02.11.2014 Aufrufe

O zean der Zukunft D ie A u sste llu ng im D eu tsch en M u se um in ...

O zean der Zukunft D ie A u sste llu ng im D eu tsch en M u se um in ...

O zean der Zukunft D ie A u sste llu ng im D eu tsch en M u se um in ...

MEHR ANZEIGEN
WENIGER ANZEIGEN

Erfolgreiche ePaper selbst erstellen

Machen Sie aus Ihren PDF Publikationen ein blätterbares Flipbook mit unserer einzigartigen Google optimierten e-Paper Software.

O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>><br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong> <strong>im</strong> D<strong>eu</strong><strong>tsch</strong><strong>en</strong> Mus<strong>eu</strong>m<br />

<strong>in</strong> Münch<strong>en</strong> 2010<br />

The Future Ocean<br />

The exhibition at the German Mus<strong>eu</strong>m <strong>in</strong> Munich 2010


O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>><br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong> <strong>im</strong> D<strong>eu</strong><strong>tsch</strong><strong>en</strong> Mus<strong>eu</strong>m<br />

<strong>in</strong> Münch<strong>en</strong> 2010<br />

The Future Ocean<br />

The exhibition at the German Mus<strong>eu</strong>m <strong>in</strong> Munich 2010


Inhalt<br />

Index 1. Letztes Rät<strong>se</strong>l: O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> 11<br />

The last mystery: The Ocean<br />

1 ENVISAT – <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <strong>eu</strong>ropäische 12<br />

Umweltsatellit für globale<br />

Erdbeobachtu<strong>ng</strong><br />

ENVISAT – European <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal<br />

satellite for global Earth ob<strong>se</strong>rvation<br />

3 Globus 13<br />

Globe<br />

4 Sed<strong>im</strong><strong>en</strong>tkern 14<br />

Sed<strong>im</strong><strong>en</strong>t core<br />

2.2. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Küste, 24<br />

Verteidigu<strong>ng</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Rückzug?<br />

The Future of the Coastal Areas,<br />

Def<strong>en</strong>d or Retreat?<br />

2.3. Globales Problem, 26<br />

regionale Untersch<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>de<br />

Global Problem, Regional Differ<strong>en</strong>ces<br />

1.1. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meere 16<br />

The Depths of the Seas<br />

1.2. Kohl<strong>en</strong>dioxid-Werte steig<strong>en</strong> 16<br />

Risi<strong>ng</strong> Carbon Dioxide Levels<br />

1.3. Bohrkerne aus dem Meeresbod<strong>en</strong> 18<br />

– das Kl<strong>im</strong>aarchiv <strong>im</strong> Labor<br />

Drill Cores from the Ocean Floor<br />

– Cl<strong>im</strong>ate Archive <strong>in</strong> the Laboratory<br />

3. Ra<strong>um</strong>schiffe für d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e 29<br />

Spaceships for the Deep Sea<br />

A Lan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> 30<br />

Deep-Sea Lan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>s<br />

7 Kaste<strong>ng</strong>reifer 31<br />

Deep <strong>se</strong>a grab<br />

8 Modell: FS Maria S. Merian 32<br />

Model: RV Maria S. Merian<br />

34 Modell: FS Sonne 33<br />

Model: RV Sonne<br />

2. Kl<strong>im</strong>awandel und Folg<strong>en</strong> 21<br />

für d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Küst<strong>en</strong><br />

Cl<strong>im</strong>ate Cha<strong>ng</strong>e and the Con<strong>se</strong>qu<strong>en</strong>ces<br />

for Coast L<strong>in</strong>es<br />

3.1. Forschu<strong>ng</strong>sschiffe: Plattform<strong>en</strong> 34<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meereswiss<strong>en</strong>schaft<br />

Re<strong>se</strong>arch Ves<strong>se</strong>ls: Mar<strong>in</strong>e Sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>nce<br />

Platforms<br />

5 Seit<strong>en</strong>sichtsonar 22<br />

2 Side-Scan-Sonar<br />

3<br />

6 Modell Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gelanst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g 23<br />

4. Bizarre Geschöpfe <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e 36<br />

Model of Ocean Level Ri<strong>se</strong><br />

Bizarre Creatures of the Deep Sea<br />

2.1. W<strong>en</strong>n <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gel steigt 24<br />

Wh<strong>en</strong> Sea Levels Ri<strong>se</strong><br />

9 Bizarre Geschöpfe <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e 38<br />

Bizarre Creatures of the Deep Sea<br />

10 Tauchroboter: ROV Super Safir 40<br />

Offshore Robot: ROV Super Safir<br />

11 Hörstation: Tauchfahrt 41<br />

Auditory station: Divi<strong>ng</strong> Crui<strong>se</strong><br />

4.1. Leb<strong>en</strong> <strong>in</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e 42<br />

Life <strong>in</strong> the Deep Sea


5. O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>beobachtu<strong>ng</strong> 45<br />

Ocean Ob<strong>se</strong>rvator<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<br />

9. Internationales Seerecht 83<br />

International Marit<strong>im</strong>e Law<br />

7. O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>versaueru<strong>ng</strong> 61<br />

Ocean Acidification<br />

11. K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ler Exzell<strong>en</strong>zcluster 99<br />

„O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>>“<br />

The K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l Cluster of Excell<strong>en</strong>ce<br />

14 Messroboter: AUV Gleiter 46<br />

Measuri<strong>ng</strong> robot: AUV Gli<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

23 Hörstation: Seerecht 84<br />

Auditory station: Law of the <strong>se</strong>a<br />

22 Modell: Mesokosmos, 62<br />

Labor <strong>im</strong> Meer<br />

“The Future Ocean”<br />

12 Messroboter: ARGO Float 48<br />

Measuri<strong>ng</strong> robot: ARGO Float<br />

9.1. Zon<strong>en</strong>e<strong>in</strong>teilu<strong>ng</strong> und Nordpol 86<br />

Model: Mesocosm, Laboratory<br />

<strong>in</strong> the <strong>se</strong>a<br />

29 Future Ocean Explorer: 100<br />

Wiss<strong>en</strong> vert<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong><br />

15 Verankeru<strong>ng</strong> 49<br />

Zone Classification and the North Pole<br />

26 Tauchroboter: AUV Abyss 64<br />

Future Ocean Explorer:<br />

Moori<strong>ng</strong><br />

Divi<strong>ng</strong> robot: AUV Abyss<br />

Expandi<strong>ng</strong> knowledge<br />

9.2. Rechte und Pflicht<strong>en</strong> auf See 86<br />

20 Kaltwas<strong>se</strong>rkoralle Lophelia 66<br />

31 Flasch<strong>en</strong>post 102<br />

5.1. Globale O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>zirkulation 50<br />

Rights and Obligations at Sea<br />

Cold water coral Lophelia<br />

Message <strong>in</strong> a bottle<br />

Global Ocean Circulation<br />

19 Modell: Phytoplankton 68<br />

Model: Phytoplankton<br />

30 Über d<strong>en</strong> Exzell<strong>en</strong>zcluster 103<br />

O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>><br />

5.2. Das globale O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>- 52<br />

beobachtu<strong>ng</strong>snetzwerk ARGO<br />

7.1. Erforschu<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>versaueru<strong>ng</strong> 70<br />

About the Cluster of Excell<strong>en</strong>ce<br />

The Future Ocean<br />

The Global Ocean Ob<strong>se</strong>rvation<br />

Ocean Acidification Re<strong>se</strong>arch<br />

33 Le<strong>se</strong>ecke 104<br />

Network ARGO<br />

Readi<strong>ng</strong> area<br />

10. Schw<strong>in</strong>d<strong>en</strong>de Fischbestände 89<br />

7.2. Kohl<strong>en</strong>stoff <strong>im</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> 70<br />

32 K<strong>in</strong><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>kist<strong>en</strong> 105<br />

Dw<strong>in</strong>dli<strong>ng</strong> Fish Stocks<br />

Carbon <strong>in</strong> the Ocean<br />

Kids boxes<br />

6. Entstehu<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e 55<br />

The Orig<strong>in</strong> of the Oceans<br />

16 T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>eprobe Schwarze Raucher 56<br />

Deep <strong>se</strong>a sample Black Smoker<br />

17 T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>eprobe Kiss<strong>en</strong>lava 57<br />

Deep <strong>se</strong>a sample Pillow Lava<br />

6.1. Schwarze Raucher – Oas<strong>en</strong> an 58<br />

heiß<strong>en</strong> Quell<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e<br />

Black Smoker – Oa<strong>se</strong>s at the Hot Spri<strong>ng</strong>s<br />

of the Deep Sea<br />

24 Sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ltisch: Überfischu<strong>ng</strong> 90<br />

Game table: Overfishi<strong>ng</strong><br />

25 Sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ltisch: Fischgröß<strong>en</strong> 91<br />

Game table: Fish sizes<br />

10.1. Überfischu<strong>ng</strong> und Regul<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ru<strong>ng</strong> 92<br />

Overfishi<strong>ng</strong> and Regulation<br />

27 Rel<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fkarte <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Erde 94<br />

Rel<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f map of earth<br />

28 Seit<strong>en</strong>sichtsonar: scannt 96<br />

d<strong>en</strong> Meeresbod<strong>en</strong><br />

Sidescan sonar: scans the <strong>se</strong>a floor<br />

7.3. Auswirku<strong>ng</strong> auf Meerest<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>re 72<br />

Effect on Mar<strong>in</strong>e An<strong>im</strong>als<br />

7.4. Auswirku<strong>ng</strong> auf Leb<strong>en</strong>sgeme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong> 72<br />

Effect on Symbiotic Communit<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<br />

8. Rohstoffe aus <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e 75<br />

Raw Materials from the Deep Sea<br />

18 Rohstoffe aus <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e 76<br />

12. Maki<strong>ng</strong> of 108<br />

Maki<strong>ng</strong> of<br />

13. Impress<strong>um</strong> 111<br />

Impr<strong>in</strong>t<br />

14. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Exponate <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong> 113<br />

The exhibits<br />

4 Raw materials from the deep <strong>se</strong>a<br />

5<br />

8.1. Ma<strong>ng</strong>anknoll<strong>en</strong>, Ma<strong>ng</strong>ankrust<strong>en</strong> 78<br />

Ma<strong>ng</strong>ane<strong>se</strong> Nodules, Ma<strong>ng</strong>ane<strong>se</strong> Crusts<br />

8.2. Gashydrat 78<br />

Gas Hydrates<br />

8.3. Was s<strong>in</strong>d Gashydrate? 80<br />

What are Gas Hydrates?<br />

8.4. Gashydrate, e<strong>in</strong>e Gefahr? 80<br />

Gas Hydrates, a Risk?


Editorial<br />

Editorial<br />

„D<strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> versteh<strong>en</strong> heißt d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>> gestalt<strong>en</strong>“<br />

Vom 25. März bis z<strong>um</strong> 30. August 2010 wurde z<strong>um</strong> erst<strong>en</strong> Mal e<strong>in</strong>e meereswiss<strong>en</strong>schaftliche<br />

Son<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong> mit dem Titel „O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>>“ <strong>im</strong> D<strong>eu</strong><strong>tsch</strong><strong>en</strong><br />

Mus<strong>eu</strong>m <strong>in</strong> Münch<strong>en</strong> gezeigt. Der gleichnamige K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ler Forschu<strong>ng</strong>sverbund präs<strong>en</strong>t<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rte<br />

auf rund 300 Quadratmetern <strong>im</strong> kurz zuvor n<strong>eu</strong> eröffnet<strong>en</strong> Z<strong>en</strong>tr<strong>um</strong> N<strong>eu</strong>e Technolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n<br />

w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> sich d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Weltmeere <strong>in</strong> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>> verän<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>n werd<strong>en</strong>. Insgesamt <strong>in</strong>teress<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt<strong>en</strong><br />

sich rund 120.000 Besucher für d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Them<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meeresforscher w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>versaueru<strong>ng</strong>,<br />

Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gelanst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g, Ressourc<strong>en</strong> aus <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Überfischu<strong>ng</strong>. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong> wurde geme<strong>in</strong>sam von Wiss<strong>en</strong>schaftlern <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Christian-Albrechts-<br />

Universität zu K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l, des Leibniz-Instituts für Meereswiss<strong>en</strong>schaft<strong>en</strong> (IFM-GEOMAR),<br />

des Instituts für Weltwir<strong>tsch</strong>aft (IfW) und d<strong>en</strong> Au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong>smachern <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Muthesius<br />

Kunsthochschule <strong>en</strong>twickelt und bildete d<strong>en</strong> Höhepunkt aller bisherig<strong>en</strong> Präs<strong>en</strong>tation<strong>en</strong><br />

des Exzell<strong>en</strong>zclusters „O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>>“. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> vorl<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g<strong>en</strong>de Dok<strong>um</strong><strong>en</strong>tation <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

Münchner Zeit will d<strong>en</strong> Le<strong>se</strong>r ern<strong>eu</strong>t mit auf e<strong>in</strong>e Expedition über d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e nehm<strong>en</strong>,<br />

mit ihm <strong>in</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meere abtauch<strong>en</strong>, ihn an d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Küst<strong>en</strong> begleit<strong>en</strong> und ihn für<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Forschu<strong>ng</strong>sthem<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ler Meereswiss<strong>en</strong>schaft<strong>en</strong> begeistern.<br />

Der Exzell<strong>en</strong>zcluster „O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>>“ dankt dem G<strong>en</strong>eraldirektor des<br />

D<strong>eu</strong><strong>tsch</strong><strong>en</strong> Mus<strong>eu</strong>ms, Prof. Dr. Wolfga<strong>ng</strong> M. Heckl, und dem Kurator für Schifffahrt,<br />

Dr. Christian Sicka, für ihre Unterstützu<strong>ng</strong> bei <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Um<strong>se</strong>tzu<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong>.<br />

“Un<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>standi<strong>ng</strong> the ocean susta<strong>in</strong>i<strong>ng</strong> our future”<br />

A mar<strong>in</strong>e sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>nce special exhibition <strong>en</strong>titled “The Future Ocean” was held for the<br />

first t<strong>im</strong>e at the D<strong>eu</strong><strong>tsch</strong>es Mus<strong>eu</strong>m <strong>in</strong> Munich from 25 March to 30 August 2010.<br />

In a 300 square meter space <strong>in</strong> the newly-op<strong>en</strong>ed C<strong>en</strong>tre for New Technolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s the K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<br />

collaboration on mar<strong>in</strong>e re<strong>se</strong>arch pres<strong>en</strong>ted an exhibition on how the world’s oceans<br />

will cha<strong>ng</strong>e <strong>in</strong> the future. In total, some 120,000 att<strong>en</strong>dees came to learn about mar<strong>in</strong>e<br />

sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>nce issues such as ocean acidification, the ri<strong>se</strong> <strong>in</strong> <strong>se</strong>a levels, deep <strong>se</strong>a resources<br />

6 or overfishi<strong>ng</strong>. The temporary exhibition was developed jo<strong>in</strong>tly by sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ntists from K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l 7<br />

University, the Leibniz Institute of Mar<strong>in</strong>e Sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>nces (IFM-GEOMAR), the K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l Institute<br />

for the World Economy (IfW) and the exhibition developers from the Muthesius Academy<br />

of F<strong>in</strong>e Arts and Design. The exhibition repres<strong>en</strong>ts the highlight of all public pres<strong>en</strong>tations<br />

organized by the cluster of excell<strong>en</strong>ce “The Future Ocean“ so far. The<br />

followi<strong>ng</strong> doc<strong>um</strong><strong>en</strong>tation of this special period of t<strong>im</strong>e will aga<strong>in</strong> take the rea<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

on an expedition to the world’s oceans – a dive <strong>in</strong>to the depths of the <strong>se</strong>as. This book<br />

will accompany h<strong>im</strong> alo<strong>ng</strong> coastl<strong>in</strong>es and will <strong>in</strong>spire h<strong>im</strong> to learn more about the<br />

issues mar<strong>in</strong>e re<strong>se</strong>arch is confronted with and re<strong>se</strong>arched by mar<strong>in</strong>e sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ntists from<br />

the Future Ocean <strong>in</strong> K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l.<br />

The cluster of excell<strong>en</strong>ce “The Future Ocean” would like to thank Professor Wolfga<strong>ng</strong><br />

M. Heckl, Director G<strong>en</strong>eral of the D<strong>eu</strong><strong>tsch</strong>es Mus<strong>eu</strong>m, and Dr. Christian Sicka,<br />

curator of the mus<strong>eu</strong>m responsible for shippi<strong>ng</strong>, for their support <strong>in</strong> stagi<strong>ng</strong> the exhibition.


D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong> „O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>>“<br />

The Exhibition „The Future Ocean“


Letztes Rät<strong>se</strong>l: O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>><br />

The Last Mystery: The Ocean<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e bedeck<strong>en</strong> mehr als 70 Proz<strong>en</strong>t <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Oberfläche un<strong>se</strong>res Planet<strong>en</strong> und<br />

beherberg<strong>en</strong> das größte zusamm<strong>en</strong>hä<strong>ng</strong><strong>en</strong>de Ökosystem <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Erde. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Bed<strong>eu</strong>tu<strong>ng</strong><br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e für d<strong>en</strong> M<strong>en</strong>sch<strong>en</strong> wird <strong>in</strong> zunehm<strong>en</strong>dem Maße wahrg<strong>en</strong>omm<strong>en</strong>.<br />

Un<strong>se</strong>re <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>> wird davon abhä<strong>ng</strong><strong>en</strong>, w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Kl<strong>im</strong>awandel d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>zirkulation<br />

verän<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>t, w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gel steigt und dadurch Küst<strong>en</strong>region<strong>en</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> In<strong>se</strong>lgrupp<strong>en</strong><br />

gefährdet und w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> durch zunehm<strong>en</strong>de Aufnahme von gelöstem Kohl<strong>en</strong>dioxid<br />

(CO 2<br />

) d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e versauern. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e berg<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme Vorkomm<strong>en</strong> an Ressourc<strong>en</strong>,<br />

Rohstoffe, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> wir la<strong>ng</strong>fristig nutz<strong>en</strong> könnt<strong>en</strong>. Doch schon h<strong>eu</strong>te s<strong>in</strong>d d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Meere<br />

dramatisch überfischt.<br />

Um e<strong>in</strong> g<strong>en</strong>aues Bild des h<strong>eu</strong>tig<strong>en</strong> und zukünftig<strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>s mit all<strong>en</strong> Möglichkeit<strong>en</strong><br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Verän<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>u<strong>ng</strong> zu zeichn<strong>en</strong>, brauch<strong>en</strong> Wiss<strong>en</strong>schaftler w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> auch d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Politik<br />

und Ge<strong>se</strong>llschaft Information<strong>en</strong> aus all<strong>en</strong> Bereich<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>forschu<strong>ng</strong>. Bisher<br />

s<strong>in</strong>d d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> „T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e“ ka<strong>um</strong> erforscht und bild<strong>en</strong> damit e<strong>in</strong>es <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> letzt<strong>en</strong> Z<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>le<br />

für Entdecku<strong>ng</strong>sreis<strong>en</strong> auf un<strong>se</strong>rem Planet<strong>en</strong>.<br />

The oceans cover more than 70 perc<strong>en</strong>t of our planet’s surface and harbour Earth’s<br />

largest contiguous ecosystem. The <strong>im</strong>portance of the oceans for h<strong>um</strong>an k<strong>in</strong>d is<br />

bei<strong>ng</strong> <strong>in</strong>creasi<strong>ng</strong>ly recognized.<br />

Our future will dep<strong>en</strong>d on the cha<strong>ng</strong>es <strong>in</strong> ocean circulation cau<strong>se</strong>d by cl<strong>im</strong>ate<br />

10 cha<strong>ng</strong>e, the ri<strong>se</strong> <strong>in</strong> <strong>se</strong>a level and the resulti<strong>ng</strong> da<strong>ng</strong>er to coastal regions or archi-<br />

11<br />

pelagos, and the acidification of the oceans due to <strong>in</strong>creasi<strong>ng</strong> absorption of carbon<br />

dioxide (CO 2<br />

). The oceans hold <strong>en</strong>ormous stocks of resources, raw materials<br />

we could utilize lo<strong>ng</strong>-term. However, the oceans are already dramatically overfished.<br />

In or<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> to give a more preci<strong>se</strong> idea of the curr<strong>en</strong>t and future oceans with<br />

all possible cha<strong>ng</strong>es, sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ntists as well as politics and soc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ty require data from all<br />

mar<strong>in</strong>e re<strong>se</strong>arch areas. Up until now, the “depths of the oceans” have hardly be<strong>en</strong><br />

<strong>in</strong>vestigated and thus form one of the last dest<strong>in</strong>ations for expeditions on our planet.


1 ENVISAT ist groß w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> e<strong>in</strong> Sattelschlepper<br />

(10,5 x 4 x 4 Meter be<strong>im</strong> Start,<br />

> 26 x 10 x 5 Meter <strong>im</strong> Orbit), Startgewicht:<br />

8.211 Kilogramm, Flughöhe: 800 Kilometer.<br />

E<strong>in</strong> Erd<strong>um</strong>lauf dauert 100 M<strong>in</strong>ut<strong>en</strong>, alle<br />

drei Tage hat er d<strong>en</strong> gesamt<strong>en</strong> Erdball<br />

e<strong>in</strong>mal beobachtet und kehrt nach 35<br />

Tag<strong>en</strong> auf d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>lbe Umlaufposition zurück.<br />

Leb<strong>en</strong><strong>se</strong>rwartu<strong>ng</strong>: fünf Jahre, wird<br />

jedoch meist erheblich überschritt<strong>en</strong>.<br />

Zehn mo<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>nste Mess<strong>in</strong>str<strong>um</strong><strong>en</strong>te<br />

sammeln Dat<strong>en</strong> zu Meerestemperatur<strong>en</strong>,<br />

-höh<strong>en</strong> und -strömu<strong>ng</strong><strong>en</strong>, Well<strong>en</strong>höh<strong>en</strong><br />

und -richtu<strong>ng</strong><strong>en</strong>, W<strong>in</strong>dgeschw<strong>in</strong>digkeit<strong>en</strong>,<br />

Eiskapp<strong>en</strong>, Phytoplanktonme<strong>ng</strong><strong>en</strong>,<br />

Waldbränd<strong>en</strong>, Umweltverschmutzu<strong>ng</strong><br />

sow<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> zur Chem<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Atmosphäre<br />

(CO 2<br />

, Methan etc.).<br />

1 ENVISAT – <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <strong>eu</strong>ropäische Umweltsatellit für globale Erdbeobachtu<strong>ng</strong><br />

ENVISAT – European <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal satellite for global Earth ob<strong>se</strong>rvation<br />

ENVISAT has the size of a <strong>se</strong>mitrailer<br />

(10.5 x 4 x 4 meter at the start,<br />

> 26 x 10 x 5 meter <strong>in</strong> Orbit), take-off<br />

weight: 8,211 kilogram, altitude: 800 kilometer.<br />

An orbit lasts 100 m<strong>in</strong>utes, every<br />

three days it has ob<strong>se</strong>rved the whole earth<br />

once, and returns to the same orbital<br />

position every 35 days. Life-span: five<br />

years, but this is usually significantly<br />

exceeded. T<strong>en</strong> cutti<strong>ng</strong>-edge measuri<strong>ng</strong><br />

<strong>in</strong>str<strong>um</strong><strong>en</strong>ts collect data about the<br />

ocean temperature, height and curr<strong>en</strong>ts,<br />

wave heights and directions, w<strong>in</strong>d speed,<br />

ice caps, quantit<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s of phytoplankton,<br />

forest fires and po<stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>>tion as well as the<br />

chemical composition of the atmosphere<br />

(CO 2<br />

, methane, etc.).<br />

3 Rel<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fglobus Rel<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f globe<br />

12 13<br />

3 Rel<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fglobus Rel<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f globe


4 Schicht für Schicht geb<strong>en</strong> Sed<strong>im</strong><strong>en</strong>tkerne<br />

aus dem Meeresbod<strong>en</strong> Auskunft<br />

über das Kl<strong>im</strong>a verga<strong>ng</strong><strong>en</strong>er Jahrtaus<strong>en</strong>de<br />

und Jahrmillion<strong>en</strong>. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Ablageru<strong>ng</strong><strong>en</strong><br />

l<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fern auch Dat<strong>en</strong> zur Entwicklu<strong>ng</strong> des<br />

O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>s.<br />

Layer by layer, the <strong>se</strong>d<strong>im</strong><strong>en</strong>t cores from the<br />

ocean floor provide <strong>in</strong>formation on the<br />

cl<strong>im</strong>ate of the past mill<strong>en</strong>ni<strong>um</strong>s and millions<br />

of years. The deposits also provide data<br />

about the developm<strong>en</strong>t of the oceans.<br />

15<br />

4 Bohrkern Drilli<strong>ng</strong> core


D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Meerest<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong><br />

Kohl<strong>en</strong>dioxid-Werte<br />

steig<strong>en</strong><br />

The Depths of<br />

the Seas<br />

Risi<strong>ng</strong> Carbon<br />

Dioxide Levels<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Fläche des Atlantiks mit 82<br />

Um Aussag<strong>en</strong> über d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>> zu tref-<br />

The Atlantic Ocean covers 82 million To draw conclusions for the future,<br />

Million<strong>en</strong> Quadratkilometern <strong>en</strong>tspricht f<strong>en</strong>, ist d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Kl<strong>im</strong>aforschu<strong>ng</strong> auf<br />

square kilometres, this is twice<br />

cl<strong>im</strong>ate re<strong>se</strong>arch dep<strong>en</strong>ds on historical<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> doppelt<strong>en</strong> Fläche Europas und<br />

H<strong>in</strong>wei<strong>se</strong> aus <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Verga<strong>ng</strong><strong>en</strong>heit a<strong>ng</strong>e-<br />

the area covered by Europe and Asia evid<strong>en</strong>ces. Cl<strong>im</strong>ate cha<strong>ng</strong>e over<br />

As<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ns. Der Pazifik bedeckt mit 165 w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<strong>en</strong>. Durch Bohrkerne aus d<strong>en</strong><br />

together. With 165 million square<br />

<strong>se</strong>veral millions of years can be recon-<br />

Million<strong>en</strong> Quadratkilometern Fläche Meer<strong>en</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> von Land lass<strong>en</strong> sich Kl<strong>im</strong>aprozes<strong>se</strong><br />

kilometers, the Pacific Ocean covers structed with drill cores from the<br />

etwa e<strong>in</strong> Drittel <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> gesamt<strong>en</strong> Erdoberfläche.<br />

mehrere Million<strong>en</strong> Jahre<br />

about one third of the <strong>en</strong>tire surface ocean floor or landmas<strong>se</strong>s.<br />

zurück rekonstru<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r<strong>en</strong>, <strong>in</strong> Zeitskal<strong>en</strong> von<br />

of the earth.<br />

In the past 800,000 years, carbon<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> durchschnittliche T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe des etwa 100.000 Jahr<strong>en</strong>.<br />

The average depth of the world’s dioxide (CO 2<br />

) conc<strong>en</strong>trations <strong>in</strong> the<br />

Welto<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>s beträgt 3.800 Meter (bezo-<br />

In d<strong>en</strong> letzt<strong>en</strong> 800.000 Jahr<strong>en</strong><br />

oceans is 3,800 meters (ba<strong>se</strong>d on<br />

atmosphere fluctuated betwe<strong>en</strong> 180 and<br />

g<strong>en</strong> auf N.N.), d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> durchschnittliche schwankte <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Kohl<strong>en</strong>dioxid- (CO 2<br />

-)<br />

the mean <strong>se</strong>a level); the average height 280 ppmv (parts per million by<br />

Höhe des Festlands l<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gt bei 840 Metern. Anteil <strong>in</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Atmosphäre zwisch<strong>en</strong> 180<br />

of the cont<strong>in</strong><strong>en</strong>ts is 840 meters. The vol<strong>um</strong>e). The<strong>se</strong> fluctuations are tightly<br />

Der Welto<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> zeigt typische T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong>- und 280 ppmv (parts per million by<br />

world’s oceans show typical depth ra<strong>ng</strong>es. connected with so called warm and<br />

bereiche. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Küst<strong>en</strong> s<strong>in</strong>d Teil des Schelf- vol<strong>um</strong>e). D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong> Schwanku<strong>ng</strong><strong>en</strong> s<strong>in</strong>d e<strong>ng</strong><br />

The coasts are part of the shelf,<br />

cold periods – a natural <strong>in</strong>terplay with<br />

bereichs, <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Kont<strong>in</strong><strong>en</strong>te w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> e<strong>in</strong>e mit so g<strong>en</strong>annt<strong>en</strong> Warm- und Kaltzeit<strong>en</strong><br />

which surrounds cont<strong>in</strong><strong>en</strong>ts like a step high and low (CO 2<br />

) conc<strong>en</strong>trations.<br />

Trepp<strong>en</strong>stufe zwisch<strong>en</strong> Festland und verknüpft – e<strong>in</strong> natürliches Wech<strong>se</strong>l-<br />

betwe<strong>en</strong> ma<strong>in</strong>land and ocean. Its<br />

Industrialisation has resulted <strong>in</strong> a rapid<br />

Meer <strong>um</strong>gibt. Se<strong>in</strong>e Breite vari<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt bis sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l mit hoh<strong>en</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> n<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>drig<strong>en</strong> CO 2<br />

-<br />

width var<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s up to 200 kilometers, its ri<strong>se</strong> <strong>in</strong> (CO 2<br />

) conc<strong>en</strong>tration by almost<br />

zu 200 Kilometern, <strong>se</strong><strong>in</strong>e T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe reicht Anteil<strong>en</strong>. Durch d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Industrialis<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ru<strong>ng</strong><br />

depth desc<strong>en</strong>ds down to app. 200 meters. 40 perc<strong>en</strong>t (2007: about 385 ppmv); it<br />

bis ca. 200 Meter h<strong>in</strong>ab. 92 Proz<strong>en</strong>t <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> st<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> CO 2<br />

-Gehalt rapide <strong>um</strong> fast<br />

92 perc<strong>en</strong>t of the oceans are deeper could ev<strong>en</strong> reach 700 ppmv by 2100.<br />

O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e s<strong>in</strong>d t<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fer als 200 Meter.<br />

40 Proz<strong>en</strong>t (2007: rund 385 ppmv), bis<br />

than 200 meters.<br />

The con<strong>se</strong>qu<strong>en</strong>ces lead to an <strong>in</strong>crea<strong>se</strong><br />

16 Mit e<strong>in</strong>em scharf<strong>en</strong> Knick <strong>im</strong> Gefälle 2100 könnte er gar bei 700 ppmv l<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g<strong>en</strong>.<br />

Adjac<strong>en</strong>t to a sharp break <strong>in</strong> the <strong>in</strong> mean global temperature, possibly<br />

17<br />

schl<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ßt sich dem Schelfbereich <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Folg<strong>en</strong> s<strong>in</strong>d e<strong>in</strong> Anst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> weltweit<strong>en</strong><br />

<strong>in</strong>cl<strong>in</strong>e, the cont<strong>in</strong><strong>en</strong>tal slope follows the polar deglaciation, higher <strong>se</strong>a levels and<br />

Kont<strong>in</strong><strong>en</strong>talha<strong>ng</strong> an, <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> steil bis <strong>in</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Mitteltemperatur, e<strong>in</strong> Schmelz<strong>en</strong><br />

shelf area, desc<strong>en</strong>di<strong>ng</strong> steeply <strong>in</strong>to<br />

an <strong>in</strong>creasi<strong>ng</strong> n<strong>um</strong>ber of extreme<br />

T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>eeb<strong>en</strong><strong>en</strong> h<strong>in</strong>abführt. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> durch- von polarem Eis, e<strong>in</strong> Anst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g des<br />

the deep <strong>se</strong>a levels. The average water weather occurr<strong>en</strong>ces; the exact scale<br />

schnittliche Was<strong>se</strong>rt<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e, Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gels und d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Häufu<strong>ng</strong> von<br />

depth of the deep <strong>se</strong>a, which beg<strong>in</strong>s is hard to determ<strong>in</strong>e.<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <strong>in</strong> rund 1.000 Metern T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe beg<strong>in</strong>nt extrem<strong>en</strong> Wetterereigniss<strong>en</strong>; das<br />

at a depth of 1000 meters and covers<br />

The ocean plays a crucial role <strong>in</strong> this<br />

und nahezu 60 Proz<strong>en</strong>t des O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>s g<strong>en</strong>aue Ausmaß ist schwer abzuschätz<strong>en</strong>.<br />

nearly 60 perc<strong>en</strong>t of the ocean, is<br />

process: It absorbs approx<strong>im</strong>ately<br />

e<strong>in</strong>n<strong>im</strong>mt, beträgt 3.000 bis 5.000 Meter.<br />

Der O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>lt h<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rbei e<strong>in</strong>e große<br />

3,000 to 5,000 meters. Here l<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> the mid 30 perc<strong>en</strong>t of the CO 2<br />

from the atmos-<br />

H<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r l<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Mittelo<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>isch<strong>en</strong><br />

Rolle: Er n<strong>im</strong>mt rund 30 Proz<strong>en</strong>t des<br />

ocean ridges at an average depth of phere and thus buffers the cl<strong>im</strong>ate<br />

Rück<strong>en</strong> <strong>in</strong> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong> <strong>um</strong> 2.500 bis 3.000 CO 2<br />

aus <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Atmosphäre auf und puffert<br />

2,500 to 3,000 meters. Deep <strong>se</strong>a tr<strong>en</strong>- cha<strong>ng</strong>e. For how lo<strong>ng</strong> and by how much<br />

Metern. T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>egräb<strong>en</strong> erstreck<strong>en</strong> sich so d<strong>en</strong> Kl<strong>im</strong>awandel ab. W<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> la<strong>ng</strong>e<br />

ches ext<strong>en</strong>d down to a depth of 8,000 is the subject of curr<strong>en</strong>t re<strong>se</strong>arch.<br />

zwisch<strong>en</strong> 8.000 und 11.000 Metern noch und w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> v<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l, das ist Geg<strong>en</strong>stand<br />

meters to 11,000 meters.<br />

T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe.<br />

aktueller Forschu<strong>ng</strong>.


Bohrkerne aus dem Meeresbod<strong>en</strong> –<br />

das Kl<strong>im</strong>aarchiv <strong>im</strong> Labor<br />

Drill Cores from the Ocean Floor –<br />

Cl<strong>im</strong>ate Archive <strong>in</strong> the Laboratory<br />

Der Meeresbod<strong>en</strong> stellt das größte<br />

Sed<strong>im</strong><strong>en</strong>tkerne werd<strong>en</strong> oft noch an<br />

The ocean floor is the largest global around the world. Oft<strong>en</strong> a 3 mill<strong>im</strong>eter<br />

Kl<strong>im</strong>aarchiv <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Erde dar. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Bord <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Schiffe beprobt. Dazu wird<br />

cl<strong>im</strong>ate archive. Sed<strong>im</strong><strong>en</strong>t layers<br />

thick layer is tak<strong>en</strong> from the other<br />

Sed<strong>im</strong><strong>en</strong><strong>tsch</strong>icht<strong>en</strong> bild<strong>en</strong> sich über <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Bohrkern <strong>im</strong> Labor <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Lä<strong>ng</strong>e<br />

formed over the cour<strong>se</strong> of thousands half and sub<strong>se</strong>qu<strong>en</strong>tly x-rayed to detertaus<strong>en</strong>de<br />

bis Million<strong>en</strong> von Jahr<strong>en</strong><br />

nach mittig geteilt. E<strong>in</strong>e Hälfte<br />

or millions of years from precipitati<strong>ng</strong> m<strong>in</strong>e the quality of layers. Th<strong>en</strong>, syri<strong>ng</strong>es<br />

aus perman<strong>en</strong>t herabr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>lndem<br />

kommt <strong>in</strong>s Bohrkern-Archiv und ist<br />

algae materials, decea<strong>se</strong>d life, excrem<strong>en</strong>t<br />

are u<strong>se</strong>d to take specific amounts<br />

Material von Alg<strong>en</strong>, abgestorb<strong>en</strong>em so auch an<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><strong>en</strong> Forschern weltweit<br />

and rocks washed <strong>in</strong>to the ocean of <strong>se</strong>d<strong>im</strong><strong>en</strong>t for various analy<strong>se</strong>s. From<br />

Leb<strong>en</strong>, Exkrem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> und Geste<strong>in</strong><strong>en</strong>, zugä<strong>ng</strong>lich Von <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> an<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><strong>en</strong> Hälfte<br />

from rivers. Quite a few of the<strong>se</strong> mate- this, <strong>se</strong>d<strong>im</strong><strong>en</strong>t parts, such as. microfossils,<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> über Flüss<strong>en</strong> <strong>in</strong>s Meer komm<strong>en</strong>. wird häufig zunächst e<strong>in</strong>e 3 Mill<strong>im</strong>eter<br />

rials conta<strong>in</strong> <strong>in</strong>formation on their formation:<br />

are washed out for exam<strong>in</strong>ation.<br />

V<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>le d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>r Material<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n <strong>en</strong>thalt<strong>en</strong><br />

dicke Schicht abg<strong>en</strong>omm<strong>en</strong> und<br />

For example, the formation and The resulti<strong>ng</strong> holes <strong>in</strong> the drill core are<br />

Information<strong>en</strong> über ihre Entstehu<strong>ng</strong>: geröntgt, <strong>um</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Schichtu<strong>ng</strong>squalität<br />

chemistry of carbonate shells offer filled with plastic; thus, the structure<br />

Z<strong>um</strong> Beisp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l lass<strong>en</strong> Aufbau und<br />

zu erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Dann werd<strong>en</strong> für<br />

<strong>in</strong>formation on wh<strong>en</strong> this creature existed<br />

of the drill core is pre<strong>se</strong>rved and sub-<br />

Chem<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> von Kalkschal<strong>en</strong> Rückschlüs<strong>se</strong> versch<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d<strong>en</strong>e Analys<strong>en</strong> best<strong>im</strong>mte<br />

or at what temperatures the shell <strong>se</strong>qu<strong>en</strong>t sampli<strong>ng</strong>s can be carr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d out<br />

darauf zu, wann e<strong>in</strong> Lebewes<strong>en</strong> gelebt Me<strong>ng</strong><strong>en</strong> an Sed<strong>im</strong><strong>en</strong>t mit Spritz<strong>en</strong><br />

was formed. The more is known about at a later t<strong>im</strong>e and date. The microfossils<br />

hat o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> bei welcher Temperatur d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <strong>en</strong>tnomm<strong>en</strong>. Daraus werd<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

the discovered organisms, the more<br />

are id<strong>en</strong>tif<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d by spec<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s and<br />

Schal<strong>en</strong> <strong>en</strong>tstand<strong>en</strong> s<strong>in</strong>d. Je mehr über Sed<strong>im</strong><strong>en</strong>tbestandteile, z<strong>um</strong> Beisp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<br />

preci<strong>se</strong> the reconstruction of Earth’s provide <strong>in</strong>formation on the water<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> gefund<strong>en</strong><strong>en</strong> Organism<strong>en</strong> bekannt Mikrofossil<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n, zur Untersuchu<strong>ng</strong><br />

historical conditions.<br />

temperature, salt cont<strong>en</strong>t, and other<br />

ist, <strong>um</strong>so g<strong>en</strong>auer lässt sich rekonstru<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r<strong>en</strong>,<br />

herausgewasch<strong>en</strong>. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <strong>en</strong>tsteh<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

Drilli<strong>ng</strong> equipm<strong>en</strong>t and drilli<strong>ng</strong><br />

parameters duri<strong>ng</strong> their lifet<strong>im</strong>e.<br />

welche Bedi<strong>ng</strong>u<strong>ng</strong><strong>en</strong> auf <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Hohlrä<strong>um</strong>e <strong>im</strong> Bohrkern werd<strong>en</strong><br />

ships can p<strong>en</strong>etrate <strong>se</strong>veral kilometers<br />

The evolution of a specific ocean<br />

Erde <strong>in</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Verga<strong>ng</strong><strong>en</strong>heit geherrscht mit Kunststoff verfüllt, damit <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

deep <strong>in</strong>to the ocean floor and earth area can be reconstructed with the<br />

18 hab<strong>en</strong>.<br />

Bohrkern <strong>se</strong><strong>in</strong>e Struktur behält und<br />

crust. With remote controlled submersibles<br />

data collected from one or more drill<br />

19<br />

Bohrgeräte und Bohrschiffe<br />

spätere Beprobu<strong>ng</strong><strong>en</strong> noch möglich<br />

and submar<strong>in</strong>e vehicles, specific cores.<br />

könn<strong>en</strong> bis zu mehrere Kilometer t<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f s<strong>in</strong>d. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Mikrofossil<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n werd<strong>en</strong><br />

drill core samples can be tak<strong>en</strong> from<br />

<strong>in</strong> d<strong>en</strong> Meeresbod<strong>en</strong> und d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Erdkruste nach ihrer Spez<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s best<strong>im</strong>mt und<br />

the ocean floor. The s<strong>im</strong>plest method<br />

vordri<strong>ng</strong><strong>en</strong>. Mit fer<strong>ng</strong>est<strong>eu</strong>ert<strong>en</strong> Unterwas<strong>se</strong>rfahrz<strong>eu</strong>g<strong>en</strong><br />

l<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fern Information<strong>en</strong> w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> über<br />

is a gravity corer; here, pipes are pres<strong>se</strong>d<br />

und Tauchboot<strong>en</strong> Was<strong>se</strong>rtemperatur o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Salzgehalt.<br />

up to 50 meter <strong>in</strong>to the soft <strong>se</strong>a bed<br />

lass<strong>en</strong> sich gez<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>lt Bohrprob<strong>en</strong> aus dem<br />

Aus d<strong>en</strong> gesammelt<strong>en</strong> Dat<strong>en</strong><br />

with static pressures of <strong>se</strong>veral tons to<br />

Meeresbod<strong>en</strong> berg<strong>en</strong>. Am e<strong>in</strong>fachst<strong>en</strong> e<strong>in</strong>es o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> mehrerer Bohrkerne kann<br />

take samples.<br />

s<strong>in</strong>d Schwerelote, Rohre, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> mit e<strong>in</strong>em d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Entwicklu<strong>ng</strong>sgeschichte e<strong>in</strong>es<br />

Sed<strong>im</strong><strong>en</strong>t cores are usually sampled<br />

Gewicht von mehrer<strong>en</strong> Tonn<strong>en</strong> bis zu O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>bereichs rekonstru<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt werd<strong>en</strong>.<br />

on board. The drill core is halved<br />

50 Meter <strong>in</strong> weich<strong>en</strong> Meeresbod<strong>en</strong><br />

le<strong>ng</strong>thwi<strong>se</strong> <strong>in</strong> the laboratory. One half is<br />

gedrückt werd<strong>en</strong> könn<strong>en</strong>, <strong>um</strong> <strong>en</strong>tsprech<strong>en</strong>-<br />

stored <strong>in</strong> the drill core archive and<br />

de Prob<strong>en</strong> zu nehm<strong>en</strong>.<br />

thus is accessible to other re<strong>se</strong>archers


Kl<strong>im</strong>awandel<br />

und Folg<strong>en</strong> für d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Küst<strong>en</strong><br />

Cl<strong>im</strong>ate Cha<strong>ng</strong>e and the Con<strong>se</strong>qu<strong>en</strong>ces for Coast L<strong>in</strong>es<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Kl<strong>im</strong>aerwärmu<strong>ng</strong> wird d<strong>en</strong> Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gel erheblich ansteig<strong>en</strong> lass<strong>en</strong>. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<br />

gilt <strong>in</strong>zwisch<strong>en</strong> als sicher. So werd<strong>en</strong> <strong>in</strong> d<strong>en</strong> komm<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Jahrhun<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>t<strong>en</strong>, w<strong>en</strong>n das<br />

Was<strong>se</strong>r <strong>um</strong> mehrere Meter steigt, weltweit v<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>le Küste<strong>ng</strong>eb<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>te verlor<strong>en</strong> geh<strong>en</strong>.<br />

Landwir<strong>tsch</strong>aftliche Fläch<strong>en</strong> und dicht bes<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>delte Städte präg<strong>en</strong> <strong>se</strong>it Jahrtaus<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Küst<strong>en</strong>region<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Erde. Im Geg<strong>en</strong>satz zu arm<strong>en</strong> Län<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>n werd<strong>en</strong> sich<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> reich<strong>en</strong> Industr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>nation<strong>en</strong> mit <strong>en</strong>ormem technischem Aufwand zunächst geg<strong>en</strong><br />

das Vorrück<strong>en</strong> des Meeres wehr<strong>en</strong> könn<strong>en</strong>. La<strong>ng</strong>fristig aber werd<strong>en</strong> sich auch<br />

dort v<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>le M<strong>en</strong>sch<strong>en</strong> zurückz<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>h<strong>en</strong> müss<strong>en</strong>.<br />

Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gelschwanku<strong>ng</strong><strong>en</strong> hat es <strong>im</strong> Verlauf <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Erdgeschichte aufgrund<br />

natürlicher Ursach<strong>en</strong> oft gegeb<strong>en</strong>. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> h<strong>eu</strong>tig<strong>en</strong> Anst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gsrat<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> maßgeblich<br />

auf d<strong>en</strong> durch d<strong>en</strong> M<strong>en</strong>sch<strong>en</strong> verursacht<strong>en</strong> Treibhau<strong>se</strong>ffekt mit d<strong>en</strong> Folg<strong>en</strong><br />

e<strong>in</strong>er Wärmeausdehnu<strong>ng</strong> des Was<strong>se</strong>rs und dem Abschmelz<strong>en</strong> von Gle<strong>tsch</strong>ern<br />

zurückgeführt. Weltweit versuch<strong>en</strong> Forscher zu erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> schnell und w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

stark <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Kl<strong>im</strong>awandel das Was<strong>se</strong>r ansteig<strong>en</strong> lässt.<br />

Cl<strong>im</strong>ate cha<strong>ng</strong>e will result <strong>in</strong> risi<strong>ng</strong> <strong>se</strong>a levels. Today, this is consi<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>ed a certa<strong>in</strong>ty.<br />

Thus, many coastal areas around the world will be lost <strong>in</strong> the comi<strong>ng</strong> c<strong>en</strong>tur<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<br />

as water levels ri<strong>se</strong> by <strong>se</strong>veral metres.<br />

Agricultural areas and d<strong>en</strong><strong>se</strong>ly populated cit<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s have characteri<strong>se</strong>d Earth‘s<br />

20 coastal regions for c<strong>en</strong>tur<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s. In contrast to poor countr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s, rich <strong>in</strong>dustrial nations<br />

21<br />

will <strong>in</strong>itially be able to def<strong>en</strong>d them<strong>se</strong>lves aga<strong>in</strong>st the advanci<strong>ng</strong> <strong>se</strong>as with an<br />

<strong>en</strong>ormous exp<strong>en</strong>diture of effort. On the lo<strong>ng</strong> term, however, much of the population<br />

will have to retreat.<br />

Sea level fluctuations due to natural proces<strong>se</strong>s have occurred oft<strong>en</strong> duri<strong>ng</strong><br />

the cour<strong>se</strong> of geological history. The rate at which ocean levels are curr<strong>en</strong>tly risi<strong>ng</strong><br />

is ma<strong>in</strong>ly attributed to the man-made gre<strong>en</strong>hou<strong>se</strong> effect, which cau<strong>se</strong>s thermal<br />

expansion of the waters and deglaciation. Around the world, re<strong>se</strong>archers are tryi<strong>ng</strong><br />

to ga<strong>in</strong> <strong>in</strong>sight as to how fast and how <strong>se</strong>verely the cha<strong>ng</strong>es <strong>in</strong> cl<strong>im</strong>ate will affect<br />

the water levels.


5 Seit<strong>en</strong>sichtsonare werd<strong>en</strong> ei<strong>ng</strong>e<strong>se</strong>tzt<br />

für Bil<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> vom Meeresbod<strong>en</strong>, von geologisch<strong>en</strong><br />

Struktur<strong>en</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <strong>um</strong> Wracks zu<br />

erforsch<strong>en</strong>. Dabei wird Schall ausges<strong>en</strong>det<br />

und das reflekt<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rte Signal aufgezeichnet.<br />

Side-scan sonar is u<strong>se</strong>d to produce<br />

<strong>im</strong>ages of the ocean floor to <strong>se</strong>arch for geological<br />

structures or to <strong>in</strong>vestigate ship<br />

wrecks. Sound waves are s<strong>en</strong>t to the <strong>se</strong>afloor<br />

and the reflected signal is recorded.<br />

6 Auswirku<strong>ng</strong><strong>en</strong> des Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gelanst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gs<br />

auf d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> N<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>lande:<br />

1 . Meeresausdehnu<strong>ng</strong> mit h<strong>eu</strong>tigem<br />

Küst<strong>en</strong>schutz<br />

2 . Überflutu<strong>ng</strong> ohne Küst<strong>en</strong>schutz, h<strong>eu</strong>te<br />

3 . Überflutu<strong>ng</strong> bei 3-Meter-Anst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g ohne<br />

<strong>en</strong>tsprech<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Küst<strong>en</strong>schutz<br />

The effects of risi<strong>ng</strong> <strong>se</strong>a levels on the<br />

Netherlands:<br />

5 Seit<strong>en</strong>sichtsonar: scannt d<strong>en</strong> Meeresbod<strong>en</strong> Sidescan sonar: scans the <strong>se</strong>a floor<br />

22 23<br />

6 S<strong>im</strong>ulation: Zeigt d<strong>en</strong> Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gelanst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g S<strong>im</strong>ulation: Shows the <strong>se</strong>a level ri<strong>se</strong><br />

1 . Ext<strong>en</strong>sion of the North Sea with curr<strong>en</strong>t<br />

costal protection<br />

2 . pot<strong>en</strong>tial ext<strong>en</strong>sion of the North Sea<br />

without any costal protection<br />

3 . Pot<strong>en</strong>tial ext<strong>en</strong>sion with a 3 meter <strong>se</strong>a<br />

level ri<strong>se</strong> appl<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d, ass<strong>um</strong>i<strong>ng</strong> no costal<br />

protection


W<strong>en</strong>n <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gel<br />

steigt<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Küste<br />

Verteidigu<strong>ng</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

Rückzug?<br />

Wh<strong>en</strong><br />

Sea Levels<br />

Ri<strong>se</strong><br />

The Future of the<br />

Coastal Areas<br />

Def<strong>en</strong>d or Retreat?<br />

Nicht nur <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Anst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g des Meeres- La<strong>ng</strong>e hab<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Bewohner <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> d<strong>eu</strong>t-<br />

It is not solely the ri<strong>se</strong> <strong>in</strong> <strong>se</strong>a levels For a lo<strong>ng</strong> t<strong>im</strong>e, the <strong>in</strong>habitants of<br />

sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gels, son<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>n auch d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Folgeersche<strong>in</strong>u<strong>ng</strong><strong>en</strong><br />

sch<strong>en</strong> Nord<strong>se</strong>eküste Landgew<strong>in</strong>-<br />

which may threat<strong>en</strong> many coastal<br />

Germany‘s North Sea coast have pracbedroh<strong>en</strong>.<br />

könn<strong>en</strong> v<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>le Küst<strong>en</strong> nu<strong>ng</strong> betr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>b<strong>en</strong> und n<strong>eu</strong>es Land durch<br />

regions, but the con<strong>se</strong>qu<strong>en</strong>ces. Amo<strong>ng</strong> ticed land reclamation and protected<br />

H<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rzu zähl<strong>en</strong> e<strong>in</strong>e land- Deiche geschützt. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Deichl<strong>in</strong><stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

the<strong>se</strong> are cha<strong>ng</strong>es <strong>in</strong> the supratidal new land with dikes. The dike l<strong>in</strong>e<br />

wärts gerichtete Verlageru<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

wurde <strong>im</strong>mer weiter <strong>se</strong>ewärts vorgebaut,<br />

zones, higher flood levels, as well as moved further and further <strong>in</strong>to the <strong>se</strong>a,<br />

Brandu<strong>ng</strong>szone, höhere Sturmflut- das Meer ei<strong>ng</strong>ee<strong>ng</strong>t.<br />

the sal<strong>in</strong>ization of ground water<br />

the <strong>se</strong>a was conf<strong>in</strong>ed.<br />

was<strong>se</strong>rstände sow<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Grund-<br />

Steig<strong>en</strong>de Was<strong>se</strong>rstände und höher<br />

cau<strong>se</strong>d by <strong>se</strong>a water p<strong>en</strong>etration.<br />

Risi<strong>ng</strong> water and flood levels require<br />

was<strong>se</strong>rversalzu<strong>ng</strong> durch e<strong>in</strong>dri<strong>ng</strong><strong>en</strong>- auflauf<strong>en</strong>de Sturmflut<strong>en</strong> erfor<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>n<br />

The <strong>im</strong>pact dep<strong>en</strong>ds on the coastal stro<strong>ng</strong>er and higher dikes and flood<br />

des Meerwas<strong>se</strong>r.<br />

stärkere und höhere Deiche sow<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Sperr-<br />

type and shape. Steep cliff l<strong>in</strong>ed<br />

barr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rs. More and more countr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Auswirku<strong>ng</strong><strong>en</strong> s<strong>in</strong>d von<br />

werke. Immer mehr Län<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> versuch<strong>en</strong>,<br />

coasts with solid rock formations are try to reestablish the natural flood areas<br />

Küst<strong>en</strong>typ und Küst<strong>en</strong>form abhä<strong>ng</strong>ig. dem Meer und d<strong>en</strong> Flüss<strong>en</strong> ihre natür-<br />

less threat<strong>en</strong>ed by floodi<strong>ng</strong> and<br />

of <strong>se</strong>a and rivers, for example by the<br />

Steile Felsküst<strong>en</strong> mit festem Geste<strong>in</strong> lich<strong>en</strong> Überflutu<strong>ng</strong>sfläch<strong>en</strong> teilwei<strong>se</strong><br />

erosion. Flat coastal areas, oft<strong>en</strong>t<strong>im</strong>es strategic op<strong>en</strong>i<strong>ng</strong> or relocation of<br />

s<strong>in</strong>d w<strong>en</strong>iger von Überflutu<strong>ng</strong> und<br />

zurückzugeb<strong>en</strong>, etwa durch gez<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ltes<br />

<strong>se</strong>t on sand, can erode very quickly. dikes. However, <strong>in</strong> many ca<strong>se</strong>s this<br />

Erosion bedroht. Flachküst<strong>en</strong>, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> oft Öffn<strong>en</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> das Zurückverlagern<br />

However, the<strong>se</strong> flat coastal areas are would also require the relocation of the<br />

aus Sand aufgebaut s<strong>in</strong>d, könn<strong>en</strong> h<strong>in</strong>- von Deich<strong>en</strong>. Dafür mü<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>> aber <strong>in</strong><br />

the most d<strong>en</strong><strong>se</strong>ly populated. Many<br />

population.<br />

geg<strong>en</strong> <strong>se</strong>hr schnell abgetrag<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>. v<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<strong>en</strong> Fäll<strong>en</strong> Bevölkeru<strong>ng</strong> <strong>um</strong>ges<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>delt<br />

major cit<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s with oft<strong>en</strong>t<strong>im</strong>es rapidly<br />

In the lo<strong>ng</strong> run, many will have to<br />

Gerade an d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<strong>en</strong> Flachküst<strong>en</strong> aber<br />

werd<strong>en</strong>.<br />

growi<strong>ng</strong> population are located <strong>in</strong><br />

retreat or adjust to the advance of<br />

wohn<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> meist<strong>en</strong> M<strong>en</strong>sch<strong>en</strong>. V<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>le<br />

La<strong>ng</strong>fristig werd<strong>en</strong> sich v<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>le<br />

the<strong>se</strong> low coastal areas, for example the oceans. In the Netherlands, the first<br />

Großstädte mit oft rasant wachs<strong>en</strong>d<strong>en</strong> M<strong>en</strong>sch<strong>en</strong> zurückz<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>h<strong>en</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> an das Vor-<br />

Dhaka <strong>in</strong> Ba<strong>ng</strong>ladesh and New York <strong>in</strong> sw<strong>im</strong>mi<strong>ng</strong> <strong>se</strong>ttlem<strong>en</strong>ts are bei<strong>ng</strong><br />

24 Bevölkeru<strong>ng</strong>szahl<strong>en</strong> l<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<strong>en</strong> rück<strong>en</strong> des Meeres anpass<strong>en</strong> müs-<br />

the United States. Thus, uncontroll- built, which, while <strong>se</strong>curely moored,<br />

25<br />

n<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>drig<strong>en</strong> Küst<strong>en</strong>bereich<strong>en</strong>, etwa Dhaka s<strong>en</strong>. In d<strong>en</strong> N<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>land<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> erste<br />

able cha<strong>ng</strong>es to the coast l<strong>in</strong>e <strong>en</strong>da<strong>ng</strong>er<br />

float with the floods. Man is learni<strong>ng</strong><br />

<strong>in</strong> Ba<strong>ng</strong>ladesh und New York <strong>in</strong> d<strong>en</strong> schw<strong>im</strong>m<strong>en</strong>de S<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>dlu<strong>ng</strong><strong>en</strong> errichtet,<br />

many coastal <strong>se</strong>ttlem<strong>en</strong>ts. to live with the waters. Thusly, there will<br />

USA. Unkontroll<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rbare Verän<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>u<strong>ng</strong><strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>, fest vertäut, bei Hochwas<strong>se</strong>r auf-<br />

be a need to develop susta<strong>in</strong>able<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Küst<strong>en</strong>l<strong>in</strong><stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> gefährd<strong>en</strong> so v<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>le<br />

schw<strong>im</strong>m<strong>en</strong>. Der M<strong>en</strong>sch lernt, mit<br />

planni<strong>ng</strong> concepts <strong>in</strong> many areas. Me-<br />

Küst<strong>en</strong>ans<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>dlu<strong>ng</strong><strong>en</strong>.<br />

dem Was<strong>se</strong>r zu leb<strong>en</strong>. So wird man<br />

di<strong>um</strong> term, however, it is ess<strong>en</strong>tial<br />

v<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>lerorts ähnliche nachhaltige Planu<strong>ng</strong>s-<br />

to l<strong>im</strong>it the risi<strong>ng</strong> <strong>se</strong>a levels as much<br />

konzepte <strong>en</strong>twickeln müss<strong>en</strong>. Mittelfristig<br />

as possible by cl<strong>im</strong>ate protection.<br />

aber gilt es, d<strong>en</strong> Meeres-<br />

sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gelanst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g durch Kl<strong>im</strong>aschutz so<br />

geri<strong>ng</strong> w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> möglich zu halt<strong>en</strong>.


Globales Problem, regionale Untersch<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>de<br />

Global Problem, Regional Differ<strong>en</strong>ces<br />

Nicht alle Län<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> s<strong>in</strong>d gleichermaß<strong>en</strong> In<strong>se</strong>lstaat<strong>en</strong> w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Malediv<strong>en</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

Not all countr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s are affected equally Island states, such as the Maldives or<br />

vom Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gelanst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g betroff<strong>en</strong>. Tuvalu, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> nur w<strong>en</strong>ige Meter über dem<br />

by the ri<strong>se</strong> <strong>in</strong> <strong>se</strong>a levels. Coastal conditions,<br />

Tuvalu, which lay just a few metres<br />

Küst<strong>en</strong>beschaff<strong>en</strong>heit, wir<strong>tsch</strong>aftliche h<strong>eu</strong>tig<strong>en</strong> Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gel l<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g<strong>en</strong>, könnt<strong>en</strong><br />

economic situation, population above the curr<strong>en</strong>t <strong>se</strong>a level, could cea<strong>se</strong><br />

Situation, Bevölkeru<strong>ng</strong>sdichte und<br />

bei steig<strong>en</strong>dem Was<strong>se</strong>r komplett unter-<br />

d<strong>en</strong>sity and population growth are of to exist with risi<strong>ng</strong> <strong>se</strong>a levels. Adap-<br />

- wachst<strong>um</strong> s<strong>in</strong>d dabei von z<strong>en</strong>traler Be- geh<strong>en</strong>. Anpassu<strong>ng</strong>smaßnahm<strong>en</strong> würd<strong>en</strong><br />

utmost <strong>im</strong>portance here. The more pros- tation measures would not help <strong>in</strong> the<br />

d<strong>eu</strong>tu<strong>ng</strong>. Je reicher e<strong>in</strong> Land ist, desto la<strong>ng</strong>fristig nicht helf<strong>en</strong>.<br />

perous a country is, the more likely it lo<strong>ng</strong> run.<br />

eher kann es <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Bedrohu<strong>ng</strong> durch<br />

Der Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gel steigt zudem<br />

can counteract the threat with appro-<br />

Additionally, <strong>se</strong>a levels don’t ri<strong>se</strong><br />

geeignete Schutzmaßnahm<strong>en</strong> <strong>en</strong>tge- nicht <strong>in</strong> all<strong>en</strong> Län<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>n gleich schnell.<br />

priate protective measures. Poor<br />

at the same rate <strong>in</strong> all countr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s. In<br />

g<strong>en</strong>wirk<strong>en</strong>. Arm<strong>en</strong> Län<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>n fehl<strong>en</strong><br />

Im skand<strong>in</strong>avisch<strong>en</strong> Ra<strong>um</strong>, etwa <strong>in</strong><br />

countr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s lack the funds to do so. Ev<strong>en</strong> Scand<strong>in</strong>avian countr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s, for example <strong>in</strong><br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Mittel. Auch w<strong>en</strong>n d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Auswirku<strong>ng</strong><strong>en</strong> F<strong>in</strong>nland, wirkt d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> andauernde Hebu<strong>ng</strong><br />

if the <strong>im</strong>pact differs from region to<br />

F<strong>in</strong>land, the o<strong>ng</strong>oi<strong>ng</strong> upward movem<strong>en</strong>t<br />

regional <strong>se</strong>hr untersch<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>dlich <strong>se</strong><strong>in</strong><br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Landmas<strong>se</strong> dem Anst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g des Meeres-<br />

region, the ri<strong>se</strong> of ocean levels will rewerd<strong>en</strong>,<br />

of land mas<strong>se</strong>s is counteracti<strong>ng</strong><br />

so ist <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gelanst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g<br />

sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gels <strong>en</strong>tgeg<strong>en</strong>. La<strong>ng</strong>fristig steigt<br />

ma<strong>in</strong> a global problem.<br />

the ri<strong>se</strong> <strong>in</strong> <strong>se</strong>a levels. On the lo<strong>ng</strong> term,<br />

e<strong>in</strong> globales Problem.<br />

er aber auch dort.<br />

The Netherlands have already dealt however, levels will also ri<strong>se</strong> here.<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> N<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>lande hab<strong>en</strong> damit schon<br />

D<strong>eu</strong><strong>tsch</strong>lands t<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fl<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g<strong>en</strong>de Küst<strong>en</strong>-<br />

with this for a lo<strong>ng</strong> t<strong>im</strong>e. Today, 26<br />

Germany’s low layi<strong>ng</strong> coastal areas<br />

<strong>se</strong>it la<strong>ng</strong>em zu tun. H<strong>eu</strong>te l<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g<strong>en</strong> 26 region<strong>en</strong> an Nord- und Ost<strong>se</strong>e s<strong>in</strong>d<br />

perc<strong>en</strong>t of the country is located below at the North and Eastern <strong>se</strong>aboards<br />

Proz<strong>en</strong>t des Landes t<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fer als <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meeres- durch Küst<strong>en</strong>schutzbauwerke vor Über-<br />

the <strong>se</strong>a level and 70 perc<strong>en</strong>t would be are protected from floodi<strong>ng</strong> by protecsp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gel,<br />

70 Proz<strong>en</strong>t wär<strong>en</strong> ohne Küst<strong>en</strong>- flutu<strong>ng</strong><strong>en</strong> geschützt. Mächtige Deiche,<br />

flooded without coastal protection. tive structures. However, ev<strong>en</strong> the<br />

schutz überflutet.<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> an <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Nord<strong>se</strong>eküste bereits h<strong>eu</strong>te<br />

Ba<strong>ng</strong>ladesh, with its Ga<strong>ng</strong>es<br />

mighty dikes, which already exceed<br />

Ba<strong>ng</strong>ladesh mit dem groß<strong>en</strong> Ga<strong>ng</strong>es 8 Meter <strong>in</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Höhe übersteig<strong>en</strong>,<br />

Brahmaputra delta, is a poor country 8 meter <strong>in</strong> height at the North Sea, will<br />

26 Brahmaputra-Delta ist e<strong>in</strong> armes Land, werd<strong>en</strong> aber auch <strong>in</strong> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>> nicht<br />

which can barely come up with the<br />

not suffice <strong>in</strong> the future. Large river<br />

27<br />

das d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> nötig<strong>en</strong> Mittel geg<strong>en</strong> e<strong>in</strong><strong>en</strong> stei- reich<strong>en</strong>. Beson<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>s gefährdet s<strong>in</strong>d<br />

funds required for protection from the delta regions are specifically<br />

g<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gel ka<strong>um</strong> aufbri<strong>ng</strong><strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> groß<strong>en</strong> Flussmündu<strong>ng</strong>sregion<strong>en</strong>.<br />

risi<strong>ng</strong> <strong>se</strong>a levels. Additionally, the soft threat<strong>en</strong>ed.<br />

kann. Zudem würde <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> weiche Unter-<br />

Der Süd<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> USA ist stark von<br />

subsoil of the <strong>en</strong>da<strong>ng</strong>ered coastal<br />

The South of the US is greatly affecgrund<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> gefährdet<strong>en</strong> Küst<strong>en</strong>region Hurrikan<strong>en</strong> betroff<strong>en</strong>. E<strong>in</strong> Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>-<br />

region would hardly support the<br />

ted by hurricanes. A ri<strong>se</strong> <strong>in</strong> <strong>se</strong>a levels<br />

schwer<strong>en</strong> Schutzbaut<strong>en</strong> ka<strong>um</strong> stand- gelanst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g verschärft d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Überflutu<strong>ng</strong>s-<br />

heavy protective structures. A <strong>se</strong>a level massively <strong>in</strong>crea<strong>se</strong>s the da<strong>ng</strong>er of<br />

halt<strong>en</strong>. E<strong>in</strong> Anst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g des Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gels gefahr und Ausdehnu<strong>ng</strong> massiv.<br />

ri<strong>se</strong> of approx<strong>im</strong>ately 1 meter would floods and expansion.<br />

<strong>um</strong> circa 1 Meter würde fast e<strong>in</strong> Fünftel<br />

flood clo<strong>se</strong> to a fifth of the country and<br />

des Landes überflut<strong>en</strong> und rund 15<br />

affect nearly 15 million people.<br />

Million<strong>en</strong> M<strong>en</strong>sch<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong>.


Ra<strong>um</strong>schiffe für d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e<br />

Spaceships for the Deep Sea<br />

Meeresforschu<strong>ng</strong> stellt etwa so hohe technische Anfor<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>u<strong>ng</strong><strong>en</strong> w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Weltra<strong>um</strong>forschu<strong>ng</strong>.<br />

Salzwas<strong>se</strong>r korrod<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt hochwertig<strong>en</strong> Stahl, extremer Druck – <strong>in</strong><br />

6.000 Metern T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe <strong>se</strong>chshun<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>t Mal höher als an <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Erdoberfläche – erfor<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>t<br />

z<strong>en</strong>t<strong>im</strong>eterdicke Metallgehäu<strong>se</strong> z<strong>um</strong> Schutz <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Elektronik, mechanische<br />

Verb<strong>in</strong>du<strong>ng</strong><strong>en</strong> müss<strong>en</strong> abgedichtet und doch beweglich <strong>se</strong><strong>in</strong>, Kabel zur Dat<strong>en</strong>übermittlu<strong>ng</strong><br />

erfor<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>n höchste Qualität. Ohne Hightech geht nichts – ob<br />

be<strong>im</strong> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>eroboter „K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l 6000“ o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> dem autonom<strong>en</strong> Unterwas<strong>se</strong>rfahrz<strong>eu</strong>g<br />

„Abyss“, beide tauch<strong>en</strong> bis <strong>in</strong> 6.000 Meter T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe.<br />

Autonom arbeit<strong>en</strong>de Geräte ohne Beglei<strong>tsch</strong>iff gew<strong>in</strong>n<strong>en</strong> an Bed<strong>eu</strong>tu<strong>ng</strong>.<br />

T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>eob<strong>se</strong>rvator<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n, so g<strong>en</strong>annte Lan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> zur Beobachtu<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>eökolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

und für Forschu<strong>ng</strong>exper<strong>im</strong><strong>en</strong>te und Messu<strong>ng</strong><strong>en</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> das O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>bod<strong>en</strong><strong>se</strong>ismometer<br />

zur Registr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ru<strong>ng</strong> von Seebeb<strong>en</strong> (Tsunami-Frühwarnsystem)<br />

werd<strong>en</strong> am Meeresbod<strong>en</strong> für Zeiträ<strong>um</strong>e von Monat<strong>en</strong> bis Jahre abge<strong>se</strong>tzt. Danach<br />

werd<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Geräte von Auftr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>bskörpern an d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Was<strong>se</strong>roberfläche getrag<strong>en</strong><br />

und vom Forschu<strong>ng</strong>sschiff an Bord g<strong>en</strong>omm<strong>en</strong>.<br />

The technical requirem<strong>en</strong>ts of ocean re<strong>se</strong>arch are s<strong>im</strong>ilar to the technical demands<br />

of space re<strong>se</strong>arch. Salt water corrodes high-quality steel, extreme<br />

pressure – at a depth of 6,000 meters it is 600 t<strong>im</strong>es higher than the pressure<br />

28 at the earth’s surface – requires heavy gauge metal casi<strong>ng</strong>s to protect the<br />

29<br />

electronics, mechanical connections have to be <strong>se</strong>aled but flexible, data transmission<br />

cables have to be of the highest quality. Nothi<strong>ng</strong> works without<br />

high-tech – both the remotely controlled deep-<strong>se</strong>a robot “K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l 6000“ and the<br />

autonomous un<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>water vehicle “Abyss“ can dive down to a depth of<br />

6,000 meters.<br />

Autonomous devices without escort ves<strong>se</strong>ls are becomi<strong>ng</strong> more and more<br />

<strong>im</strong>portant. The so called lan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>s, deep <strong>se</strong>a ob<strong>se</strong>rvator<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s, for ob<strong>se</strong>rvi<strong>ng</strong><br />

deep <strong>se</strong>a ecology, re<strong>se</strong>arch exper<strong>im</strong><strong>en</strong>ts and measurem<strong>en</strong>ts or ocean bottom<br />

<strong>se</strong>ismometer for registeri<strong>ng</strong> <strong>se</strong>a quakes (tsunami rapid alert system) are<br />

positioned on the ocean floor for months or years. Sub<strong>se</strong>qu<strong>en</strong>tly, the equipm<strong>en</strong>t<br />

is carr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d to the surface by floati<strong>ng</strong> aids and collected by the re<strong>se</strong>arch ves<strong>se</strong>l.


A Lan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> s<strong>in</strong>d mobile Labore <strong>im</strong> Meer.<br />

S<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> werd<strong>en</strong> <strong>in</strong> Was<strong>se</strong>rt<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong> bis zu 6000<br />

Meter ei<strong>ng</strong>e<strong>se</strong>tzt, könn<strong>en</strong> Messu<strong>ng</strong><strong>en</strong><br />

und Exper<strong>im</strong><strong>en</strong>te <strong>se</strong>lbstständig durchführ<strong>en</strong><br />

und Prob<strong>en</strong> <strong>en</strong>tnehm<strong>en</strong>.<br />

Deep - <strong>se</strong>a lan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>s are autonomous carr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r<br />

systems for lo<strong>ng</strong> - term ob<strong>se</strong>rvations and<br />

exper<strong>im</strong><strong>en</strong>ts on the deep-<strong>se</strong>afloor. They allow<br />

re<strong>se</strong>archers to monitor the <strong>se</strong>a-floor at<br />

depth up to 6000 meters.<br />

4 Mit d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>m Gerät werd<strong>en</strong> große Prob<strong>en</strong><br />

von <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Oberfläche des Meeresbod<strong>en</strong>s<br />

gewonn<strong>en</strong>. So könn<strong>en</strong> z<strong>um</strong> Beisp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l ganze<br />

Leb<strong>en</strong>sgeme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong> erfasst werd<strong>en</strong>.<br />

Big samples from the surface of the <strong>se</strong>a<br />

floor are gathered with deep <strong>se</strong>a grabs.<br />

They allow the retr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>val of <strong>en</strong>tire biological<br />

communit<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s.<br />

A Lan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Deep-Sea Lan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>s<br />

7 Kaste<strong>ng</strong>reifer, beprobt d<strong>en</strong> Meeresbod<strong>en</strong> Deep <strong>se</strong>a grab, samples the <strong>se</strong>a floor<br />

31


8 Eisrandschiff, Polar Class PC 7<br />

Baujahr: 2006<br />

Lä<strong>ng</strong>e: 94,80 Meter<br />

Breite: 19,20 Meter<br />

T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fga<strong>ng</strong>: max. 6,50 Meter<br />

Geschw<strong>in</strong>digkeit: max. 15 Knot<strong>en</strong><br />

Eigner: Land Meckl<strong>en</strong>burg-Vorpommern,<br />

Institut für Ost<strong>se</strong>eforschu<strong>ng</strong> (IOW),<br />

Beree<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>u<strong>ng</strong> durch Br<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong> Schiffahrts<br />

GmbH & Co. KG, Besatzu<strong>ng</strong>: 46<br />

(23 Wiss<strong>en</strong>schaftler)<br />

Ice marg<strong>in</strong> re<strong>se</strong>arch ves<strong>se</strong>l, polar class PC 7<br />

built <strong>in</strong>: 2006<br />

Le<strong>ng</strong>th: 94.80 meter<br />

width: 19.20 meter<br />

draught: max. 6.50 meter<br />

speed: max. 15 knots<br />

Owner: Land Meckl<strong>en</strong>burg-Vorpommern,<br />

Institute for Baltic Sea Re<strong>se</strong>arch (IOW)<br />

Operated through Br<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong> Schiffahrts<br />

GmbH & Co. KG, Crew: 46<br />

(23 re<strong>se</strong>archers)<br />

34 Modell: FS Sonne<br />

Eig<strong>en</strong>tümer: RF Forschu<strong>ng</strong>sschiffahrt<br />

GmbH Brem<strong>en</strong>,<br />

Baujahr: 1969<br />

Lä<strong>ng</strong>e: 97,16 Meter<br />

Breite: 14,20 Meter<br />

T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fga<strong>ng</strong>: 6,80 Meter<br />

Besatzu<strong>ng</strong>: 50 (25 Wiss<strong>en</strong>schaftler)<br />

8 Modell: FS Maria S. Merian Model: RV Maria S. Merian<br />

Model: RV Sonne<br />

Owner: RF Forschu<strong>ng</strong>sschiffahrt<br />

GmbH Brem<strong>en</strong><br />

built: 1969<br />

Le<strong>ng</strong>th: 97,16 meter<br />

width: 14,20 meter<br />

draught: 6,80 meter<br />

32 33<br />

Crew: 50 (25 re<strong>se</strong>archers)<br />

34 Modell: FS Sonne Model: RV Sonne


Forschu<strong>ng</strong>sschiffe:<br />

Plattform<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meereswiss<strong>en</strong>schaft<br />

Re<strong>se</strong>arch Ves<strong>se</strong>ls:<br />

Mar<strong>in</strong>e Sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>nce Platforms<br />

1843 formul<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rte <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> schottische<br />

So folgt<strong>en</strong> mit „Valdivia II“ (1970),<br />

In 1843, the Scottish re<strong>se</strong>archer Edward Thus, the three re<strong>se</strong>arch ves<strong>se</strong>ls<br />

Forscher Edward Forbes d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Theor<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>, „Sonne“ (1977) und „Polarstern“ (1980)<br />

Forbes formed the theory that life “Valdivia II“ (1970), “Sonne“ (1977), and<br />

dass unterhalb von 500 Metern<br />

drei weitere Forschu<strong>ng</strong>sschiffe sow<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

could not possibly exist below a water “Polarstern“(1980) followed, th<strong>en</strong><br />

Was<strong>se</strong>rt<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe ke<strong>in</strong> Leb<strong>en</strong> möglich <strong>se</strong>i. als Nachfolgeschiffe „Po<strong>se</strong>idon II“ (1976),<br />

depth of 500 meter. In 1860, wh<strong>en</strong><br />

their replacem<strong>en</strong>ts “Po<strong>se</strong>idon II“ (1976),<br />

Als 1860 e<strong>in</strong> Kabel <strong>im</strong> Mittelmeer<br />

„Meteor III“ (1986), „Alkor“ (1990)<br />

a cable was hoisted from a depth of “Meteor III“ (1986), “Alkor“ (1990) and<br />

aus 1.800 Metern T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe ei<strong>ng</strong>eholt wurde, und „He<strong>in</strong>cke“ (1990) sow<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> als Eisrand-<br />

1,800 meter <strong>in</strong> the Mediterranean<br />

“He<strong>in</strong>cke“ (1990), as well as the ice marg<strong>in</strong><br />

war d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>s von Organism<strong>en</strong> e<strong>ng</strong><br />

schiff „Maria S. Merian“ (2005).<br />

Sea, it was d<strong>en</strong><strong>se</strong>ly populated by orga- re<strong>se</strong>arch ves<strong>se</strong>l “Maria S. Merian“<br />

bes<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>delt. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s führte zur weltweit Aktuell besteht dri<strong>ng</strong><strong>en</strong><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Bedarf, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

nisms. This led to the world’s first<br />

(2005). Curr<strong>en</strong>tly, there is an urg<strong>en</strong>t<br />

erst<strong>en</strong> meereswiss<strong>en</strong>schaftlich<strong>en</strong><br />

Leistu<strong>ng</strong>sfähigkeit und das Spektr<strong>um</strong><br />

mar<strong>in</strong>e re<strong>se</strong>arch expedition by the need to pre<strong>se</strong>rve the <strong>se</strong>rvice capability<br />

Expedition <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> britisch<strong>en</strong> Korvette <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> d<strong>eu</strong><strong>tsch</strong><strong>en</strong> Forschu<strong>ng</strong>sflotte durch<br />

British corvette “Challe<strong>ng</strong>er“ from<br />

and spectr<strong>um</strong> of the German re<strong>se</strong>arch<br />

„Challe<strong>ng</strong>er“ von Dezember 1872<br />

zeitgemäße Nachfolger <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Forschu<strong>ng</strong>s-<br />

December 1872 until May 1876, which fleet by replaci<strong>ng</strong> the ol<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> ves<strong>se</strong>ls<br />

bis Mai 1876 mit <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> völlig n<strong>eu</strong><strong>en</strong> Er- schiffe „Sonne“ (2012) und „Po<strong>se</strong>idon“<br />

resulted <strong>in</strong> the new sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ntific discovery<br />

“Sonne“ (2012) and “Po<strong>se</strong>idon“ (2016)<br />

k<strong>en</strong>ntnis, dass es überall <strong>in</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

(2016) sow<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> mittelfristig d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Forschu<strong>ng</strong>s-<br />

that life exists <strong>in</strong> the deep <strong>se</strong>a. with mo<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>n re<strong>se</strong>arch ves<strong>se</strong>ls and<br />

T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e Leb<strong>en</strong> gibt.<br />

schiffe „Polarstern“ und „Meteor“<br />

Ther<strong>eu</strong>pon, all <strong>in</strong>dustrial nations the medi<strong>um</strong>term replacem<strong>en</strong>t of the<br />

Alle Industr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>nation<strong>en</strong> rüstet<strong>en</strong><br />

zu erhalt<strong>en</strong>. Auf <strong>eu</strong>ropäischer Eb<strong>en</strong>e<br />

equipped their own ocean expeditions. ves<strong>se</strong>ls “Polarstern“ and “Meteor“.<br />

daraufh<strong>in</strong> eig<strong>en</strong>e Meere<strong>se</strong>xpedition<strong>en</strong> gibt es Pläne für e<strong>in</strong> eisbrech<strong>en</strong>-<br />

Germany s<strong>en</strong>t the “Gazelle“ <strong>in</strong> 1872, On the European level, there are plans<br />

aus. D<strong>eu</strong><strong>tsch</strong>land sandte 1872 d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

des Bohrschiff zur Erforschu<strong>ng</strong> des<br />

“Valdivia“ <strong>in</strong> 1898/99, and the “Meteor I“ for an ice-breaki<strong>ng</strong> drill ship for the<br />

„Gazelle“, 1898/99 „Valdivia“ und<br />

z<strong>en</strong>tral<strong>en</strong> Arktisch<strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>s.<br />

<strong>in</strong> 1925/27. Followi<strong>ng</strong> World War II,<br />

exploration of the C<strong>en</strong>tral Arctic Ocean.<br />

1925/27 „Meteor I“ aus. Nach dem<br />

the Fe<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>al Republic of Germany parti-<br />

34 Zweit<strong>en</strong> Weltkr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g beteiligt<strong>en</strong><br />

cipated <strong>in</strong> <strong>in</strong>ternational mar<strong>in</strong>e re-<br />

35<br />

sich d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Bundesrepublik ab 1963<br />

<strong>se</strong>arch with the “Meteor II“ <strong>in</strong> 1963 and<br />

mit „Meteor II“ und d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> DDR ab<br />

the German Democratic Republic<br />

1964 mit „Prof. A. P<strong>en</strong>ck“, ab 1970<br />

with the “Prof. A. P<strong>en</strong>ck“ <strong>in</strong> 1964 and<br />

mit „Alexan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> von H<strong>um</strong>boldt“<br />

the “Alexan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> von H<strong>um</strong>boldt“ <strong>in</strong><br />

w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> an <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <strong>in</strong>ternational<strong>en</strong> Meeres-<br />

1970. In the 70’s, the <strong>in</strong>ternational reforschu<strong>ng</strong>.<br />

In d<strong>en</strong> 1970er Jahr<strong>en</strong><br />

<strong>se</strong>arch of mar<strong>in</strong>e resources comm<strong>en</strong>ced:<br />

<strong>se</strong>tzte weltweit d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> mar<strong>in</strong>e Rohstoffforschu<strong>ng</strong><br />

The focus was on ma<strong>ng</strong>ane<strong>se</strong><br />

e<strong>in</strong>: Ma<strong>ng</strong>anknoll<strong>en</strong> <strong>im</strong><br />

nodules <strong>in</strong> the Pacific Ocean and ore<br />

Pazifik, Erzschlämme <strong>im</strong> Rot<strong>en</strong> Meer<br />

sludge <strong>in</strong> the Red Sea. Also the so called<br />

stand<strong>en</strong> <strong>im</strong> Fokus, und d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> so ge-<br />

black smokers were discovered, which<br />

nannt<strong>en</strong> Schwarz<strong>en</strong> Raucher wurd<strong>en</strong><br />

to this day rema<strong>in</strong> highly topical objects<br />

<strong>en</strong>tdeckt, e<strong>in</strong> bis h<strong>eu</strong>te hochaktuelles<br />

of re<strong>se</strong>arch.<br />

Forschu<strong>ng</strong>sthema.


Bizarre Geschöpfe <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e<br />

Bizarre Creatures of the Deep Sea<br />

Chauliodus sloani<br />

Viperzahnfisch<br />

Malacost<strong>eu</strong>s niger<br />

Schwarzer Drach<strong>en</strong>fisch<br />

Atolla<br />

T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>emedu<strong>se</strong><br />

Chauliodus sloani<br />

Viperfish<br />

Malacost<strong>eu</strong>s niger<br />

Northern stoplight loo<strong>se</strong>jaw<br />

Atolla<br />

Deep-<strong>se</strong>a jellyfish<br />

B<strong>eu</strong>tegreifer <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e. Auge<br />

hoch<strong>en</strong>twickelt, große L<strong>in</strong><strong>se</strong> – kann<br />

geri<strong>ng</strong>e Lichtme<strong>ng</strong><strong>en</strong> registr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r<strong>en</strong>.<br />

L<strong>eu</strong>chtorgane als Sche<strong>in</strong>werfer und<br />

als Tarnu<strong>ng</strong>. Bis 35 cm Lä<strong>ng</strong>e.<br />

Ernährt sich von kle<strong>in</strong><strong>en</strong> Krebs<strong>en</strong>.<br />

Kann als e<strong>in</strong>er <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> w<strong>en</strong>ig<strong>en</strong><br />

T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>efische rotes Licht auss<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

und <strong>se</strong>h<strong>en</strong>. Bis 22 cm Lä<strong>ng</strong>e.<br />

E<strong>in</strong>e <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> häufigst<strong>en</strong> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>equall<strong>en</strong>;<br />

<strong>in</strong> all<strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>><strong>en</strong> verbreitet. Schirmdurchmes<strong>se</strong>r<br />

bis 15 cm.<br />

Predators of the Deep Sea. Highly<br />

developed eyes, large l<strong>en</strong><strong>se</strong>s – can<br />

register small amounts of light.<br />

Light emitti<strong>ng</strong> organs are headlights<br />

and camouflage. Le<strong>ng</strong>th: up to 35 cm.<br />

Feeds on small crabs. One of the<br />

few deep-<strong>se</strong>a fish which can s<strong>en</strong>d and<br />

recogni<strong>se</strong> red light. Le<strong>ng</strong>th: up to<br />

22 cm.<br />

One of the most common deep<br />

<strong>se</strong>a jellyfish; pres<strong>en</strong>t <strong>in</strong> all oceans.<br />

Bell width up to 15 cm.<br />

Argyropelecus hemigymnus<br />

T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e-Beilfisch<br />

Mit Teleskopaug<strong>en</strong>, gut a<strong>ng</strong>epasst.<br />

Ernähr<strong>en</strong> sich von Plankton,<br />

wan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>n nachts <strong>in</strong> höhere Was<strong>se</strong>rschicht<strong>en</strong>.<br />

Bis 14 cm Lä<strong>ng</strong>e.<br />

Gonostoma bathyphil<strong>um</strong><br />

Borst<strong>en</strong>maulfisch<br />

Erst planktonisch (Ei, Larve), L<strong>eu</strong>chtorgane<br />

bei 1-2 cm Größe. Erst als<br />

Männch<strong>en</strong> <strong>en</strong>twickelt, verwandeln<br />

s<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> sich zu Weibch<strong>en</strong>. Fress<strong>en</strong><br />

Krebst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>re, Fische. Bis 27 cm Lä<strong>ng</strong>e.<br />

Alv<strong>in</strong>ocaris muricola<br />

Lebt an Hydrothermalquell<strong>en</strong> bis<br />

dicht an d<strong>en</strong> Austrittsbereich<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

heiß<strong>en</strong> Flüssigkeit<strong>en</strong>. Ernährt sich<br />

von schwefeloxid<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Bakter<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n.<br />

Tritt oft <strong>in</strong> groß<strong>en</strong> Schwärm<strong>en</strong> auf.<br />

Argyropelecus hemigymnus<br />

Half-naked hatchetfish<br />

With large telescopi<strong>ng</strong> eyes, it’s well<br />

adapted. Feeds on plankton,<br />

migrates at night to higher water levels.<br />

Le<strong>ng</strong>th: up to 14 cm.<br />

Gonostoma bathyphil<strong>um</strong><br />

Bristlemouth fish<br />

First planktonic (eggs, larva), 1-2 cm<br />

light emitti<strong>ng</strong> organs. As the fish<br />

grows, it cha<strong>ng</strong>es from male to female.<br />

Feeds on crustaceans, fish Le<strong>ng</strong>th:<br />

up to 27 cm.<br />

Alv<strong>in</strong>ocaris muricola<br />

Lives at hydrothermal v<strong>en</strong>ts, ev<strong>en</strong> near<br />

the exit region of hot fluids. Feeds<br />

on: sulphur oxidizi<strong>ng</strong> bacteria. Oft<strong>en</strong><br />

appears <strong>in</strong> large schools.<br />

Cryptoscaras couesii<br />

Dreiwarz<strong>en</strong>-Seet<strong>eu</strong>fel<br />

Nemichthys scolopac<strong>eu</strong>s<br />

Schnepf<strong>en</strong>aal<br />

L<strong>eu</strong>colepas lo<strong>ng</strong>a Hydrothermal<br />

Ent<strong>en</strong>muschel<br />

Cryptoscaras couesii<br />

Triplewart <strong>se</strong>adevil<br />

Nemichthys scolopac<strong>eu</strong>s<br />

Sl<strong>en</strong><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> snipe eel<br />

L<strong>eu</strong>colepas lo<strong>ng</strong>a Hydrothermal<br />

Goo<strong>se</strong> barnacle<br />

Schwere Partnerf<strong>in</strong>du<strong>ng</strong>. Weibch<strong>en</strong> Kann K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fer nicht vollständig schl<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ß<strong>en</strong>, Lebt an kühler<strong>en</strong>, <strong>en</strong>tfernter<strong>en</strong><br />

Difficult<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s f<strong>in</strong>di<strong>ng</strong> a mate. Females Cannot completely clo<strong>se</strong> jaw, sw<strong>im</strong>s Lives <strong>in</strong> cooler areas, further away<br />

bis 44 cm la<strong>ng</strong>, frei schw<strong>im</strong>m<strong>en</strong>de<br />

schw<strong>im</strong>mt mit off<strong>en</strong>em Maul, fä<strong>ng</strong>t<br />

Bereich<strong>en</strong> von Hydrothermalquell<strong>en</strong>.<br />

up to 44 cm lo<strong>ng</strong>, free sw<strong>im</strong>mi<strong>ng</strong><br />

with an op<strong>en</strong> mouth, catches<br />

from hydrothermal v<strong>en</strong>ts.<br />

Männch<strong>en</strong> bis 1 cm. Hab<strong>en</strong> s<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Kreb<strong>se</strong> und kle<strong>in</strong>e Fische, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> sich <strong>in</strong> Fa<strong>ng</strong>arme filtern Partikel aus d<strong>en</strong><br />

males up to 1 cm lo<strong>ng</strong>. Upon f<strong>in</strong>di<strong>ng</strong> a crabs and small fish, which get caught Fri<strong>ng</strong>ed l<strong>im</strong>bs filter particles from<br />

36 e<strong>in</strong> Weibch<strong>en</strong> gefund<strong>en</strong>, hä<strong>ng</strong><strong>en</strong><br />

Wi<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>hak<strong>en</strong> am Schnabel verfa<strong>ng</strong><strong>en</strong>. heiß<strong>en</strong> Lösu<strong>ng</strong><strong>en</strong>. Ernährt sich von<br />

female, the male attaches h<strong>im</strong>-<br />

on barbs on its beak. Le<strong>ng</strong>th: up<br />

the hot solution. Feeds on: sulphur<br />

37<br />

s<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> sich an und erreich<strong>en</strong> 7 cm.<br />

Bis 130 cm Lä<strong>ng</strong>e.<br />

schwefeloxid<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Bakter<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n.<br />

<strong>se</strong>lf and may reach a le<strong>ng</strong>th of 7 cm. to 130 cm.<br />

oxidizi<strong>ng</strong> bacteria.<br />

Danaphryne nigrifilis<br />

T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>ea<strong>ng</strong>ler<br />

Helle L<strong>eu</strong>chtorgane an Fortsätz<strong>en</strong>,<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> als Kö<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n<strong>en</strong>. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> A<strong>ng</strong>el<br />

wird durch Bakter<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n z<strong>um</strong> L<strong>eu</strong>cht<strong>en</strong><br />

gebracht. Leb<strong>en</strong>swei<strong>se</strong> weitgeh<strong>en</strong>d<br />

unbekannt.<br />

Histiot<strong>eu</strong>this<br />

Segelkalmar<br />

Überhäuft mit L<strong>eu</strong>chtorgan<strong>en</strong>. L<strong>in</strong>kes<br />

Auge d<strong>eu</strong>tlich größer als rechtes.<br />

Wichtige B<strong>eu</strong>te <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Pottwale. Mantellä<strong>ng</strong>e<br />

bis 33 cm.<br />

Danaphryne nigrifilis<br />

Deep-<strong>se</strong>a a<strong>ng</strong>ler fish<br />

Bright light emitti<strong>ng</strong> escas on filam<strong>en</strong>ts<br />

<strong>se</strong>rve as bait. The lures are<br />

i<stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>>m<strong>in</strong>ated by<br />

bacteria. Way of life mostly unknown.<br />

Histiot<strong>eu</strong>this<br />

Cock-eyed squid<br />

Covered <strong>in</strong> light emitti<strong>ng</strong> organs. Left<br />

eye much larger than right.<br />

Important prey of the pot whale.<br />

Mantel le<strong>ng</strong>th: up to 33 cm.


9 Bizarre Geschöpfe <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e<br />

Bizarre creatures of the deep <strong>se</strong>a<br />

9 Bizarre Geschöpfe <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e Bizarre creatures of the deap <strong>se</strong>a<br />

39


10 ROV (Remotely Operated Vehicle<br />

= „Fer<strong>ng</strong>est<strong>eu</strong>ertes Fahrz<strong>eu</strong>g“):<br />

Der „Super Safir“ ist über Kabel mit dem<br />

Schiff verbund<strong>en</strong>; E<strong>in</strong>satz bis 150 Meter<br />

T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe zur Beobachtu<strong>ng</strong> von Flora, Fauna und<br />

Sed<strong>im</strong><strong>en</strong>t <strong>im</strong> Flachwas<strong>se</strong>r.<br />

ROV (Remotely Operated Vehicle):<br />

The “Super Safir” is connected to the ship<br />

by a cable; deploym<strong>en</strong>t up to a depth<br />

of 150 meter for the ob<strong>se</strong>rvation of flora,<br />

fauna and <strong>se</strong>d<strong>im</strong><strong>en</strong>t <strong>in</strong> shallow water.<br />

11 Prof. Dr. Col<strong>in</strong> W. Devey, Meereswiss<strong>en</strong>schaftler<br />

am IFM-GEOMAR <strong>in</strong> K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l,<br />

berichtet von e<strong>in</strong>er Tauchfahrt <strong>in</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong> des O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>s.<br />

Prof. Dr. Col<strong>in</strong> W. Devey, mar<strong>in</strong>e sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ntist<br />

at IFM-GEOMAR <strong>in</strong> K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l, reports on<br />

an un<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>water expedition <strong>in</strong> the deep <strong>se</strong>a.<br />

10 Tauchroboter: ROV Super Safir Offshore Robot: ROV Super Safir<br />

11 Hörstation: Tauchfahrt Auditory station: Divi<strong>ng</strong> Crui<strong>se</strong><br />

41


Leb<strong>en</strong> <strong>in</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e<br />

Life <strong>in</strong> the Deep Sea<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> letzte unbekannte Region auf <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

The last unknown region on earth is at<br />

Erde ist zugleich d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> größte überhaupt:<br />

the same t<strong>im</strong>e the largest of all: Deep<br />

Der T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>ebod<strong>en</strong> unterhalb 1.000<br />

<strong>se</strong>a floor more than 1,000 meters<br />

Metern Was<strong>se</strong>rt<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe bedeckt 62 Proz<strong>en</strong>t<br />

below the surface compri<strong>se</strong>s 62 perc<strong>en</strong>t<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Erdoberfläche. Davon s<strong>in</strong>d bis<br />

of the earth’s surface. Of that, only<br />

h<strong>eu</strong>te nur rund 0,0000016 Proz<strong>en</strong>t mit<br />

approx. 0.0000016 perc<strong>en</strong>t has be<strong>en</strong><br />

Forschu<strong>ng</strong>sgerät<strong>en</strong> untersucht.<br />

stud<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d with re<strong>se</strong>arch equipm<strong>en</strong>t.<br />

Leb<strong>en</strong> gibt es überall <strong>im</strong> Meer, am<br />

Life is everywhere <strong>in</strong> the <strong>se</strong>a, on and<br />

und <strong>im</strong> Meeresbod<strong>en</strong>. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Meere bil-<br />

<strong>in</strong> the <strong>se</strong>a floor. The ocean compri<strong>se</strong>s<br />

d<strong>en</strong> 90 Proz<strong>en</strong>t des Leb<strong>en</strong>sra<strong>um</strong>s auf<br />

90 perc<strong>en</strong>t of earth’s habitat. It is est<strong>im</strong>ated<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Erde. Über 10 Million<strong>en</strong> mar<strong>in</strong>e<br />

that there are over 10 million<br />

Art<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> vermutet – rund 1,5 Millio-<br />

differ<strong>en</strong>t mar<strong>in</strong>e spec<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s – there are about<br />

n<strong>en</strong> Art<strong>en</strong> s<strong>in</strong>d es an Land. Bisher<br />

1.5 million on land. Up to now, only<br />

wurd<strong>en</strong> nur 18.000 Art<strong>en</strong> registr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt.<br />

18,000 have be<strong>en</strong> <strong>in</strong>dexed.<br />

Unter 200 Metern Was<strong>se</strong>rt<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe gibt<br />

Below 200 meters there is no light,<br />

es ke<strong>in</strong> Licht, ke<strong>in</strong>e Pflanz<strong>en</strong>, es ist<br />

no plants, it is very cold, and high<br />

<strong>se</strong>hr kalt, es herrscht hoher Druck. Das<br />

pressure dom<strong>in</strong>ates. The meagre food<br />

geri<strong>ng</strong>e Nahru<strong>ng</strong>sa<strong>ng</strong>ebot s<strong>in</strong>d ab-<br />

supply consists of dead organisms<br />

gestorb<strong>en</strong>e Organism<strong>en</strong>, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> aus dem<br />

s<strong>in</strong>ki<strong>ng</strong> down from above. Therefore, at<br />

42 licht<strong>en</strong> Bereich nach unt<strong>en</strong> s<strong>in</strong>k<strong>en</strong>.<br />

a max<strong>im</strong><strong>um</strong> of 30 c<strong>en</strong>t<strong>im</strong>eters, most<br />

43<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> meist<strong>en</strong> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e-Organism<strong>en</strong> s<strong>in</strong>d<br />

deep <strong>se</strong>a organisms are relatively small.<br />

daher mit max<strong>im</strong>al 30 Z<strong>en</strong>t<strong>im</strong>etern<br />

Many display transpar<strong>en</strong>t or black<br />

relativ kle<strong>in</strong>. V<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>le zeig<strong>en</strong> transpar<strong>en</strong>te<br />

bod<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s as protection from predators.<br />

o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> schwarze Körper z<strong>um</strong> Schutz<br />

They oft<strong>en</strong> have large eyes to discern<br />

vor Fe<strong>in</strong>d<strong>en</strong>, hab<strong>en</strong> oft große Aug<strong>en</strong>,<br />

the low light or the flashes of phos<strong>um</strong><br />

schwaches Licht o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Lichtblitze<br />

phoresc<strong>en</strong>t organisms or have no<br />

phosphoris<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r<strong>en</strong><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Organism<strong>en</strong> wahr-<br />

eyes and u<strong>se</strong> smell or vibration. Many<br />

nehm<strong>en</strong> zu könn<strong>en</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> s<strong>in</strong>d aug<strong>en</strong>-<br />

deep <strong>se</strong>a fish catch their prey with<br />

los und nutz<strong>en</strong> dann Gerüche o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Er-<br />

lo<strong>ng</strong> and sharp teeth.<br />

schütteru<strong>ng</strong><strong>en</strong>. V<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>le T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>efische<br />

fa<strong>ng</strong><strong>en</strong> mit la<strong>ng</strong><strong>en</strong> und scharf<strong>en</strong> Zähn<strong>en</strong><br />

ihre B<strong>eu</strong>te.


O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>beobachtu<strong>ng</strong><br />

Ocean Ob<strong>se</strong>rvator<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<br />

Der O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> bee<strong>in</strong>flusst un<strong>se</strong>r Kl<strong>im</strong>a <strong>en</strong><strong>tsch</strong>eid<strong>en</strong>d. Zur Erforschu<strong>ng</strong> des komplex<strong>en</strong><br />

Systems O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> mit <strong>se</strong><strong>in</strong><strong>en</strong> physikalisch<strong>en</strong>, chemisch<strong>en</strong> und biologisch<strong>en</strong><br />

Prozess<strong>en</strong> s<strong>in</strong>d d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Meeresforscher auf Schiff<strong>en</strong> oft woch<strong>en</strong>la<strong>ng</strong> unterwegs.<br />

Je t<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fer man <strong>in</strong> d<strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> abtaucht, desto höher wird <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Druck, was e<strong>in</strong>e große<br />

Herausfor<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>u<strong>ng</strong> für d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Konstruktion von Messsond<strong>en</strong> ist.<br />

Forschu<strong>ng</strong><strong>se</strong>xpedition<strong>en</strong> könn<strong>en</strong> Meeresströmu<strong>ng</strong><strong>en</strong> nur punktuell <strong>in</strong> Ra<strong>um</strong><br />

und Zeit erfass<strong>en</strong>. Für La<strong>ng</strong>zeitmessu<strong>ng</strong><strong>en</strong> über Jahre h<strong>in</strong>weg eign<strong>en</strong> sich<br />

ortsfeste Verankeru<strong>ng</strong><strong>en</strong>. Weitere mo<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>ne Messsysteme s<strong>in</strong>d d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> so g<strong>en</strong>annt<strong>en</strong><br />

„T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong>drifter“ (ARGO Floats) o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Gleiter, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Segelfl<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ger des O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>s. S<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

beweg<strong>en</strong> sich <strong>se</strong>lbstständig bis zu 2.000 Meter <strong>in</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe und l<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fern <strong>um</strong>fa<strong>ng</strong>reiche<br />

Dat<strong>en</strong> zu Temperatur, Salzgehalt und teilwei<strong>se</strong> auch Sauerstoff. Alle<br />

Mes<strong>se</strong>rgebnis<strong>se</strong> werd<strong>en</strong> nach jedem Auftauch<strong>en</strong> über Satellit zusamm<strong>en</strong> mit <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

GPS-Position von <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meeresoberfläche zur Z<strong>en</strong>trale gefunkt und dann an<br />

alle Meeresforschu<strong>ng</strong>s<strong>in</strong>stitute weltweit verteilt.<br />

The ocean has consi<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>able <strong>im</strong>pact on our cl<strong>im</strong>ate. To <strong>in</strong>vestigate the complex<br />

ocean system with its physical, chemical and biological proces<strong>se</strong>s, oceanographers<br />

oft<strong>en</strong> sp<strong>en</strong>d weeks on re<strong>se</strong>arch ves<strong>se</strong>ls. The deeper you dive, the higher<br />

the pressure; this po<strong>se</strong>s a great challe<strong>ng</strong>e <strong>in</strong> the construction of <strong>in</strong>str<strong>um</strong><strong>en</strong>ts.<br />

44 Re<strong>se</strong>arch expeditions can only record ocean curr<strong>en</strong>ts at a certa<strong>in</strong> t<strong>im</strong>e and<br />

45<br />

<strong>in</strong> a certa<strong>in</strong> area. Stationary moori<strong>ng</strong>s are well suited for lo<strong>ng</strong>-term measurem<strong>en</strong>ts<br />

lasti<strong>ng</strong> <strong>se</strong>veral years. Other mo<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>n measurem<strong>en</strong>t systems are the so<br />

called “subsurface floats“ (ARGO Floats) or gli<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>s, the sailplanes of the<br />

ocean. The<strong>se</strong> move around autonomously at a depth of up to 2,000 meters, and<br />

provide compreh<strong>en</strong>sive data on temperature, sal<strong>in</strong>ity and, to some ext<strong>en</strong>t,<br />

also oxyg<strong>en</strong> levels. At each resurfaci<strong>ng</strong>, all measurem<strong>en</strong>ts, <strong>in</strong>cludi<strong>ng</strong> the actual<br />

position, are transmitted via satellite to a data c<strong>en</strong>tre and sub<strong>se</strong>qu<strong>en</strong>tly<br />

distributed to all mar<strong>in</strong>e re<strong>se</strong>arch <strong>in</strong>stitutes around the world.


14 Der st<strong>eu</strong>erbare Gleiter „fl<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gt“ w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> e<strong>in</strong><br />

Segelflugz<strong>eu</strong>g durch d<strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>, bestückt<br />

mit kle<strong>in</strong><strong>en</strong> Flügeln für d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> horizontale<br />

Fortbewegu<strong>ng</strong> und Mess<strong>in</strong>str<strong>um</strong><strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Er<br />

taucht regelmäßig auf und s<strong>en</strong>det Dat<strong>en</strong><br />

per Satellit.<br />

The controllable gli<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>s „fly” through the<br />

ocean, equipped with small wi<strong>ng</strong>s for<br />

horizontal propulsion and measuri<strong>ng</strong> <strong>in</strong>str<strong>um</strong><strong>en</strong>ts.<br />

They surface regularly<br />

and transmit their data to a satellite.<br />

14 Messroboter: AUV Gleiter Measuri<strong>ng</strong> robot: AUV Gli<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

47


12 Drifter (= Floats) s<strong>in</strong>d autonome<br />

Messgeräte, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> ohne eig<strong>en</strong><strong>en</strong> Antr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>b mit<br />

d<strong>en</strong> Meeresströmu<strong>ng</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong> bis zu 2.000<br />

Meter T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe treib<strong>en</strong>. S<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> zeichn<strong>en</strong> alle zehn<br />

Tage e<strong>in</strong> Temperatur und Salzgehaltsprofil<br />

auf.<br />

Drifters (= Floats) are autonomous probes<br />

– without propulsion of their own they<br />

drift with the ocean curr<strong>en</strong>ts at a depth of<br />

2,000 meters. Every t<strong>en</strong> days they surface,<br />

recordi<strong>ng</strong> temperature and sal<strong>in</strong>ity<br />

profiles on their way up.<br />

15 D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Verankeru<strong>ng</strong> besteht von unt<strong>en</strong><br />

nach ob<strong>en</strong> aus e<strong>in</strong>em Grundgewicht, e<strong>in</strong>em<br />

akustisch<strong>en</strong> Auslö<strong>se</strong>r, versch<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d<strong>en</strong><strong>en</strong> am<br />

Draht <strong>in</strong>stall<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt<strong>en</strong> Mess<strong>in</strong>str<strong>um</strong><strong>en</strong>t<strong>en</strong> und<br />

d<strong>en</strong> Auftr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>bskörpern <strong>in</strong> Form von<br />

Glaskugeln.<br />

From bottom to top, the moori<strong>ng</strong> is<br />

com-pri<strong>se</strong>d of a ba<strong>se</strong> weight, an acoustic<br />

trigger, various <strong>in</strong>str<strong>um</strong><strong>en</strong>ts <strong>in</strong>stalled<br />

on the wire and floatation units <strong>in</strong> the form<br />

of glass balls.<br />

12 Messroboter: ARGO Float Measuri<strong>ng</strong> robot: ARGO Float<br />

48 49<br />

15 Verankeru<strong>ng</strong> Moori<strong>ng</strong>


Globale O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>zirkulation<br />

Global Ocean Circulation<br />

A<strong>ng</strong>etr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>b<strong>en</strong> durch Sonne und W<strong>in</strong>d Zirk<strong>um</strong>polarstrom. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s ist d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> größte<br />

Driv<strong>en</strong> by the sun and w<strong>in</strong>d, the system Circ<strong>um</strong>polar Curr<strong>en</strong>t. This is Earth’s<br />

bee<strong>in</strong>fluss<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e mit ihr<strong>en</strong><br />

Meeresströmu<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Erde, s<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <strong>um</strong>-<br />

of ocean curr<strong>en</strong>ts, which connect<br />

largest ocean curr<strong>en</strong>t, flowi<strong>ng</strong><br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Meere verb<strong>in</strong>d<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Strömu<strong>ng</strong>ssystem<strong>en</strong><br />

strömt d<strong>en</strong> antarktisch<strong>en</strong> Kont<strong>in</strong><strong>en</strong>t.<br />

the <strong>se</strong>as, <strong>in</strong>flu<strong>en</strong>ces global cl<strong>im</strong>ate. The around the Antarctic cont<strong>in</strong><strong>en</strong>t. From<br />

das Kl<strong>im</strong>a un<strong>se</strong>rer Erde.<br />

Von dort aus beweg<strong>en</strong> sich d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> t<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>-<br />

water mas<strong>se</strong>s of the oceans are<br />

there, the deep water mas<strong>se</strong>s<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Was<strong>se</strong>rmass<strong>en</strong> des O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>s s<strong>in</strong>d f<strong>en</strong> Was<strong>se</strong>rmass<strong>en</strong> nordwärts <strong>in</strong> d<strong>en</strong><br />

constantly movi<strong>ng</strong>: At the surface, where move north <strong>in</strong>to the Indian and Pacific<br />

ständig <strong>in</strong> Bewegu<strong>ng</strong>: an <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Ober-<br />

Indisch<strong>en</strong> und Pazifisch<strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>,<br />

the surf is visible, and throughout<br />

oceans, where they return to the<br />

fläche, wo <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Well<strong>en</strong>schlag sichtbar wo s<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> la<strong>ng</strong>sam w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> aufsteig<strong>en</strong> und<br />

all depths. The circulation <strong>in</strong> the oceans surface <strong>in</strong> equatorial areas and f<strong>in</strong>ally<br />

ist, und über alle T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong> h<strong>in</strong>weg.<br />

am Ende als warme Oberfläch<strong>en</strong>-<br />

consists of many turbul<strong>en</strong>t vortexes, return to the North Atlantic as<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> globale Meeresbewegu<strong>ng</strong> besteht strömu<strong>ng</strong> <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Nordatlantik zurück-<br />

which connect over great distances to warm surface curr<strong>en</strong>ts. The warm<br />

aus v<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<strong>en</strong> turbul<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Wirbeln,<br />

komm<strong>en</strong>. Der warme Zweig vere<strong>in</strong>t<br />

form the ocean curr<strong>en</strong>ts. Together<br />

curr<strong>en</strong>t bl<strong>en</strong>ds with the w<strong>in</strong>d driv<strong>en</strong><br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> sich über große Distanz<strong>en</strong> zu<br />

sich mit dem w<strong>in</strong>dgetr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>b<strong>en</strong><strong>en</strong> Golf-<br />

the curr<strong>en</strong>ts form the global ocean cir- Gulf stream, which – also called hot<br />

Meeresströmu<strong>ng</strong><strong>en</strong> verb<strong>in</strong>d<strong>en</strong>.<br />

strom, <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> – auch „Warmwas<strong>se</strong>rheizu<strong>ng</strong>“<br />

culation as a k<strong>in</strong>d of global conveyor water heati<strong>ng</strong> – is <strong>in</strong> part respon-<br />

Zusamm<strong>en</strong> bild<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Strömu<strong>ng</strong><strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>annt – z<strong>um</strong> Teil für das milde<br />

belt.<br />

sible for the mild Northern European<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>zirkulation als e<strong>in</strong>e Art<br />

Kl<strong>im</strong>a Nord<strong>eu</strong>ropas sorgt. Für e<strong>in</strong><strong>en</strong><br />

At the surface, warm water mas<strong>se</strong>s cl<strong>im</strong>ate. It takes the waters approxiwelt<strong>um</strong>spann<strong>en</strong>des<br />

För<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>band.<br />

Umlauf braucht das Was<strong>se</strong>r etwa<br />

move pole ward transporti<strong>ng</strong> heat<br />

mately 1,000 years for one full circu-<br />

An <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meeresoberfläche fl<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ß<strong>en</strong> 1.000 Jahre.<br />

from the equatorial regions to the polar lation.<br />

warme Was<strong>se</strong>rmass<strong>en</strong> nach Nord<strong>en</strong>.<br />

Dat<strong>en</strong> aus <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Verga<strong>ng</strong><strong>en</strong>heit zeig<strong>en</strong>,<br />

regions. There, they s<strong>in</strong>k down due<br />

Data from the past show that this<br />

S<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> kühl<strong>en</strong> sich <strong>im</strong> Nordatlantik<br />

dass d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Zirkulation nicht <strong>im</strong>mer so<br />

to <strong>in</strong>t<strong>en</strong>sive cooli<strong>ng</strong> and move back circulation hasn’t always worked like<br />

ab, s<strong>in</strong>k<strong>en</strong> und ström<strong>en</strong> <strong>in</strong> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong> von „funktion<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt“ hat. Schwanku<strong>ng</strong><strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

equatorwards at depths of two to<br />

this. Cha<strong>ng</strong>es <strong>in</strong> the global ocean circu-<br />

50 zwei bis drei Kilometern w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

Zirkulation war<strong>en</strong> <strong>im</strong>mer mit Kl<strong>im</strong>a-<br />

three kilometres. The<strong>se</strong> un<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>curr<strong>en</strong>ts lation were always connected to<br />

51<br />

nach Süd<strong>en</strong>. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong>strömu<strong>ng</strong><strong>en</strong> än<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>u<strong>ng</strong><strong>en</strong> verbund<strong>en</strong>. Dabei ist nicht<br />

are not directly propelled by the<br />

cha<strong>ng</strong>es <strong>in</strong> cl<strong>im</strong>ate. It is not obvious<br />

werd<strong>en</strong> nicht direkt vom W<strong>in</strong>d<br />

klar, ob das Kl<strong>im</strong>a d<strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

w<strong>in</strong>ds, their drivi<strong>ng</strong> mechanism are whether the cl<strong>im</strong>ate affected the<br />

a<strong>ng</strong>etr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>b<strong>en</strong>, ihre Energ<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> stammt aus <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> das Kl<strong>im</strong>a best<strong>im</strong>mt. Ozea-<br />

differ<strong>en</strong>ces <strong>in</strong> d<strong>en</strong>sity. Thus, vari-<br />

ocean or the ocean affected the cl<strong>im</strong>ate.<br />

Dicht<strong>eu</strong>ntersch<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d<strong>en</strong>. Untersch<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>de nograph<strong>en</strong>, Mathematiker und Geolo-<br />

ations <strong>in</strong> temperature and sal<strong>in</strong>ity at Oceanographers, mathematicians<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Temperatur und des Salzgehaltes g<strong>en</strong> untersuch<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>s komplexe<br />

the surface are able to move huge<br />

and geologists are explori<strong>ng</strong> the complex<br />

an <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Oberfläche bri<strong>ng</strong><strong>en</strong> r<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>sige<br />

Zusamm<strong>en</strong>sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l <strong>in</strong> Verga<strong>ng</strong><strong>en</strong>heit und<br />

mas<strong>se</strong>s of water on their way through<br />

<strong>in</strong>teractions of the past as well<br />

Was<strong>se</strong>rmass<strong>en</strong> auf ihrem Weg durch Geg<strong>en</strong>wart, <strong>um</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> zukünftig<strong>en</strong> Leb<strong>en</strong>s-<br />

the oceans.<br />

as the curr<strong>en</strong>t conditions, <strong>in</strong> or<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> to<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e.<br />

bedi<strong>ng</strong>u<strong>ng</strong><strong>en</strong> auf <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Erde bes<strong>se</strong>r<br />

In the sub polar North Atlantic, better un<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>stand our cl<strong>im</strong>ate system<br />

Im Nordatlantik bildet sich Nord- e<strong>in</strong>schätz<strong>en</strong> zu könn<strong>en</strong>.<br />

North Atlantic Deep Water is formed. and to predict future developm<strong>en</strong>ts.<br />

atlantisches T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong>was<strong>se</strong>r. Es strömt<br />

At greater depths it moves south<strong>in</strong><br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe durch d<strong>en</strong> Südatlantik und<br />

ward all the way through the South<br />

vere<strong>in</strong>igt sich mit dem arktisch<strong>en</strong><br />

Atlantic and th<strong>en</strong> jo<strong>in</strong>s the Antarctic


Das globale<br />

O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>beobachtu<strong>ng</strong>snetzwerk<br />

ARGO<br />

The Global<br />

Ocean Ob<strong>se</strong>rvation<br />

Network ARGO<br />

Der Tra<strong>um</strong> v<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ler O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>ograph<strong>en</strong> von<br />

The dream of many oceanographers of<br />

e<strong>in</strong>em weltweit<strong>en</strong> Netzwerk von<br />

a world-wide network of oceanic<br />

Mess<strong>in</strong>str<strong>um</strong><strong>en</strong>t<strong>en</strong> zur Beobachtu<strong>ng</strong><br />

probes has become reality. S<strong>in</strong>ce the<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meere ist h<strong>eu</strong>te Realität. Seit<br />

year 2000, the ARGO project has<br />

dem Jahr 2000 wird das Projekt ARGO<br />

operated a fleet of “floats”, which now<br />

betr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>b<strong>en</strong>, das <strong>in</strong>zwisch<strong>en</strong> mit e<strong>in</strong>er<br />

n<strong>um</strong>ber 3,000. The<strong>se</strong> floats are<br />

Flotte von 3.000 „Floats“, das s<strong>in</strong>d <strong>se</strong>lbst-<br />

autonomous buoys packed with moständig<br />

oper<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r<strong>en</strong>de Boj<strong>en</strong> mit mo<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>n-<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>n technology and record a mulster<br />

Technik, e<strong>in</strong>e V<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>lzahl von Dat<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />

titude of data <strong>in</strong> ice-free oceans. They<br />

d<strong>en</strong> eisfre<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>><strong>en</strong> sammelt. S<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

provide <strong>in</strong>formation about cha<strong>ng</strong>es<br />

geb<strong>en</strong> Aufschluss über Verän<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>u<strong>ng</strong><strong>en</strong><br />

<strong>in</strong> the oceans.<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meere.<br />

A float s<strong>in</strong>ks down to approx<strong>im</strong>ately<br />

E<strong>in</strong> Float s<strong>in</strong>kt bis auf 2.000 Meter<br />

2,000 meter and after t<strong>en</strong> days<br />

T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe, <strong>um</strong> nach etwa zehn Tag<strong>en</strong><br />

surfaces aga<strong>in</strong> with measurem<strong>en</strong>ts<br />

w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> aufzusteig<strong>en</strong> mit Mes<strong>se</strong>rgebnis-<br />

of temperature, sal<strong>in</strong>ity, pressure and<br />

s<strong>en</strong> von Temperatur, Salzgehalt,<br />

possibly also oxyg<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>trations.<br />

Druck und z<strong>um</strong> Teil auch des Sauerstoff-<br />

This <strong>in</strong>formation is transmitted to satelgehalts.<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Dat<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> vom Float<br />

lites. More than 30 countr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s take<br />

per Satellit weiter verteilt. Mehr als 30<br />

part <strong>in</strong> the ARGO project. They deploy<br />

52 Staat<strong>en</strong> s<strong>in</strong>d an ARGO beteiligt, s<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

the floats and evaluate the data.<br />

53<br />

<strong>se</strong>tz<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Floats e<strong>in</strong> und wert<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Cl<strong>im</strong>ate and ocean re<strong>se</strong>archers u<strong>se</strong><br />

gewonn<strong>en</strong><strong>en</strong> Dat<strong>en</strong> aus.<br />

the 100,000 ARGO measurem<strong>en</strong>ts<br />

Kl<strong>im</strong>a- und Meeresforscher nutz<strong>en</strong><br />

available every year to un<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>stand phed<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

jährlich 100.000 ARGO-Messu<strong>ng</strong><strong>en</strong><br />

nom<strong>en</strong>a such as El Niño or hurricanes.<br />

für das Verständnis von Phänom<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

The ob<strong>se</strong>rvations <strong>in</strong> the North Atlantic<br />

w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> El Niño o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Wirbelstürm<strong>en</strong>. Für<br />

are <strong>im</strong>portant to Northern Europe<br />

Nord<strong>eu</strong>ropa und D<strong>eu</strong><strong>tsch</strong>land s<strong>in</strong>d d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

and Germany. In this way, cl<strong>im</strong>ate fluc-<br />

Beobachtu<strong>ng</strong><strong>en</strong> <strong>im</strong> Nordatlantik<br />

tuations can be discovered early.<br />

wichtig. So könn<strong>en</strong> Kl<strong>im</strong>aschwanku<strong>ng</strong><strong>en</strong><br />

frühzeitig <strong>en</strong>tdeckt werd<strong>en</strong>.


Entstehu<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e<br />

The Orig<strong>in</strong> of the Oceans<br />

Nach <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Theor<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Kont<strong>in</strong><strong>en</strong>talversch<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>bu<strong>ng</strong> (von 1912) des d<strong>eu</strong><strong>tsch</strong><strong>en</strong> Polarforschers<br />

Alfred Weg<strong>en</strong>er war<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Kont<strong>in</strong><strong>en</strong>te e<strong>in</strong>st e<strong>in</strong>e kompakte Landmas<strong>se</strong>,<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <strong>im</strong> Laufe <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Jahrmillion<strong>en</strong> au<strong>se</strong><strong>in</strong>an<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>driftete. Bestätigt wurde d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<br />

erst <strong>in</strong> d<strong>en</strong> 1960er Jahr<strong>en</strong> durch d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Entdecku<strong>ng</strong> sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gelsymmetrischer<br />

„Streif<strong>en</strong>muster“ auf beid<strong>en</strong> Seit<strong>en</strong> des Mittelatlantisch<strong>en</strong> Rück<strong>en</strong>s sow<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

Konvektionsströme <strong>im</strong> Mantel. So beweg<strong>en</strong> sich d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> bis zu 10 Kilometer<br />

dick<strong>en</strong> fest<strong>en</strong> Platt<strong>en</strong> auf dem zähflüssig<strong>en</strong> Material. Konvektionsströme verursach<strong>en</strong><br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Platt<strong>en</strong>bewegu<strong>ng</strong>: Aus dem Erd<strong>in</strong>nern steigt heißes Magma<br />

auf, kühlt nahe <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Erdoberfläche ab und s<strong>in</strong>kt zurück.<br />

Kollid<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> spezifisch leichtere Kont<strong>in</strong><strong>en</strong>talplatte mit e<strong>in</strong>er dichter<strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>platte,<br />

so sch<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>bt sich d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> dichtere Platte unter d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> leichtere – s<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> wird<br />

subduz<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt. Subduktionszon<strong>en</strong> s<strong>in</strong>d somit T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>egräb<strong>en</strong>, wo Meeresbod<strong>en</strong><br />

verschluckt wird.<br />

N<strong>eu</strong>er Meeresbod<strong>en</strong> hi<strong>ng</strong>eg<strong>en</strong> bildet sich an d<strong>en</strong> über 72.000 Kilometer<br />

la<strong>ng</strong><strong>en</strong>, 200 Meter bis 20 Kilometer breit<strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>isch<strong>en</strong> Rück<strong>en</strong>, wo Magma<br />

aufsteigt. Mit zwei bis zehn Z<strong>en</strong>t<strong>im</strong>eter pro Jahr gleitet h<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meeresbod<strong>en</strong><br />

<strong>se</strong>itwärts d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>r Rück<strong>en</strong> davon.<br />

Accordi<strong>ng</strong> to the theory of cont<strong>in</strong><strong>en</strong>tal drift (of 1912) created by Alfred Weg<strong>en</strong>er,<br />

54 the German polar re<strong>se</strong>archer, the cont<strong>in</strong><strong>en</strong>ts u<strong>se</strong>d to be one compact land-<br />

55<br />

mass, which drifted apart over millions of years. This theory wasn’t confirmed<br />

until the 1960’s with the discovery of symmetrically mirrored “stripe patterns“<br />

on both sides of the mid-Atlantic ridge as well as convection curr<strong>en</strong>ts <strong>in</strong> the mantel.<br />

Thus, solid plates of up to 10 kilometer thickness move on this viscous material.<br />

Convection curr<strong>en</strong>ts cau<strong>se</strong> the movem<strong>en</strong>t of the plates: From the Earth’s c<strong>en</strong>ter,<br />

hot magma ri<strong>se</strong>s, cools as it reaches the surface and s<strong>in</strong>ks back down.<br />

If the specifically less d<strong>en</strong><strong>se</strong> cont<strong>in</strong><strong>en</strong>tal plate collides with an oceanic plate<br />

of higher d<strong>en</strong>sity, the plate of higher d<strong>en</strong>sity is pushed un<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> the plate of lower<br />

d<strong>en</strong>sity – it is subducted. Subduction zones form deep <strong>se</strong>a tr<strong>en</strong>ches alo<strong>ng</strong> cont<strong>in</strong><strong>en</strong>tal<br />

marg<strong>in</strong>s where the <strong>se</strong>a bed is swallowed up.<br />

New <strong>se</strong>a floor, on the other hand, is created at the over 72,000 kilometer lo<strong>ng</strong>,<br />

200 meter to 20 kilometer wide mid-oceanic ridge where magma ri<strong>se</strong>s. The <strong>se</strong>a<br />

floor moves away from either side of this ridge at a rate of 2 to 10 c<strong>en</strong>t<strong>im</strong>eter per year.


16 Eis<strong>en</strong>reicher Schwarzer Raucher<br />

mit Wurmröhr<strong>en</strong><br />

Fundort: Ostpazifischer Rück<strong>en</strong>;<br />

Was<strong>se</strong>rt<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe: 2.200 Meter<br />

Iron-rich black smoker with worm tubes<br />

Orig<strong>in</strong>: East Pacific Ri<strong>se</strong><br />

water depth: 2,200 meter<br />

17 Lava tritt am Meeresbod<strong>en</strong> aus<br />

und erstarrt <strong>in</strong> kiss<strong>en</strong>förmiger Struktur.<br />

Fundort: südlich <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Galapagos-In<strong>se</strong>ln;<br />

Was<strong>se</strong>rt<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe: 2.500 Meter<br />

Lava leaks from the ocean floor and<br />

solidif<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s <strong>in</strong> bulgi<strong>ng</strong>, pillow-shaped<br />

structures.<br />

Orig<strong>in</strong>: south of the Galapagos Islands;<br />

water depth: 2,500 meter<br />

16 T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>eprobe Schwarze Raucher Deep <strong>se</strong>a sample Black Smoker<br />

17 T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>eprobe Kiss<strong>en</strong>lava Deep <strong>se</strong>a sample Pillow Lava<br />

57


Schwarze Raucher –<br />

Oas<strong>en</strong> an heiß<strong>en</strong> Quell<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e<br />

Black Smoker –<br />

Oa<strong>se</strong>s at the Hot Spri<strong>ng</strong>s of the Deep Sea<br />

1979 wurd<strong>en</strong> mit dem Forschu<strong>ng</strong>stauchboot<br />

vergeb<strong>en</strong> wurd<strong>en</strong>. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> meist<strong>en</strong> Analy-<br />

In 1979, the re<strong>se</strong>arch submar<strong>in</strong>e “Alv<strong>in</strong>“ Whether the<strong>se</strong> deposits will ever be<br />

„Alv<strong>in</strong>“ d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> „hydrothermal<strong>en</strong> s<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> weltweit auftret<strong>en</strong>d<strong>en</strong> mar<strong>in</strong><strong>en</strong><br />

discovered hydrothermal v<strong>en</strong>ts called exploited to a larger ext<strong>en</strong>t, devergeb<strong>en</strong><br />

Schlote“ (e<strong>ng</strong>l. „black smoker“) <strong>im</strong><br />

Erze auf Gold war<strong>en</strong> aber eher ernüch-<br />

black smokers <strong>in</strong> the Pacific Ocean at a p<strong>en</strong>ds pr<strong>im</strong>arily on whether the high<br />

Pazifisch<strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <strong>in</strong> 2600 Metern T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe ternd. Ob solche Lagerstätt<strong>en</strong> jemals <strong>in</strong><br />

depth of 2,600 meter. Today, we<br />

<strong>in</strong>vestm<strong>en</strong>ts required will pay off.<br />

<strong>en</strong>tdeckt. H<strong>eu</strong>te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> wir über 300 größerem Umfa<strong>ng</strong> g<strong>en</strong>utzt werd<strong>en</strong>,<br />

know of over 300 such hydrothermal At the same t<strong>im</strong>e, it’s <strong>im</strong>portant not<br />

solcher Hydrothermalvorkomm<strong>en</strong> nahe hä<strong>ng</strong>t pr<strong>im</strong>är davon ab, ob sich <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <strong>se</strong>hr<br />

occurr<strong>en</strong>ces near the mid-ocean<br />

to damage the complex mar<strong>in</strong>e<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Mittelo<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>isch<strong>en</strong> Rück<strong>en</strong>. In<br />

hohe Aufwand rechnet. Zugleich gilt es,<br />

ridge. At its apex, where new ocean ecosystem.<br />

ihrem Scheitelbereich, wo n<strong>eu</strong>er O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>- d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> kompliz<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt<strong>en</strong> mar<strong>in</strong><strong>en</strong> Ökosysteme<br />

floor is created, <strong>se</strong>a water works<br />

The<strong>se</strong> hot spri<strong>ng</strong>s are places rich<br />

bod<strong>en</strong> <strong>en</strong>tsteht, dri<strong>ng</strong>t Meerwas<strong>se</strong>r nicht zu schädig<strong>en</strong>.<br />

its way 2 to 3 kilometer deep <strong>in</strong>to the <strong>in</strong> life. Specialized bacteria can<br />

zwei bis drei Kilometer t<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Bod<strong>en</strong><br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> heiß<strong>en</strong> Quell<strong>en</strong> s<strong>in</strong>d Orte rei-<br />

ground. Near the magma chamber, it <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>ive their <strong>en</strong>ergy <strong>en</strong>tirely from the<br />

e<strong>in</strong>. In <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Nähe <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Magmakammern ch<strong>en</strong> Leb<strong>en</strong>s. Spez<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>lle Bakter<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n<br />

is heated to approx<strong>im</strong>ately 500° Celsius. hot fluids and they form the first<br />

wird es auf ca. 500° Celsius aufgeheizt. könn<strong>en</strong> ihre Energ<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> ausschl<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ßlich aus<br />

This hot water turns acidic and<br />

l<strong>in</strong>k <strong>in</strong> an unbel<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>vable food cha<strong>in</strong>.<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>s heiße, aus dem Erd<strong>in</strong>ner<strong>en</strong><br />

d<strong>en</strong> heiß<strong>en</strong> Fluid<strong>en</strong> gew<strong>in</strong>n<strong>en</strong> und<br />

depleted of oxyg<strong>en</strong> by geochemical Despite total darkness, high pressure,<br />

w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> aufsteig<strong>en</strong>de Was<strong>se</strong>r wird durch bild<strong>en</strong> das erste Gl<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d e<strong>in</strong>er u<strong>ng</strong>laubli-<br />

proces<strong>se</strong>s as it ri<strong>se</strong>s up aga<strong>in</strong>.<br />

high temperatures and a partially<br />

geochemische Prozes<strong>se</strong> sauer und<br />

ch<strong>en</strong> Nahru<strong>ng</strong>skette. D<strong>en</strong>n trotz völliger<br />

The resulti<strong>ng</strong> chemically aggressive poisonous <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t, mus<strong>se</strong>ls,<br />

sauerstoffarm. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <strong>en</strong>tstand<strong>en</strong>e che- Dunkelheit, unter hohem Druck, bei<br />

hydrothermal solution acts on<br />

l<strong>im</strong>pets, crabs, worms, shr<strong>im</strong>p, and<br />

misch aggressive hydrothermale<br />

hoh<strong>en</strong> Temperatur<strong>en</strong> und teilwei<strong>se</strong><br />

m<strong>in</strong>erals <strong>in</strong> surroundi<strong>ng</strong> rocks and fish have all be<strong>en</strong> discovered alo<strong>ng</strong><br />

Lösu<strong>ng</strong> greift M<strong>in</strong>erale <strong>in</strong> d<strong>en</strong> <strong>um</strong>geb<strong>en</strong>- giftigem Mil<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>u wurd<strong>en</strong> neb<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<strong>en</strong><br />

leaches out copper, z<strong>in</strong>c, iron,<br />

side the<strong>se</strong> microorganisms. Perhaps<br />

d<strong>en</strong> Geste<strong>in</strong><strong>en</strong> an und laugt dabei<br />

Mikro-organism<strong>en</strong> noch Muscheln,<br />

ma<strong>ng</strong>ane<strong>se</strong>, sulphur and other ele- s<strong>im</strong>ilar bacteria formed at such<br />

58 Kupfer, Z<strong>in</strong>k, Eis<strong>en</strong>, Ma<strong>ng</strong>an, Schwefel Napfschneck<strong>en</strong>, Krabb<strong>en</strong>, Würmer,<br />

m<strong>en</strong>ts. Wh<strong>en</strong> the hot solution<br />

hot spri<strong>ng</strong>s 3.5 billion years ago and<br />

59<br />

und an<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>e Elem<strong>en</strong>te heraus. Be<strong>im</strong> Garnel<strong>en</strong> und Fische <strong>en</strong>tdeckt.<br />

meets the cold <strong>se</strong>a water, sulphides are l<strong>in</strong>ked to the creation of life on<br />

Kontakt <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> heiß<strong>en</strong> Erzlösu<strong>ng</strong><strong>en</strong> mit V<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>lleicht hab<strong>en</strong> sich ähnliche Bakte-<br />

precipitate. In this way large smo-<br />

our planet?<br />

dem kalt<strong>en</strong> Meerwas<strong>se</strong>r fall<strong>en</strong><br />

r<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n an solch<strong>en</strong> heiß<strong>en</strong> Quell<strong>en</strong><br />

ki<strong>ng</strong> ch<strong>im</strong>neys of metal sulphides can<br />

Sulfide aus, und so bild<strong>en</strong> sich mächtige bereits vor 3,5 Milliard<strong>en</strong> Jahr<strong>en</strong> ge-<br />

form many t<strong>en</strong>s of meters high.<br />

rauch<strong>en</strong>de und bis mehrere zehn<br />

bildet und hä<strong>ng</strong><strong>en</strong> somit mit <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

The<strong>se</strong> black smokers cover the <strong>se</strong>a<br />

Meter hohe Schlote aus Metallsulfid<strong>en</strong>. Entstehu<strong>ng</strong> des Leb<strong>en</strong>s auf un<strong>se</strong>rem<br />

floor over an area of <strong>se</strong>veral hundred<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong> Schwarz<strong>en</strong> Raucher be-<br />

Planet<strong>en</strong> zusamm<strong>en</strong>?<br />

square meters. They hold up to <strong>se</strong>veral<br />

deck<strong>en</strong> d<strong>en</strong> Meeresbod<strong>en</strong> über e<strong>in</strong>e<br />

million tons of ore, for which first<br />

Fläche von mehrer<strong>en</strong> hun<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>t Qua-<br />

drilli<strong>ng</strong> rights were granted off the coast<br />

dratmetern. S<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> berg<strong>en</strong> bis zu mehrere<br />

of Papua New Gu<strong>in</strong>ea. However, most<br />

Million<strong>en</strong> Tonn<strong>en</strong> Erz, für d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> erste<br />

analy<strong>se</strong>s of globally pres<strong>en</strong>t mar<strong>in</strong>e ore<br />

För<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>rechte vor Papua N<strong>eu</strong>gu<strong>in</strong>ea<br />

for gold were rather soberi<strong>ng</strong>.


O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>versaueru<strong>ng</strong><br />

Ocean Acidification<br />

Kohl<strong>en</strong>dioxid (CO 2<br />

), das z<strong>um</strong> Beisp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l durch d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Verbr<strong>en</strong>nu<strong>ng</strong> fossiler Br<strong>en</strong>nstoffe w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Gas und Öl <strong>en</strong>tsteht, wird <strong>in</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Atmosphäre a<strong>ng</strong>ereichert und trägt zur global<strong>en</strong><br />

Erwärmu<strong>ng</strong> bei. E<strong>in</strong> Teil d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>s CO 2<br />

wird <strong>im</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> gelöst, somit <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Atmosphäre<br />

w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <strong>en</strong>tzog<strong>en</strong> und d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> globale Erwärmu<strong>ng</strong> dadurch verla<strong>ng</strong>samt.<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s gesch<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ht jedoch auf Kost<strong>en</strong> e<strong>in</strong>er zunehm<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Versaueru<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meere.<br />

Das dort gelöste Kohl<strong>en</strong>dioxid bildet Kohl<strong>en</strong>säure: Das Meerwas<strong>se</strong>r wird saurer –<br />

mit weitreich<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Folg<strong>en</strong> für <strong>se</strong><strong>in</strong>e Ökosysteme.<br />

V<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>le Meerest<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>re, ob Fische, Korall<strong>en</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> E<strong>in</strong>zeller, bild<strong>en</strong> Kalk, <strong>um</strong> sich<br />

z<strong>um</strong> Beisp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l mit Schal<strong>en</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Gehäus<strong>en</strong> zu schütz<strong>en</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> auch <strong>um</strong> ihre Skelette<br />

zu bau<strong>en</strong>. In e<strong>in</strong>em saurer werd<strong>en</strong>d<strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> wird es für s<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> zunehm<strong>en</strong>d schwerer,<br />

Kalk zu bild<strong>en</strong>. Außerdem löst sich Kalk leichter – Meerest<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>re könn<strong>en</strong> e<strong>in</strong>e<br />

Art „Knoch<strong>en</strong>schwund“ erleid<strong>en</strong>. Meeresbiolog<strong>en</strong> untersuch<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Auswirku<strong>ng</strong><br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Versaueru<strong>ng</strong> des O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>s auf e<strong>in</strong>zelne Art<strong>en</strong> und ganze Ökosysteme und welche<br />

Art<strong>en</strong> beson<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>s stark geschädigt werd<strong>en</strong>.<br />

Carbon dioxide (CO 2<br />

), which for example is created by burni<strong>ng</strong> fossil fuels such as<br />

gas and oil, collects <strong>in</strong> the atmosphere and contributes to global warmi<strong>ng</strong>.<br />

A portion of this CO 2<br />

dissolves <strong>in</strong> the ocean, removi<strong>ng</strong> it from the atmosphere and<br />

slowi<strong>ng</strong> global warmi<strong>ng</strong>.<br />

60 This happ<strong>en</strong>s at the exp<strong>en</strong><strong>se</strong> of an <strong>in</strong>creasi<strong>ng</strong> acidification of the oceans. Wh<strong>en</strong><br />

61<br />

it dissolves <strong>in</strong> the ocean, carbon dioxide forms carbonic acid: The ocean water<br />

becomes acidic, with far reachi<strong>ng</strong> con<strong>se</strong>qu<strong>en</strong>ces for its ecosystems.<br />

Many mar<strong>in</strong>e an<strong>im</strong>als, whether fish, coral or si<strong>ng</strong>le-celled organism, form calci<strong>um</strong><br />

carbonate <strong>in</strong> or<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> to build, for example, shells or coveri<strong>ng</strong>s for protection, but<br />

also to build their skeletons. In an <strong>in</strong>creasi<strong>ng</strong>ly acidic ocean, it will become more<br />

difficult for them to form calci<strong>um</strong> carbonate. In addition, calci<strong>um</strong> carbonate<br />

is quicker to dissolve – <strong>se</strong>a creatures may suffer of ”carbonate atrophy”. Mar<strong>in</strong>e<br />

biologists are studyi<strong>ng</strong> the effects of ocean acidification on <strong>in</strong>dividual spec<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<br />

and the whole ecosystem and which spec<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s will be most <strong>se</strong>riously damaged.


22 Mesokosm<strong>en</strong> s<strong>in</strong>d Exper<strong>im</strong><strong>en</strong>t<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ranlag<strong>en</strong>,<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> bis zu 65 Kubikmeter Seewas<strong>se</strong>r mit<br />

all<strong>en</strong> Organism<strong>en</strong> e<strong>in</strong>schl<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ß<strong>en</strong>. So könn<strong>en</strong><br />

zukünftige Umweltbedi<strong>ng</strong>u<strong>ng</strong><strong>en</strong> unter<br />

real<strong>en</strong> Bedi<strong>ng</strong>u<strong>ng</strong><strong>en</strong> <strong>im</strong> off<strong>en</strong><strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> s<strong>im</strong>ul<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt<br />

werd<strong>en</strong>.<br />

Mesocosms are exper<strong>im</strong><strong>en</strong>t rigs, which<br />

<strong>en</strong>compass up to 65 cubic meter of <strong>se</strong>a water<br />

with all its organisms. Thus, future <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal<br />

conditions can be s<strong>im</strong>ulated <strong>in</strong> the<br />

op<strong>en</strong> waters un<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> realistic conditions.<br />

62 63<br />

22 Modell: Mesokosmos, Labor <strong>im</strong> Meer Model: Mesocosm, Laboratory <strong>in</strong> the <strong>se</strong>a


26 Das autonome Unterwas<strong>se</strong>rvehikel<br />

(AUV) „Abyss“ taucht bis zu 6.000 Meter<br />

t<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f. Mit Hilfe von Echolot<strong>en</strong> und S<strong>en</strong>sor<strong>en</strong><br />

kann es d<strong>en</strong> Meeresbod<strong>en</strong> kart<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r<strong>en</strong><br />

o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> physikalische Dat<strong>en</strong> aus <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Was<strong>se</strong>rsäule<br />

sammeln.<br />

The autonomous un<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>water vehicle (AUV)<br />

„Abyss” can dive down to a depth of<br />

6,000 meter. It can map the ocean floor<br />

with echo-soun<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>s and s<strong>en</strong>sors or<br />

collect physical data from the water col<strong>um</strong>n.<br />

26 Tauchroboter: AUV Abyss Divi<strong>ng</strong> robot: AUV Abyss<br />

65


20 D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Riffe <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Kaltwas<strong>se</strong>rkorall<strong>en</strong> bild<strong>en</strong><br />

weltweit e<strong>in</strong><strong>en</strong> wichtig<strong>en</strong> Schutz- und<br />

Leb<strong>en</strong>sra<strong>um</strong> für e<strong>in</strong>e reiche Fauna, Fische,<br />

Seesterne und Krebst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>re. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Lophelia<br />

pertusa wächst nur v<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r bis 25 Mill<strong>im</strong>eter<br />

pro Jahr.<br />

Cold-water coral reefs provide ess<strong>en</strong>tial<br />

protection and habitat to an abundant<br />

fauna, to fish, starfish and crustaceans.<br />

Lophelia pertusa only grows four to<br />

25 mill<strong>im</strong>eter per year.<br />

20 Kaltwas<strong>se</strong>rkoralle Lophelia Cold water coral Lophelia<br />

66 67


19 D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> e<strong>in</strong>zellig<strong>en</strong>, circa 0,01 Mill<strong>im</strong>eter<br />

groß<strong>en</strong> Mikroalg<strong>en</strong> bild<strong>en</strong> Kalkplättch<strong>en</strong>,<br />

treib<strong>en</strong> <strong>im</strong> lichtdurchflutet<strong>en</strong> Bereich<br />

des Meeres, leb<strong>en</strong> von Photosynthe<strong>se</strong> und<br />

führ<strong>en</strong> zu stark<strong>en</strong>, sogar vom Weltra<strong>um</strong><br />

aus sichtbar<strong>en</strong> Alg<strong>en</strong>blüt<strong>en</strong>.<br />

The microalgae are approx<strong>im</strong>atly<br />

0.01 mill<strong>im</strong>eter <strong>in</strong> size and form calci<strong>um</strong><br />

carbonate platelets, drift <strong>in</strong> the<br />

brightly-lit areas of the ocean, live from<br />

photosynthesis and cau<strong>se</strong> large algae<br />

pl<strong>um</strong>es, which can ev<strong>en</strong> be <strong>se</strong><strong>en</strong> from<br />

outer space.<br />

19 Modell: Phytoplankton Model: Phytoplankton<br />

69


Erforschu<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>versaueru<strong>ng</strong><br />

Kohl<strong>en</strong>stoff <strong>im</strong><br />

O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>><br />

Ocean Acidification<br />

Re<strong>se</strong>arch<br />

Carbon <strong>in</strong> the<br />

Ocean<br />

In Laborversuch<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> e<strong>in</strong>zelne T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>re Als Folge <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>versaueru<strong>ng</strong> ver-<br />

In laboratory exper<strong>im</strong><strong>en</strong>ts, <strong>in</strong>dividual Ocean water chemistry is cha<strong>ng</strong>i<strong>ng</strong><br />

w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Seeigel o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<strong>in</strong>t<strong>en</strong>fische e<strong>in</strong>er än<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>t sich d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Chem<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> des Meer-<br />

an<strong>im</strong>als, such as <strong>se</strong>a urch<strong>in</strong>s or<br />

as a con<strong>se</strong>qu<strong>en</strong>ce of ocean acidification.<br />

erhöht<strong>en</strong> CO 2<br />

-Konz<strong>en</strong>tration ausge<strong>se</strong>tzt. was<strong>se</strong>rs: D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> pH-Werte s<strong>in</strong>k<strong>en</strong>, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> CO 2<br />

-<br />

squid, are expo<strong>se</strong>d to an elevated con- pH values are s<strong>in</strong>ki<strong>ng</strong>, the CO 2<br />

conc<strong>en</strong>tration<br />

Stud<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt werd<strong>en</strong> dabei Wachst<strong>um</strong>,<br />

Konz<strong>en</strong>tration<strong>en</strong> steig<strong>en</strong>, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Kar-<br />

c<strong>en</strong>tration of CO 2<br />

. The<strong>se</strong> exper<strong>im</strong><strong>en</strong>ts<br />

is risi<strong>ng</strong> and the carbonate<br />

Kalkbildu<strong>ng</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Fortpflanzu<strong>ng</strong> sow<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> bonatkonz<strong>en</strong>tration<strong>en</strong> fall<strong>en</strong>. Karbonat<br />

look for growth, formation of calci<strong>um</strong> conc<strong>en</strong>tration is falli<strong>ng</strong>. Carbonate<br />

Anpassu<strong>ng</strong>sstrateg<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n.<br />

2-<br />

(CO 3<br />

) ist <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Bauste<strong>in</strong> für alle Kalk<br />

carbonate or reproduction as well<br />

2-<br />

(CO 3<br />

) is the buildi<strong>ng</strong> block for all cal-<br />

Um d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Reaktion<strong>en</strong> von Geme<strong>in</strong>- bild<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Organism<strong>en</strong> <strong>im</strong> Meer. Koral-<br />

as adaptation strateg<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s.<br />

ci<strong>um</strong> carbonate formi<strong>ng</strong> organisms<br />

schaft<strong>en</strong> zu untersuch<strong>en</strong>, werd<strong>en</strong><br />

l<strong>en</strong>, Muscheln, Schneck<strong>en</strong>, auch<br />

To exam<strong>in</strong>e the reactions of communit<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s,<br />

<strong>in</strong> the ocean. Corals, mus<strong>se</strong>ls, snails<br />

Versuche auf dem off<strong>en</strong><strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <strong>in</strong> Plankton w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Kalkalg<strong>en</strong>, Kammerli<strong>ng</strong>e<br />

stud<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s are carr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d out<br />

and ev<strong>en</strong> plankton such as corall<strong>in</strong>e<br />

so g<strong>en</strong>annt<strong>en</strong> Mesokosm<strong>en</strong> (gr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ch.:<br />

und Flügelschneck<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ötig<strong>en</strong> ihn,<br />

<strong>in</strong> the op<strong>en</strong> ocean <strong>in</strong> so called meso- algae, chambered micro organisms and<br />

mittelgroße Welt<strong>en</strong>) durchgeführt. In <strong>um</strong> ihre kalkig<strong>en</strong> Skelette zu bau<strong>en</strong>. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

cosms (Greek: midsized worlds).<br />

<strong>se</strong>a butterfl<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s need it to form their<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<strong>en</strong> rä<strong>um</strong>lich begr<strong>en</strong>zt<strong>en</strong> Was<strong>se</strong>r- meist<strong>en</strong> bisla<strong>ng</strong> getestet<strong>en</strong> Kalk-<br />

A flexible ho<strong>se</strong> 2 meter wide and 20 calci<strong>um</strong> carbonate skeletons. The majorikörpern<br />

– e<strong>in</strong> flexibler Schlauch von bildner reag<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt<strong>en</strong> auf d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> s<strong>in</strong>k<strong>en</strong>de<br />

meter lo<strong>ng</strong> is <strong>se</strong>t adrift vertically<br />

ty of calci<strong>um</strong> carbonate formi<strong>ng</strong><br />

zwei Metern Durchmes<strong>se</strong>r und 20<br />

Karbonatsättigu<strong>ng</strong> durch verm<strong>in</strong><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>te<br />

<strong>in</strong> the ocean. In this conf<strong>in</strong>ed areas, organisms stud<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d, reacted to the s<strong>in</strong>-<br />

Metern Lä<strong>ng</strong>e wird <strong>im</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> frei und Kalkbildu<strong>ng</strong>.<br />

for example, natural plankton com- ki<strong>ng</strong> carbonate saturation with a<br />

vertikal treib<strong>en</strong>d ausge<strong>se</strong>tzt –<br />

Kalk kommt bei Meeresorganism<strong>en</strong><br />

munit<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s can be ob<strong>se</strong>rved <strong>in</strong> curr<strong>en</strong>t reduction <strong>in</strong> calci<strong>um</strong> carbonate formakönn<strong>en</strong><br />

z<strong>um</strong> Beisp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l natürliche Plank- vor allem als Aragonit und Kalzit vor.<br />

and future <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal condi-<br />

tion.<br />

to<strong>ng</strong>eme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong> unter d<strong>en</strong> aktuel- Korall<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> als Aragonitproduz<strong>en</strong>-<br />

tions (cha<strong>ng</strong>ed pH values or nutr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>nt<br />

Calci<strong>um</strong> carbonate most oft<strong>en</strong><br />

l<strong>en</strong> Umweltbedi<strong>ng</strong>u<strong>ng</strong><strong>en</strong> und d<strong>en</strong><strong>en</strong> des t<strong>en</strong> beson<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>s unter <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Versau-<br />

supply).<br />

shows up <strong>in</strong> mar<strong>in</strong>e organisms as arago-<br />

70 O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>s <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>> (verän<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>te<br />

eru<strong>ng</strong> leid<strong>en</strong>, d<strong>en</strong>n d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong> Kalkform ist<br />

The adaptation of spec<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s, which nite and calcite. As an aragonite pro-<br />

71<br />

pH-Werte o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Nährstoffversorgu<strong>ng</strong>) beson<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>s leicht löslich bei s<strong>in</strong>k<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

have already had to cope with acidification<br />

ducer, coral, <strong>in</strong> particular, will suffer<br />

beobachtet werd<strong>en</strong>.<br />

pH-Wert<strong>en</strong>.<br />

for g<strong>en</strong>erations can also be from the acidification, becau<strong>se</strong> this<br />

Auch <strong>in</strong> Umgebu<strong>ng</strong><strong>en</strong> mit von Natur<br />

Unverm<strong>in</strong><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>te CO 2<br />

-Emission<strong>en</strong><br />

ob<strong>se</strong>rved at sites with naturally<br />

form of calci<strong>um</strong> carbonate is especially<br />

aus erhöht<strong>en</strong> CO 2<br />

-Konz<strong>en</strong>tration<strong>en</strong><br />

werd<strong>en</strong> <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Polarregion<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e<br />

occurri<strong>ng</strong> <strong>in</strong>crea<strong>se</strong>d CO 2<br />

conc<strong>en</strong>tra- easily dissolvable with s<strong>in</strong>ki<strong>ng</strong> pH<br />

w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> vulkanische Quell<strong>en</strong> <strong>im</strong> Mittelmeer bis Ende d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>s Jahrhun<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>ts zu<br />

tions, such as volcanic v<strong>en</strong>ts <strong>in</strong><br />

values.<br />

o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Pazifik kann d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Anpassu<strong>ng</strong><br />

e<strong>in</strong>er Karbonatuntersättigu<strong>ng</strong> führ<strong>en</strong> –<br />

the Mediterranean or Pacific. Such<br />

If CO 2<br />

emissions are not reduced,<br />

von Art<strong>en</strong> stud<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt werd<strong>en</strong>, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> schon das Meerwas<strong>se</strong>r wird korrosiv für<br />

habitats can give us an idea of<br />

they will lead to carbonate sub<strong>se</strong>it<br />

G<strong>en</strong>eration<strong>en</strong> mit <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Versauer- Kalk. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong> Region<strong>en</strong> könnt<strong>en</strong> somit<br />

what symbiotic communit<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s will be saturation <strong>in</strong> polar regions by the <strong>en</strong>d<br />

u<strong>ng</strong> leb<strong>en</strong> müss<strong>en</strong>. Solche Leb<strong>en</strong>sräu- für kalkhaltige Lebewes<strong>en</strong> unbewohnbar<br />

like <strong>in</strong> a future, more acidic ocean.<br />

of this c<strong>en</strong>tury. Ocean water will be<br />

me lass<strong>en</strong> Vermutu<strong>ng</strong><strong>en</strong> über Leb<strong>en</strong>sgeme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong><br />

werd<strong>en</strong>. So könnt<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> mar<strong>in</strong><strong>en</strong><br />

corrosive for calci<strong>um</strong> carbonate. The<strong>se</strong><br />

<strong>in</strong> e<strong>in</strong>em zukünftig<strong>en</strong> Nahru<strong>ng</strong>skett<strong>en</strong> bereits an <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Basis<br />

regions could become un<strong>in</strong>habitable<br />

saurer<strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> zu.<br />

geschädigt werd<strong>en</strong>.<br />

for life forms which u<strong>se</strong> calci<strong>um</strong> carbonate.<br />

Thus, the mar<strong>in</strong>e food cha<strong>in</strong><br />

could already be damaged at its ba<strong>se</strong>.


Auswirku<strong>ng</strong><br />

auf Meerest<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>re<br />

Auswirku<strong>ng</strong> auf<br />

Leb<strong>en</strong>sgeme<strong>in</strong>schaft<strong>en</strong><br />

Effect on<br />

Mar<strong>in</strong>e An<strong>im</strong>als<br />

Effect on Symbiotic<br />

Communit<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Versaueru<strong>ng</strong> des O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>s geht<br />

schneller voran, als es <strong>in</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Erdgeschichte<br />

nach h<strong>eu</strong>tigem Wiss<strong>en</strong><br />

jemals geschah. Ob sich Meeresbewohner<br />

w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Muscheln, Korall<strong>en</strong>,<br />

Seeigel o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Kalk bild<strong>en</strong>de E<strong>in</strong>zeller<br />

daran anpass<strong>en</strong> könn<strong>en</strong>, ist noch<br />

unbekannt. Der n<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>drige pH-Wert bee<strong>in</strong>trächtigt<br />

d<strong>en</strong> Kalkbildu<strong>ng</strong>sprozess<br />

und wirkt sich auf d<strong>en</strong> Stoffwech<strong>se</strong>l<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Organism<strong>en</strong> aus. Jede<br />

betroff<strong>en</strong>e T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rart wird versuch<strong>en</strong>,<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Verän<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>u<strong>ng</strong><strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> natürlich<strong>en</strong><br />

Umgebu<strong>ng</strong> auszugleich<strong>en</strong>. Aber mit<br />

welchem Erfolg? Wachst<strong>um</strong>, Fortpflanzu<strong>ng</strong><br />

und sogar das Überleb<strong>en</strong><br />

e<strong>in</strong>er Art könn<strong>en</strong> gefährdet <strong>se</strong><strong>in</strong>.<br />

Wiss<strong>en</strong>schaftler hab<strong>en</strong> d<strong>en</strong> E<strong>in</strong>fluss<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Versaueru<strong>ng</strong> bereits bei<br />

Ob e<strong>in</strong> Lebewes<strong>en</strong> <strong>im</strong> Exper<strong>im</strong><strong>en</strong>t tolerant<br />

o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> s<strong>en</strong>sibel auf O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>versaueru<strong>ng</strong><br />

reag<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt – am Ende ist es für das<br />

Überleb<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Art von größter Bed<strong>eu</strong>tu<strong>ng</strong>,<br />

w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> sich d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> gesamte Nahru<strong>ng</strong>skette<br />

<strong>im</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> verän<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>t. Auch<br />

e<strong>in</strong>e CO 2<br />

-tolerante Art kann nicht überleb<strong>en</strong>,<br />

w<strong>en</strong>n ihre B<strong>eu</strong>te fehlt. Am<br />

Anfa<strong>ng</strong> v<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ler mar<strong>in</strong>er Nahru<strong>ng</strong>skett<strong>en</strong><br />

steh<strong>en</strong> mikroskopisch kle<strong>in</strong>e Alg<strong>en</strong>,<br />

das Phytoplankton <strong>in</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> ober<strong>en</strong>, lichtdurchflutet<strong>en</strong><br />

Was<strong>se</strong>rschicht (ca.<br />

100 bis 200 Meter). Etwa d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Hälfte <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

Pflanz<strong>en</strong>produktion auf un<strong>se</strong>rem<br />

Planet<strong>en</strong> geht auf ihr Konto. Mikroalg<strong>en</strong><br />

b<strong>en</strong>ötig<strong>en</strong> CO 2<br />

bei <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Photosynthe<strong>se</strong>.<br />

Steigt <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> CO 2<br />

-Gehalt <strong>im</strong> Meer,<br />

profit<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r<strong>en</strong> e<strong>in</strong>zelne Art<strong>en</strong>, <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><strong>en</strong><br />

CO 2<br />

-Aufnahme vergleichswei<strong>se</strong> <strong>in</strong>effi-<br />

Accordi<strong>ng</strong> to curr<strong>en</strong>t sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>nce, ocean<br />

acidification is happ<strong>en</strong>i<strong>ng</strong> faster<br />

than ever before <strong>in</strong> the history of the<br />

planet. It is unknown whether<br />

ocean <strong>in</strong>habitants such as mus<strong>se</strong>ls,<br />

coral, <strong>se</strong>a urch<strong>in</strong>s or calci<strong>um</strong> carbonate<br />

formi<strong>ng</strong> si<strong>ng</strong>le cell organisms<br />

can adapt. Low pH levels adver<strong>se</strong>ly<br />

affect the calci<strong>um</strong> carbonate formation<br />

process and have an <strong>im</strong>pact on the<br />

organisms’ metabolism. Every affected<br />

organism will try to off<strong>se</strong>t the<br />

cha<strong>ng</strong>es to their natural <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t.<br />

But to what effect? Growth, reproduction<br />

and ev<strong>en</strong> the very survival of<br />

a spec<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s could be at risk.<br />

Sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ntists have already stud<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d the<br />

effect of acidification on <strong>se</strong>veral spec<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s,<br />

for example the coral reefs, which<br />

Regardless of whether a life form shows<br />

a tolerance or s<strong>en</strong>sitivity to ocean<br />

acidification <strong>in</strong> exper<strong>im</strong><strong>en</strong>ts, for the survival<br />

of the spec<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s it is of utmost<br />

<strong>im</strong>portance how the <strong>en</strong>tire food cha<strong>in</strong><br />

cha<strong>ng</strong>es. Ev<strong>en</strong> a CO 2<br />

-tolerant spec<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<br />

can’t survive if their prey is missi<strong>ng</strong>.<br />

Microscopic algae, phytoplankton,<br />

which form <strong>in</strong> the top, light-saturated<br />

water layers (approx. 100 to 200<br />

meter), are at the ba<strong>se</strong> of many mar<strong>in</strong>e<br />

food cha<strong>in</strong>s. They account for about<br />

half of our planet’s plant production.<br />

Microalgae require CO 2<br />

for photosynthesis.<br />

If the CO 2<br />

cont<strong>en</strong>t ri<strong>se</strong>s <strong>in</strong><br />

the ocean, certa<strong>in</strong> spec<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s, which have<br />

a comparably <strong>in</strong>effic<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>nt CO 2<br />

cons<strong>um</strong>ption,<br />

will profit. Amo<strong>ng</strong> this group<br />

is the blue algae.<br />

72 v<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<strong>en</strong> Art<strong>en</strong> untersucht, so bei d<strong>en</strong> z<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>nt ist. Dazu gehört d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Gruppe<br />

are <strong>in</strong> particular da<strong>ng</strong>er. They show<br />

The lo<strong>se</strong>rs might be corall<strong>in</strong>e algae<br />

73<br />

beson<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>s bedroht<strong>en</strong> tropisch<strong>en</strong><br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Blaualg<strong>en</strong>.<br />

that CO 2<br />

conc<strong>en</strong>trations could already such as coccolithophores. Exper<strong>im</strong><strong>en</strong>ts<br />

Korall<strong>en</strong>riff<strong>en</strong>. S<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> zeig<strong>en</strong>, dass bereits<br />

Auf <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Verl<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rer<strong>se</strong>ite könnt<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

be so high by the middle of the<br />

show that with <strong>in</strong>crea<strong>se</strong>d CO 2<br />

Mitte d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>s Jahrhun<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>ts CO 2<br />

-<br />

Kalkalg<strong>en</strong>, z<strong>um</strong> Beisp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l Coccolitho-<br />

c<strong>en</strong>tury that successful coral reef for- conc<strong>en</strong>trations (i.e. <strong>in</strong>crea<strong>se</strong>d aci-<br />

Konz<strong>en</strong>tration<strong>en</strong> <strong>im</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> erreicht phorid<strong>en</strong>, steh<strong>en</strong>. Exper<strong>im</strong><strong>en</strong>te zeig<strong>en</strong>,<br />

mation is barely possible. Fish, some dification) the delicate calcite platelets<br />

<strong>se</strong><strong>in</strong> könnt<strong>en</strong>, unter d<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>in</strong>e<br />

dass mit steig<strong>en</strong><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> CO 2<br />

-Konz<strong>en</strong>tration<br />

crustaceans and one squid spec<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s of their calci<strong>um</strong> carbonate shells<br />

erfolgreiche Korall<strong>en</strong>riffbildu<strong>ng</strong> ka<strong>um</strong> (also <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Versaueru<strong>ng</strong>) d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> filigran<strong>en</strong><br />

show – leastwi<strong>se</strong> wh<strong>en</strong> mature – a<br />

gradually grow th<strong>in</strong>ner until the shells<br />

noch möglich ist. Fische, e<strong>in</strong>ige<br />

Kalzitplättch<strong>en</strong> ihrer Kalkpanzer allmäh-<br />

higher CO 2<br />

-tolerance.<br />

are drastically deformed.<br />

Krebst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>re und e<strong>in</strong>e T<strong>in</strong>t<strong>en</strong>fischart<br />

lich dünner werd<strong>en</strong> bis h<strong>in</strong> zu draszeig<strong>en</strong><br />

– z<strong>um</strong><strong>in</strong>dest ausgewachs<strong>en</strong> – tisch<strong>en</strong> Deformation<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Kalkstruktur.<br />

e<strong>in</strong>e höhere CO 2<br />

-Toleranz.


Rohstoffe aus <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e<br />

Raw Materials from the Deep Sea<br />

Ab 1.000 Meter T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe hält das Meer beson<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>e geologische Ressourc<strong>en</strong> bereit.<br />

Um s<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> zu gew<strong>in</strong>n<strong>en</strong>, bedarf es e<strong>in</strong>es erheblich<strong>en</strong> Aufwandes a<strong>ng</strong>esichts<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> unwirtlich<strong>en</strong> Bedi<strong>ng</strong>u<strong>ng</strong><strong>en</strong>: absolute Dunkelheit, Temperatur<strong>en</strong> von –1,9 bis<br />

+ 500 °C und hoher Druck. International tätige Bergbaufirm<strong>en</strong> drä<strong>ng</strong><strong>en</strong> auf<br />

För<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>u<strong>ng</strong>, doch ist das für d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Umwelt verträglich? Antwort<strong>en</strong> muss d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Forschu<strong>ng</strong><br />

l<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fern.<br />

Erst etwa hun<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>t Jahre nach <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Entdecku<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Ma<strong>ng</strong>anknoll<strong>en</strong> befa<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>>n<br />

sich d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Industr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>nation<strong>en</strong> ab 1970 mit <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><strong>en</strong> Abbau. Dann kam d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> mar<strong>in</strong>e<br />

Erdölför<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>u<strong>ng</strong>, zunächst <strong>in</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> flach<strong>en</strong> Nord<strong>se</strong>e, h<strong>eu</strong>te <strong>in</strong> bis über 3.000 Meter<br />

T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe und <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Polargeb<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>t<strong>en</strong>. In d<strong>en</strong> 1960er Jahr<strong>en</strong> wurd<strong>en</strong> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>eschlämme<br />

<strong>im</strong> Rot<strong>en</strong> Meer, <strong>in</strong> d<strong>en</strong> 1970er Jahr<strong>en</strong> Schwarze Raucher <strong>im</strong> Pazifik <strong>en</strong>tdeckt,<br />

wir<strong>tsch</strong>aftlich <strong>in</strong>teressant weg<strong>en</strong> ihres M<strong>in</strong>eralreicht<strong>um</strong>s. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> n<strong>eu</strong>est<strong>en</strong> Entdecku<strong>ng</strong><strong>en</strong>:<br />

<strong>en</strong>erg<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>relevantes Gashydrat, das als gefror<strong>en</strong>es Methaneis auf Million<strong>en</strong><br />

von Quadratkilometern schon ab etwa 500 Meter Meerest<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe <strong>im</strong> Bod<strong>en</strong> l<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gt, sow<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Rohstoffe aus dem Meer für Mediz<strong>in</strong> und für Pharmaz<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>.<br />

Beyond 1,000 meter depth, the ocean holds special geologic resources. Consi<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>able<br />

effort is necessary to extract the<strong>se</strong> resources due to the <strong>in</strong>hospitable conditions:<br />

Absolute darkness, temperatures of -1.9 to +500 °C and extreme pressure.<br />

74 International m<strong>in</strong>i<strong>ng</strong> compan<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s are strivi<strong>ng</strong> for extraction, but is it safe for the<br />

75<br />

<strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t? Re<strong>se</strong>arch has to provide the answers.<br />

Industrialized nations only started to consi<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> m<strong>in</strong>i<strong>ng</strong> ma<strong>ng</strong>ane<strong>se</strong> nodules <strong>in</strong><br />

the 70’s, about a hundred years after their discovery. Th<strong>en</strong> oil exploration<br />

started, first <strong>in</strong> the shallow North Sea, today at a depth of over 3,000 meter and<br />

<strong>in</strong> the polar regions. Duri<strong>ng</strong> the 60’s, deep <strong>se</strong>a sludge was discovered <strong>in</strong> the<br />

Red Sea, the 70’s brought the discovery of black smokers, both of economic <strong>in</strong>terest<br />

due to their m<strong>in</strong>eral wealth. The newest discover<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s: gas hydrates, which are<br />

found <strong>in</strong> the ocean floor below a depth of 500 meter spread as froz<strong>en</strong> methane<br />

over millions of square miles. Substances from the ocean are exploited for<br />

medic<strong>in</strong>e and pharmac<strong>eu</strong>tical u<strong>se</strong>.


18 Erzprobe aus <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Erzprobe zeigt d<strong>en</strong> z<strong>en</strong>tral<strong>en</strong> Fluidkanal.<br />

Fundort: Manus Beck<strong>en</strong> (Südwest-Pazifik);<br />

Was<strong>se</strong>rt<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe: 1.680 Meter<br />

Sulfidkruste<br />

Massive Sulfidkruste aus Fesulfid<strong>en</strong> (Pyrit).<br />

Fundort: Turtle Pits Hydrothermalfeld,<br />

Atlantik; Was<strong>se</strong>rt<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe: 2.998 Meter<br />

Sed<strong>im</strong><strong>en</strong>täre Brekkz<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Sed<strong>im</strong><strong>en</strong>täre Brekkz<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> mit fe<strong>in</strong> verteilt<strong>en</strong><br />

Ars<strong>en</strong>sulfid<strong>en</strong>. Fundort: N<strong>eu</strong><strong>se</strong>eland,<br />

Pazifik; Was<strong>se</strong>rt<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe: 195 Meter<br />

Sample of Ore from the Deep Sea<br />

The sample shows the c<strong>en</strong>tral fluid channel.<br />

Orig<strong>in</strong>: Manus Bas<strong>in</strong> (Southwest Pacific);<br />

water depth: 1,680 meter<br />

Sulfide Crust<br />

Massive sulfide crust compo<strong>se</strong>d of<br />

pyrite. Orig<strong>in</strong>: Turtle Pits hydrothermal<br />

f<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ld, Atlantic; water depth: 2,998 meter<br />

Sed<strong>im</strong><strong>en</strong>tary Breccia<br />

Sed<strong>im</strong><strong>en</strong>tary breccia with dis<strong>se</strong>m<strong>in</strong>ated<br />

Ars<strong>en</strong>ic sulfides. Orig<strong>in</strong>: New Zealand,<br />

Pacific; water depth: 195 meter<br />

76 77<br />

18 Rohstoffe aus <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e Raw materials from the deep <strong>se</strong>a


Ma<strong>ng</strong>anknoll<strong>en</strong>,<br />

Ma<strong>ng</strong>ankrust<strong>en</strong><br />

Gashydrat<br />

Ma<strong>ng</strong>ane<strong>se</strong> Nodules,<br />

Ma<strong>ng</strong>ane<strong>se</strong> Crusts<br />

Gas Hydrates<br />

Weltweit f<strong>in</strong>d<strong>en</strong> sich Ma<strong>ng</strong>anknoll<strong>en</strong> Das Methan <strong>en</strong>tsteht <strong>im</strong> früh<strong>en</strong> Stadi<strong>um</strong><br />

Ma<strong>ng</strong>ane<strong>se</strong> nodules can be found on Methane forms <strong>in</strong> the early stages of the<br />

auf d<strong>en</strong> Meeresböd<strong>en</strong>, meist <strong>in</strong><br />

des Abbaus organischer Mater<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>.<br />

ocean floors worldwide, mostly at<br />

decomposition of organic matter.<br />

4.000 bis 6.000 Metern T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe, aber Unter hohem Druck und n<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>driger Tem-<br />

a depth of 4,000 to 6,000 meters, but Un<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> high pressure and low temperature,<br />

auch <strong>in</strong> Flachmeer<strong>en</strong> w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

peratur bildet es e<strong>in</strong>e eisähnliche<br />

also <strong>in</strong> shallow waters like the Baltic<br />

is develops <strong>in</strong>to an ice-like<br />

Ost<strong>se</strong>e – zwei bis 15 Z<strong>en</strong>t<strong>im</strong>eter groß, Struktur mit Was<strong>se</strong>rmolekül<strong>en</strong>, das<br />

Sea. They are 2 to 15 c<strong>en</strong>t<strong>im</strong>eter big, structure <strong>in</strong>corporati<strong>ng</strong> water molebraun-schwarz<br />

und relativ leicht,<br />

Methanhydrat. Bei Was<strong>se</strong>rtempe-<br />

brownblack and relatively light,<br />

cules, methane hydrate. At water<br />

von schaligem Aufbau. S<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> wachs<strong>en</strong> ratur<strong>en</strong> <strong>um</strong> 2° C bildet sich Methan-<br />

conchoidal structures. They only grow temperatures of around 2 °C, methane<br />

nur w<strong>en</strong>ige Mill<strong>im</strong>eter <strong>in</strong> e<strong>in</strong>er<br />

hydrat ab e<strong>in</strong>er T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe von rund 500<br />

a few mill<strong>im</strong>etres per million year,<br />

hydrate develops at depths below<br />

Million Jahr<strong>en</strong>, größere Knoll<strong>en</strong> s<strong>in</strong>d Metern. Im kälter<strong>en</strong> Arktiswas<strong>se</strong>r kön-<br />

so larger nodules are approx<strong>im</strong>ately approx<strong>im</strong>ately 500 meters. Gas hydrates<br />

somit rund 15 Million<strong>en</strong> Jahre alt.<br />

n<strong>en</strong> sich Gashydrate bereits bei<br />

15 million years old. Mostly they<br />

can develop <strong>in</strong> the cold arctic<br />

S<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> besteh<strong>en</strong> vor allem aus Ma<strong>ng</strong>an- T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong> <strong>um</strong> 350 Metern bild<strong>en</strong>. Aktuell<br />

consist of ma<strong>ng</strong>ane<strong>se</strong> and ferrous waters at a depth of about 350 meters.<br />

und Eis<strong>en</strong>oxid<strong>en</strong>. Interessant<br />

<strong>in</strong>vest<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r<strong>en</strong> Energ<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>konzerne kräftig<br />

oxides. Of <strong>in</strong>terest are the copper,<br />

Curr<strong>en</strong>tly, <strong>en</strong>ergy compan<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s are<br />

s<strong>in</strong>d d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Anteile von Kupfer, Nickel<br />

<strong>in</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Erforschu<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Gashydrate, <strong>in</strong><br />

nickel and cobalt, as well as te<stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>>ri<strong>um</strong>, <strong>in</strong>vesti<strong>ng</strong> heavily <strong>in</strong> the exploration of<br />

und Kobalt, auch Te<stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>>r o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> För<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>- und Abbautechnolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>,<br />

plat<strong>in</strong><strong>um</strong> and other rare elem<strong>en</strong>ts.<br />

gas hydrates, <strong>in</strong> materials handli<strong>ng</strong><br />

Plat<strong>in</strong>. Aber erste erfolgreiche Ab- da <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Rohstoff alle bekannt<strong>en</strong> Erdöl-<br />

Initially, however, m<strong>in</strong>i<strong>ng</strong> trials were and m<strong>in</strong>i<strong>ng</strong> technology, s<strong>in</strong>ce this raw<br />

bauversuche war<strong>en</strong> wir<strong>tsch</strong>aftlich<br />

und Erdgasvorräte übertrifft.<br />

not economically successful.<br />

material surpas<strong>se</strong>s all known oil<br />

nicht lukrativ. Auch D<strong>eu</strong><strong>tsch</strong>land hat<br />

Gashydrate s<strong>in</strong>d aber e<strong>in</strong>e kl<strong>im</strong>a-<br />

Germany has options on exploration and gas re<strong>se</strong>rves.<br />

Option<strong>en</strong> auf Explorationsgeb<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>te<br />

aktive fossile Energ<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>quelle. Zudem<br />

territor<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s and is therefore carry-<br />

However, gas hydrates are a cl<strong>im</strong>at<strong>eu</strong>nd<br />

führt <strong>en</strong>tsprech<strong>en</strong>de Expeditio- stabilis<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt das Gashydrat d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Konti-<br />

i<strong>ng</strong> out expeditions on the<strong>se</strong> areas. active fossil <strong>en</strong>ergy resource. Addi-<br />

78 n<strong>en</strong> durch.<br />

n<strong>en</strong>talhä<strong>ng</strong>e. Bei großflächigem<br />

Ma<strong>ng</strong>ane<strong>se</strong> crusts only appear<br />

tionally, gas hydrates stabilize cont<strong>in</strong><strong>en</strong>-<br />

79<br />

Ma<strong>ng</strong>ankrust<strong>en</strong> komm<strong>en</strong> nur an Abbau muss daher <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><strong>en</strong> Stabilität<br />

at the slopes of submar<strong>in</strong>e volcanoes. tal slopes. Stability has to be guaranteed<br />

d<strong>en</strong> Hä<strong>ng</strong><strong>en</strong> submar<strong>in</strong>er Vulkane<br />

gewährleistet werd<strong>en</strong>, da Ha<strong>ng</strong>-<br />

In the Northwest Pacific, they<br />

duri<strong>ng</strong> large scale m<strong>in</strong>i<strong>ng</strong> s<strong>in</strong>ce<br />

vor. Im NW-Pazifik erreich<strong>en</strong> s<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> ru<strong>tsch</strong>u<strong>ng</strong><strong>en</strong> Tsunamis auslös<strong>en</strong> könnt<strong>en</strong>.<br />

appear at an economically <strong>in</strong>teresti<strong>ng</strong> land slides could cau<strong>se</strong> tsunamis.<br />

wir<strong>tsch</strong>aftlich <strong>in</strong>teressante M<strong>in</strong>dest-<br />

Im Umfeld von Gashydrat-Vor-<br />

m<strong>in</strong><strong>im</strong><strong>um</strong> thickness of 4 c<strong>en</strong>t<strong>im</strong>eter.<br />

In the areas surroundi<strong>ng</strong> gas hydicke<br />

von v<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r Z<strong>en</strong>t<strong>im</strong>etern. An Abbau- komm<strong>en</strong> nutz<strong>en</strong> Mikroorganism<strong>en</strong> am<br />

M<strong>in</strong>i<strong>ng</strong> techniques are curr<strong>en</strong>tly bei<strong>ng</strong> drate deposits, micro-organisms<br />

technik<strong>en</strong> wird <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>zeit geforscht.<br />

und <strong>im</strong> Meeresbod<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> natürlich<strong>en</strong><br />

re<strong>se</strong>arched. Serious technical diffi- <strong>in</strong> and on the ocean floor utilize the<br />

Größere technische Schw<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rigkeit<strong>en</strong> Methanaustritte, so g<strong>en</strong>annte „Kalte<br />

cult<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s due to terra<strong>in</strong> and wh<strong>en</strong><br />

natural methane v<strong>en</strong>ts, the so<br />

h<strong>in</strong>sichtlich des Geländes und be<strong>im</strong><br />

Quell<strong>en</strong>“, zur Energ<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gew<strong>in</strong>nu<strong>ng</strong>.<br />

<strong>se</strong>parati<strong>ng</strong> the crust from its substrate called “cold <strong>se</strong>eps“, to g<strong>en</strong>erate <strong>en</strong>er-<br />

Lös<strong>en</strong> vom Substrat (<strong>im</strong> Vergleich z<strong>um</strong> Solche T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>eökosysteme exist<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r<strong>en</strong><br />

(<strong>in</strong> comparison to the “collection“<br />

gy. Such deep <strong>se</strong>a ecosystems<br />

„E<strong>in</strong>sammeln“ <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Ma<strong>ng</strong>anknoll<strong>en</strong>)<br />

z<strong>um</strong> Beisp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l <strong>en</strong>tla<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Pazifik-<br />

of ma<strong>ng</strong>ane<strong>se</strong> nodules) could be off<strong>se</strong>t can be found, for example, alo<strong>ng</strong> the<br />

könnte durch d<strong>en</strong> höher<strong>en</strong> Gehalt an küst<strong>en</strong> w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> vor Japan.<br />

by higher trace metal cont<strong>en</strong>ts.<br />

Pacific coastl<strong>in</strong>e off Japan.<br />

Spur<strong>en</strong>metall<strong>en</strong> ausgeglich<strong>en</strong><br />

werd<strong>en</strong>.


Was s<strong>in</strong>d<br />

Gashydrate?<br />

Gashydrate,<br />

e<strong>in</strong>e Gefahr?<br />

What are<br />

Gas Hydrates?<br />

Gas Hydrates,<br />

a Risk?<br />

Gashydrate s<strong>in</strong>d eisähnliche, br<strong>en</strong>n- Methan ist e<strong>in</strong> extrem kl<strong>im</strong>awirksames<br />

Gas hydrates are ice-like, combustible Methane is a gas that has an extremely<br />

bare Verb<strong>in</strong>du<strong>ng</strong><strong>en</strong> aus Was<strong>se</strong>r<br />

Gas. Gela<strong>ng</strong>t es <strong>in</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Atmosphäre,<br />

compounds consisti<strong>ng</strong> of water and <strong>im</strong>portant effect on cl<strong>im</strong>ate. If r<strong>eu</strong>nd<br />

Gas (vor allem Methan), d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> unter so wirkt es, ähnlich w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> CO 2<br />

, als Treib-<br />

gas (mostly methane), which occur <strong>in</strong> lea<strong>se</strong>d <strong>in</strong>to the atmosphere, it functions<br />

hohem Druck und n<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>drig<strong>en</strong> Tem-<br />

hausgas – jedoch 23-mal stärker.<br />

large amounts <strong>in</strong> high-pressure<br />

as a gre<strong>en</strong>hou<strong>se</strong> gas, s<strong>im</strong>ilar to CO 2<br />

,<br />

peratur<strong>en</strong> <strong>in</strong> groß<strong>en</strong> Me<strong>ng</strong><strong>en</strong> <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Bei großflächiger Frei<strong>se</strong>tzu<strong>ng</strong> würde<br />

and low-temperature areas <strong>in</strong> the arctic but its effect is 23 t<strong>im</strong>es stro<strong>ng</strong>er. A<br />

arktisch<strong>en</strong> Permafrostgeb<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>t<strong>en</strong> und<br />

es d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> globale Erwärmu<strong>ng</strong> erheblich<br />

permafrost regions and at the<br />

large scale relea<strong>se</strong> would <strong>in</strong>crea<strong>se</strong><br />

<strong>im</strong> Meeresbod<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Kont<strong>in</strong><strong>en</strong>talhä<strong>ng</strong>e verstärk<strong>en</strong>.<br />

cont<strong>in</strong><strong>en</strong>tal slopes at the ocean floors. global warmi<strong>ng</strong> significantly.<br />

auftret<strong>en</strong>. Zur Bildu<strong>ng</strong> von Gashydrat<br />

Im Vergleich organischer Kohl<strong>en</strong>-<br />

Pressure-temperature conditions<br />

The amount of carbon <strong>in</strong> gas hys<strong>in</strong>d<br />

neb<strong>en</strong> e<strong>in</strong>er ausreich<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Me<strong>ng</strong>e stoffvorkomm<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Erde ist d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

are ess<strong>en</strong>tial for the formation of gas drates most likely makes up an<br />

von Gas und Was<strong>se</strong>r d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Druck-Tem- Me<strong>ng</strong>e Kohl<strong>en</strong>stoff <strong>in</strong> Gashydrat<strong>en</strong><br />

hydrates, as are suffic<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>nt amounts <strong>en</strong>ormous part of the global organic<br />

peratur-Bedi<strong>ng</strong>u<strong>ng</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><strong>tsch</strong>eid<strong>en</strong>d. <strong>en</strong>orm groß. In <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Berechnu<strong>ng</strong><br />

of gas and water. Gas hydrates occur carbon. There are still uncerta<strong>in</strong>t<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<br />

Überw<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g<strong>en</strong>d tritt Gashydrat ab<br />

gibt es h<strong>eu</strong>te noch Unsicherheit<strong>en</strong>; so<br />

predom<strong>in</strong>antly at water depths<br />

<strong>in</strong> the calculation; it is est<strong>im</strong>ated that<br />

circa 500 Meter Was<strong>se</strong>rt<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe auf, <strong>in</strong> wird von e<strong>in</strong>er Größ<strong>en</strong>ordnu<strong>ng</strong><br />

below approx<strong>im</strong>ately 500 meter, but 1,000 to 10,000 Giga tons of carbon<br />

Polargeb<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>t<strong>en</strong> auch <strong>in</strong> d<strong>eu</strong>tlich<br />

zwisch<strong>en</strong> 1.000 bis 10.000 Gigatonn<strong>en</strong><br />

<strong>in</strong> polar regions also at significantly<br />

are t<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d up <strong>in</strong> gas hydrates (compare:<br />

geri<strong>ng</strong>er<strong>en</strong> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong>.<br />

Kohl<strong>en</strong>stoff, <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <strong>in</strong> Gashydrat<strong>en</strong><br />

shallower depths.<br />

the atmosphere’s CO 2<br />

store amounts<br />

Im O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> stammt das Methan z<strong>um</strong> gebund<strong>en</strong> ist, ausgega<strong>ng</strong><strong>en</strong> (<strong>im</strong> Ver-<br />

For the most part, methane <strong>in</strong> the to 760 Giga tons). This by far exceeds<br />

Großteil aus dem Abbau organisch<strong>en</strong> gleich: <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> CO 2<br />

-Speicher <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

ocean forms duri<strong>ng</strong> the decay of<br />

the carbon cont<strong>en</strong>t of all known<br />

Materials. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> bei weitem höchst<strong>en</strong> An- Atmosphäre ist 760 Gigatonn<strong>en</strong> groß).<br />

organic matter. By far the largest con- fossil fuels and constitutes a pot<strong>en</strong>tial<br />

teile an Methan werd<strong>en</strong> <strong>im</strong> Bereich<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s übersteigt d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Kohl<strong>en</strong>stoff-<br />

c<strong>en</strong>tration of methane is formed<br />

for the future, wh<strong>en</strong> other <strong>en</strong>ergy<br />

80 <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Kont<strong>in</strong><strong>en</strong>talrän<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> gebildet, weil dort me<strong>ng</strong>e aller zurzeit bekannt<strong>en</strong> Vorkom-<br />

around the cont<strong>in</strong><strong>en</strong>tal shelves, becau<strong>se</strong> resources such as coal, oil and gas have<br />

81<br />

für d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Gasbildu<strong>ng</strong> e<strong>in</strong>e hohe Plankton- m<strong>en</strong> fossiler Br<strong>en</strong>nstoffe bei weitem<br />

the high plankton production and<br />

be<strong>en</strong> depleted. There is however<br />

produktion und große Me<strong>ng</strong><strong>en</strong> an orga- und stellt somit e<strong>in</strong> Pot<strong>en</strong>zial für d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

large amounts of organic materials <strong>in</strong> the requirem<strong>en</strong>t that, <strong>in</strong>dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t of<br />

nischem Material <strong>im</strong> Sed<strong>im</strong><strong>en</strong>t zur<br />

<stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>> dar, w<strong>en</strong>n d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Energ<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>träger<br />

the <strong>se</strong>d<strong>im</strong><strong>en</strong>t needed for gas for-<br />

the CO 2<br />

gre<strong>en</strong>hou<strong>se</strong> problems,<br />

Verfügu<strong>ng</strong> steh<strong>en</strong>. Daher s<strong>in</strong>d Gashy- Kohle, Öl und Gas ausgeschöpft <strong>se</strong><strong>in</strong><br />

mation are pres<strong>en</strong>t there. Thus, gas m<strong>in</strong>i<strong>ng</strong> methods are developed which<br />

drate an fast all<strong>en</strong> passiv<strong>en</strong> und<br />

sollt<strong>en</strong>. Voraus<strong>se</strong>tzu<strong>ng</strong> dafür ist<br />

hydrates can be found at almost<br />

facilitate <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tally fr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ndly<br />

aktiv<strong>en</strong> Kont<strong>in</strong><strong>en</strong>talrän<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>n zu f<strong>in</strong>d<strong>en</strong>, jedoch, dass – unabhä<strong>ng</strong>ig von <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

all passive and active cont<strong>in</strong><strong>en</strong>tal shel- excavation <strong>in</strong> mar<strong>in</strong>e and permafrost<br />

aber auch <strong>im</strong> Kaspisch<strong>en</strong> Meer, <strong>im</strong><br />

Treibhausproblematik des CO 2<br />

–<br />

ves, but also <strong>in</strong> the Caspian Sea,<br />

areas.<br />

Schwarz<strong>en</strong> Meer, <strong>im</strong> Mittelmeer und För<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>method<strong>en</strong> <strong>en</strong>twickelt werd<strong>en</strong>,<br />

the Black Sea, the Mediterranean Sea<br />

<strong>im</strong> Baikal<strong>se</strong>e.<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> e<strong>in</strong><strong>en</strong> vor allem <strong>um</strong>wel<strong>tsch</strong>on<strong>en</strong>-<br />

and Lake Baikal.<br />

d<strong>en</strong> Abbau sowohl <strong>im</strong> mar<strong>in</strong><strong>en</strong> als auch<br />

<strong>im</strong> Permafrostbereich ermöglich<strong>en</strong>.


Internationales Seerecht<br />

International Marit<strong>im</strong>e Law<br />

Es ist e<strong>in</strong>er <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> ältest<strong>en</strong> Bereiche des Völkerrechts: das <strong>in</strong>ternationale Seerecht<br />

(auch Seevölkerrecht). Alle Rechtsnorm<strong>en</strong>, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> das Meer betreff<strong>en</strong> und zwisch<strong>en</strong><br />

e<strong>in</strong>zeln<strong>en</strong> Staat<strong>en</strong> gelt<strong>en</strong>, s<strong>in</strong>d h<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r zusamme<strong>ng</strong>efasst.<br />

Der weltweite Handel wird überw<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g<strong>en</strong>d über Seewege abgewickelt. Unter<strong>se</strong>ekabel<br />

s<strong>in</strong>d d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Leb<strong>en</strong>sa<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <strong>in</strong>ternationaler Kommunikation. Fischerei sichert durch<br />

Nahru<strong>ng</strong>sversorgu<strong>ng</strong> e<strong>in</strong><strong>en</strong> Großteil des weltweit<strong>en</strong> Eiweißbedarfs. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<strong>en</strong><br />

e<strong>in</strong>e <strong>en</strong><strong>tsch</strong>eid<strong>en</strong>de Rolle <strong>im</strong> global<strong>en</strong> Ökosystem, das es zu schütz<strong>en</strong> gilt.<br />

Vor d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>m H<strong>in</strong>tergrund regelt das <strong>in</strong>ternationale Seerecht (kodifiz<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rt <strong>im</strong> UN-<br />

Seerechtsübere<strong>in</strong>komm<strong>en</strong> von 1982) d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> fr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>dliche und nachhaltige Nutzu<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e, <strong>um</strong>fasst Meeresschutz und Meeresforschu<strong>ng</strong>. Dabei gilt <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Grundsatz <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

Freiheit <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Hoh<strong>en</strong> See, das Recht auf fr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>dliche Durchfahrt durch das Küst<strong>en</strong>meer<br />

an<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>er Staat<strong>en</strong> sow<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Verantwortlichkeit des Flagg<strong>en</strong>staates für <strong>se</strong><strong>in</strong>e<br />

Handels- und Fischereiflott<strong>en</strong>. Der Internationale Seegerichtshof wurde<br />

1996 <strong>in</strong> Hamburg errichtet.<br />

It is one of the oldest areas of <strong>in</strong>ternational law: the <strong>in</strong>ternational law of the <strong>se</strong>a.<br />

Here, all legal norms referri<strong>ng</strong> to the ocean and applicable betwe<strong>en</strong> <strong>in</strong>dividual<br />

countr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s are s<strong>um</strong>marized.<br />

Global trade is mostly carr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d out via <strong>se</strong>a transport. Submar<strong>in</strong>e cables are the<br />

82 lifel<strong>in</strong>e of <strong>in</strong>ternational communication. Fishi<strong>ng</strong> provides a large part of global<br />

83<br />

prote<strong>in</strong> requirem<strong>en</strong>ts. The oceans play an <strong>im</strong>portant role <strong>in</strong> the global ecosystem,<br />

which must be protected.<br />

In this respect, <strong>in</strong>ternational marit<strong>im</strong>e law (codif<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d <strong>in</strong> the United Nations Conv<strong>en</strong>tion<br />

on the Law of the Sea of 1982) governs the peaceful and susta<strong>in</strong>able<br />

u<strong>se</strong> of the oceans; it <strong>in</strong>cludes the protection of the <strong>se</strong>a and mar<strong>in</strong>e re<strong>se</strong>arch. This<br />

<strong>in</strong>cludes the conv<strong>en</strong>tion of the Freedom of the Seas, the right to <strong>in</strong>noc<strong>en</strong>t<br />

passage through coastal areas of other countr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s, as well as the responsibility of<br />

flag states for their merchant and fishery fleet. In 1996, the International<br />

Tribunal for the Law of the Sea was established <strong>in</strong> Hamburg.


23 Hörstation: Seerecht<br />

Auditory station: Law of the <strong>se</strong>a<br />

84 85<br />

23 Hörstation: Seerecht Auditory station: Law of the <strong>se</strong>a


Zon<strong>en</strong>e<strong>in</strong>teilu<strong>ng</strong><br />

und Nordpol<br />

Rechte und<br />

Pflicht<strong>en</strong> auf See<br />

Zone Classification<br />

and the North Pole<br />

Rights and<br />

Obligations at Sea<br />

Das Seerecht regelt d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Zuordnu<strong>ng</strong><br />

best<strong>im</strong>mter Meereszon<strong>en</strong> zu<br />

e<strong>in</strong>zeln<strong>en</strong> Staat<strong>en</strong> und gewährleistet<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Freiheit <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Hoh<strong>en</strong> See und<br />

des T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>ebod<strong>en</strong>s zugunst<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

weltweit<strong>en</strong> Staate<strong>ng</strong>eme<strong>in</strong>schaft.<br />

A<strong>ng</strong>esichts des durch d<strong>en</strong> Kl<strong>im</strong>awandel<br />

verursacht<strong>en</strong> Abschmelz<strong>en</strong>s<br />

des Eispanzers und n<strong>eu</strong>er För<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>technik<strong>en</strong><br />

gerat<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Rohstoffvorkomm<strong>en</strong><br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Arktis, beson<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>s Öl<br />

und Erdgas, <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Fokus wir<strong>tsch</strong>aftlicher<br />

Interess<strong>en</strong>. A<strong>ng</strong>r<strong>en</strong>z<strong>en</strong>de<br />

Staat<strong>en</strong> hab<strong>en</strong> bereits Expedition<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tsandt, <strong>um</strong> ihre Ansprüche zu begründ<strong>en</strong>.<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Geb<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>te überlapp<strong>en</strong><br />

sich teilwei<strong>se</strong>. H<strong>in</strong>zu tret<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> u<strong>ng</strong>elöste<br />

Streit über d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Durchfahrt<br />

durch d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <strong>im</strong> Sommer 2007 erstmals<br />

E<strong>in</strong> Küst<strong>en</strong>staat hat <strong>in</strong> <strong>se</strong><strong>in</strong>er 200-<br />

Seemeil<strong>en</strong>-Zone e<strong>in</strong> Fischere<strong>im</strong>onopol<br />

und kann alle<strong>in</strong> über d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

dort vorhand<strong>en</strong><strong>en</strong> Fischbestände<br />

verfüg<strong>en</strong>. Er muss e<strong>in</strong>e Höchstfa<strong>ng</strong>me<strong>ng</strong>e<br />

festleg<strong>en</strong>, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Bestände<br />

nachhaltig bewir<strong>tsch</strong>aft<strong>en</strong> und Maßnahm<strong>en</strong><br />

z<strong>um</strong> Schutz vor übermäßiger<br />

Ausb<strong>eu</strong>tu<strong>ng</strong> ergreif<strong>en</strong>.<br />

J<strong>en</strong><strong>se</strong>its d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>r Zone gilt für alle<br />

Län<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> zunächst Fischereifreiheit,<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> jedoch durch regionale Verträge<br />

und das Übere<strong>in</strong>komm<strong>en</strong> für weitwan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>nde<br />

Fischart<strong>en</strong> begr<strong>en</strong>zt wurde.<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Vorschrift<strong>en</strong> s<strong>in</strong>d aber nur für<br />

Staat<strong>en</strong> b<strong>in</strong>d<strong>en</strong>d, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> dem Bestandsschutz<br />

zugest<strong>im</strong>mt hab<strong>en</strong>.<br />

Der küst<strong>en</strong>ferne T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>ebod<strong>en</strong> wird<br />

a<strong>ng</strong>esichts steig<strong>en</strong><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Energ<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>prei<strong>se</strong><br />

Marit<strong>im</strong>e law governs the allocation of<br />

specific ocean areas to the <strong>in</strong>dividual<br />

states and guarantees the Freedom of<br />

the Seas and the ocean floor for the<br />

b<strong>en</strong>efit of the global community of<br />

states.<br />

In light of the deglaciation of the ice<br />

crust cau<strong>se</strong>d by cl<strong>im</strong>ate cha<strong>ng</strong>es,<br />

and new materials handli<strong>ng</strong> technology,<br />

raw material deposits <strong>in</strong> the Arctic,<br />

specifically oil and gas, are becomi<strong>ng</strong><br />

the focus of economic <strong>in</strong>terests.<br />

Adjac<strong>en</strong>t states have already s<strong>en</strong>t out<br />

expeditions to stake their cla<strong>im</strong>s.<br />

The<strong>se</strong> areas partially overlap. In addition,<br />

there is the unresolved dispute over<br />

the passage through the Northwest<br />

passage, which was free of ice for<br />

the first t<strong>im</strong>e <strong>in</strong> 2007, as well as worr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<br />

With<strong>in</strong> its 200 <strong>se</strong>a mile zone, a coastal<br />

state has the monopoly on fishi<strong>ng</strong><br />

and has the sole right to utilize the<br />

existi<strong>ng</strong> fish stock <strong>in</strong> this area. It has<br />

to stipulate the max<strong>im</strong><strong>um</strong> catch levels,<br />

manage stocks <strong>in</strong> a susta<strong>in</strong>able<br />

manner, and take protective measures<br />

to prev<strong>en</strong>t excessive exploitation.<br />

Beyond this zone, fishi<strong>ng</strong> is permit-<br />

ted for all countr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s. This, however,<br />

is l<strong>im</strong>ited by regional contracts and<br />

agreem<strong>en</strong>ts on highly migratory<br />

fish stocks. The<strong>se</strong> regulations are only<br />

b<strong>in</strong>di<strong>ng</strong> for states which have agreed<br />

to the protection of resources.<br />

Risi<strong>ng</strong> <strong>en</strong>ergy prices have made<br />

offshore deep-<strong>se</strong>a floor an item of<br />

<strong>in</strong>terest due its stores of methane hy-<br />

drates. At the same t<strong>im</strong>e, efforts are<br />

86 eisfre<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Nordwestpassage sow<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

<strong>in</strong>teressant h<strong>in</strong>sichtlich <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> dort lagern-<br />

about a collap<strong>se</strong> of the arctic eco-<br />

bei<strong>ng</strong> made to lower cl<strong>im</strong>ate-affecti<strong>ng</strong><br />

87<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Sorge vor e<strong>in</strong>em Kollaps des ark- d<strong>en</strong> Methanhydrate. Zugleich wird<br />

system. Whether and which state may gre<strong>en</strong>hou<strong>se</strong> ga<strong>se</strong>s by stori<strong>ng</strong> CO 2<br />

tisch<strong>en</strong> Ökosystems. Ob und<br />

<strong>im</strong> Bemüh<strong>en</strong> <strong>um</strong> e<strong>in</strong>e Verri<strong>ng</strong>eru<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

lay a cla<strong>im</strong> to ocean territor<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s falls <strong>in</strong> the ocean floor. The<strong>se</strong> new forms of<br />

welcher Staat Meeresgeb<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>te bean- kl<strong>im</strong>arelevant<strong>en</strong> Treibhausga<strong>se</strong> daran<br />

un<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Marit<strong>im</strong>e Law. Accordi<strong>ng</strong> to the usage for the ocean floor and its<br />

spruch<strong>en</strong> kann, unterl<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gt dem<br />

gearbeitet, CO 2<br />

<strong>im</strong> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>ebod<strong>en</strong> e<strong>in</strong>zu-<br />

United Nations Conv<strong>en</strong>tion on the<br />

resources pres<strong>en</strong>t a challe<strong>ng</strong>e to the<br />

Seerecht. Nach dem UN-Seerechts- lagern. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong> Nutzu<strong>ng</strong> des T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e-<br />

Law of the Sea, every coastal state has <strong>in</strong>ternational legal system.<br />

übere<strong>in</strong>komm<strong>en</strong> hat je<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Küst<strong>en</strong>-<br />

bod<strong>en</strong>s und <strong>se</strong><strong>in</strong>er Rohstoffe stell<strong>en</strong><br />

a shelf of a width of 200 <strong>se</strong>a miles,<br />

staat e<strong>in</strong><strong>en</strong> 200 Seemeil<strong>en</strong> breit<strong>en</strong> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <strong>in</strong>ternationale Rechtsordnu<strong>ng</strong> vor<br />

where the available resources may only<br />

Festlandsockel, dess<strong>en</strong> vorhan-<br />

Herausfor<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>u<strong>ng</strong><strong>en</strong>.<br />

be utilized by this specific state.<br />

d<strong>en</strong>e Ressourc<strong>en</strong> er ausschl<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ßlich<br />

Cla<strong>im</strong>s above and beyond this right<br />

nutz<strong>en</strong> kann. Wird mehr bean-<br />

have to be prov<strong>en</strong> to the UN<br />

sprucht, muss d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>r Anspruch<br />

Commission on the L<strong>im</strong>its of the<br />

geg<strong>en</strong>über <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> UN-Festland-<br />

Cont<strong>in</strong><strong>en</strong>tal Shelf.<br />

sockelkommission nachgew<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<strong>en</strong><br />

werd<strong>en</strong>.


Schw<strong>in</strong>d<strong>en</strong>de Fischbestände<br />

Dw<strong>in</strong>dli<strong>ng</strong> Fish Stocks<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> e<strong>in</strong>st unerschöpflich<strong>en</strong> Fischbestände <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e s<strong>in</strong>d lä<strong>ng</strong>st geschr<strong>um</strong>pft.<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Fischerei hat darauf e<strong>in</strong><strong>en</strong> größer<strong>en</strong> E<strong>in</strong>fluss als alle natürlich<strong>en</strong> Faktor<strong>en</strong><br />

zusamm<strong>en</strong>. Überfischu<strong>ng</strong> <strong>im</strong> ökonomisch<strong>en</strong> S<strong>in</strong>ne bed<strong>eu</strong>tet w<strong>en</strong>iger Ertrag, als<br />

es bei e<strong>in</strong>em verbes<strong>se</strong>rt<strong>en</strong> Managem<strong>en</strong>t möglich wäre. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Weltbank schätzte<br />

2008, dass sich d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Gew<strong>in</strong>ne dauerhaft <strong>um</strong> mehr als d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Hälfte erhöh<strong>en</strong> l<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ß<strong>en</strong>.<br />

Der Internationale Rat für Meeresforschu<strong>ng</strong> (ICES) schätzt d<strong>en</strong> Fa<strong>ng</strong><br />

<strong>im</strong> Mittel <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> letzt<strong>en</strong> 20 Jahre bei <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Scholle auf 33 Proz<strong>en</strong>t, be<strong>im</strong> Heri<strong>ng</strong> auf<br />

45 Proz<strong>en</strong>t und be<strong>im</strong> Kabeljau auf 59 Proz<strong>en</strong>t des Bestandes an laich<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

Fisch<strong>en</strong>. Drei V<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rtel <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meeresfischbestände s<strong>in</strong>d h<strong>eu</strong>te überfischt o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> bis an<br />

ihre Tragfähigkeitsgr<strong>en</strong>ze voll g<strong>en</strong>utzt.<br />

Zu e<strong>in</strong>er nachhaltiger<strong>en</strong> Fischerei könnt<strong>en</strong> neb<strong>en</strong> geri<strong>ng</strong>er<strong>en</strong> Fa<strong>ng</strong>me<strong>ng</strong><strong>en</strong> auch<br />

mar<strong>in</strong>e Schutzzon<strong>en</strong>, z<strong>um</strong> Beisp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l geschützte Laichgeb<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>te, beitrag<strong>en</strong>.<br />

The once <strong>in</strong>exhaustible fish stocks <strong>in</strong> the oceans have lo<strong>ng</strong> s<strong>in</strong>ce dw<strong>in</strong>dled. Fisher<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<br />

have a larger <strong>in</strong>flu<strong>en</strong>ce on the<strong>se</strong> stocks than all natural factors together. In<br />

an economic s<strong>en</strong><strong>se</strong>, overfishi<strong>ng</strong> means lower y<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>lds than would be possible with<br />

better managem<strong>en</strong>t. In 2008, the World Bank est<strong>im</strong>ated that stable earni<strong>ng</strong>s<br />

could be <strong>in</strong>crea<strong>se</strong>d by more than half.<br />

The International Council for the Exploration of the Sea (ICES) est<strong>im</strong>ated the<br />

88 average catch of spawni<strong>ng</strong> stock over the last 20 years at 33 perc<strong>en</strong>t for<br />

89<br />

plaice, 45 perc<strong>en</strong>t for herri<strong>ng</strong> and 59 perc<strong>en</strong>t for cod. Today, three quarters of<br />

ocean fish stocks are overfished or are bei<strong>ng</strong> fished at their full capacity.<br />

Aside from l<strong>im</strong>iti<strong>ng</strong> catches, more susta<strong>in</strong>able fishi<strong>ng</strong> could be ach<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ved by<br />

<strong>in</strong>troduci<strong>ng</strong> mar<strong>in</strong>e protected zoned areas, e.g. protected spawni<strong>ng</strong> grounds.


24 Sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ltisch: Überfischu<strong>ng</strong><br />

Game table: Overfishi<strong>ng</strong><br />

25 Sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ltisch: Fischgröß<strong>en</strong><br />

Game table: Fish sizes<br />

24 Sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ltisch: Überfischu<strong>ng</strong> Game table: Overfishi<strong>ng</strong><br />

25 Sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ltisch: Fischgröß<strong>en</strong> Game table: Fish sizes<br />

91


Überfischu<strong>ng</strong> und Regul<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ru<strong>ng</strong><br />

Overfishi<strong>ng</strong> and Regulation<br />

Bei Meeresfischbeständ<strong>en</strong> handelt<br />

Preis bekommt. So würde aus e<strong>in</strong>em<br />

Ocean fish stocks are a so called<br />

crea<strong>se</strong> <strong>in</strong> value. The high value of fish<br />

es sich <strong>um</strong> e<strong>in</strong>e so g<strong>en</strong>annte<br />

überfischt<strong>en</strong> Bestand e<strong>in</strong>e nach-<br />

common pool resource. A fish <strong>in</strong> the stocks can easily tempt someone<br />

Geme<strong>in</strong>schaftsressource (common haltig und produktiv g<strong>en</strong>utzte, wertvolle<br />

ocean belo<strong>ng</strong>s to everyone, but<br />

to excessively or illegally avail h<strong>im</strong><strong>se</strong>lf<br />

pool resource): E<strong>in</strong> Fisch <strong>im</strong> Meer<br />

Ressource.<br />

once it is caught, it belo<strong>ng</strong>s only to of this wealth. It is est<strong>im</strong>ated, that<br />

gehört all<strong>en</strong>, aber e<strong>in</strong> gefa<strong>ng</strong><strong>en</strong>er Fisch<br />

E<strong>in</strong>e erfolgreiche Fischereipolitik<br />

the fisherman. So, the <strong>in</strong>dividual<br />

approx<strong>im</strong>ately one third of all products<br />

gehört dem Fischer. So hat <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

führt dazu, dass d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Fischbestände<br />

fisherman has no <strong>in</strong>c<strong>en</strong>tive to leave <strong>en</strong>di<strong>ng</strong> up <strong>in</strong> shops, were either<br />

e<strong>in</strong>zelne Fischer ke<strong>in</strong><strong>en</strong> Anreiz, d<strong>en</strong> w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> anwachs<strong>en</strong> und an Wert ge-<br />

the fish <strong>in</strong> the water, ev<strong>en</strong> if this<br />

fished illegally or <strong>in</strong> circ<strong>um</strong>v<strong>en</strong>tion of<br />

Fisch <strong>im</strong> Meer zu lass<strong>en</strong>, auch<br />

w<strong>in</strong>n<strong>en</strong>. Der hohe Wert <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Fisch-<br />

makes ecological and economic s<strong>en</strong><strong>se</strong>. <strong>in</strong>ternational treat<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s. Additionally,<br />

w<strong>en</strong>n es ökologisch und wir<strong>tsch</strong>aftlich bestände kann dann leicht dazu ver-<br />

From the economical po<strong>in</strong>t of v<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>w, EU fishery m<strong>in</strong>isters responsible<br />

s<strong>in</strong>nvoll wäre. Wir<strong>tsch</strong>aftlich<br />

führ<strong>en</strong>, sich an d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>m Vermög<strong>en</strong><br />

it certa<strong>in</strong>ly makes s<strong>en</strong><strong>se</strong> to leave fish for susta<strong>in</strong>able managem<strong>en</strong>t have the<br />

ge<strong>se</strong>h<strong>en</strong> hat es durchaus e<strong>in</strong><strong>en</strong> Wert, übermäßig o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> illegal zu bed<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n<strong>en</strong>.<br />

<strong>in</strong> the ocean: It can reproduce and<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cy to be too g<strong>en</strong>erous <strong>in</strong><br />

Fisch <strong>im</strong> Meer zu lass<strong>en</strong>: Er kann<br />

Man schätzt, dass etwa e<strong>in</strong> Drittel<br />

cont<strong>in</strong>ue to ga<strong>in</strong> weight. Sub<strong>se</strong>qu<strong>en</strong>tly, their yearly total catch quota. On an<br />

sich reproduz<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r<strong>en</strong> und auch weiter <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Produkte, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <strong>in</strong> d<strong>en</strong> Handel gelan-<br />

larger y<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>lds become possible.<br />

average, their quotas have be<strong>en</strong><br />

an Gewicht zunehm<strong>en</strong>. Danach<br />

g<strong>en</strong>, illegal o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> unter Umgehu<strong>ng</strong><br />

So, catchi<strong>ng</strong> a fish comes at a price: 48 perc<strong>en</strong>t above the sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ntific recomwär<strong>en</strong><br />

höhere Fa<strong>ng</strong>erträge möglich. <strong>in</strong>ternationaler Abkomm<strong>en</strong> gefa<strong>ng</strong><strong>en</strong><br />

This possible <strong>in</strong>crea<strong>se</strong> <strong>in</strong> value is lost. m<strong>en</strong>dations. The result is, that <strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong><strong>en</strong> Fisch zu fa<strong>ng</strong><strong>en</strong> hat also<br />

wurde. Aber auch d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> für e<strong>in</strong> nach-<br />

In the ca<strong>se</strong> of overfished stocks, which EU waters 88 perc<strong>en</strong>t of stocks are<br />

e<strong>in</strong><strong>en</strong> Preis: D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> mögliche Wert-<br />

haltiges Managem<strong>en</strong>t verantwortlich<strong>en</strong><br />

are <strong>in</strong> particular need of recovery,<br />

over-fished wh<strong>en</strong> compared to<br />

steigeru<strong>ng</strong> geht verlor<strong>en</strong>. Bei über-<br />

EU-Fischere<strong>im</strong><strong>in</strong>ister neig<strong>en</strong> dazu,<br />

this price can ev<strong>en</strong> exceed the fair the “max<strong>im</strong><strong>um</strong> susta<strong>in</strong>able y<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ld“.<br />

fischt<strong>en</strong> Beständ<strong>en</strong>, d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> e<strong>in</strong>e<br />

bei ihr<strong>en</strong> jährlich<strong>en</strong> Beschlüss<strong>en</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

market value of the caught fish. In<br />

92 Erholu<strong>ng</strong> beson<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>s nötig hab<strong>en</strong>,<br />

erlaubt<strong>en</strong> Gesamtfa<strong>ng</strong>me<strong>ng</strong><strong>en</strong> zu<br />

the ca<strong>se</strong> of fish as a common resource,<br />

93<br />

kann d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>r Preis sogar größer<br />

großzügig zu <strong>se</strong><strong>in</strong>. Im Schnitt lag<strong>en</strong><br />

no one counts the real economic price<br />

<strong>se</strong><strong>in</strong> als <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Marktpreis e<strong>in</strong>es gefan- ihre Beschlüs<strong>se</strong> 48 Proz<strong>en</strong>t über<br />

and more is caught than makes ecog<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

Fisches. Be<strong>im</strong> Fisch als<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> wiss<strong>en</strong>schaftlich<strong>en</strong> Empfehlu<strong>ng</strong>.<br />

nomic s<strong>en</strong><strong>se</strong>. Economic approaches to<br />

Geme<strong>in</strong>schaftsressource zahlt aber Das hat dazu geführt, dass <strong>in</strong><br />

fishery managem<strong>en</strong>t – for example<br />

n<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>mand d<strong>en</strong> wahr<strong>en</strong> volkswirt-<br />

EU-Gewäs<strong>se</strong>rn 88 Proz<strong>en</strong>t <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Be-<br />

the buyi<strong>ng</strong> and <strong>se</strong>lli<strong>ng</strong> of <strong>in</strong>dividual catch<br />

schaftlich<strong>en</strong> Preis, und es wird mehr stände gemess<strong>en</strong> am „Max<strong>im</strong>al<strong>en</strong><br />

quotas – a<strong>im</strong> to give fish <strong>in</strong> the ocean<br />

gefa<strong>ng</strong><strong>en</strong> als ökonomisch s<strong>in</strong>nvoll<br />

Nachhaltig<strong>en</strong> Ertrag“ überfischt s<strong>in</strong>d.<br />

a veritable economic price. Thus, overist.<br />

Ökonomische Ansätze des Fische-<br />

fished stocks would be transformed<br />

re<strong>im</strong>anagem<strong>en</strong>ts – etwa <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Handel<br />

<strong>in</strong>to susta<strong>in</strong>able and productively u<strong>se</strong>d<br />

mit <strong>in</strong>dividuell<strong>en</strong> Fa<strong>ng</strong>quot<strong>en</strong> – z<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<strong>en</strong><br />

resources.<br />

darauf, dass <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Fisch <strong>im</strong> Meer<br />

Successful fishery regulations <strong>en</strong>sure<br />

<strong>se</strong><strong>in</strong><strong>en</strong> wahr<strong>en</strong>, volkswir<strong>tsch</strong>aftlich<strong>en</strong><br />

that fish stocks can recover and <strong>in</strong>-


27 Das K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ler Weltrel<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f ist d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> weltweit<br />

g<strong>en</strong>aueste dreid<strong>im</strong><strong>en</strong>sionale Abbildu<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

Kont<strong>in</strong><strong>en</strong>te und Weltmeere. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Dat<strong>en</strong><br />

für d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Topograf<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>böd<strong>en</strong> l<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ferte<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> „G<strong>en</strong>eral Bathymetric Chart of the<br />

Oceans“ (GEBCO).<br />

The K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l global contour map is the most<br />

exact three-d<strong>im</strong><strong>en</strong>sional depiction of the<br />

cont<strong>in</strong><strong>en</strong>ts and oceans. The „G<strong>en</strong>eral<br />

Bathymetric Chart of the Oceans” (GEBCO)<br />

provided the topographical data.<br />

27 Rel<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fkarte <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Erde Rel<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f map of earth<br />

95


28 S<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> werd<strong>en</strong> an Kabeln geführt und<br />

l<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fern aus bis zu taus<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Metern T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fe<br />

hochauflös<strong>en</strong>de Bil<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Meeresbod<strong>en</strong>-<br />

Topograph<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>. D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong> geb<strong>en</strong> Auskunft über<br />

bod<strong>en</strong>nahe Strömu<strong>ng</strong><strong>en</strong>, ihre Richtu<strong>ng</strong> und<br />

Geschw<strong>in</strong>digkeit.<br />

The<strong>se</strong> are cable-guided and supply highdef<strong>in</strong>ition<br />

pictures of the ocean floor<br />

topography up to <strong>se</strong>veral thousand meters<br />

below. They provide <strong>in</strong>formation on<br />

ground-level curr<strong>en</strong>ts, their route and speed.<br />

96 97<br />

28 Seit<strong>en</strong>sichtsonar: scannt d<strong>en</strong> Meeresbod<strong>en</strong> Sidescan sonar: scans the <strong>se</strong>a floor


K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ler Exzell<strong>en</strong>zcluster „O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>>“<br />

The K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l Cluster of Excell<strong>en</strong>ce „The Future Ocean”<br />

Im Exzell<strong>en</strong>zcluster „O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>>“ hat sich e<strong>in</strong> Netzwerk von mehr als 250<br />

Wiss<strong>en</strong>schaftlern <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Christian-Albrechts-Universität zu K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l, des Leibniz-Instituts<br />

für Meereswiss<strong>en</strong>schaft<strong>en</strong> (IFM-GEOMAR), des Instituts für Weltwir<strong>tsch</strong>aft (IfW) und<br />

<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Muthesius Kunsthochschule gebildet, <strong>um</strong> d<strong>en</strong> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>wandel zu erforsch<strong>en</strong>,<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Chanc<strong>en</strong> und Risik<strong>en</strong> daraus zu bewert<strong>en</strong> und d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Ergebnis<strong>se</strong> an d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Öff<strong>en</strong>tlichkeit<br />

zu vermitteln.<br />

D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Entwicklu<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>e, ihre Versaueru<strong>ng</strong> o<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Verän<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>u<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>zirkulation<br />

steh<strong>en</strong> eb<strong>en</strong>so <strong>im</strong> Mittelpunkt w<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Erforschu<strong>ng</strong> mar<strong>in</strong>er Ressourc<strong>en</strong>.<br />

Weitere Z<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>le s<strong>in</strong>d d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Untersuchu<strong>ng</strong> von Naturgefahr<strong>en</strong> <strong>in</strong> Küst<strong>en</strong>region<strong>en</strong>. Der<br />

Exzell<strong>en</strong>zcluster beschäftigt sich mit dem Seerecht und d<strong>en</strong> Möglichkeit<strong>en</strong>,<br />

d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Meeresorganism<strong>en</strong> <strong>in</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Mediz<strong>in</strong> sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<strong>en</strong> könn<strong>en</strong>. In zukunftsweis<strong>en</strong><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Form<br />

werd<strong>en</strong> naturwiss<strong>en</strong>schaftliche, sozioökonomische und rechtliche Aspekte des<br />

O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>s <strong>in</strong> e<strong>in</strong>em fächerübergreif<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Ansatz erforscht, <strong>um</strong> zu e<strong>in</strong>em global<strong>en</strong><br />

O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>-Managem<strong>en</strong>t beizutrag<strong>en</strong>.<br />

In the Cluster of Excell<strong>en</strong>ce “The Future Ocean“, more than 250 sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ntists from the<br />

Christian-Albrechts-Universität zu K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l, the Leibniz Institute of Mar<strong>in</strong>e Sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>nces<br />

(IFM-GEOMAR), the Institute for the World Economy (IfW) and the Muthesius Academy<br />

of F<strong>in</strong>e Arts and Design, have formed a network to explore cha<strong>ng</strong>es <strong>in</strong> the<br />

98 oceans, as<strong>se</strong>ss the chances and risks arisi<strong>ng</strong> from the<strong>se</strong> and to convey the results<br />

99<br />

to the public.<br />

The developm<strong>en</strong>t of the oceans, their acidification or cha<strong>ng</strong>es <strong>in</strong> ocean circulation<br />

is just as much a focus as the <strong>in</strong>vestigation of mar<strong>in</strong>e resources. Other objectives<br />

<strong>in</strong>clude the re<strong>se</strong>arch of natural disasters <strong>in</strong> coastal regions. The Cluster of Excell<strong>en</strong>ce<br />

also concerns it<strong>se</strong>lf with the Law of the Sea and the possibilit<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s of mar<strong>in</strong>e<br />

organisms <strong>in</strong> medical applications. To further global ocean managem<strong>en</strong>t, the sc<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ntific,<br />

socio-economic and legal aspects of the ocean are re<strong>se</strong>arched <strong>in</strong> a<br />

forward-looki<strong>ng</strong> and <strong>in</strong>terdiscipl<strong>in</strong>ary approach.


29 Future Ocean Explorer:<br />

Wiss<strong>en</strong> vert<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong><br />

Future Ocean Explorer:<br />

Expandi<strong>ng</strong> knowledge<br />

100 101<br />

29 Future Ocean Explorer: Wiss<strong>en</strong> vert<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong> Future Ocean Explorer: Expandi<strong>ng</strong> knowledge


30 Über d<strong>en</strong> Exzell<strong>en</strong>zcluster<br />

O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>><br />

About the Cluster of Excell<strong>en</strong>ce<br />

The Future Ocean<br />

31 Flasch<strong>en</strong>post<br />

Message <strong>in</strong> a bottle<br />

31 Flasch<strong>en</strong>post Message <strong>in</strong> a bottle<br />

30 Über d<strong>en</strong> Exzell<strong>en</strong>zcluster O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>> About the Cluster of Excell<strong>en</strong>ce The Future Ocean<br />

103


32 K<strong>in</strong><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>kist<strong>en</strong><br />

Kids boxes<br />

33 Le<strong>se</strong>ecke<br />

Readi<strong>ng</strong> area<br />

104 105<br />

33 Le<strong>se</strong>ecke Readi<strong>ng</strong> area<br />

32 K<strong>in</strong><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>kist<strong>en</strong> Kids boxes


106 107


Maki<strong>ng</strong> of<br />

Son<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong> „O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>>“, D<strong>eu</strong><strong>tsch</strong>es Mus<strong>eu</strong>m, Münch<strong>en</strong><br />

The exhibition „The Future Ocean“, German Mus<strong>eu</strong>m, Munich<br />

Au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong>sgestaltu<strong>ng</strong> Muthesius Kunsthochschule<br />

Au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong>koord<strong>in</strong>ation, PR, Schulprogramme<br />

„O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>>“<br />

Prof. Manfred Schulz Architektur und Design<br />

Prof. Tom Duscher Digitale Med<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n/Corporate Design<br />

Fr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>ike Balzereit Leitu<strong>ng</strong> Pres<strong>se</strong>- und Öff<strong>en</strong>tlichkeitsarbeit<br />

Prof.Stephan Sachs Film<br />

Dan<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>la Me<strong>ng</strong>e Au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong>skoord<strong>in</strong>ation<br />

Ana Fro<strong>tsch</strong>er Assist<strong>en</strong>z Prof. Manfred Schulz<br />

Annika Wallaschek Au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong>skoord<strong>in</strong>ation<br />

Gesa Schmidt-Hohag<strong>en</strong> Assist<strong>en</strong>z Bereich Ra<strong>um</strong>strateg<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n Dr. Katr<strong>in</strong> Knickme<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r Koord<strong>in</strong>ation Schulprogramme<br />

Maria Röh Assist<strong>en</strong>z Bereich Ra<strong>um</strong>strateg<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n<br />

Mette Lüni<strong>ng</strong> Webadm<strong>in</strong>istration<br />

S<strong>in</strong>a Kähler Assist<strong>en</strong>z Bereich Ra<strong>um</strong>strateg<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n<br />

Sonja D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rk Assist<strong>en</strong>z Öff<strong>en</strong>tlichkeitsarbeit/Gestaltu<strong>ng</strong><br />

Cristian Costoiu Assist<strong>en</strong>z Bereich Industr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>design<br />

Olga C<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>s<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>lski Assist<strong>en</strong>z Koord<strong>in</strong>ation Schulprogramme<br />

Michael Gülzow Assist<strong>en</strong>z Reg<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Krist<strong>in</strong>a Me<strong>ng</strong>ers<strong>en</strong> Assist<strong>en</strong>z Reg<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Pres<strong>se</strong>- und Öff<strong>en</strong>tlichkeitsarbeit IFM-GEOMAR<br />

Ulrike Me<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>r Assist<strong>en</strong>z Reg<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Jill Teichgräber Assist<strong>en</strong>z Reg<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Dr. Andreas Villwock Leitu<strong>ng</strong> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Pres<strong>se</strong>- und Öff<strong>en</strong>tlichkeitsarbeit<br />

Dr. Gerd Hoffmann-W<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ck Au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong>smanagem<strong>en</strong>t<br />

Maike Nicolai Öff<strong>en</strong>tlichkeitsarbeit<br />

Grafik und Interfacedesign<br />

Alexan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Brauch gebrauchsgrafikundso<br />

3D-Modelli<strong>ng</strong><br />

Patrick Müller gebrauchsgrafikundso<br />

Michel Mag<strong>en</strong>s Interface- und Scre<strong>en</strong>design<br />

Nicole Gregoire Ra<strong>um</strong>strateg<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>n<br />

Christian E<strong>ng</strong>ler Interaktive Installation<strong>en</strong><br />

J<strong>en</strong>s Ewald Kommunikationsdesign<br />

Modellbau<br />

Sonja D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rk Kommunikationsdesign<br />

Astrid Schessner Modellbau Muthesius Werkstätt<strong>en</strong><br />

Lektorat / Über<strong>se</strong>tzu<strong>ng</strong><br />

Produktion und Au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong>saufbau<br />

Dr. Harro Schweizer, Susanne Clauss<strong>en</strong><br />

Thore Sch<strong>in</strong>dowski Produktionsleitu<strong>ng</strong><br />

Erik N<strong>eu</strong>bert Aufbauteam<br />

Mart<strong>in</strong>a Emiris Aufbauteam<br />

Führu<strong>ng</strong><br />

S<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gfr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>d Huxol Aufbauteam<br />

Astrid Haas Meeresbiolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Rüdiger Duda Aufbauteam<br />

Alex Weiss Aufbauteam<br />

Ulf Rubach Aufbauteam<br />

Wiss<strong>en</strong>schaftliche Beiträge<br />

Matthias Kai<strong>se</strong>r Aufbauteam<br />

Fritz Abegg ROV-Team IFM-GEOMAR<br />

Marcel Schiffmann Aufbauteam<br />

Prof. Col<strong>in</strong> Devey Geolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

R<strong>en</strong>e Lühr Aufbauteam<br />

Arm<strong>in</strong> Form Biolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Dr. Ra<strong>in</strong>er Froe<strong>se</strong> Biolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Produktion Them<strong>en</strong>module<br />

Dr. Matthias Haeckel Mar<strong>in</strong>e Geochem<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Prof. Peter M. Herzig Geolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Harald Krischer kwod design GmbH<br />

Kar<strong>en</strong> Hissmann Tauchboot JAGO-Team<br />

Kurt Od<strong>en</strong>dahl kwod design GmbH<br />

Dr. Johannes K<strong>in</strong>zer Meeresbiolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Prof. Sebastian Krastel Geophysik<br />

Wir dank<strong>en</strong> für d<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> großzügige Unterstützu<strong>ng</strong><br />

Dr. Klas Lackschewitz Geolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Thomas L<strong>en</strong>tfer technische Mitarbeit<br />

Fa. Bornhöft Industr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>geräte, K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<br />

Dr. Uwe L<strong>en</strong>z Leitu<strong>ng</strong> TLZ IFM-GEOMAR<br />

Ree<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>ei Br<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><strong>se</strong>, Leer<br />

Dr. Volker L<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>betrau Mar<strong>in</strong>e Geochem<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Fa. Col<strong>um</strong>bus<br />

Dr. Peter L<strong>in</strong>ke Biolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

ESA (European Space Ag<strong>en</strong>cy)<br />

Stefan<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Maak Biolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Fachhochschule K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<br />

Heike Mun<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>loh Assist<strong>en</strong>z wiss<strong>en</strong>schaftliche Beiträge<br />

Germanischer Lloyd<br />

Ilona Oelrichs technische Mitarbeit<br />

Fa. Hubert Helterhoff<br />

Dr. Sv<strong>en</strong> Peters<strong>en</strong> M<strong>in</strong>eralog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Internationales Marit<strong>im</strong>es Mus<strong>eu</strong>m Hamburg<br />

Dr. Olaf Pfannkuche Meeresbiolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Fa. KUM Umwelt- und Meerestechnik, K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<br />

Dr. Uwe Piatkowski Mar<strong>in</strong>e Ökolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Ree<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>ei Laeisz, Hamburg<br />

Prof. Alexan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Proelß Jura<br />

Fa. Oktopus, Meerestechnik, K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<br />

Prof. Mart<strong>in</strong> Quaas Volkswir<strong>tsch</strong>aft<br />

Fa. Opt<strong>im</strong>are, Meerestechnik, Bremerhav<strong>en</strong><br />

Prof. Till Requate Volkswir<strong>tsch</strong>aft<br />

RF Ree<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>ei, Brem<strong>en</strong><br />

Sounddesign<br />

B<strong>en</strong>jam<strong>in</strong> Roloff Modellbau Muthesius Werkstätt<strong>en</strong><br />

H<strong>en</strong>drik Lörper Muthesius Kunsthochschule<br />

Prof. Ulf R<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>be<strong>se</strong>ll Biolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Dr. Kirst<strong>en</strong> Schäfer Biolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Fa. MBT Torst<strong>en</strong> Turla, Meerestechnik, K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<br />

Zoologisches Mus<strong>eu</strong>m, K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<br />

108 Sv<strong>en</strong> Lütg<strong>en</strong> Muthesius Kunsthochschule<br />

Jürg<strong>en</strong> Schauer Tauchboot JAGO-Team<br />

109<br />

Dr. Jörn Schmidt Biolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Bildmaterial<br />

Referat des Exzell<strong>en</strong>zclusters „O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>>”<br />

Prof. Kerst<strong>in</strong> Schrottke Geolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Lichtdesign<br />

Solv<strong>in</strong> Zankl, Dan<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>la Me<strong>ng</strong>e, Felix Schönmuth,<br />

Dr. Klaus Schwarzer Küste<strong>ng</strong>eolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Dr. Emanuel Södi<strong>ng</strong> Projektmanagem<strong>en</strong>t<br />

Mart<strong>in</strong> Witzel Muthesius Kunsthochschule<br />

Gregor Steff<strong>en</strong>s, Madele<strong>in</strong>e Gulyas, Susanne Paas,<br />

PD. Dr. Ursula S<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>bert T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rmediz<strong>in</strong><br />

Bernd E. Standke, Thomas Kuhn BGR<br />

Prof. T<strong>in</strong>a Tr<strong>eu</strong>de Biolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Sprecher des Exzell<strong>en</strong>zcluster „O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>>“<br />

Prof. Athanasios Vafeidis Geograph<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Softwareprogramm<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ru<strong>ng</strong> und EDV<br />

Prof. Mart<strong>in</strong> Visbeck O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>ograph<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Prof. Mart<strong>in</strong> Visbeck Leibniz-Institut für Meereswiss<strong>en</strong>schaft<strong>en</strong><br />

Digitaldruck<br />

D<strong>en</strong>nis Niss<strong>en</strong> Software<strong>en</strong>twicklu<strong>ng</strong> und EDV<br />

Dr. Rüdiger Voss Biolog<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

(IFM-GEOMAR)<br />

Georg Willer Postproduktion<br />

Johannes Haage Kle<strong>in</strong>hempel<br />

Prof. Klaus Wallmann Geochem<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><br />

Prof. Ralph Schnei<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Christian-Albrechts-Universität zu K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<br />

Monique Klawa tr<strong>en</strong>d GmbH<br />

Dr. Wilhelm We<strong>in</strong>rebe Geophysik


Impress<strong>um</strong><br />

Impr<strong>in</strong>t<br />

Editi<strong>ng</strong><br />

Fr<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>ike Balzereit, Tom Duscher<br />

Layout, Production<br />

Sonja D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>rk<br />

Pictures<br />

Thorst<strong>en</strong> Nae<strong>se</strong>r, Tom Duscher,<br />

Manfred Schulz, Dan<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>la Me<strong>ng</strong>e<br />

Pr<strong>in</strong>ti<strong>ng</strong><br />

N<strong>eu</strong>e N<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>swand Druck GmbH<br />

Werftbahnstr. 8<br />

24143 K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<br />

<strong>in</strong>fo@nndruck.de<br />

www.nndruck.de<br />

Future Ocean Office<br />

The Cluster of Excell<strong>en</strong>ce<br />

„The Future Ocean“<br />

Christian - Albrechts - Universität zu K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l<br />

Christian - Albrechts - Platz 4<br />

24118 K<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>l, Germany<br />

Tel. ++49 - (0) 431 - 880 16 04<br />

Fax. ++49 - (0) 431 - 880 25 39<br />

<strong>in</strong>fo@o<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>-<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>-zukunft.de<br />

www.o<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>-<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>-zukunft.de<br />

110 111<br />

Film zur Au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong><strong>se</strong>röffnu<strong>ng</strong><br />

am 24. März 2010 unter<br />

http://www.o<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>-<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>-zukunft.de/<br />

au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong>-und-schule/au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong>/<br />

2010/d<strong>eu</strong><strong>tsch</strong>es-mus<strong>eu</strong>m-mu<strong>en</strong>ch<strong>en</strong>/<br />

Published September 2010


D<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>> Exponate <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Au<stro<strong>ng</strong>>sste</stro<strong>ng</strong>><stro<strong>ng</strong>>llu</stro<strong>ng</strong>><strong>ng</strong><br />

The exhibits<br />

30<br />

31<br />

01 Satellit<br />

Satellite<br />

02 Satellit<strong>en</strong>bil<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> von Küst<strong>en</strong><br />

Satellite <strong>im</strong>ages of coasts<br />

03 Rel<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fglobus<br />

Rel<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f globe<br />

04 Bohrkern<br />

Drilli<strong>ng</strong> core<br />

05 Seit<strong>en</strong>sichtsonar:<br />

scannt d<strong>en</strong> Meeresbod<strong>en</strong><br />

Sidescan sonar:<br />

scans the <strong>se</strong>a floor<br />

06 S<strong>im</strong>ulation:<br />

Zeigt d<strong>en</strong> Meeressp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>gelanst<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>g<br />

S<strong>im</strong>ulation:<br />

Shows the <strong>se</strong>a level ri<strong>se</strong><br />

07 Kaste<strong>ng</strong>reifer<br />

beprobt d<strong>en</strong> Meeresbod<strong>en</strong><br />

Deep <strong>se</strong>a grab<br />

samples the <strong>se</strong>a floor<br />

08 Modell: FS M.S. Merian<br />

Model: RV M.S. Merian<br />

09 Bizarre Geschöpfe <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e<br />

Bizarre creatures of the deep <strong>se</strong>a<br />

10 Tauchroboter: ROV Super Safir<br />

Offshore Robot: ROV Super Safir<br />

11 Hörstation: Tauchfahrt<br />

Auditory station: Divi<strong>ng</strong> Crui<strong>se</strong><br />

12 Messroboter: ARGO Float<br />

Measuri<strong>ng</strong> robot: ARGO Float<br />

13 O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>>beobachtu<strong>ng</strong><br />

Ocean monitori<strong>ng</strong><br />

14 Messroboter: AUV Gleiter<br />

Measuri<strong>ng</strong> robot: AUV Gli<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

15 Verankeru<strong>ng</strong><br />

Moori<strong>ng</strong><br />

16 T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>eprobe Schwarze Raucher<br />

Deep <strong>se</strong>a sample Black Smoker<br />

17 T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>eprobe Kiss<strong>en</strong>lava<br />

Deep <strong>se</strong>a sample pillow lava<br />

18 Rohstoffe aus <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

T<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>se</strong>e<br />

Raw materials from the<br />

deep <strong>se</strong>a<br />

19 Modell: Phytoplankton<br />

Model: Phytoplankton<br />

20 Kaltwas<strong>se</strong>rkoralle Lophelia<br />

Cold water coral Lophelia<br />

21 Modell: Jago<br />

bemanntes Tauchboot<br />

Model: Jago<br />

manned submersible<br />

22 Modell: Mesokosmos<br />

Labor <strong>im</strong> Meer<br />

Model: Mesocosm<br />

Laboratory <strong>in</strong> the <strong>se</strong>a<br />

23 Hörstation: Seerecht<br />

Auditory station: Law of the <strong>se</strong>a<br />

24 Sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ltisch: Überfischu<strong>ng</strong><br />

Game table: Overfishi<strong>ng</strong><br />

25 Sp<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>ltisch: Fischgröß<strong>en</strong><br />

Game table: Fish sizes<br />

26 Tauchroboter: AUV Abyss<br />

Divi<strong>ng</strong> robot: AUV Abyss<br />

27 Rel<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>fkarte <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> Erde<br />

Rel<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f map of Earth<br />

28 Seit<strong>en</strong>sichtsonar:<br />

scannt d<strong>en</strong> Meeresbod<strong>en</strong><br />

Sidescan sonar:<br />

scans the <strong>se</strong>a floor<br />

29 Future Ocean Explorer<br />

Wiss<strong>en</strong> vert<stro<strong>ng</strong>>ie</stro<strong>ng</strong>>f<strong>en</strong><br />

Future Ocean Explorer<br />

Expandi<strong>ng</strong> knowledge<br />

30 Über d<strong>en</strong> Exzell<strong>en</strong>zcluster<br />

O<stro<strong>ng</strong>>zean</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>> <stro<strong>ng</strong>>Zukunft</stro<strong>ng</strong>><br />

About the Cluster of Excell<strong>en</strong>ce<br />

The Future Ocean<br />

31 Flasch<strong>en</strong>post<br />

Message <strong>in</strong> a bottle<br />

32 K<strong>in</strong><stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>kist<strong>en</strong><br />

Kids boxes<br />

33 Le<strong>se</strong>ecke<br />

Readi<strong>ng</strong> area<br />

34 Modell: FS Sonne<br />

Model: RV Sonne<br />

A Lan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>><br />

Deep-<strong>se</strong>a Lan<stro<strong>ng</strong>>der</stro<strong>ng</strong>>s<br />

18<br />

24<br />

17<br />

26<br />

16<br />

15<br />

29<br />

27<br />

25<br />

19<br />

14<br />

13<br />

12<br />

8<br />

5<br />

6<br />

11<br />

20<br />

7<br />

21<br />

10<br />

28<br />

4<br />

ausga<strong>ng</strong><br />

Exit<br />

32<br />

23<br />

32<br />

9<br />

22<br />

33<br />

ENTRANCE<br />

Ei<strong>ng</strong>a<strong>ng</strong><br />

3<br />

32 34<br />

2<br />

1<br />

A<br />

113


114

Hurra! Ihre Datei wurde hochgeladen und ist bereit für die Veröffentlichung.

Erfolgreich gespeichert!

Leider ist etwas schief gelaufen!