Rauschen in elektrischen Schaltkreisen
Rauschen in elektrischen Schaltkreisen
Rauschen in elektrischen Schaltkreisen
Sie wollen auch ein ePaper? Erhöhen Sie die Reichweite Ihrer Titel.
YUMPU macht aus Druck-PDFs automatisch weboptimierte ePaper, die Google liebt.
"#<br />
0 Inhaltsverzeichnis<br />
1 E<strong>in</strong>leitung...................................................................................................................................................................................................4<br />
Was ist <strong>Rauschen</strong> (Noise) .......................................................................................................................................................................................................4<br />
Warum <strong>in</strong>teressiert uns <strong>Rauschen</strong>...........................................................................................................................................................................................5<br />
Wie bekommen wir das <strong>Rauschen</strong> <strong>in</strong> den Griff - Aussichten..................................................................................................................................................6<br />
2 Physikalische Rauschursachen...............................................................................................................................................................7<br />
Schrotrauschen (Shot Noise).....................................................................................................................................................................................................7<br />
Thermisches <strong>Rauschen</strong> (Thermal Noise)...................................................................................................................................................................................8<br />
Flicker Noise (1/f Noise).............................................................................................................................................................................................................9<br />
Burst Noise (Popcorn Noise)....................................................................................................................................................................................................10<br />
Avalanche Noise......................................................................................................................................................................................................................11<br />
3 Modellierung des Rauschverhaltens von Bauelementen....................................................................................................................12<br />
Mathematische Vorbemerkungen.............................................................................................................................................................................................12<br />
Widerstände.............................................................................................................................................................................................................................13<br />
Kondensatoren und Spulen......................................................................................................................................................................................................14<br />
E<strong>in</strong>schub: Strom- vs. Spannungsquelle....................................................................................................................................................................................15<br />
Dioden......................................................................................................................................................................................................................................16<br />
Bipolar Transistoren.................................................................................................................................................................................................................17<br />
Feldeffekt Transistoren.............................................................................................................................................................................................................18<br />
4 Kle<strong>in</strong>es Praxisbeispiel: RC-Tiefpass mit <strong>Rauschen</strong>............................................................................................................................19<br />
5 Schlussbemerkungen.............................................................................................................................................................................21<br />
Was ich nochmals hervorheben möchte:.................................................................................................................................................................................21<br />
Was hier nicht erwähnt wurde..................................................................................................................................................................................................21<br />
6 Abbildungsverzeichnis...........................................................................................................................................................................22
1 E<strong>in</strong>leitung<br />
Was ist <strong>Rauschen</strong> (Noise) <br />
Störung<br />
Ursprüngliche Amplitude des zu messenden Signals.<br />
Tatsächlich gemessener Signalverlauf.<br />
Im Rahmen dieses Vortrages werden wir uns damit beschäftigen, <strong>in</strong>wieweit e<strong>in</strong> elektrisches Signal durch <strong>Rauschen</strong> <strong>in</strong>nerhalb von<br />
<strong>Schaltkreisen</strong> verändert wird.
Warum <strong>in</strong>teressiert uns <strong>Rauschen</strong><br />
Im Zusammenhang mit dem Sem<strong>in</strong>arthema „Elektrische und optische Sensoren“ bzw. ganz allgeme<strong>in</strong> beim Messen von Signalen<br />
spielen Rauschbetrachtungen e<strong>in</strong>e wichtige Rolle, gibt uns das Rauschverhalten doch zwei physikalische Grenzen vor:<br />
<br />
<br />
<br />
! " #<br />
$ <br />
% & & <br />
' ( <br />
) ' #<br />
! ) <br />
) $ <br />
Allgeme<strong>in</strong> formuliert liegt <strong>Rauschen</strong> <strong>in</strong> <strong>elektrischen</strong> Schaltungen dar<strong>in</strong> begründet, dass elektrische Ladung nicht kont<strong>in</strong>uierlich sondern<br />
<strong>in</strong> Quanten, der Elementarladung, transportiert wird. <strong>Rauschen</strong> manifestiert sich deshalb <strong>in</strong> kle<strong>in</strong>en Strom- und<br />
Spannungsschwankungen.<br />
<br />
$
Wie bekommen wir das <strong>Rauschen</strong> <strong>in</strong> den Griff - Aussichten<br />
&'<br />
Gemessene Amplitudenwerte<br />
<strong>in</strong> e<strong>in</strong> Histogramm e<strong>in</strong>tragen.<br />
e<br />
x x 0 2<br />
2 2 x 0<br />
0 <br />
Rauschsignalamplitude mit Mittelwert = 0.<br />
(#'<br />
Spektraldichte<br />
v 2 f<br />
2 <br />
f<br />
v 2<br />
f df<br />
Gaussverteilte Amplitudenwahrsche<strong>in</strong>lichkeiten<br />
(im Zeitbereich)<br />
f<br />
f<br />
<br />
%
)*<br />
2 Physikalische Rauschursachen<br />
Schrotrauschen (Shot Noise)<br />
Immer <strong>in</strong> Verb<strong>in</strong>dung mit e<strong>in</strong>em Stromfluß durch e<strong>in</strong>en pn-Übergang <strong>in</strong> Halbleiterbauelementen.<br />
Verarmungszone<br />
,<br />
V built-<strong>in</strong><br />
V aussen<br />
Ladungsübertragung f<strong>in</strong>det nur dann statt, wenn e<strong>in</strong> Majoritätsladungsträger genug Energie besitzt, um das elektrische Feld der<br />
Verarmungszone zu überw<strong>in</strong>den.<br />
Die Energie der e<strong>in</strong>zelnen Ladungsträger ist absolut zufällig verteilt (Boltzmanverteilung).<br />
Der Diodenstrom ist die diskrete Zahl der Majoritätsladungsträger, die zufällig die Verarmungszone zu e<strong>in</strong>em bestimmten Zeitpunkt<br />
überw<strong>in</strong>den.<br />
<br />
+
)*<br />
Thermisches <strong>Rauschen</strong> (Thermal Noise)<br />
Entsteht <strong>in</strong> Widerständen aufgrund der thermischen Elektronenbewegung.<br />
Ist direkt proportional zur Temperatur.<br />
Unabhäng vom Strom, da die thermische Energie der Elektronen wesentlich größer ist, als die Bewegungsenergie der driftenden<br />
Ladungsträgern.<br />
Auswirkung der Temperatur auf die thermische Energie der Elektronen:<br />
Tempertatur = 0° K<br />
Tempertatur = T 1<br />
> 0° K<br />
Tempertatur = T 2<br />
> T 1<br />
<br />
-
)*<br />
Flicker Noise (1/f Noise)<br />
Kommt <strong>in</strong> allen aktiven Bauteilen und <strong>in</strong> e<strong>in</strong>igen passiven Bauteilen, z.B. Karbon-Widerstände, vor.<br />
Verursacht durch Haftstellen, die zufällig Ladungsträger festhalten und wieder frei geben (Trapp<strong>in</strong>g).<br />
Immer mit e<strong>in</strong>em Stromfluß gekoppelt.<br />
In Halbleitern entstehen diese Haftstellen durch Verunre<strong>in</strong>igungen und Defekte im Kristall.<br />
Spielt hauptsächlich bei niedrigen Frequenzen e<strong>in</strong>e Rolle, kann sich bei e<strong>in</strong>zelnen Bauteilen aber bis <strong>in</strong> den MHz-Bereich<br />
auswirken.<br />
i 2<br />
f<br />
Flicker Noise Spektraldichte (beide Achsen<br />
s<strong>in</strong>d logarithmisch skaliert)<br />
f<br />
<br />
.
)*<br />
Burst Noise (Popcorn Noise)<br />
Tritt <strong>in</strong> e<strong>in</strong>igen ICs und diskreten Transistoren auf.<br />
Steht <strong>in</strong> Zusammenhang mit dem Vorhandense<strong>in</strong> von Schwermetall-Ionen im Halbleiter.<br />
Bis heute noch nicht vollständig erforscht und verstanden.<br />
Ist Gekennzeichnet durch die Anhäufung (burst) der Rauschsignal-Amplitude auf zwei oder mehr Ebenen. Das Abspielen dieser<br />
Rauschart über Lautsprecher ergibt e<strong>in</strong>en „popp<strong>in</strong>g sound“, daher der Name Popcorn Noise.<br />
Hat bei niedrigen Frequenzen die größten Auswirkungen.<br />
<br />
/
)*<br />
Avalanche Noise<br />
Tritt an pn-Übergängen beim Zener- oder Law<strong>in</strong>endurchbruch auf.<br />
Ist immer mit e<strong>in</strong>em Stromfluß assoziiert. Je höher der von aussen angelegte Strom desto mehr <strong>Rauschen</strong> entsteht.<br />
Pr<strong>in</strong>zip des Law<strong>in</strong>endurchbruchs<br />
Si<br />
Si<br />
Si<br />
Si<br />
Si<br />
Si<br />
Si<br />
Si<br />
Si<br />
Si<br />
Si<br />
Si +<br />
Si<br />
Si<br />
Si<br />
Si<br />
Si<br />
Si<br />
Si<br />
Der Gesamstrom ist die Summe aus diesen zufällig ablaufenden Kettenreaktionen.<br />
Kommt es zum Law<strong>in</strong>endurchbruch so dom<strong>in</strong>iert Avalanche Noise stark gegenüber Shot Noise. Der Grund dafür ist, dass e<strong>in</strong><br />
e<strong>in</strong>zelner Ladungsträger solch e<strong>in</strong>e Reaktion auslösen kann, die schließlich <strong>in</strong> e<strong>in</strong>er Stromspitze resultiert.<br />
Der E<strong>in</strong>satz von Zenerdioden <strong>in</strong> Low-Noise <strong>Schaltkreisen</strong> sollte generell vermieden werden.<br />
<br />
!
0 1<br />
3 Modellierung des Rauschverhaltens von Bauelementen<br />
Mathematische Vorbemerkungen<br />
Da <strong>Rauschen</strong> aus der Summe e<strong>in</strong>er Serie von untere<strong>in</strong>ander unabhängigen Zufallsereignissen besteht, ist es unmöglich, die<br />
Amplitude des Rauschsignals zu e<strong>in</strong>em bestimmten Zeitpunkt vorherzusagen. Es können lediglich statistische Aussagen gemacht<br />
werden.<br />
Def<strong>in</strong>itionen:<br />
Mittlerer Strom:<br />
Stromvarianz:<br />
i lim 1<br />
T<br />
T T<br />
0<br />
i 2 it i 2<br />
lim 1<br />
T<br />
T T<br />
0<br />
Spektraldichte des Stroms:<br />
i 2<br />
f<br />
!<br />
it dt =<br />
Diese Gleichungen s<strong>in</strong>d natürlich auch analog mit der Spannung formulierbar.<br />
0<br />
it i 2 dt<br />
nA2<br />
Hz <br />
% <br />
* ! <br />
$ $ $<br />
<br />
!!
0 1<br />
Widerstände<br />
Rauschursachen:<br />
Thermisches <strong>Rauschen</strong><br />
Flicker Noise (nur bei Karbonwiderständen, hier nicht betrachtet)<br />
i 2 f 4 k T 1 R<br />
<br />
thermal noise<br />
<br />
v 2 i 2 R 2 4 k T R<br />
f : Bandbreite Hz<br />
k :1,38110 23 J K (Boltzmann Konstante)<br />
T : Temperatur<br />
R<br />
<br />
R<br />
Diese Gleichung ist für Frequenzen bis ca. 10 Terahertz korrekt und unahängig vom<br />
Strom durch den Widerstand.<br />
i 2<br />
f 4 k T R<br />
[Spektraldichte]<br />
v 2 f 4 k T R<br />
i 2 f 4 k T<br />
R<br />
Die Spektraldichte ist unabhängig von der Frequenz<br />
„Weisses <strong>Rauschen</strong>“.<br />
<br />
!
¡<br />
0 1<br />
Daumenregeln für thermisches <strong>Rauschen</strong> bei Raumtemperatur(300°K) <strong>in</strong> e<strong>in</strong>en 1 k Widerstand :<br />
v 2<br />
f 161018 V 2 Hz<br />
Der Strom aufgrund von thermischen <strong>Rauschen</strong> entspricht dem e<strong>in</strong>er<br />
Shot Noise Stromquelle bei e<strong>in</strong>em äusseren Strom von 50 A.<br />
Kondensatoren und Spulen<br />
Rauschursachen:<br />
ke<strong>in</strong>e (bei idealen Bauteilen)<br />
+ " <br />
<br />
$ <br />
( <br />
, $<br />
<br />
!
0 1<br />
E<strong>in</strong>schub: Strom- vs. Spannungsquelle<br />
Kle<strong>in</strong>er Beweis:<br />
v 2 R v 2<br />
R<br />
R<br />
R<br />
v 2 v 2<br />
4 k T R 4 k T R 24 k T R<br />
v 2<br />
2R<br />
v 2 4 k T 2 R<br />
Hätte man den Beweis auch mit Rauschstromquellen führen können<br />
2R<br />
Ja, ...<br />
i 2<br />
i 2<br />
R<br />
R<br />
R<br />
R<br />
... aber wer macht sich<br />
denn freiwillig mehr Arbeit<br />
als notwendig ;-)<br />
#2<br />
Da Rauschstrom- und Spannungsquelle äquivalent ( i 2 R 2 v 2 ) s<strong>in</strong>d, wählt man abhängig von der betrachteten Schaltung das<br />
Rauschmodell, mit dem es sich e<strong>in</strong>facher rechnen lässt. (Selbstverständlich hätte man auch e<strong>in</strong> Beispiel angeben können, <strong>in</strong> dem die<br />
Stromquelle günstiger gewesen wäre.)<br />
<br />
!$
0 1<br />
Dioden<br />
Rauschursachen:<br />
Schrotrauschen (Shot Noise)<br />
Flicker Noise<br />
U D<br />
U<br />
I D<br />
I sat<br />
e<br />
1 T<br />
I sat<br />
e<br />
U D<br />
k T<br />
q 1<br />
i 2 f<br />
<br />
2<br />
q i<br />
<br />
shot noise<br />
i a<br />
K 1<br />
f b<br />
<br />
flicker noise<br />
f : BandbreiteHz<br />
q:1,60210 19 (Elementarladung)<br />
K 1<br />
: bauteilabhängige Konstante<br />
a0.52 ; b1<br />
i<br />
Wegen der Transitzeit ist der Shot Noise Term nur bis zum<br />
Gigahertzbereich gültig.<br />
Beide Terme hängen vom Strom ab.<br />
v 2<br />
r d<br />
k T<br />
q i<br />
i 2<br />
i 2<br />
f 2 q i K 1<br />
i a<br />
f b<br />
[Spektraldichte]<br />
Kle<strong>in</strong>signal Ersatzschaltbild<br />
Die Spektraldichte kann für hohe Frequenzen als konstant betrachtet werden( „Weisses <strong>Rauschen</strong>“), bei niedrigen Frequenzen<br />
dom<strong>in</strong>iert Flicker Noise, d.h. die Spektraldichte fällt mit 1/f.<br />
<br />
!%
0 1<br />
Bipolar Transistoren<br />
Rauschursachen:<br />
C<br />
Schrotrauschen (Shot Noise)<br />
Flicker Noise<br />
B<br />
Burst Noise (Popcorn Noise)<br />
B<br />
v b<br />
2<br />
r b<br />
C <br />
C<br />
E<br />
r c<br />
C<br />
i b<br />
2<br />
r <br />
g m<br />
r d<br />
i c<br />
2<br />
C cs<br />
v 1<br />
3 Rauschquellen im Ersatzschaltbild:<br />
volles Schrotrauschen an der BC Diode:<br />
i c 2 2 q i c<br />
f<br />
E<br />
Schrotrauschen an der BE Diode:<br />
(Burst Noise spielt erst ab U CE > U Durchbruch – 5V<br />
e<strong>in</strong>e Rolle)<br />
Basisregion stellt Widerstand dar:<br />
thermisches <strong>Rauschen</strong>.<br />
i b 2 f<br />
<br />
2<br />
q i b<br />
<br />
shot noise<br />
v b 2 4 k T r b<br />
f<br />
a<br />
i<br />
K b<br />
1<br />
f<br />
<br />
flicker noise<br />
c<br />
i c<br />
<br />
1 f f c<br />
2<br />
<br />
K 2<br />
burst noise<br />
f : Bandbreite Hz<br />
q:1,60210 19 ( Elementarladung)<br />
k :1,38110 23 J K (Boltzmann Konstante)<br />
T : Temperatur<br />
K 1<br />
, K 2<br />
, f c<br />
: bauteilabhängige Konstanten<br />
a, c0.52 ; b1<br />
<br />
!+
0 1<br />
Feldeffekt Transistoren<br />
Rauschursachen:<br />
Thermisches <strong>Rauschen</strong><br />
Flicker Noise<br />
Schrotrauschen (Shot Noise)<br />
D<br />
G<br />
C gd<br />
D<br />
G<br />
C gss<br />
i g<br />
2<br />
C gs<br />
g m<br />
v i r 0<br />
i d<br />
2<br />
S<br />
2 Rauschquellen im Ersatzschaltbild:<br />
Das Material des Dra<strong>in</strong>-Source Kanals verhält sich wie e<strong>in</strong> Widerstand thermisches<br />
<strong>Rauschen</strong>. Wie <strong>in</strong> allen aktiven Bauteilen entsteht hier auch noch Flicker Noise.<br />
Durch Gate Leckströme entseht Shot Noise(normalerweise sehr kle<strong>in</strong>).<br />
S<br />
i d 2 f<br />
i g 2 2 q i g<br />
f<br />
4 k T 2 3 g m<br />
<br />
thermal noise<br />
a<br />
i<br />
K d<br />
1<br />
f<br />
<br />
flicker noise<br />
<br />
!-
3)4'25 67<br />
4 Kle<strong>in</strong>es Praxisbeispiel: RC-Tiefpass mit <strong>Rauschen</strong><br />
Fragestellung: Welche Spannung fält bei e<strong>in</strong>em nichtidealen Tiefpass mit <strong>Rauschen</strong> über dem Kondensator ab<br />
Schritt 1: Berechne die Übertragungsfunktion des idealen Tiefpasses<br />
1<br />
H j U AUS j C<br />
<br />
U EIN<br />
R 1<br />
j C<br />
Schritt 2: Berechnung der Ausgangsspannung (U AUS = U C )<br />
U AUS<br />
j U EIN<br />
j H j <br />
Problem: Wir kennen U EIN nicht!<br />
1<br />
<br />
1 j RC<br />
2 2<br />
Lösung: Aber wir kennen U EIN<br />
v noise<br />
4 k T R f !<br />
2<br />
U AUS<br />
2<br />
v noise<br />
H j 2<br />
4 k T R f<br />
1<br />
1 RC 2<br />
<br />
4 k T R<br />
0<br />
1<br />
1 RC 2 d f<br />
<br />
!.
3)4'25 67<br />
Schritt 3: Integral ausrechnen<br />
<br />
4 k T R<br />
0<br />
1<br />
Verwende die Korrespondenz<br />
und substituiere df d <br />
2 <br />
d 1<br />
dx a arctan x a 1 mit<br />
a 2 aRC1<br />
2<br />
x<br />
<br />
2k T R<br />
<br />
0<br />
1<br />
1RC 2 d <br />
1 RC 2 d f k T<br />
2 k T R<br />
<br />
<br />
RC 2 0<br />
1<br />
d <br />
1<br />
RC 2 2<br />
2k T R<br />
RC 2 RCarctan RC 0<br />
<br />
2k T<br />
C<br />
2 0 <br />
C<br />
$% $$$ $ $ $ $$$ $- .$ "$ $ $+ $ <br />
$$ $ $ $ $/<br />
($ $0&$" $ $0 $$ " # $ $ $ $$ $0"$ $$ $1 $ <br />
$ $!$ $"$ $( $ $1 $ $ $ $ $ $ $$ <br />
$ $ $,$ $ 2 #*%3$ $Q 2 C 2 2<br />
v noise<br />
k T C & $ $ $ $$ $1 $ $<br />
$4 $ $C 1 pF $ $$Q6.4410 17 Coulomb RMS - $ $$$ $" .$! $$566<br />
% $ "<br />
<br />
!/
'<br />
5 Schlussbemerkungen<br />
Was ich nochmals hervorheben möchte:<br />
<strong>Rauschen</strong> kann nur statistisch beschrieben werden! Da man deshalb nicht mit<br />
„echten“ Spannungen und Strömen rechnen, verwendet man statt dessen die<br />
Varianz (= quadratischer Mittelwert = 2<br />
) und den Mittelwert(= ).<br />
Gerade den Mittelwert sollte man nicht mit den entsprechenden determ<strong>in</strong>istischen<br />
Signalen verwechseln, obwohl sie die gleichen E<strong>in</strong>heiten besitzen. Deshalb gibt man<br />
den Mittelwert auch <strong>in</strong> RMS an. Auch kann man aus diesem ke<strong>in</strong>e<br />
Phasen<strong>in</strong>formationen ableiten.<br />
Alle physikalischen Rauschquellen s<strong>in</strong>d vone<strong>in</strong>ander unabhängig und nur deshalb darf man sie e<strong>in</strong>fach quadratisch addieren.<br />
Was hier nicht erwähnt wurde<br />
Wie man <strong>Rauschen</strong> durch Prozess- oder Schaltungstechnische Tricks verr<strong>in</strong>gern kann.<br />
Wie man durch Spektralformung <strong>Rauschen</strong> <strong>in</strong> Frequenzbereiche verlagern kann, wo es nicht<br />
so viel stört.<br />
Alle Rauschquellen ausserhalb elektrischer Schaltkreise.<br />
Spektraldichte<br />
v 2 f<br />
E<strong>in</strong> aussführliches Praxisbeispiel. Kommt im nächsten Sem<strong>in</strong>arvortrag „<strong>Rauschen</strong> 2“ von<br />
Frank Hammel.<br />
f<br />
f
'<br />
89<br />
6 Abbildungsverzeichnis<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
[S.3] Chiara Guazzoni, “Fundamentals of Puls Process<strong>in</strong>g and Noise Filter<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Radiation Detectors“<br />
http://www.elet.polimi.it/people/guazzoni<br />
[S.5 l<strong>in</strong>ks o., 20 rechts o.] http://www.lecroy.com/tm/library/labs/lab426/default.aspmenuid=2<br />
[S.5,18,19 rechts] http://www.ece.utexas.edu/~holberg/Noise.pdf<br />
[S.9] Kent H. Lundberg, „Noise Sources <strong>in</strong> Bulk CMOS“ http://web.mit.edu/klund/www/CMOSnoise.dpf<br />
[S.15,17 rechts o.] Peter Fischer, Vorlesungsskriptum VLSI-Design WS 02/03 („VLSIDesign_Bauelemente.pdf“) http://bach.ti.unimannheim.de/<strong>in</strong>dex.html<br />
!