim Królestwa Polskiego z 1825 roku także nie
zawierał istotnych postanowień w tej sprawie. Nie przeszkadzało to
jednak polskim fundacjom w zaborze rosyjskim dalej istnieć i funkcjonować.
Lukę w przepisach prawnych wypełniało w tym przypadku
orzecznictwo. Sądy kierowały się przy tym przepisami Kodeksu
Napoleona, dotyczącymi testamentów oraz darowizn między osobami
żyjącymi.
Patriotyzm w XIX wieku
Zdumiewać może, że w okresie zaborów fundacje polskie mimo wszystko
przeżywały okres rozkwitu. Zwraca jednak uwagę, że wszystkie
znaczące fundacje polskie w okresie zaborów znajdowały się w zaborze
austriackim lub rosyjskim. Interesujący jest także fakt, że ani fundacje
austriackie, ani rosyjskie nie wywarły wpływu na podane niżej przykładowo
fundacje polskie. Oświecenie spowodowało wprawdzie w
Prusach sekularyzację większości fundacji, lecz jednocześnie – w związku
ze znaczeniem, jakie przypisywano edukacji, kulturze i nauce – w
Polsce otworzyły się nowe pola dla działalności fundacji. W czasach
Oświecenia obserwuje się ponadto zmianę celu fundacji: z pia causa –
fundacji dobroczynnej w kierunku utilis causa – fundacji użytecznej. O
istocie fundacji stanowi już nie pobożność fundatora, a powszechna
użyteczność.
Po upadku państwa polskiego przede wszystkim szlachta widziała w
fundacjach możliwość wspierania i umacniania polskiej kultury narodowej.
Szlachta polska, która nie pogodziła się z utratą swego państwa, w
filantropii, a szczególnie w fundacjach dostrzegła instrument pozwalający
podtrzymywać polskość i sprzyjać w ten sposób restytucji państwa
polskiego. Pod koniec zaborów, obok szlachty, fundatorami coraz
częściej bywali bankierzy, przemysłowcy i kupcy.
W tym kontekście należy rozpatrywać ustanowienie Fundacji Zakładu
Narodowego im. Ossolińskich na rzecz nauki i kultury polskiej. Fundacja,
nazywana zwykle Ossolineum, ustanowiona została w 1817 roku w
Wiedniu przez magnata Jerzego Maksymiliana Ossolińskiego, majątkiem
fundacji były należące do niego nieruchomości ziemskie. Celem fundacji
71

yło utworzenie dla narodu polskiego biblioteki i wydawnictwa. Ponadto
Henryk ks. Lubomirski zapisał fundacji swoje zbiory i w ten sposób, w
1824 roku – jako trzecia część Ossolineum, obok biblioteki i wydawnictwa
– powstało Muzeum Lubomirskich. Celem fundatora było także
uczynienie z fundacji ważnego ośrodka badań nad polską historią i literaturą.
Po śmierci fundatora, w 1827 roku, Ossolineum zostało przeniesione
do Lwowa do adaptowanego na ten cel budynku. W okresie zaborów
szybko stało się jednym z najważniejszych polskich ośrodków kulturalnych
w walce przeciwko germanizacji, zaostrzającej się w wyniku
prześladowań i aresztowań jego współpracowników przez policję austriacką.
Korzystając ze zbiorów Ossolineum Samuel Bogumił Linde
opracował w latach 1807-1814 pierwszy Słownik języka polskiego. W
okresie międzywojennym zasoby Biblioteki powiększyły się o zbiory
kolejnych rodów magnackich: Potockich i Jabłonowskich. Po 1945 roku
i po przyłączeniu Lwowa do Związku Sowieckiego część biblioteki
została przeniesiona do Wrocławia i upaństwowiona. Dziś wrocławskie
Ossolineum służy także jako archiwum dziejów szlacheckich, prasy i
literatury i z punktu widzenia pełnionej roli można je porównać z
bibliotekami Niemieckiego Archiwum Literatury w Marbach am Neckar
i w Wolfenbüttel. Zbiory, które po II wojnie pozostały we Lwowie,
upaństwowiono i przekazano do różnych muzeów i bibliotek.
Ossolineum jest typem fundacji, które w osiemnastowiecznej Polsce
miały coraz większe znaczenie, mianowicie fundacją kulturową. Za
pierwszą taką fundację kulturową i poprzedniczkę dzisiejszej Biblioteki
Narodowej w Warszawie uważa się Bibliotekę Publiczną, założoną w
1747 roku, jeszcze przed rozbiorami, przez braci Załuskich. Andrzej
Stanisław Kostka Załuski, kanclerz wielki koronny i biskup krakowski
(1695-1758) oraz jego młodszy brat Józef Andrzej Załuski, referendarz
koronny i biskup kijowski (1702-1774), założyli w ten sposób na
ziemiach polskich pierwszą bibliotekę publiczną, która wywarła
ogromny wpływ na ówczesne życie akademickie i kulturalne. Józef
Andrzej mianował m.in. Szymona Konarskiego wydawcą Volumina
Legum, zawierających pełny zbiór praw i konstytucji polskich z lat 1347-
1737. W 1778 roku sejm podjął uchwałę o obowiązku przekazywania
publikacji Bibliotece Publicznej jednego egzemplarza każdej książki
wydanej w Polsce lub w języku polskim To wprawdzie dość późno w
porównaniu z Francją, gdzie już w 1537 roku Franciszek I wprowadził
egzemplarze obowiązkowe na rzecz Bibliothèque Nationale, ale
wcześnie w porównaniu z powstaniem Biblioteki Niemieckiej w Lipsku
(1913 rok). Na wzmiankę zasługuje majątek fundacji Biblioteki
Publicznej, gdyż był on niemały: obejmował trzy pałace i kamienice w
72

Warszawie oraz majątki ziemskie. 39 Po śmierci obu założycieli fundacja
przeszła pod nadzór państwa. W 1795 roku, po trzecim rozbiorze, zbiory
zostały wywiezione do St. Petersburga, gdzie zapoczątkowały bibliotekę
carską. Zwrócone Polsce po zawarciu pokoju między Polską i ZSRR w
1921 roku, zostały doszczętnie zniszczone po Powstaniu Warszawskim
przez tzw. Brennkomando.
Fundatorki
Podobnie jak w Europie Zachodniej, tak i w Polsce w okresie rozbiorów
filantropia była wśród kobiet z wyższych sfer zajęciem popularnym i
mile widzianym. Kobiety odgrywały decydującą rolę w rozbudzaniu i
kształtowaniu poczucia tożsamości narodowej. Mówiąc słowami historyka
Normana Daviesa: podczas gdy mężowie musieli służyć w administracji
bądź w armii mocarstw zaborczych, kobiety wychowywały w
domu dzieci i chroniły „najcenniejsze dobro narodu polskiego“ – jego
kulturę. Wiele z nich wyróżniło się, zakładając towarzystwa filantropijne
i placówki kulturalne, połączone z niewielkimi szkołami i kierując nimi.
Można tu wspomnieć Zofię hr. Zamoyską, Aleksandrę hr. Potocką,
Hortensję hr. Małachowską, Marię hr. Przeździecką, Różę Kronenberg i
Emilię Bloch, aby wymienić tylko kilka pań z rodzin magnackich i elity
finansowej. 40
Działalność kobiet nie ograniczała się jednak do sfery edukacyjnej i
kulturalnej. Przy pomocy sióstr zakonnych podczas powstania
styczniowego 1863-1864 organizowały one w domach prywatnych
pomoc doraźną i opiekę dla rannych. Wierna tej tradycji, Zofia Regina
Szlenkier (1882-1939) założyła w Warszawie jeszcze przed wybuchem
I wojny światowej szpital. Ze swego spadku ufundowała klinikę
dziecięcą, noszącą imię jej zmarłych rodziców, Karola i Marii. Zgodnie z
wolą fundatorki placówką zarządzało miasto. W momencie założenia
szpital liczył 82 łóżka, w okresie międzywojennym 100. Do chwili
zburzenia go podczas Powstania Warszawskiego szpital przyjął
bezpłatnie 60.000 dzieci, bowiem koszty leczenia pokrywało miasto lub
ubezpieczenie społeczne. W akcie założycielskim mówi się poza tym
wyraźnie o zakazie dyskryminacji pacjentów ze względu na wyznanie i
pochodzenie narodowe.
39 Wawrzyński (1997), s. 27-28.
40 Leś (2001), s. 52.
73

Podobnie jak Florence Nightingale, Zofia Szlenkier była z
wykształcenia pielęgniarką i przyczyniła się do poprawy wizerunku
zawodu pielęgniarki w Polsce. Kierowała założonym przez siebie szpitalem
w czasie I wojny światowej, a w okresie międzywojennym była dyrektorką
warszawskiej szkoły pielęgniarskiej.
Fundacje artystyczne
W XIX wieku w obu krajach ustanowione zostały znaczące fundacje
artystyczne, zaliczające się dziś do najbardziej znanych na świecie
muzeów. W dwu wielkich miastach znajdują się dwa szczególnie
interesujące przykłady takich fundacji: we Frankfurcie nad Menem jest
to das Städelsche Kunstinstitut (Instytut Sztuki Städela), w Krakowie –
Muzeum Czartoryskich.
Städel to w historii fundacji szczególnie znany przypadek, uznawany
przez długi czas za moment narodzin samodzielnej fundacji, posiadającej
osobowość prawną. Po fali sekularyzacji na przełomie XVIII i XIX
wieku prawnik Friedrich Carl von Savigny w latach 1815-1848 stworzył
dla fundacji nowe ramy, które do dziś są w Niemczech miarodajne.
Savigny przywrócił fundacjom właściwe miejsce w społeczeństwie, ale
pod kontrolą państwa. Jednym z pierwszych przypadków, rozpatrywanych
wówczas przez sądy, była sprawa spadku po Städelu. Otóż po
śmierci prywatnego bankiera Johanna Friedricha Städela (1816) otwarto
jego testament, w nim Städel ustanowił instytut sztuki, którym miało
zarządzać pięciu przedstawicieli frankfurckiej rady miejskiej. Na rzecz
Instytutu zapisał kamienicę przy Roßmarkt ze znajdującą się tam
kolekcją malarstwa oraz pozostały majątek i postawił przed nim dwa
zadania: prowadzenie publicznej galerii sztuki i dbałość o nią oraz
wspieranie edukacji młodzieży artystycznej. Tymczasem dalecy krewni
Städela poczuli się tym testamentem pokrzywdzeni i zakwestionowali go,
zapoczątkowując w ten sposób długie debaty wśród prawników. Chodziło
o to, czy spadkobiercą może być fundacja, która w chwili śmierci
fundatora nie była jeszcze zatwierdzona. Rezultat tego sporu jest znany:
Sąd Najwyższy zdecydował, że fundacja jeszcze formalnie nie
ustanowiona ma prawo dziedziczenia i tym samym został prawomocnie
utworzony Städelsches Kunstinstitut we Frankfurcie. Podobny przypadek
miał potem miejsce we Wrocławiu, gdzie w 1858 roku trybunał także
74

ozstrzygnął sprawę na korzyść fundacji wrocławskiego radcy
komercjalnego Jonasa Fraenckla. 41
Jednym z najstarszych polskich muzeów jest krakowskie Muzeum
Czartoryskich, w którym znajduje się m.in. Dama z łasiczką Leonarda da
Vinci. Utworzone ono zostało, co charakterystyczne dla polskich
fundacji, przez rodzinę magnacką jako Fundacja księżnej Izabeli
Czartoryskiej i jej małżonka Adama księcia Czartoryskiego na prawie
austriackim w 1831 roku. Jego zbiory obejmują malarstwo europejskie
od XIII do XVIII wieku, rękodzieło europejskie i islamskie od
średniowiecza do XIX wieku oraz skarby sztuki antycznej. Podobnie, jak
w przypadku Städelsches Kunstinstitut we Frankfurcie, zasoby fundacji
obejmowały także obszerną bibliotekę, która w 1875 roku została przez
Czartoryskich udostępniona publicznie.
Przemysłowcy i bankierzy jako fundatorzy
Obok powstawania fundacji artystycznych, na ziemiach polskich i
niemieckich można zaobserwować podobne procesy zachodzące również
w innych dziedzinach. W obu krajach fundacje zakładają przemysłowcy i
bankierzy. W Polsce ten nowy typ fundacji określa się jako fundacje
kapitałowe (kapitał to w języku polskim w dosłownym znaczeniu
pieniądze, a nie majątek). Kapitał ten stanowił dochody z nieruchomości,
działalności bankowej i spekulacji na giełdzie.
Przykładem tej fali fundatorów jest Leopold Kronenberg (1812-1878),
warszawski bankier, pochodzący ze zasymilowanej elity żydowskiej,
założyciel Banku Handlowego w Warszawie, który po powstaniu
styczniowym sfinansował budowę kilku linii kolejowych, był udziałowcem
spółek górniczych, a przede wszystkim prowadził działalność
filantropijną w sferze pedagogicznej i kulturalnej. W 1875 roku założył
w Warszawie Szkołę Handlową, dzisiejszą Szkołę Główną Handlową.
Inni bankierzy, Hipolit Wawelberg i Stanisław Rotwand, podarowali
100.000 rubli, wówczas równowartość 530 kg złota, na utworzenie
Średniej Szkoły Mechaniczno-Technicznej, otwartej w 1895 roku.
Dzisiaj jest ona częścią Politechniki Warszawskiej. Wawelbergowi
zawdzięcza się także pierwsze kieszonkowe wydania książek w języku
polskim, bowiem to on właśnie zainicjował wydawanie dzieł
Sienkiewicza, Mickiewicza, Bolesława Prusa i innych w niedrogim
formacie kieszonkowym. Po tych sukcesach powołał Fundację Tanich
41 Liermann (2002), s. 245.
75

Mieszkań, w ramach której zbudowano trzy domy dla niezamożnych
robotników i rzemieślników (1898-1902). 42 Poza Warszawą przemysłowcy
prowadzili działalność filantropijną także w Łodzi. Za
przykład niech posłuży przypadek przemysłowca branży tekstylnej,
Karola Wilhelma Scheiblera (1820-1881), który dla swoich robotników
założył zespół fabryczno-mieszkalny, choć w tym przypadku nie była to
fundacja. 43
W Niemczech jedną z najbardziej znanych fundacji, założonych w
XIX wieku przez przemysłowców, jest Fundacja Carla Zeissa w Jenie.
Chodzi tu jednak o zjawisko wyjątkowe. Carl Zeiss uczynił ze swego
warsztatu mechaniki precyzyjnej i optyki przedsiębiorstwo, odnoszące
duże sukcesy. Po śmierci Zeissa jego przyjaciel i wspólnik, Ernst Abbe,
założył w 1889 roku fundację. Po rezygnacji Abbego z prawa własności
przedsiębiorstwa fundacja stała się w 1891 roku wyłączną właścicielką
zakładów Zeissa. Zgodnie z wolą fundatora Abbego dochodami z tych
zakładów zarządzać miała Fundacja Carla Zeissa. Miały one przynosić
korzyść pracownikom, służyć wspieraniu nauki na Uniwersytecie w
Jenie i gdzie indziej oraz wspierać przedsięwzięcia społecznie
użyteczne. 44 Dopiero w 2004 roku oba przedsiębiorstwa należące do
Fundacji – w Heidenheim i w Jenie – przekształcone zostały w spółki
akcyjne. Dziś Fundacja jest właścicielką akcji i ma się finansować z
dywidendy. Fundacja Carla Zeissa była czymś wyjątkowym nie dlatego,
że prowadziła działalność filantropijną na rzecz nauki i poprawy
warunków życia robotników, a dlatego, że sama była przedsiębiorcą.
Dziś taka konstelacja fundacji korporacyjnej, tzn. będącej akcjonariuszem
lub udziałowcem, stała się czymś zwyczajnym.
Przykładem są fundacje Roberta Boscha i Bertelsmanna.
Niezależnie od takich szczegółów pozostaje znamienne, w jaki sposób
wyraża się w różnych warunkach podstawowa zasada fundacji jako
autonomicznego ośrodka działalności, a przy odpowiedniej wielkości
także ośrodka władzy.
Podczas gdy fundacja w Niemczech walczy z próbami opanowania
wszystkich obszarów życia przez własne państwo, w Polsce staje się
instrumentem skrywanej świadomości narodowej w walce przeciwko
obcemu panowaniu. A jeśli uwzględnić doświadczenia Rzeczypospolitej
szlacheckiej, to okaże się, że fundacja stwarza w Polsce znacznie
42 Wawrzyński (1997), s. 31-32.
43 Otto Heike (1971): Aufbau und Entwicklung der Lodzer Textilindustrie.
44
Rupert Graf Strachwitz (2002): Ernst Abbe, w: Joachim Fest, Die großen Stifter, s. 135-
160.
76

większe możliwości działania na rzecz dobra wspólnego niż w
Niemczech.
XX wiek
Pierwsza połowa XX wieku – zarówno dla fundacji niemieckich jak i
polskich – oznaczała ogólnie biorąc koniec okresu ich owocnego rozwoju.
W Niemczech państwo nakłoniło fundacje na początku wieku do
ulokowania ich majątku w obligacjach państwowych „o zabezpieczeniu
pupilarnym“. Większość małych fundacji, nie posiadających nieruchomości,
stosowała wyłącznie tę formę lokat. Hiperinflacja w okresie
międzywojennym doprowadziła do tego, że przeważająca część tych
fundacji utraciła swój majątek, a tym samym podstawę egzystencji. 45 Od
strony prawnej fundacje posiadały jednak pewną ochronę: konstytucja
Rzeszy z 1919 roku uznawała legalność korporacji i fundacji.
Dla polskich fundacji wybuch I wojny światowej oznaczał przerwanie
rozkwitu, jaki przeżywały te instytucje w okresie rozbiorów, stanowiąc
przejaw patriotyzmu. Ówczesna sytuacja znacznie ograniczyła ich
możliwości działania. Skonfiskowanie ich depozytów przez banki, mobilizacja
mężczyzn do wojska, wędrówki ludności cywilnej, przesuwanie
się frontów i niestabilność struktur administracyjnych uniemożliwiały
im w znacznym stopniu funkcjonowanie. W 1915 roku w zaborze
rosyjskim majątki fundacji, zdeponowane w rosyjskich bankach, zostały
przez cara skonfiskowane. W wyniku tego polskie fundacje na ziemiach
polskich pod zaborem rosyjskim, podobnie jak publiczne instytucje
charytatywne poważnie na tym ucierpiały, a nawet uległy zniszczeniu. 46 I
tak na przykład uniemożliwiono wszelką działalność Fundacji Stanisława
Staszica, działacza oświeceniowego i męża stanu. W zakresie działalności
dobroczynnej fundacje zostały częściowo zastąpione przez stowarzyszenia
ratownicze i towarzystwa pomocy wzajemnej, mające za
zadanie niesienie pomocy setkom tysięcy Polaków, którzy ucierpieli na
skutek wojny. W latach 1916-1920 najdonioślejszą rolę w tej dziedzinie
odegrała Rada Główna Opiekuńcza. 47
Rzeczpospolita Polska uregulowała działalność fundacji już 7 lutego
1919 roku dekretem „O fundacjach i zatwierdzaniu darowizn i zapisów“.
45
Strachwitz (2005), s. 42.
46
Wawrzyński (1997), s. 33-34.
47
Marceli Hendelsman, Polska w okresie wielkiej wojny 1914-1918 cytowane, w:
Wawrzyński (1997), s. 34.
77

Był to jeden z pierwszych aktów prawnych odrodzonego państwa polskiego,
nie zawierał on definicji fundacji, unormowano tylko sposób jej
ustanowienia i sprawowania nadzoru. W wyniku dekretu fundacje
otrzymały osobowość prawną i możliwość prowadzenia działalności
gospodarczej. Początkowo dekret obowiązywał tylko na terenie byłego
Królestwa Kongresowego. W latach 1923-1928 został rozciągnięty na
cały obszar byłego zaboru rosyjskiego, gdzie kompetencje w sprawach
fundacji należały do odpowiednich ministerstw. W należącej niegdyś do
Austrii Galicji nadzór nad fundacjami sprawowało Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych oraz Departament Fundacyjny wojewody lwowskiego, w
byłym zaborze pruskim natomiast Rada Ministrów, wojewodowie i sądy
powiatowe. Polska część Górnego Śląska była w sprawach fundacji
autonomiczna. 48 Prowadziło to, jak można się spodziewać, do chaosu w
sprawie kompetencji poszczególnych władz. Pod względem przepisów
fundacyjnych także po odzyskaniu niepodległości Polska podzielona była
na trzy części, tzn. podlegała trzem różnym ustawodawstwom. W każdej
z trzech części obowiązywały inne regulacje, dotyczące fundacji,
bowiem w Galicji, podobnie jak w byłym zaborze pruskim nadal obowiązywały
przepisy sprzed wojny. Fakt, że po wojnie na terenie byłego
zaboru rosyjskiego w ogóle wprowadzono nową ustawę o fundacjach,
wynikał stąd, że pod panowaniem rosyjskim wraz z fundacjami
zlikwidowane zostało także ustawodawstwo fundacyjne. Dopiero po II
wojnie światowej położono kres tej sytuacji i na całych ziemiach polskich
ujednolicono prawo fundacyjne. W 1925 roku fundacje, realizujące
cele naukowe, kulturalne, wyznaniowe i dobroczynne zostały zwolnione
z podatku dochodowego.
Ustawodawstwo bardziej przyjazne dla fundacji oraz odzyskana niepodległość
pozwalałyby przypuszczać, że w II Rzeczypospolitej
ponownie dojdzie do ożywienia działalności fundacyjnej. Jednak niemal
wszystkie aktywne fundacje okresu międzywojennego wywodziły się z
czasów zaborów, głównie oczywiście z XIX i początków XX wieku.
Część fundacji sięgała jeszcze nawet czasów Rzeczypospolitej
szlacheckiej. 49 Ogromna większość fundacji znajdowała się na terenach
dawnej Galicji, gdyż bardziej liberalne stanowisko Austrii w stosunku do
Polaków niż Prus czy Rosji przejawiało się także w polityce wobec
fundacji. Na terenie byłego zaboru pruskiego było ich niewiele. W części
wschodniej, w byłym zaborze rosyjskim, fundacje, które przetrwały z
dawniejszych czasów, były wyjątkiem.
48 Wawrzyński (1997), s. 34.
49 Jasiewicz (1990), s. 27-29.
78

Celem większości istniejących fundacji była działalność dobroczynna,
wychowanie, edukacja i religia. Prawie wszystkie działające w tym
czasie fundacje, niezależnie od momentu ich ustanowienia, miały
charakter „konfesyjno-narodowy“, a więc krąg ich beneficjentów
określała i ograniczała narodowość i wyznanie. Fundacja, której
fundatorem był przykładowo polski katolik, realizowała swoje cele tylko
na rzecz beneficjentów tego samego wyznania i narodowości co fundator.
To samo dotyczyło fundatorów pochodzenia żydowskiego, którzy w tym
czasie byli szczególnie aktywni. 50 I tak Jakub Kohn ustanowił Fundację
im. Magdaleny Kohn w celu wspierania wdów żydowskich we Lwowie,
któ-ra zapewniała schronienie wdowom wyznania żydowskiego. 51
Wśród nowo powoływanych fundacji najwięcej było fundacji naukowych,
w czym istotny udział miała polska arystokracja. Jakub hr.
Potocki ustanowił fundację, której zadaniem miała być walka z rakiem i
badania nad nim. Obok Funduszu Józefa Piłsudskiego na rzecz Kultury
Narodowej była to najzasobniejsza finansowo fundacja tamtych czasów.
Również Fundacja Smogulecka hrabiego Hutten-Czapskiego przekazywała
środki na badania Uniwersytetowi Warszawskiemu i Poli-technice
Warszawskiej.
Dwie słynne fundacje z tamtych czasów przetrwały do dziś lub zostały
niedawno restytuowane: Polsko-amerykańska Fundacja Kościuszkowska,
ustanowiona w 1925 roku w Nowym Jorku, inicjatorka i wydawca dwujęzycznego
słownika The Kościuszko Foundation Dictionary English-
Polish, Polish-English oraz Fundacja Kórnicka. Ta ostatnia, znana także
jako Fundacja Zamoyskich, ustanowiona w 1924 roku przez Władysława
Zamoyskiego, jako majątek otrzymała nieruchomości i dobra ziemskie w
wielkopolskim Kórniku oraz w Małopolsce w Zakopanem. Jej celem
było założenie i utrzymywanie naukowego instytutu dendrologicznego,
upowszechnianie wiedzy rolniczej i ogólnej wśród ludności, prowadzenie
założonej przez matkę Zamoyskiego, Jadwigę, szkoły gospodarstwa
domowego i jej biblioteki oraz wspieranie uzdolnionych
młodych ludzi. Fundacja działała aktywnie do 1939 roku, kiedy to jej
majątek uległ konfiskacie. W 1953 roku została rozwiązana przez
ówczesnego premiera Bolesława Bieruta. 52 Od 2001 roku znów istnieje i
udało jej się odzyskać część majątku.
Ta tendencja uznawania nauki za ważny cel fundacji obowiązywała w
tym czasie także w Niemczech. Świadczy o tym na przykład założenie
50
Jasiewicz (1990), s. 29.
51
Leś (2001), s. 88.
52 Por. Potocki (1981).
79

Biblioteki Fundacji barona Maxa von Oppenheima w 1929 roku. Jako
syn znanej i wpływowej rodziny prywatnych bankierów z Kolonii Max
von Oppenheim po ukończeniu studiów prawniczych podróżował po
Bliskim Wschodzie i opublikował swoje reportaże z podróży. Jako
dyplomata i znawca Bliskiego Wschodu wysłany został przez niemieckie
Ministerstwo Spraw Zagranicznych do Kairu. W 1899 roku w związku z
planowaniem trasy kolei bagdadzkiej Oppenheim wyruszył z Kairu w
siedmiomiesięczną podróż na Wschód przez Damaszek, Homs, Aleppo i
Urfę do Khaburu. W czasie tej podróży odkrył aramejsko-asyryjską
osadę Tell Halaf, co przyniosło mu sławę jako archeologa-amatora.
Czasowo zwolnił się ze służby w dyplomacji i kierował wykopaliskami
w Tell Halaf w północnej Mezopotamii, finansując je z własnych środków
oraz z funduszy, przekazywanych przez rodzinę. Do najważniejszych
znalezisk pochodzących z jego odkryć archeologicznych
należą figury kamienne i płaskorzeźby z IX wieku p.n.e. oraz prehistoryczna
kolorowa ceramika z VI-V wieku p.n.e. Przypadającą mu połowę
znalezisk – druga połowa należała się miejscowemu rządowi – umieścił
w założonym przez siebie w 1930 roku Muzeum Tell Halaf w Berlinie. Z
Muzeum ściśle związana była Fundacja im. Maxa von Oppenheima,
założona przez niego w 1929 roku w Berlinie, która przejęła zadania
Instytutu Badań nad Orientem. W statucie zadania Fundacji
sformułowano następująco: „[Celem Fundacji jest] wspieranie badań
Bliskiego Wschodu od czasów prehistorycznych do współczesności. W
pierwszym rzędzie należy podjąć badania realiów, takich jak: geografia,
krajoznawstwo, etnografia, historia polityczna, gospodarcza, historia
kultury i sztuki, religioznawstwo. Szczególną uwagę należy poświęcić
stosunkom i związkom Bliskiego Wschodu z sąsiednimi obszarami
kulturowymi. (…) Kolejnym zadaniem Fundacji ma być przyznawanie
stypendiów na cele studiów, na podróże na Wschód i wizyty w muzeach
i bibliotekach oraz wspieranie publikacji naukowych. Będzie ona także,
w miarę posiadanych środków, aktywnie uczestniczyć w wykopaliskach i
badaniach na Wschodzie. Ponadto Fundacja ma służyć radą i pomocą
środowisku gospodarczemu i artystycznemu oraz wszystkim zainteresowanym
Orientem. Należy dążyć do nawiązania łączności i kontaktów z
podobnymi instytutami naukowo-badawczymi w kraju i za granicą oraz z
niemieckimi i zagranicznymi naukowcami." 53 Fundacja posiadała bibliotekę,
liczącą 40 000 tomów oraz obszerny zbiór islamskich rękopisów i
wyrobów artystycznych, jakie Oppenheim zgromadził podczas pobytu na
Wschodzie lub nabył od marszandów. Muzeum Tell Halaf oraz więk-
53 Max Freiherr von Oppenheim-Stiftung (1930): Orient-Forschungs-Institut zu Berlin, w:
Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft (ZDMG) 84.
80

szość zbiorów Fundacji padło ofiarą bombardowań pod koniec II wojny
światowej.
Trzecia Rzesza i II wojna światowa
W okresie międzywojennym instytucja fundacji, uznawana zarówno
przez II Rzeczpospolitą, jak i przez Republikę Weimarską, była objęta
nadzorem państwa. W latach 30. XX wieku nastawienie do fundacji w
Niemczech uległo zmianie. Rosnąca we wpływy ideologia narodowosocjalistyczna
nie była pozytywnie nastawiona do samofinansujących
się, niepaństwowych organizacji. „Po wrogim fundacjom ustawodawstwie
narodowosocjalistycznym i po okresie polityki likwidacji w
szczególności żydowskich i chrześcijańskich fundacji istniała groźba, że
w wyniku zbombardowania wielu budynków fundacyjnych oraz dewaluacji
w czasie i po II wojnie światowej nastąpi nowa epoka wymierania
fundacji.“ 54
Majątek licznych fundacji żydowskich został skonfiskowany, a fundacje
żydowskie tym samym zlikwidowane. W innych fundacjach w
Niemczech rozpoczął się proces infiltracji, fundacje, posiadające wcześniej
Radę, zostały zmuszone do ograniczenia jej do jednego przedstawiciela.
Nacisk ze strony państwa powodował, że na funkcję tę wybierano
przede wszystkim zwolenników reżimu narodowosocjalistycznego.
Tworzenie nowych fundacji wstrzymano. Losy fundacji żydowskich
ilustruje przykład żydowskiego szpitala w Kolonii, założonego w 1869
roku przez kolońskiego Żyda, Adama Oppenheima, który z własnych
środków wzniósł zespół budynków. W przeciwieństwie do Polski, gdzie
fundacje ograniczały się na ogół do jednej konfesji, ten żydowski szpital
uważał się za ponadwyznaniowy i z czasem rozrósł się w szpital dla całej
ludności Kolonii. Od początku lat 30. nie można było przyjmować
nieżydowskich pacjentów, żydowscy lekarze, którym nie pozwalano
wykonywać zawodu, wyemigrowali. Ludność żydowską Kolonii przenoszono
do kamienic, przeznaczonych dla Żydów, po czym deportowano.
Po bombardowaniu w maju 1942 roku żydowski dotąd szpital został
skonfiskowany i zamieniony na szpital miejski. 55
W 1939 roku Polska znalazła się pod okupacją nazistowskich Niemiec.
Na terenach polskich bezpośrednio wcielonych do Trzeciej Rzeszy, tzw.
54 Campenhausen (2002), w: Liermann (2002).
55 Barbara Becker-Jákli (2004): Das jüdische Krankenhaus in der Geschichte des Israelitischen
Asyls für Kranke und Altersschwache 1869-1945.
81

„wschodnich ziemiach wcielonych“, fundacje oraz stowarzyszenia i
towarzystwa zostały rozwiązane. Osobowość prawną utracił także
Kościół. Na terenie Generalnego Gubernatorstwa, które obejmowało
m.in. Warszawę i Kraków, swobodę działalności świeckich i kościelnych
instytucji dobroczynnych, w tym fundacji, ograniczono poprzez utworzenie
przez niemieckie władze okupacyjne w maju 1940 roku Rady
Głównej Opiekuńczej (RGO). Rada miała do końca wojny w
porozumieniu z władzami okupacyjnymi reprezentować wszystkie instytucje
dobroczynne. Rozporządzenie gubernatora Hansa Franka, wydane
latem tegoż roku, doprowadziło do tego, że niemal bez wyjątku wszystkie
fundacje, towarzystwa, stowarzyszenia i związki zawodowe zostały
rozwiązane, a ich majątek przejęty. 56 Jedynie niektóre zakony, ale też
tylko w ograniczonym zakresie, 57 mogły kontynuować swą działalność w
klasztorach „pod osłoną” RGO.
W części Polski, okupowanej przez Związek Sowiecki, fundacje nie
mogły zgodnie z ideologią komunistyczną prowadzić żadnej samodzielnej
działalności. Poza tym warstwy społeczne, które podczas
zaborów wykazywały się szczególną aktywnością w fundacjach, a więc
środowiska arystokratyczne i inteligencja, były przez sowieckich
okupantów systematycznie prześladowane i deportowane. Majątki
fundacji zostały skonfiskowane. W ten sposób w 1940 roku zlikwidowano
we Lwowie także Fundację Ossolineum. Podczas okupacji
niemieckiej w latach 1941-1944 została ona włączona do struktur Staatsbibliothek
Lemberg. Po II wojnie światowej Lwów przypadł Związkowi
Sowieckiemu, tamtejsza ludność polska została przesiedlona, a zbiory
Biblioteki Ossolineum, przez Związek Sowiecki częściowo zwrócone
Polsce, po czasowym przechowywaniu na Uniwersytecie Jagiellońskim,
przekazane do Wrocławia.
Zarówno wśród niemieckich jak i polskich fundacji daje się wyraźnie
zaobserwować tendencja do ich likwidowania. Tak było na terenach
polskich, okupowanych przez Sowietów i przez Niemców, a także na
„ziemiach wschodnich wcielonych” do Trzeciej Rzeszy. Generalnie
dotyczyło to także fundacji żydowskich na terenie Rzeszy. Likwidacja
pozostałych fundacji na terenach niemieckich była wprawdzie planowana
i już się częściowo rozpoczęła, jednak jej kompleksowemu przeprowadzeniu
zapobiegł koniec wojny. Dlatego też z różnych, wymienionych
56 Leś (2001), s. 92.
57 Leś (2001), s. 98.
82

tu powodów, nie należy się dziwić, że źródła wykazują znaczny spadek
liczby fundacji. 58
Po wojnie: społeczeństwa bez fundacji?
Po II wojnie światowej – zarówno w nowej Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej, jak i w Niemieckiej Republice Demokratycznej – rządziły
reżimy komunistyczne. Można przypuszczać, że fundacje w obu krajach
także spotkał podobny los. I rzeczywiście daje się zaobserwować zasadniczo
wrogi stosunek obu państw komunistycznych do fundacji. Narodowe
drogi rozwoju w obu krajach różnią się jednak od siebie w
szczegółach.
W NRD po wojnie większość fundacji została wywłaszczona przez
radzieckie władze okupacyjne. Zakładanie nowych fundacji było zakazane,
w jeszcze istniejących przeprowadzono w 1952 roku kontrolę ich
użyteczności. W 1975 roku, wraz z wprowadzeniem w NRD nowego kodeksu
cywilnego, forma prawna fundacji została oficjalnie zlikwidowana.
Tylko w wyjątkowych przypadkach kilka fundacji przetrwało pod
skrzydłami Kościoła. 59
W PRL polskie ustawodawstwo fundacyjne zostało ujednolicone
dopiero w 1947 roku. W ten sposób zlikwidowano różnice, jakie istniały
jeszcze od czasów zaborów. 60 Przeprowadzona w 1950 roku reforma
walutowa, oznaczająca w gruncie rzeczy dewaluację, a także wywłaszczenie
majątków ziemskich i nieruchomości wpłynęły w sposób katastrofalny
na majątki fundacji. Wreszcie w 1952 roku zadano ostatni cios:
dekretem z 24 kwietnia wszystkie polskie fundacje zostały rozwiązane.
W ten sposób po raz drugi zlikwidowano w Polsce fundacje – pierwszy
raz uczynił to car w zaborze rosyjskim. Przetrwały jedynie fundacje,
mające część swego majątku za granicą,: jak Fundacja Kościuszkowska z
siedzibą w Stanach Zjednoczonych oraz Fundacja im. hr. Potockiego,
posiadająca trzy nieruchomości we Francji. 61 Z przychodów z tego
majątku finansowane były w czasach PRL stypendia zagraniczne i kongresy
naukowe dla polskich naukowców z dziedziny nauk przyrod-
58 Strachwitz (2005), s. 43.
59 Rupert Graf Strachwitz (2004): Foundations in Germany. Historical Development, w:
Adloff, Frank; Schwertmann, Philipp; Sprengel, Rainer; Strachwitz, Rupert Graf: Visions
and Roles of Foundations in Europe. The German Report, s. 22.
60 Wawrzyński (1997), s. 40.
61 Tamże s. 41.
83

niczych i medycznych oraz sprzęt medyczny. Przez ponad 30 lat fundacje
w Polsce nie mogły samodzielnie istnieć.
Trzeba było niepokojów społecznych końca lat 70. i początku 80.,
które doprowadziły do powstania związku zawodowego „Solidarność“,
aby fundacje jako instytucja znów mogły się w Polsce pojawić. Ruch
„Solidarności” był bardzo popularny nie tylko w społeczeństwie polskim,
ale otrzymywał także znaczne wsparcie z zagranicy. Liczne dary
zagraniczne dla narodu polskiego w formie artykułów żywnościowych,
ubrań i pomocy finansowej – łącznie 72 mln dolarów USA 62 – były rozdzielane
centralnie przez Kościół katolicki w Polsce. Obok tej pomocy
humanitarnej mocarstwa zachodnie próbowały także zmienić polski
system polityczny, wspierając opozycję finansowo. Przede wszystkim
Stany Zjednoczone wyasygnowały środki finansowe na przekształcenia
w rolnictwie. Ale środkami tymi musiała w Polsce zarządzać instytucja
niezależna od państwa. Ponieważ w okresie stanu wojennego wiele
niezależnych organizacji było zakazanych, w grę wchodził jedynie
Kościół katolicki. W ten sposób powstała idea utworzenia fundacji pod
nadzorem Kościoła. Pierwszy wniosek złożony został w 1982 roku.
Fundacja powstała 6 kwietnia 1984 roku; w tym samym czasie
uchwalona została nowa ustawa o fundacjach, która de facto znów
dopuszczała ich działalność. Gdy Lech Wałęsa otrzymał Pokojową
Nagrodę Nobla, przekazał sumę tej nagrody na rzecz fundacji kościelnej
wspierającej polskie rolnictwo. W 1985 roku fundacje drogą ustawy
uzyskały możliwość prowadzenia działalności gospodarczej. Ta specyfika
polskiego prawa fundacyjnego doprowadziła w latach 90. do
nadużyć i ogólnego braku zaufania społeczeństwa do fundacji.
Jak dowodzą statystyki, od 1984 roku obserwuje się w Polsce stały
wzrost liczby zakładanych fundacji. Szczególnie szybki wzrost nastąpił
po wolnych wyborach 4 czerwca 1989 roku. Pod koniec 1989 roku
można się było doliczyć 287 nowych fundacji. Fala ta osiągnęła punkt
kulminacyjny w 1992 roku, kiedy to w ciągu 12 miesięcy ustanowiono
1.343 fundacje.
Po drugiej stronie żelaznej kurtyny Republika Bońska od lat 50. XX
wieku, a jeszcze bardziej po roku 1970 przeżywała powolny, ale stały
rozwój fundacji, jako zjawiska towarzyszącego cudowi gospodarczemu.
Zaczęły funkcjonować nowe przepisy o fundacjach, obowiązujące w
krajach związkowych, a także ograniczone zachęty fiskalne.
Podsumowując, w odniesieniu do okresu powojennego można
stwierdzić, że szczególne znaczenie dla fundacji w obu krajach miał z
62 Tamże s. 42.
84

pewnością Kościół. W Polsce z natury rzeczy znaczenie miał Kościół
katolicki, w NRD raczej ewangelicki. To właśnie Kościół dzięki
swojemu autorytetowi i pozycji społecznej w Polsce mógł przeforsować
powstanie pierwszej fundacji po 30 latach komunizmu, a w Niemczech
Wschodnich umożliwił przetrwanie kilku fundacjom.
Podsumowanie
Fundacje w Polsce, fundacje w Niemczech – dwa różne zjawiska czy
dwie postaci tej samej tradycji?
Ogólnie mówiąc, i niemieckie i polskie fundacje opierają się na
wspólnym fundamencie rzymsko-chrześcijańskim. Rozwijają się one z
biegiem historii w dużym stopniu równolegle, nawet jeśli pojawia się
przejściowa, a czasem nawet bardziej długofalowa specyfika. I tak
pierwsza – rzymska – fundacja na ziemi niemieckiej pochodzi z IV wieku,
a pierwsza w pełnym znaczeniu „niemiecka“ fundacja – z VII wieku,
natomiast ustanowienie pierwszej fundacji polskiej zostało udokumentowane
najwcześniej w XII wieku. Jest to wynikiem – i tu pojawia się
faktycznie znacząca różnica – stosunkowo późnego przyjęcia chrześcijaństwa
i utworzenia państwa polskiego, a także istnienia tradycji rzymskich
na znacznym obszarze Niemiec.
Ale już w okresie późnego średniowiecza fundacje w obu kręgach
kulturowych rozwijają się podobnie. Po obu stronach Łaby, Odry i Wisły
duże znaczenie ma przede wszystkim szpitalnictwo. Szpitale dla ubogich,
chorych, sierot i pielgrzymów kwitną jako fundacje, zakładane przez
biskupów, zakony, a potem także osoby świeckie. Królowie i cesarze, jak
Kazimierz Wielki i Henryk III, są ponadto fundatorami gmachów,
kościołów i klasztorów. Wreszcie pole działalności dla możnych
stwarzają nowo powstające uniwersytety, żeby wymienić tu spośród licznych
przykładów tylko Kraków, Heidelberg i Tybingę. Podobieństwo
drogi rozwojowej miast w związku z upowszechnieniem się prawa
magdeburskiego i Hanzy sprzyja z natury rzeczy porównywalnym procesom
w dziedzinie fundacji.
W czasach nowożytnych dochodzi do bardziej widocznych różnic
między fundacjami polskimi a niemieckimi. W Polsce działalność fundacji
staje się przede wszystkim przywilejem szlachty, natomiast w
Świętym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego fundatorami byli
głównie bogaci mieszczanie i kupcy. Poza tym rozpowszechniony w Europie
Zachodniej pogląd, iż fundacje i państwo to pojęcia prze-
85

ciwstawne, 63 na ziemiach polskich nie znalazł oddźwięku i stąd nie miał
istotnego znaczenia. Związane jest to z faktem, że w przeciwieństwie np.
do Francji państwo, nazywane Rzeczpospolitą szlachecką, opierało się na
tej warstwie społecznej. Wprawdzie i Polska miała królów, ale nie
obowiązywała w niej zasada, którą wyznawał francuski król-słońce, Ludwik
XIV: „L´Etat, c´est moi!“ – "Państwo to ja". W Polskiej Rzeczypospolitej
szlacheckiej to szlachta była państwem.
Pod wpływem Oświecenia nastąpiło ponowne zbliżenie do siebie
fundacji w obu krajach. Jednak ten europejski nurt duchowy zaznaczał
się w obu krajach w inny sposób. Sekularyzacje w Prusach i w zaborze
pruskim ogromnie szkodziły zarówno niemieckim jak i polskim
fundacjom kościelnym. Niezależnie od wrogiego nastawienia do fundacji
ze strony władców późnego okresu absolutyzmu, fundacje cierpiały
przede wszystkim z powodu traktowania ich przez państwo jako
lukratywnego źródła finansów. Z drugiej strony Oświecenie upowszechniało
oświatę wśród wszystkich warstw społecznych oraz przywiązywało
dużą wagę do kultury i nauki, co przyczyniało się do powstawania
nowych fundacji, stawiających sobie związane z tym cele. Przede
wszystkim w Polsce ustanawiano fundacje, wyznaczające sobie cele
kulturalne i pedagogiczne, mające służyć rozwojowi kultury polskiej, a
tym samym polskiej tożsamości narodowej. Stawały się one skutecznym
sposobem walki o polskość i stawiania oporu państwom zaborczym.
Ulubioną formą były biblioteki fundacyjne. W czasie zaborów fundacje
przejęły na ziemiach polskich rolę nieistniejących instytucji narodowych.
Dotyczyło to przede wszystkim kultury, ale także i działalności
opiekuńczej, której znaczącym przykładem jest szpital Zofii Szlenkier.
Kobiety z zamożnych rodzin angażowały się przede wszystkim w
działalność wychowawczą i opiekuńczą. W przypadku dziewiętnastowiecznych
fundacji niemieckich czynnik narodowy odgrywał
zdecydowanie mniejszą rolę, choć Niemcy nie były jeszcze wówczas
zjednoczone. Wprowadzanie regulacji prawnych dla instytucji fundacji
zbiega się w czasie z okresem zaborów w Polsce. Stąd też fundacje
polskie obowiązywały przepisy prawne danego zaborcy. Stan taki trwał
jeszcze całe lata po odzyskaniu przez państwo niepodległości.
Fundacje artystyczne powstawały w XIX wieku w obu krajach; jako
przykłady można wymienić Muzeum Städela i Muzeum Czartoryskich.
W obu krajach fundacje zakładali także bankierzy i przemysłowcy,
kierując się troską o dobro robotników lub mając na celu wspieranie
nauki i techniki.
63 Liermann (2002), s. 122-23.
86

Z wybuchem I wojny światowej rozpoczyna się dla fundacji
niekorzystny okres. W Niemczech wiele fundacji zmuszonych zostało do
nabycia obligacji państwowych, które na początku lat 20. niemal z dnia
na dzień straciły wartość w wyniku hiperinflacji. W przeciwieństwie do
tego w polskich fundacjach w okresie międzywojennym zaobserwować
można stosunkowo dużą dynamikę, wynikającą przede wszystkim z
niedawno odzyskanej niepodległości.
W czasach narodowego socjalizmu i II wojny światowej niemieckie i
polskie fundacje znalazły się pod niesłychaną presją. W Niemczech
zlikwidowano fundacje żydowskie, a pozostałe także ledwo trzymały się
przy życiu, bowiem ideologia narodowosocjalistyczna miała negatywny
stosunek do fundacji. Po napaści Niemiec na Polskę fundacje na ziemiach
polskich zostały splądrowane i zaprzestały działalności. To samo
działo się na ziemiach polskich pod okupacją sowiecką. Trudno się
zatem dziwić, że w obu krajach zaobserwować można w pierwszej
połowie XX wieku znaczny spadek liczby fundacji.
Reżimy komunistyczne w NRD i w PRL, jak można było oczekiwać,
nie były dla fundacji bardziej przyjazne. W 1953 roku istniejące jeszcze
w Polsce fundacje zostały zlikwidowane, a ich majątek skonfiskowany
przez państwo. Taki sam proces zakończył się w NRD w 1975 roku.
Jedynie przy kościołach w obu krajach zdołało przetrwać kilka fundacji.
Na tle niepokojów społecznych i powstania ruchu „Solidarności”, a także
w wyniku trwających od 1982 roku negocjacji między Kościołem katolickim
a państwem uchwalona została w 1984 roku nowa ustawa o
fundacjach. Po drugiej stronie żelaznej kurtyny w okresie cudu gospodarczego
RFN przeżywała rozkwit fundacji, który po 1970 roku jeszcze
bardziej przybrał na sile. Tak więc w Niemczech Zachodnich, w
przeciwieństwie do Polski, a także do Francji, tradycja działania fundacji
nigdy nie została całkowicie przerwana.
Niniejszy przegląd europejskiej historii fundacji z jej meandrami i
zawirowaniami pokazuje, że mimo wszelkich trudności instytucja fundacji
u progu trzeciego tysiąclecia po narodzeniu Chrystusa nadal istnieje.
Niektóre fundacje przetrwały nawet kilkaset lat. Dowodzi to odporności
tego szczególnego instrumentu działania na rzecz dobra publicznego.
Porównanie tradycji fundacji w Niemczech i w Polsce pokazało
jednocześnie, że czynniki kształtujące ich rozwój, były znaczące w całej
Europie. Pomijając okres rozbiorów, zarówno dla polskich, jak i dla
niemieckich fundacji ważna była nie tyle przynależność do określonego
„narodowego” kręgu kulturowego, ile wpływ zjawisk historycznych o
zasięgu europejskim. Jako istotne czynniki można wymienić średniowieczne
szpitalnictwo, epokę Oświecenia, wojny światowe, narodowy
87

socjalizm i komunizm. Dlatego też z punktu widzenia porównań historycznych
niemieckie i polskie fundacje stanowią jedynie dwa warianty
jednej europejskiej tradycji fundacyjnej.
88

Literatur/ Bibliografia
Polen/ Polska
Borzecki, Paweł (wyd.) (1992): Wszystko o fundacjach. Łódź.
Budzyński, Zdzisław (1987): Dzieje opieki społecznej w ziemi
przemyskiej i sanockiej (XV-XVIII w.) Przemyśl, Kraków.
Bunsch-Konopka, H. (1985): Historia opieki społecznej w Polsce, in/w: J.
Staręga-Piasek (wyd.), Pomoc Społeczna w Polsce, II, Centrum
Medyczne Kształcenia Podyplomowego. Warszawa.
Cioch, Henryk (2000 od. 2002): Fundacje w ujęciu prawa polskiego: na
tle porównawczym. Lublin.
Dobosz, Józef (1995): Działalność fundacyjna Kazimierza
Sprawiedliwego. Poznań: Instytut Historii UAM.
Hoensch, Jörg K. (1998): Geschichte Polens. Tübingen.
Jasiewicz, Krzysztof (1990): Polityka Fundacyjna w II Rzeczpospolitej,
w: Polityka Społeczna, no. 2.
Lés, Ewa (1999): Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce:
tradycje i współczesność. t. 1-3. Warszawa: Centrum Informacji
dla Organizacji Pozarządowych BORDO – Fundusz współpracy.
Lés, Ewa (2001): Zarys Historii Dobroczynności i Filantropii w Polsce.
Warszawa.
Lés, Ewa; Nałęcz, Sławomir; Wygnański, Jakub (2000): Defining the
Nonprofit Sector: Poland. Working Papers of the John Hopkins
Comparative Nonprofit Sector Project, no. 36. Baltimore: The
John Hopkins Center for Civil Society.
Opaliński, Edward; Wiślicz, Tomasz (2000) (Hg./wyd.): Fundacje i
fundatorzy w średniowieczu i epoce nowożytnej. Warszawa:
Neriton: Instytut Historii PAN.
Pinter, Frances (2001): The Role of Foundations in the Transformation
Process in Central and Eastern Europe, in/w: Schlüter, Andreas;
Then, Volker; Walkenhorst, Peter: Foundations in Europe. Society,
Management and Law. London.
Potocki, Stanisław (1981): Władysław Zamoyski, in/w: Wielkopolski
Słownik Biograficzny. Warszawa-Poznań.
Sagan, B.; Strzepka, J. (1992): Prawo o Fundacjach. Komentarz.
Katowice.
89

Ślezak, Władysława (1994): Joanna i Hans Ulryk Schaffgotschowie jako
fundatorzy kościołów w okolicy Bytomia. Katowice.
Staręga-Piasek, J. (Hg.) (1985): Pomoc społeczna w Polsce, II, Centrum
Medyczne Kształcenia Podyplomowego.
Suski, Paweł (2005): Stowarzyszenia i fundacje. Warszawa.
Urbanek, Peter (2001): Überblick über das Stiftungsrecht in Polen, w:
Maecenata Actuell, Nr. 28/2001.
Wawrzyński, Mirosław (1997): Fundacje w Polsce. Zarys historii i stan
w latach dziewięćdziesiątych. Bariery i możliwości działania.
Warszawa.
Wywra, Andrzej Marek (1995): Procesy fundacyjne wielkopolskich
klasztorów cysterskich linii altenberskiej: Łękno, Ląd, Obra.
Poznań: Instytut Historii UAM.
Zimniewicz, Magdalena (1994): Fundacje kościelne w
późnośredniowiecznym Kościanie. Kościan: Towarzystwo
Miłośników Ziemi Kościańskiej (TMZK).
Deutschland / Niemcy
Anheier, Helmut K. (2001): Foundations in Europe: A Comparative
Perspective, in/w: Schlüter, Andreas; Then, Volker; Walkenhorst,
Peter (Hg.): Foundations in Europe. Society, Management and
Law. London.
Anheier, Helmut K. (2003): Das Stiftungswesen in Deutschland: Eine
Bestandaufnahme in Zahlen, in/w: Bertelsmann Stiftung (Hg.):
Handbuch Stiftungen. Ziele, Projekte, Management, Rechtliche
Gestaltung. Wiesbaden.
Arbeitskreis Deutscher und Polnischer Kunsthistoriker (Hg.) (2001): Das
gemeinsame Kulturerbe – Wspólne dziedzictwo. 30 Jahre
deutsch-polnische Zusammenarbeit in der Denkmalpflege. Warschau.
Assmann, Jan (2003): Stein und Zeit, Mensch und Gesellschaft im alten
Ägypten. München.
Becker-Jakli, Barbara (2004): Das jüdische Krankenhaus in Köln. Die
Geschichte des Israelitischen Asyls für Kranke und Altersschwache
1869-1945, Schriften des NS-Dokumentationszentrums der
Stadt Köln, Bd. 11. Köln.
90

Borgolte, Michael (1988): Die Stiftungen des Mittelalters in rechts- und
sozialgeschichtlicher Sicht, in/w: Zeitschrift der Savignystiftung
für Rechtsgeschichte, Kanonistische Abteilung (ZRG KA) 105.
Borgolte, Michael (Hg/red.) (2000): Stiftungen und
Stiftungswirklichkeiten. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart, Berlin.
Borgolte, Michael (2002): Von der Geschichte des Stiftungsrechts zur
Geschichte der Stiftungen, in/w: Liermann, Hans (2002): Geschichte
des Stiftungsrechts. Tübingen.
Borgolte, Michael (Hg./red.) (2005): Stiftungen in Christentum,
Judentum und Islam vor der Moderne. Auf der Suche nach ihren
Gemeinsamkeiten und Unterschieden in religiösen Grundlagen,
praktischen Zwecken und historischen Transformationen. Berlin.
Brinkmann, Bodo (1999): Das Städel. Frankfurt am Main, München.
Campenhausen, Axel Freiherr von (2003): Geschichte des Stiftungswesens,
in/w: Bertelsmann Stiftung (Hg.): Handbuch Stiftungen. Ziele,
Projekte, Management, Rechtliche Gestaltung. Wiesbaden.
Cüppers, Heinz (1984²): Das frühchristliche Gräberfeld von St. Matthias
(Erläuterung zu Katalog-Nr. 92), in: Rheinisches Landesmuseum
Trier (Hg.): Trier. Kaiserresidenz und Bischofsstadt (Ausstellungskatalog).
Mainz.
Heike, Otto (1971): Aufbau und Entwicklung der Lodzer Textilindustrie.
Mönchengladbach.
Liermann, Hans (2002): Geschichte des Stiftungsrechts. Tübingen.
Lorenz, Sönke (Hg.) (1999): Attempto – oder wie stiftet man eine Universität?
Die Universitätsgründungen der so genannten zweiten
Gründungswelle im Vergleich. Stuttgart.
Luisardi, Ralf (2000): Stiftung und städtische Gesellschaft. Religiöse und
soziale Aspekte des Stiftungsverhaltens im spätmittelalterlichen
Stralsund. Berlin.
Luisardi, Ralf (2005): Stiftung und Seelenheil in den monotheistischen
Religionen des mittelalterlichen Europa. Eine komparative
Problemskizze, in/w: Borgolte, Michael (Hg.) Stiftungen in
Christentum, Judentum und Islam vor der Moderne. Auf der
Suche nach ihren Gemeinsamkeiten und Unterschieden in
religiösen Grundlagen, praktischen Zwecken und historischen
Transformationen. Berlin.
Mann, Rudolf: Ernst Abbe und die Carl-Zeiß-Stiftung. Berlin und Leipzig.
91

Max Freiherr von Oppenheim-Stiftung (1930): Orient-Forschungs-
Institut zu Berlin, in/ w: Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen
Gesellschaft (ZDMG) 84.
Obst, Helmut(2002): August Hermann Francke und die Franckeschen
Stiftungen in Halle. Göttingen.
Raabe, Paul (2001): August Hermann Francke. Tübingen.
Scheller, Benjamin (2004): Memoria an der Zeitenwende. Die Stiftungen
Jakob Fuggers des Reichen vor und während der Reformation.
Berlin.
Smith, James Allen, Borgmann, Karsten (2001): Foundations in Europe:
the Historical Context, in/w: Schlüter, Andreas; Then, Volker;
Walkenhorst, Peter (Hg.): Foundations in Europe. Society, Management
and Law. London.
Störtkuhl, Beate (Hg.) (2002): Hansestadt – Residenz – Industriestandort.
Beiträge der 7. Tagung des Arbeitskreises deutscher und
polnischer Kunsthistoriker in Oldenburg, 27.-30. September 2000.
München.
Strachwitz, Rupert Graf (1999): Foundations in Germany and Their Revival
in East Germany after 1989, in/ w: Anheier, Helmut K; Toepler,
Stefan (Ed.): Private Funds, Public Purpose. Philanthropic
Foundations in International Perspective. New York.
Strachwitz, Rupert Graf (2002): Ernst Abbe, in/w: Joachim Fest: Die
großen Stifter. München.
Strachwitz, Rupert Graf (2004): Wie alt sind deutsche älteste Stiftungen?,
in/ w: Maecenata Actuell 46/2004.
Strachwitz, Rupert Graf (2004): Foundations in Germany. Historical
Development, in/w: Adloff, Frank; Schwertmann, Philipp;
Sprengel, Rainer; Strachwitz, Rupert Graf: Visions and Roles of
Foundations in Europe. The German Report. Berlin.
Strachwitz, Rupert Graf (2005): Die Stiftung und ihre Idee, in/w:
Strachwitz, Rupert Graf; Mercker, Florian (Hg.): Stiftungen in
Theorie, Recht und Praxis. Berlin.
Timmer, Karsten (2005): Stiften in Deutschland. Die Ergebnisse der
StifterStudie. Gütersloh.
Wagner, Wolfgang Eric (1999): Universitätsstift und Kollegium in Prag,
Wien und Heidelberg. Eine vergleichende Untersuchung
spätmittelalterlicher Stiftungen im Spannungsfeld von Herrschaft
und Genossenschaft. Berlin.
Wagner, Wolfgang Eric (2000) über Lorenz, Sönke (Hg.): Attempto –
oder wie stiftet man eine Universität? Die Universitätsgründungen
92

der sogenannten zweiten Gründungswelle im Vergleich, Stuttgart
1999. in/w: H-Soz-u-Kult 27. 08. 2000.
http://hsozkult.geschichte.hu-berlin.de.
Woźniak, Michał (Hg.) (2002): Kunstgeschichte und Denkmalpflege.
Beiträge der 4. Tagung des Arbeitskreises deutscher und polnischer
Kunsthistoriker, Thorn 2.-6. Oktober 1997. Thorn.
93