Abendprogramm (PDF) - Philharmonie
Abendprogramm (PDF) - Philharmonie
Abendprogramm (PDF) - Philharmonie
Erfolgreiche ePaper selbst erstellen
Machen Sie aus Ihren PDF Publikationen ein blätterbares Flipbook mit unserer einzigartigen Google optimierten e-Paper Software.
Concerts exceptionnels<br />
Mardi / Dienstag / Tuesday<br />
04.10.2011 20:00<br />
Salle de Musique de Chambre<br />
«Terezín / Theresienstadt»<br />
Anne Sofie von Otter mezzo-soprano<br />
Bengt Forsberg piano<br />
Daniel Hope violon<br />
Bo Nordenfeldt contrebasse, guitare, accordéon<br />
Ilse Weber: «Ich wandre durch Theresienstadt»<br />
(Je marche à travers Theresienstadt) (~1942–1944)<br />
Karel Švenk: «Všechno jde!» (Tout est possible! / Alles geht!)<br />
(~1942–1944, arr. Moshe Zorman)<br />
Ilse Weber: «Und der Regen rinnt» (Et la pluie tombe) (~1942–1944)<br />
7’<br />
«Terezín-Lied»<br />
d’après / nach Emmerich Kálmán: «Komm mit nach Varasdin»<br />
(Gräfin Mariza, 1924)<br />
3’<br />
Robert Dauber: Serenata für Violine und Klavier (1942)<br />
4’<br />
Viktor Ullmann: «Beryozkele» (Petit bouleau / Kleine Birke) op. 53 N° 1<br />
(Březulinka. Drei jiddische Lieder) (David Einhorn, 1944)<br />
5’<br />
Erwin Schulhoff: Sonate pour violon et piano N° 2 (1927)<br />
1. Allegro impetuoso<br />
2. Andante<br />
11’
Viktor Ullmann: Liederbuch des Hafis op. 30 (Hans Bethge, 1940)<br />
N° 1: «Vorausbestimmung» (Prédestination)<br />
N° 2: «Betrunken» (Ivre)<br />
N° 3: «Unwiderstehliche Schönheit» (Irrésistible beauté)<br />
8’<br />
Erwin Schulhoff: Drei Stimmungsbilder op. 12<br />
für Sopran, Violine und Klavier (Hans Steiger, 1913)<br />
N° 1: «Sangen Geigen übern See» (Les violons chantaient sur le lac)<br />
N° 3: «Weißt du, dass der Sonnenmüde» (Sais-tu que, fatigué<br />
du soleil)<br />
5’<br />
—<br />
Pavel Haas: Suite pour piano op. 13 (1935, rest. Bernard Kaff)<br />
2. Con molto espressione: Con moto<br />
3’<br />
Pavel Haas: Sept mélodies dans le ton populaire (Sieben Lieder im<br />
Volkston) op. 18 (František Ladislav Čelakovský, 1939–1940)<br />
N° 1: «Což je víc!» (Représailles / Vergeltung)<br />
N° 2: «Dárek z lásky» (Cadeau d‘amour / Liebesgeschenk)<br />
N° 5: «Přípověď » (Promesse / Zusage)<br />
N° 6: «Slzy a vzdychání» (Larmes et soupirs / Tränen und Seufzer)<br />
N° 7: «Statečný jonák» (Brave garçon / Tapferer Bursche)<br />
10’
Karel Berman: Reminiscences 1938–1944. Suite pour piano<br />
(1944–1957)<br />
N° 2: Rodina – Domov (Famille – À la maison / Familie – Zuhause)<br />
N° 4: Osvětim – Továrna na mrtvoly (Auschwitz – Usine à mort /<br />
Auschwitz – Todesfabrik)<br />
N° 5: Tyfus v kz Kaufering (Typhus dans le camp de concentration<br />
Kaufering / Typhus im Konzentrationslager Kaufering)<br />
N° 6: 24.V.1945 Sám – Sám! (24 mai 1945 Seul! – Seul! /<br />
24. Mai 1945 Allein – Allein!)<br />
13’<br />
Erwin Schulhoff: Sonate pour violon seul (1927)<br />
1. Allegro con fuoco<br />
2. Andante cantabile<br />
8’<br />
Johann Sebastian Bach: Sonate für Violine und Klavier c-moll<br />
(ut mineur) BWV 1017 (–1725?)<br />
1. Siciliano: Largo<br />
4’<br />
Carlo Sigmund Taube: «Ein jüdisches Kind» (Un enfant juif)<br />
(Erika Taube, 1942)<br />
Ilse Weber: «Wiegala» (~1942–1944)<br />
6’<br />
Dans le cadre de Luxembourg Festival
Terezín, vers 1942<br />
Arrivée d’un transport, 1943<br />
Jérusalem, Yad Vashem Photo Archive<br />
Des femmes au travail forcé<br />
Entrée de la chambre à gaz<br />
Jérusalem, Yad Vashem Photo Archive<br />
Jérusalem, Yad Vashem Photo Archive<br />
4
Terezín – Theresienstadt<br />
Frans C. Lemaire<br />
Soucieux de se protéger des ambitions territoriales de la Prusse,<br />
Joseph II avait fait construire près de la frontière allemande, à une<br />
soixantaine de kilomètres au Nord de Prague, une ville-forteresse<br />
à laquelle il donna le nom de sa mère, l’impératrice Marie-Thérèse<br />
d’Autriche, décédée en 1780. Mais c’est Hitler et non le roi<br />
de Prusse qui entre à Prague un siècle et demi plus tard. La Tchécoslovaquie<br />
compte à ce moment 118 000 Juifs, dont un quart de<br />
réfugiés venus récemment d’Allemagne, d’Autriche et du pays<br />
des Sudètes. Les démocraties occidentales sont de plus en plus<br />
réticentes vis-à-vis des demandes d’émigration et l’Allemagne<br />
nazie donne priorité au départ des Juifs allemands et autrichiens.<br />
L’application brutale des lois raciales à la Tchécoslovaquie a créé<br />
une situation inextricable de Juifs sans travail, sans revenus et<br />
sans droits qui ne parviennent plus à quitter le pays. Les États-<br />
Unis ont fixé un quota ridicule de 2 700 Juifs tchèques, la Grande-<br />
Bretagne n’accepte plus que les enfants et la Suisse demande<br />
à l’Allemagne de marquer d’un grand J les passeports des Juifs<br />
voulant émigrer afin de mieux pouvoir les renvoyer.<br />
Envoyé à Prague en septembre 1941 pour diriger le «Protectorat<br />
de Bohême-Moravie», Reinhard Heydrich, assisté d’Eichmann,<br />
décide le 10 octobre de se débarrasser des Juifs tchèques en les<br />
envoyant dans l’ancienne ville forteresse vidée de ses quelque<br />
6 000 militaires et habitants. En moins d’un an, dix fois plus de<br />
déportés s’y trouvent entassés. Au total 141 000 personnes passeront<br />
par Terezín durant les trois années qui l’ont transformée en<br />
antichambre d’Auschwitz et de Treblinka. Les deux tiers y trouveront<br />
la mort. Les mauvaises conditions sanitaires feront périr<br />
5
à Terezín même un cinquième d’entre eux à la cadence d’une<br />
trentaine de décès par jour. Malgré cela, durant l’été 1944, le Comité<br />
International de la Croix-Rouge, venu de Suisse, admira<br />
à Terezín La ville que le Führer avait offerte aux Juifs, tître non officiel<br />
d’un film de propagande nazie tourné à la même époque,<br />
montrant les activités musicales et théâtrales d’artistes et d’enfants<br />
qui n’ont en réalité plus que quelques semaines à vivre.<br />
Terezín n’étant ni un camp de travail, ni un camp d’extermination,<br />
une intense activité culturelle s’y était développée à partir<br />
d’un premier concert organisé le 21 mars 1942. Malgré les départs<br />
réguliers, la vie musicale et théâtrale restait alimentée par le flux<br />
des nouveaux arrivants, artistes professionnels ou compositeurs<br />
de renom. Terezín devint ainsi paradoxalement le seul lieu de<br />
toute l’Europe occupée où l’on continua à jouer les œuvres de<br />
musiciens juifs comme Felix Mendelssohn Bartholdy, Gustav<br />
Mahler ou Emmerich Kálmán. Même de nombreux opéras furent<br />
exécutés, le plus souvent en concert, mais parfois aussi en représentations<br />
scéniques. Deux petits opéras naquirent ainsi à Terezín,<br />
Der Kaiser von Atlantis (1943) de Viktor Ullmann et Brundibár<br />
(1938/1943), un conte pour enfants de Hans Krása qui fut représenté<br />
cinquante-cinq fois. Tous les deux étaient des allégories du<br />
drame vécu, mais trop explicite, Der Kaiser von Atlantis ne dépassa<br />
pas le stade des répétitions.<br />
Le programme proposé aujourd’hui est entièrement consacré<br />
aux compositeurs de Terezín auxquels on associe généralement<br />
Erwin Schulhoff (1894–1942). Communiste convaincu – il avait<br />
même mis en musique en 1932 le Manifeste de Marx et Engels –<br />
il avait demandé la nationalité soviétique pour pouvoir émigrer<br />
mais, quelques jours après avoir reçu les visas, l’invasion de la<br />
Russie mit un terme au pacte germano-soviétique et Schulhoff<br />
fut arrêté comme citoyen ennemi. De santé précaire, il mourut<br />
quatorze mois plus tard dans la forteresse de Wülzburg, en Bavière,<br />
où on l’avait enfermé avec des matelots russes.<br />
Ilse Weber (1903–1944) est l’une des figures les plus emblématiques<br />
de Terezín. Auteur de poèmes, de contes pour enfants et<br />
6
Ilse Weber, vers 1930 Karel Švenk, vers 1940<br />
de jeux radiophoniques, elle était célèbre dans les pays de langue<br />
allemande. Arrivée à Terezín avec son mari et son plus jeune fils<br />
(l’aîné avait été accepté en Grande-Bretagne), elle se consacra surtout<br />
aux enfants, en particulier à l’infirmerie, leur chantant ses<br />
poèmes accompagnés à la guitare. Lorsqu’au début octobre 1944,<br />
son mari fut sur la liste des départs, elle ne voulut pas le quitter<br />
mais à l’arrivée à Auschwitz, seul lui fut reconnu apte au travail<br />
et elle fut aussitôt poussée vers la chambre à gaz avec son petit<br />
garçon. Selon des témoins, elle lui chanta une dernière fois sa berceuse<br />
«Wiegala». C’est aussi son enfant et le thème de la séparation<br />
qui sont chantés dans «Und der Regen rinnt» (Et la pluie tombe).<br />
Karel Švenk (1917–1945) était également une figure bien connue<br />
de la scène pragoise comme clown, chanteur de cabaret, écrivain,<br />
metteur en scène et compositeur. Il avait monté en 1942 un spectacle<br />
satirique en langue tchèque, La carte d’alimentation, qui comportait<br />
de nombreuses allusions à la vie à Terezín. Il se terminait<br />
cependant par un chant d’espoir «Všechno jde!» (Tout est possible!) dont<br />
le succès fut tel qu’il fut repris dans d’autres spectacles et devint<br />
ainsi une sorte de marche ou d’hymne de Terezín. D’auteur anonyme,<br />
le «Terezín-Lied» transpose sur un air de Gräfin Mariza d’Emmerich<br />
Kálmán, un texte mettant en évidence les beaux côtés de<br />
Terezín, mais cet optimisme forcé est, ici aussi, lourd de sens.<br />
Robert Dauber (1922–1945) était le fils de Dol (Adolf) Dauber,<br />
un musicien très connu à Prague car il dirigeait un orchestre de<br />
salon portant son nom dont les disques avaient beaucoup de<br />
succès. Il ne fut pas arrêté mais il ne put empêcher son fils d’être<br />
envoyé à Terezín. Bon violoncelliste, celui-ci participa à un quatuor<br />
qui s’était formé et à des représentations de Brundibár avant<br />
d’être envoyé à Auschwitz puis à Dachau où il mourut du typhus<br />
7
Erwin Schulhoff, vers 1925 Viktor Ullmann, vers 1935<br />
à 23 ans. La Serenata pour violon et piano est l’unique composition<br />
de lui que l’on ait retrouvée et sans doute l’avait-il écrite<br />
pour l’orchestre de son père.<br />
Ce premier parcours s’achève par une mélodie de Viktor Ullmann<br />
(1898–1944), figure majeure de la musique tchèque avant et pendant<br />
Terezín. Bien que né dans une famille noble et catholique<br />
– militaire autrichien, son père avait été fait Baron von Tannfels<br />
pour services rendus durant la Première Guerre mondiale – Ullmann<br />
fut arrêté le 8 septembre 1942 et gazé à Auschwitz le 18 octobre<br />
1944. Durant ces deux années il déploya une activité extraordinaire,<br />
animant toute la vie musicale de Terezín. Cette épreuve<br />
le ramena aussi vers le judaïsme qu’il avait totalement ignoré jusque-là.<br />
Plusieurs œuvres d’inspiration juive en portent le témoignage,<br />
notamment les Trois chants yiddish op. 53 (1944). Le premier<br />
est intitulé «Beryozkele» (Petit bouleau), ce qui, en yiddish, est aussi<br />
une façon familière de désigner les jeunes rabbins qui étudient<br />
le talmud en secouant leurs têtes comme le font les bouleaux<br />
dans le vent. Cette mélodie, qui semble retrouver les accents d’un<br />
chant du cygne schubertien, devient ainsi une prière: «Ô petit<br />
bouleau, prie aussi pour moi!».<br />
Viktor Ullmann a écrit de nombreuses mélodies tout au long<br />
de sa carrière – on en connaît soixante-et-une au total – sur les<br />
textes les plus divers, de Hölderlin à Rilke en passant par Louise<br />
Labé. C’est sur l’adaptation allemande par Hans Bethge (1876–<br />
1946) de poèmes du grand poète persan Hafiz (~1325–1390) que<br />
Viktor Ullmann composa à Terezín ses Lieder op. 30, au nombre<br />
de quatre – évocation de l’amour et du vin. Le cycle est dédié à la<br />
soprano Marion Podolier, elle aussi déportée à Terezín, qui survécut<br />
à l’Holocauste. Au moment de son départ pour Auschwitz,<br />
8
Ullmann pressentant sans doute qu’il ne survivrait pas, donna<br />
au professeur de Prague, Emil Utitz, qui tenait la bibliothèque<br />
de Terezín, le ballot de partitions et de documents qu’il avait préparé.<br />
Utitz le confia ensuite à Adler qui émigra en Angleterre en<br />
1947, mais ce n’est qu’à partir de 1972 que ces partitions revirent<br />
le jour, avec en particulier l’opéra Der Kaiser von Atlantis oder die<br />
Todverweigerung. Peu avant sa mort en 1988, Adler donna les archives<br />
d’Ullmann au Goetheanum de Dornach. Ullmann avait été<br />
un fervent adepte de l’anthroposophie de Rudolf Steiner pour<br />
laquelle il abandonna même la musique durant les années 1930.<br />
Aîné de tous ces compositeurs, Erwin Schulhoff (1894—1942)<br />
reste sans doute le plus important avec Ullmann. Dès les années<br />
1920, il était célèbre dans toute l’Europe et joué dans les festivals<br />
de musique contemporaine. Son avant-gardisme avait troublé<br />
Debussy lorsqu’il était venu, tout jeune, solliciter ses conseils mais,<br />
très vite, c’est le jazz qui l’influence davantage. En 1924, il dédie<br />
à Francis Poulenc son Sextuor (1920–1924), son œuvre la plus<br />
jouée aujourd’hui. Le Schulhoff de cette première époque est<br />
représenté ici par les deux Sonates de 1927 et deux des mélodies<br />
du cycle Stimmungsbilder op. 12 (1913) composé à l’âge d’à peine<br />
vingt ans sur des poèmes de Hans Steiger, sans doute un ami –<br />
auteur totalement oublié aujourd’hui. Extraordinairement prolifique,<br />
Schulhoff pouvait tout mettre en musique et lorsqu’il mourut<br />
dans la forteresse allemande de Wülzburg, on découvrit qu’il<br />
était occupé à écrire une symphonie à la gloire de l’Armée rouge,<br />
quelques mois avant que celle-ci ne scelle définitivement la défaite<br />
de l’Allemagne à Stalingrad.<br />
Contemporain lui aussi d’Ullmann et de Schulhoff, Pavel Haas<br />
(1899—1944) était né à Brno où il fut élève de Jánaček, mais contrairement<br />
à ses collègues germanophones il est resté très attaché<br />
à ses racines moraves, ce qu’illustre précisément son cycle de<br />
Mélodies populaires op. 18 (1939—1940), lorsque s’accumulent les<br />
menaces qui vont l’amener à divorcer pour sauver sa femme d’origine<br />
russe et leur enfant. Appelée par le texte qui évoque son chant<br />
au-dessus des flots, une partie de violon s’ajoute à l’accompagnement<br />
du piano.<br />
9
Ce programme où les paroles sont si souvent lourdes de sens<br />
mais aussi de non-dits est encore complété par quelques pages<br />
instrumentales: un extrait d’une Suite pour piano op. 13 (1935)<br />
de Pavel Haas et trois morceaux de la suite pour piano Reminiscences<br />
1938–1944 de Karel Berman (1919—1995), une basse qui<br />
a participé à denombreux concerts et récitals à Terezín avant<br />
d’exprimer lui-même ses souvenirs de Terezín, du camp de Kaufering<br />
ensuite, et de la frontière tchécoslovaque enfin qu’il retrouve<br />
le 24 mai 1945, un mois après sa libération. Berman a fait<br />
ensuite une longue carrière de pédagogue et de chanteur d’opéra.<br />
Deux berceuses terminent ce programme, «Wiegala» d’Ilse Weber<br />
qui avait ouvert ce programme et «Ein jüdisches Kind» (Un enfant<br />
juif), un texte écrit par une autre maman avant d’accompagner<br />
son enfant dans la chambre à gaz, Erika Taube, épouse du pianiste<br />
Carlo Siegmund Taube (1897—1944) dont c’est la seule<br />
composition connue. Ainsi s’achève ce récital de témoignage et<br />
de mémoire sur ce que la pire des barbaries n’est pas parvenue<br />
à étouffer: les voix de la conscience et de la dignité.<br />
Page de droite:<br />
Karel Fleischmann (1897–1944): Theresienstadt, 1942<br />
(Jérusalem, Yad Vashem Photo Archive)<br />
10
12<br />
Eines der Theresienstädter<br />
Krematorien, 1942 von<br />
Häftlingen fertiggestellt.<br />
Im Sommer 1944<br />
wurde im Rahmen der<br />
Dreharbeiten zu dem NS-<br />
Propagandafilm Theresienstadt.<br />
Dokumentation<br />
aus dem jüdischen Siedlungsgebiet<br />
(auch bekannt<br />
unter dem Titel Der Führer<br />
schenkt den Juden eine<br />
Stadt) Pavel Haas‘ Studie<br />
für Streichorchester in<br />
Theresienstadt aufgeführt.<br />
Dirigent war der spätere<br />
Leiter der tschechischen<br />
<strong>Philharmonie</strong><br />
Karel Ančerl (1908–1973).<br />
Unter den Zuhörern<br />
befand sich auch Pavel<br />
Haas (rechts im Bild) –<br />
die Nazis legten Wert<br />
darauf, dass bekannte<br />
Häftlinge prominent in<br />
Szene gesetzt wurden.<br />
Innenansicht einer<br />
Frauenbaracke. Ähnliche<br />
Bilder unterlegte die<br />
Nazi-Propaganda mit<br />
dem Kommentar:<br />
«Alleinstehende Frauen<br />
und Mädchen machen es<br />
sich in ihrem Frauenheim<br />
gemütlich.»<br />
United States Holocaust Memorial Museum Jerusalem, Yad Vashem Photo Archive Jerusalem, Yad Vashem Photo Archive Jerusalem, Yad Vashem Photo Archive
Klingender Widerstand<br />
Musik in Theresienstadt<br />
Ulrike Midgal<br />
Ein junger Geiger aus Karel Ančerls Theresienstädter Orchester,<br />
Herbert Tomas Mandl, vertrat – noch während er Theresienstadt,<br />
Auschwitz und Dachau durchlitt – die hellsichtige These, dass<br />
die Organisation der Vernichtung eine extreme Ausgeburt der<br />
modernen bürokratischen Rationalität sei.<br />
Der Holocaust war der beispiellose Plan, die Ausrottung eines<br />
ganzen Volkes mit den Mitteln industrieller – arbeitsteiliger, rationeller<br />
– Verfahren zu bewerkstelligen. Das Kalkül der Nationalsozialisten<br />
zielte darauf, maximale Resultate mit minimalen<br />
Kosten und geringstem Aufwand zu erreichen: Alles Wissen,<br />
alle Ressourcen, die gesamte Arbeitskraft der Opfer wurden bis<br />
zum Äußersten für die Zwecke des NS-Regimes ausgeschlachtet.<br />
Tatsache ist aber auch: Im Holocaust wurden unter den menschenunwürdigsten<br />
Bedingungen große kulturelle Leistungen<br />
erbracht und eine Vielzahl von Kunstwerken geschaffen, die die<br />
Zeiten überdauern werden.<br />
Der Ort, an dem die künstlerische Schaffenskraft in beispielloser<br />
Weise gegen die Herrschaft des Unmenschen rebellierte, war das<br />
Konzentrationslager Theresienstadt. Und obwohl die künstlerische<br />
Produktion der dort Inhaftierten dem Deutschen Reich propagandistisch<br />
dienen musste, waren es letztlich die dem grauenhaften<br />
Lageralltag abgerungenen Werke, die den Plan der NS-Ideologen<br />
durchkreuzten, der darin bestand, Menschen in ihrem ganzen<br />
Sein und all ihren Bezügen auszulöschen.<br />
13
Strategisch wichtig war der NS-Führungsspitze, den Völkermord<br />
an den europäischen Juden vor der Weltöffentlichkeit zu verschleiern.<br />
Unter den Juden, die «als Rasse ausgerottet» werden sollten,<br />
befanden sich zahlreiche hochdekorierte Kriegsveteranen<br />
und Verwundete aus dem Ersten Weltkrieg. Darüber hinaus gab<br />
es in der jüdischen Bevölkerung eine Vielzahl von Wissenschaftlern<br />
und Künstlern mit internationalem Renommee. Hier ergab<br />
sich für den NS-Apparat ein Erklärungsdilemma: Wie konnte<br />
eventuelle Kritik mundtot gemacht, wie konnten Nachfragen aus<br />
dem Ausland zum Verstummen gebracht werden?<br />
Die Lösung dieser Probleme war Theresienstadt (tschechisch<br />
Terezín), die furchtbarste Propagandalüge des «Tausendjährigen<br />
Reiches». Die aus der k.u.k. Monarchie stammende Garnisonsstadt<br />
in Nordböhmen, mit ihren undurchlässigen Festungswällen<br />
und Wassergräben perfekt von der Außenwelt isoliert, wurde<br />
nach den Beschlüssen der Wannseekonferenz 1942 dafür präpariert,<br />
die Doppelrolle eines Vorzeigeghettos und Durchgangslagers für<br />
den Transport in die Vernichtungsfabriken zu spielen. In der<br />
Zwangsgemeinschaft dieses Lagers war ein erheblicher Teil der<br />
jüdischen Kulturelite versammelt: Gelehrte aller Wissensgebiete,<br />
Künstler, Theaterleute, Literaten, Musiker, gewaltsam herausgerissen<br />
aus ihrem normalen Leben. Sie alle fanden sich hier mit<br />
Zigtausenden Deportierter aus dem «Protektorat Böhmen und<br />
Mähren» sowie einer Vielzahl alter Juden aus Deutschland und<br />
schließlich ganz Westeuropa im gemeinsamen Elend vereint.<br />
Dem täglichen Grauen – Sklavenarbeit und nie aussetzender tödlicher<br />
Bedrohung – trotzten die Jüngeren unter den Gefangenen<br />
mit einer beispiellosen ‹kulturellen Mobilmachung›: Sie trafen<br />
sich in geheimen Kreisen, in denen gelesen, gemalt, geschrieben<br />
und gesungen wurde. Nach dem Einlieferungsschock war dies<br />
der Versuch, wieder ein seelisches Gleichgewicht zu finden. Allen<br />
Verboten und Sanktionen durch die SS-Hierarchie zum Trotz<br />
entwickelte sich im Untergrund ein Netz kultureller Veranstaltungen.<br />
Diese illegalen Aktivitäten wurden im Laufe des Jahres<br />
1942 kanalisiert in einer Organisation, die die Häftlinge «Freizeitgestaltung»<br />
nannten.<br />
14
Die «Freizeitgestaltung»<br />
Schon bald erkannte die SS-Lagerleitung, welch propagandistischer<br />
Gewinn sich aus der Tatsache ziehen ließ, dass in Theresienstadt<br />
viele prominente Künstler der Tschechoslowakei versammelt<br />
waren. Einen ersten Schritt in Richtung eines Ausbaus Theresienstadts<br />
als Vorzeigelager tat die SS im Dezember 1942 mit der<br />
Eröffnung eines «Kaffeehauses»: Hier gab es zwar keinen Kaffee,<br />
stattdessen sporadische Darbietungen von Musikkapellen, die<br />
die SS zur eigenen Feierabendentspannung aufspielen ließ. Den<br />
Künstlern wurde der bis dahin bei Todesstrafe verbotene Besitz<br />
von Musikinstrumenten erlaubt. Im Frühjahr 1943 folgte dem<br />
Status der Duldung dann die offizielle Etablierung der «Freizeitgestaltung»,<br />
die nun eine völlig selbstständige Abteilung der<br />
«jüdischen Selbstverwaltung» wurde – «Selbstverwaltung» bedeutete<br />
allerdings keinesfalls, dass die Judenältesten eigenständige<br />
Entscheidungen treffen konnten, sie waren vielmehr völlig von<br />
den Befehlen der SS abhängig.<br />
Als Anfang 1944 dann auf ausdrücklichen Befehl Himmlers mit<br />
der sogenannten «Stadtverschönerung» Theresienstadts begonnen<br />
wurde, wurden die künstlerischen Aktivitäten von offizieller Seite<br />
sogar gefördert. Dahinter verbarg sich das Kalkül der Nazis, den<br />
ausschließlich jüdischen Häftlingen, deren physische Vernichtung<br />
längst beschlossen war, ‹Narrenfreiheit› zu gewähren, um die<br />
herausragenden künstlerischen Leistungen gleichzeitig zu propagandistischen<br />
Zwecken zu nutzen. So wird der auf den ersten<br />
Blick paradoxe Tatbestand verständlich, dass die «Ghettoinsassen»,<br />
später auch «Bewohner des jüdischen Siedlungsgebiets» genannt<br />
(beides Euphemismen des «Reichssicherheitshauptamtes», kurz<br />
RSHA), sich in einer ungleich freieren Atmosphäre des Kulturlebens<br />
bewegen konnten als die Menschen, die im Deutschland<br />
der Jahre 1933 bis 1945 in der nazistisch definierten ‹Freiheit›<br />
lebten.<br />
So wurde in den Programmen der «Freizeitgestaltung» ab 1943<br />
ohne Restriktion das gesamte Spektrum der als «entartet» geltenden<br />
Musik geboten, alle Werke von Juden oder mit jüdischer<br />
Thematik waren erlaubt. Die Gefangenen lebten in einer para-<br />
15
doxen Situation: Ihrer totalen physischen Unfreiheit stand eine<br />
totale geistige Freiheit gegenüber. Die Abwesenheit von Zensur<br />
war nur die Kehrseite jenes boshaften Mottos der SS: «Lasst sie<br />
doch ihren Spaß haben, morgen sind sie sowieso alle tot!» Hier<br />
zeigte sich der Gipfel des NS-Zynismus: SS-Männer klatschten<br />
den Sängern von Verdis Requiem und den kleinen Akteuren der<br />
Kinderoper Brundibár Beifall – und schickten sie wenige Tage<br />
später allesamt ins Gas.<br />
Unternehmen «Bad Theresienstadt»<br />
Um die internationale Öffentlichkeit über den wahren Zweck der<br />
Konzentrationslager als Vollzugsorte der «Endlösung» zu täuschen,<br />
wurde in Theresienstadt eine potemkinsche Kulissenwelt errichtet,<br />
die offiziellen ausländischen Besucher-Kommissionen in<br />
einer exakt einstudierten Lagerschau unter SS-Bewachung vorgeführt<br />
wurde. Im Vorfeld fanden brutale «Säuberungen» statt,<br />
Zigtausende alter und kranker Häftlinge, die das Bild einer mustergültigen<br />
Präsentiersiedlung hätten trüben können, wurden nach<br />
Auschwitz deportiert. Mit der propagandistischen Ausschlachtung<br />
des Unternehmens «Bad Theresienstadt» setzten die Nazis<br />
gezielt jene Lüge in die Welt, die behauptete: «So herrlich leben<br />
alle Juden im Reich des Nationalsozialismus, trotz aller Gräuelnachrichten»<br />
– während in Wirklichkeit die Opfer im Feuer der<br />
Krematorien zu Hunderttausenden verbrannten.<br />
Den Theresienstädter Künstlern wurde das zynische Privileg zuteil,<br />
bis zu ihrer Ermordung als Akteure in einem perfekten Täuschungsmanöver<br />
mitzuwirken, das die SS als Vergnügungszirkus<br />
aus Theater, Oper und Konzerten in der aufpolierten Kurort-<br />
Idylle des Ghettos inszenierte. Der Trick funktionierte: Die Welt<br />
fiel auf den grausamen Schwindel herein, ein Komitee aus Inspektoren<br />
des Internationalen Roten Kreuzes berichtete im Juni 1944<br />
positiv über seinen Theresienstadt-Besuch. Festgehalten wurde<br />
das absurde Theater in dem Propaganda-Machwerk Theresienstadt.<br />
Dokumentation aus dem jüdischen Siedlungsgebiet, auch bekannt unter<br />
dem nicht authentischen Titel Der Führer schenkt den Juden eine<br />
Stadt. Hinter der inszenierten baulichen und sozialen Kulisse<br />
herrschte das reale Grauen nicht anders als in den übrigen Lagern:<br />
16
Jerusalem, Yad Vashem Photo Archive<br />
Musizierender Junge im 1942 errichteten «Jugendverwahrlager» Łódź.<br />
In diesem Konzentrationslager waren zeitweilig weit über 10.000 Kinder inhaftiert;<br />
bei Kriegsende waren noch etwa 800 am Leben.<br />
Weit über 30.000 Menschen starben in Theresienstadt an Hunger,<br />
Seuchen und den Folgen der Zwangsarbeit. Von den fast 150.000<br />
Menschen, die in den Wartesaal des Todes Theresienstadt transportiert<br />
wurden, überlebten nur wenige die Vernichtungsmaschinerie.<br />
Nach der Fertigstellung des Propagandafilms Ende September<br />
1944 wurden alle Künstler, Dichter und Musiker in den großen<br />
Herbsttransporten nach Auschwitz deportiert und sofort vergast.<br />
Darunter war neben Viktor Ullmann und Pavel Haas auch der<br />
Schöpfer der Kinderoper Brundibár, Hans Krása. Die drei Musiker<br />
bildeten zusammen mit dem genialen Gideon Klein die produktivste<br />
und prominenteste Komponistengruppe Theresienstadts.<br />
Ein weiterer bedeutender Name dieser tschechischen Komponistengeneration,<br />
Erwin Schulhoff, gleichermaßen geächtet und verfolgt<br />
wegen seiner jüdischen Abstammung wie seiner kommunistischen<br />
Gesinnung, starb 1942 in einem Nebenlager des KZ Dachau.<br />
Musik war in Theresienstadt ein ‹Lebensmittel› in vielerlei Gestalt.<br />
Zwar war es, wie Herbert Tomas Mandl sich erinnerte, «kein hedonistisches<br />
Vergnügen», der Musik zu lauschen, «auf eiskalten Dachböden<br />
stehend oder in stickiger Hitze». Doch Musik, das haben<br />
Überlebende immer wieder bestätigt, war Therapie – wohl die<br />
erfolgreichste Therapie, um sich von der menschenunwürdigen<br />
Unterbringung in Massenquartieren, grassierenden Krankheiten,<br />
dem Grauen dauernder Todesdrohung abzulenken und um verlorenen<br />
Lebensmut wiederzufinden. Und selbst in der bloßen<br />
17
Pavel Haas, um 1925 Karel Berman, um 1955<br />
Vorstellung bedeutete Musik eine große Hilfe: Überlebende<br />
berichteten, dass sie gegen die Geisteskrankheit Hunger angehen<br />
konnten, wenn sie zum Beispiel Musik von Johann Sebastian<br />
Bach, die sie seit ihrer Jugend kannten, Note für Note imaginierten.<br />
Musik vermochte ein Höchstmaß an psychischer Widerstandskraft<br />
zu wecken, sie war – wie auch die Poesie – ein Instrument<br />
im Kampf der Gefangenen um den zivilisierten Menschen, um<br />
den Menschen als Kulturwesen.<br />
Der Komponist und Dirigent Viktor Ullmann (geboren 1898 in<br />
Teschen) bekannte in seinem 1944 in der Hoffnung auf eine baldige<br />
Befreiung des Ghettos geschriebenen Aufsatz Goethe und<br />
Ghetto, «dass wir keineswegs bloß klagend an Babylons Flüssen<br />
saßen und dass unser Kulturwille unserem Lebenswillen adäquat<br />
war». Tatsächlich waren die in Theresienstadt inhaftierten Komponisten<br />
in ihrem Selbstverständnis nicht zuerst Gefangene, sondern<br />
Menschen, die mit einer ungeheuren moralischen Kraft ihr<br />
Menschsein und das humane Ideal bis in die Nähe ihrer physischen<br />
Vernichtung verteidigten. Ihre Werke sind in einem nicht<br />
mehr zu steigernden Sinn Widerstand: Zeugnisse eines trotzig<br />
geführten Kampfes um die Zugehörigkeit zu jener europäischen<br />
Kulturtradition, aus der ihre Verfolger sie vertreiben wollten.<br />
Ullmanns Produktivität explodierte geradezu in Theresienstadt,<br />
im Lager entstanden fast ebenso viele Werke wie in den gut zwanzig<br />
Jahren seiner kompositorischen Tätigkeit vorher: drei Klaviersonaten,<br />
ein Streichquartett, Liedzyklen, Chorwerke, und die<br />
Oper Der Kaiser von Atlantis oder die Todverweigerung. Noch in Prag<br />
entstand das Liederbuch des Hafis op. 30, das Ullmann der Sopranistin<br />
Marion Podolier widmete; sie wurde 1942 nach Theresienstadt<br />
deportiert, überlebte jedoch den Holocaust.<br />
18
Aufstrebenden Begabungen war Ullmann Mentor und Förderer:<br />
Er, der Zemlinsky- und Schönberg-Schüler, gründete ein «Studio<br />
für Neue Musik», um den Theresienstädter Musikern eine Plattform<br />
zu geben. Im Lager wurde der Anthroposoph Ullmann sich<br />
seiner jüdischen Wurzeln bewusst; den jiddischen Liederzyklus<br />
Brˇezulinka mit «Beryozkele» komponierte er kurz vor seiner Deportation<br />
nach Auschwitz. Als die Wehrmacht 1939 die Tschechoslowakei<br />
besetzte, wurde der gefeierte Komponist Ullmann über<br />
Nacht zu einem «lebensunwerten Untermenschen»: Er erhielt<br />
Auftrittsverbot, seine Werke verschwanden von den Bühnen.<br />
Einen ähnlichen Absturz hatte auch der Jánaček-Schüler Pavel<br />
Haas (geboren 1899 in Brünn) vor seiner Deportation erlebt.<br />
Er war bereits im Dezember 1941 als Mitglied des «Aufbaukommandos»<br />
ins Ghetto gekommen. Die täglichen Demütigungen<br />
und Erniedrigungen lähmten ihn. Er fiel in eine tiefe Lethargie,<br />
aus der er sich schließlich mit Hilfe der anderen Musiker befreite.<br />
Das letzte Werk, das Pavel Haas in Theresienstadt vollendete,<br />
zugleich sein heute bekanntestes, sind die Vier Lieder nach Worten<br />
der chinesischen Poesie, die im Juni 1944 in Theresienstadt von dem<br />
Sänger und Komponisten Karel Berman aufgeführt wurden. Berman<br />
(geboren 1919 in Jindřichův Hradec respektive Neuhaus)<br />
überlebte und schrieb nach der Befreiung die Klaviersuite Reminiscences<br />
1938–1944. Die Suite pour piano op. 13 von Pavel Haas<br />
wiederum stammt aus der Zeit vor seiner Deportation, ebenso<br />
wie die Sieben Lieder im Volkston op. 18. Es ist Ullmann zu verdanken,<br />
dass beide Werke im Lager aufgeführt wurden.<br />
In seiner Funktion als Musikkritiker appellierte Ullmann wiederholt<br />
an die Theresienstädter Musiker, neben dem klassischen<br />
und romantischen Repertoire häufiger auch Werke jener modernen<br />
Komponisten aufzuführen, die die NS-Diktatur aus dem<br />
Kulturleben verbannt hatte. In seinen Aufrufen nannte er neben<br />
Arnold Schönberg, Ernest Bloch, Erich Wolfgang Korngold, Wilhelm<br />
Grosz, Kurt Weill, Hanns Eisler, Carl Rathaus, Egon Wellesz<br />
und Ernst Toch auch Erwin Schulhoff (geboren 1894 in Prag).<br />
Ullmanns Appelle zeigten durchaus Wirkung, etliche Werke der<br />
genannten Komponisten tauchten in den Programmen seines<br />
19
Carlo Sigmund Taube<br />
(Portrait von Petr Kien, ~1941–1944)<br />
«Studios für Neue Musik» auf. Als Schulhoffs Violinsonaten N° 1<br />
und N° 2 dort gespielt wurden, war der Komponist allerdings<br />
bereits tot, gestorben im Lager Wülzburg an einer Tuberkulose.<br />
Wohl nirgendwo auf der Welt gab es ein dankbareres Publikum<br />
als in Theresienstadt, wohl nirgendwo eines, das stärker nach<br />
Musikerlebnissen lechzte. Das Angebot an Musikdarbietungen<br />
konnte sich durchaus mit dem einer Großstadt messen. Die Sehnsucht<br />
nach Musik galt der gesamten musikalischen Landschaft:<br />
vom künstlerisch Anspruchsvollsten bis hin zur leichten Muse.<br />
Bei Wiener Walzer- und Operettenmelodien schwelgten viele Gefangene<br />
in Träumen von einer heilen Vergangenheit, was einen<br />
kritischen Geist unter den Textdichtern zu einer Parodie auf das<br />
heißgeliebte Lied aus der Operette Gräfin Mariza von Emmerich<br />
Kálmán inspirierte: «Ja, wir in Terezín, wir nehmen’s Leben sehr<br />
leicht hin…» Der 1882 am Plattensee geborene Kálmán emigrierte<br />
1938 aus Wien; erst 1949 kehrte er nach Österreich zurück.<br />
Die großen Publikumsmagneten in Theresienstadt waren Kabarettvorstellungen.<br />
Am populärsten waren die Produktionen des<br />
als «Chaplin von Theresienstadt» bewunderten Karel Švenk (geboren<br />
1917 in Prag) und seines «Theaters der unnützen Talente».<br />
«Švenk hatte das Zeug zum Popstar!», schwärmten überlebende<br />
Mithäftlinge. Seine Shows würzte Švenk mit beißender politischer<br />
Satire in bester tschechischer Theatertradition, seine Lieder<br />
wurden in den Straßen des Ghettos gesungen. So auch «Všechno<br />
jde!» (Alles geht!): Dieses als «Theresienstädter Marsch» bekannt gewordene<br />
Lied appelliert an die Widerstandskraft und den Willen<br />
20
der Häftlinge, sich nicht aufzugeben. «Všechno jde!» wurde zur Lagerhymne,<br />
die Mehrzahl der vielen von Witz sprühenden Revuen<br />
des Ausnahmekabarettisten und Allroundkünstlers Švenk ist<br />
jedoch für immer verloren.<br />
Švenk wurde in Auschwitz ermordet, ebenso Carlo Sigmund<br />
Taube (geboren 1897 in Galizien), von dem der Nachwelt nur ein<br />
einziges Werk erhalten blieb: das Lied «Ein jüdisches Kind». Von<br />
dem 1945 in Dachau gestorbenen Robert Dauber (geboren 1922)<br />
überlebte nur die Serenata für Violine und Klavier. Ilse Weber<br />
(geboren 1903 in Ostrau) ging mit den Kindern der Theresienstädter<br />
Krankenstation, für die sie während ihrer Nachtwachen<br />
komponiert und gesungen hatte, freiwillig in den Tod. Ihre Lieder,<br />
von denen acht gerettet werden konnten, gehören in ihrer Einfachheit<br />
und Innigkeit zum Berührendsten, was im Lager geschrieben<br />
wurde. Häftlinge bezeugten, dass sie in der Gaskammer mit<br />
den Theresienstädter Kindern ihr «Wiegala» sang.<br />
Grausam herausgerissen aus ihrem Schaffensprozess, hinterließen<br />
die Komponisten Theresienstadts der Nachwelt als Lebenswerk<br />
nur einen Torso – zu welcher Gestalt sich dieser hätte entwickeln<br />
können, lässt sich nur erahnen. Nicht zuletzt die großartigen Werke,<br />
die Viktor Ullmanns Lehrer Arnold Schönberg noch in der<br />
Emigration schuf, vermitteln einen Eindruck davon, welch unermessliches<br />
schöpferisches Potenzial mit der verfemten musikalischen<br />
Avantgarde in den Gaskammern erstickt wurde.<br />
Die vor der Vernichtung geretteten Werke bezeugen, dass selbst<br />
unter den teuflischen Bedingungen Theresienstadts und angesichts<br />
widrigster Lebensumstände unter dem NS-Terrorregime Meisterwerke<br />
entstehen konnten – Meisterwerke, die als Teil des musikalischen<br />
Erbes der Menschheit weiterbestehen werden.<br />
Ulrike Migdal, Studium der Philosophie, Literaturwissenschaft und Musik, übernahm<br />
nach der Promotion 1979 Forschungs- und Lehraufträge in Deutschland und den USA.<br />
Seit 1985 freie Schriftstellerin, Dozentin und Rundfunkautorin. 2010 Preis des Deutschen<br />
Kulturrats für ihre Hörspiele, u.a. zu Ilse Weber, deren Briefe und Gedichte<br />
sie herausgegeben hat (Wann wohl das Leid ein Ende hat. – München: Hanser, 2008).<br />
21
Texte<br />
Ilse Weber: Ich wandre durch<br />
Theresienstadt (~1942–1944)<br />
(Text: Ilse Weber)<br />
Ich wandre durch Theresienstadt,<br />
Das Herz so schwer wie Blei,<br />
Bis jäh mein Weg ein Ende hat,<br />
Dort knapp an der Bastei.<br />
Dort bleib ich auf der Brücke stehn<br />
Und schau ins Tal hinaus:<br />
Ich möcht so gerne weiter gehn,<br />
Ich möcht so gern nach Haus!<br />
Nach Haus! – Du wunderbares Wort,<br />
Du machst das Herz mir schwer.<br />
Man nahm mir mein Zuhause fort,<br />
Nun hab ich keines mehr.<br />
Ich wende mich betrübt und matt,<br />
So schwer wird mir dabei:<br />
Theresienstadt, Theresienstadt,<br />
wann wohl das Leid ein Ende hat,<br />
wann sind wir wieder frei?<br />
—<br />
Karel Švenk: Všechno jde!<br />
(Terezínský marš) (~1942–1944)<br />
(text: Karel Švenk)<br />
Jarní bouře ozvěnu kdo přehluší,<br />
Komu smích byl do kolébky dán,<br />
Komu plakat bez příčiny nesluší,<br />
Kdo zná lásku a je milován,<br />
Ilse Weber: Je marche à travers<br />
Theresienstadt (~1942–1944)<br />
(texte: Ilse Weber)<br />
Je marche à travers Theresienstadt,<br />
Le cœur lourd comme du plomb,<br />
Jusqu’à ce que mon chemin soudain<br />
prenne fin,<br />
Là, au pied du bastion.<br />
Là, je m’arrête sur le pont<br />
Et regarde vers la vallée:<br />
Je voudrais tant m’en aller,<br />
Je voudrais tant rentrer à la maison!<br />
La maison! – Ô mot merveilleux,<br />
Tu pèses si lourd en mon cœur.<br />
On m’a pris ma maison,<br />
Désormais je n’en ai plus.<br />
Je me détourne tristement,<br />
Tant le chagrin m’accable:<br />
Theresienstadt, Theresienstadt,<br />
Quand le chagrin prendra-t-il fin,<br />
Quand retrouverons-nous la liberté?<br />
—<br />
Karel Švenk: Všechno jde!<br />
(Terezínský marš) (~1942–1944)<br />
(text: Karel Švenk)<br />
Jarní bouře ozvěnu kdo přehluší,<br />
Komu smích byl do kolébky dán,<br />
Komu plakat bez příčiny nesluší,<br />
Kdo zná lásku a je milován,<br />
23
Každý ať už taký nebo onačí,<br />
Zkrátka když je na tom světě rád,<br />
Ten se nikdy na nikoho nemračí,<br />
Vesele si zpívá častokrát:<br />
Všechno jde, když se chce,<br />
Za ruce se vezmeme,<br />
Navzdor kruté době<br />
Humor v srdci máme,<br />
Den co den, stále jen<br />
Sem a tam se stěhujem<br />
A jen ve třiceti slovech<br />
Smíme psát.<br />
Hola, zítra život začíná<br />
A tím se blíží čas,<br />
Kdy si sbalíme svůj raneček<br />
A půjdem domů zas.<br />
Všechno jde, když se chce<br />
za ruce se vezmeme<br />
a na troskách ghetta<br />
Budeme se smát.<br />
Každý ať už taký nebo onačí,<br />
Zkrátka když je na tom světě rád,<br />
Ten se nikdy na nikoho nemračí,<br />
Vesele si zpívá častokrát:<br />
Všechno jde, když se chce,<br />
Za ruce se vezmeme,<br />
Navzdor kruté době<br />
Humor v srdci máme,<br />
Den co den, stále jen<br />
Sem a tam se stěhujem<br />
A jen ve třiceti slovech<br />
Smíme psát.<br />
Hola, zítra život začíná<br />
A tím se blíží čas,<br />
Kdy si sbalíme svůj raneček<br />
A půjdem domů zas.<br />
Všechno jde, když se chce<br />
za ruce se vezmeme<br />
a na troskách ghetta<br />
Budeme se smát.<br />
Karel Švenk: Alles geht! (Theresienstadt-Marsch)<br />
(~1942–1944)<br />
(Text: Karel Švenk)<br />
Wer das Echo eines Frühlingssturms<br />
brechen kann,<br />
Wem das Lachen<br />
in die Wiege gelegt wurde,<br />
Wem grundloses Weinen<br />
gar nicht steht,<br />
Wer geliebt wird und wer Liebe kennt,<br />
Wer auch immer, samt und sonders,<br />
Jeder, der gerne auf dieser Welt weilt,<br />
So einer schaut nie düster drein<br />
Und singt häufig fröhlich vor sich hin:<br />
Alles geht, wenn man nur will,<br />
Wir fassen uns an der Hand,<br />
Den schweren Zeiten zum Trotz<br />
Bewahren wir Humor im Herzen.<br />
Karel Švenk: Tout est possible!<br />
(Marche de Terezín) (~1942–1944)<br />
(texte: Karel Švenk)<br />
Celui qui fait taire I’écho d’un orage<br />
printanier,<br />
Qui est né en riant,<br />
À qui point ne sied de pleurer sans<br />
raison<br />
Amoureux et aimé,<br />
Quiconque, en bref, chèvre ou chou,<br />
Se félicite d’être au monde,<br />
Celui-là jamais ne fait grise mine<br />
Et chante souvent avec entrain:<br />
Tout est possible, avec de la bonne<br />
volonté,<br />
Donnons-nous la main,<br />
Malgré la cruauté des temps,<br />
Gardons le cœur plein d’humour,<br />
24
Jeden Tag marschieren wir weiter,<br />
Ziehen hin und her,<br />
Unsere Briefe dürfen wir<br />
Nur in dreißig Worten schreiben.<br />
Holla, morgen fängt das Leben an,<br />
Und damit rückt auch der Tag näher,<br />
An dem wir unsere Ranzen packen<br />
Und wieder nach Hause gehen.<br />
Alles geht, wenn man nur will,<br />
Wir fassen uns an der Hand,<br />
Und auf den Ghettotrümmern<br />
Werden wir lachen.<br />
—<br />
Ilse Weber: Und der Regen rinnt<br />
(~1942–1944) (Text: Ilse Weber)<br />
Und der Regen rinnt,<br />
und der Regen rinnt…<br />
Ich denk im Dunkeln an dich,<br />
mein Kind.<br />
Hoch sind die Berge<br />
und tief ist das Meer,<br />
Mein Herz ist müd’ und<br />
sehnsuchtsschwer.<br />
Und der Regen rinnt,<br />
und der Regen rinnt…<br />
Warum bist du so fern, mein Kind?<br />
Und der Regen rinnt,<br />
und der Regen rinnt…<br />
Gott selbst hat uns getrennt,<br />
mein Kind.<br />
Du sollst nicht Leid und Elend sehn,<br />
Sollst nicht auf steinigen Gassen<br />
gehn.<br />
Und der Regen rinnt,<br />
und der Regen rinnt…<br />
Hast du mich nicht vergessen, Kind?<br />
—<br />
Toujours en marche jour après jour,<br />
Emmenés de-ci de-là,<br />
Et on ne nous permet<br />
Que des lettres de trente mots.<br />
Hé quoi! Demain aussi il fera jour,<br />
Un de moins qui nous sépare<br />
Du moment de faire notre balluchon<br />
Pour rentrer enfin à la maison.<br />
Tout est possible, avec de la bonne<br />
volonté,<br />
Donnons-nous la main,<br />
Et sur les ruines du ghetto<br />
Un jour nous rirons.<br />
—<br />
Ilse Weber: Et la pluie tombe<br />
(~1942–1944) (texte: Ilse Weber)<br />
Et la pluie tombe, la pluie tombe…<br />
Je pense à toi dans l’ombre,<br />
mon enfant.<br />
Hautes sont les montagnes<br />
et profonde la mer,<br />
Mon cœur est fatigué et lourd<br />
de nostalgie.<br />
Et la pluie tombe, la pluie tombe…<br />
Pourquoi es-tu si loin, mon enfant?<br />
Et la pluie tombe, la pluie tombe…<br />
Dieu lui-même nous a séparés,<br />
mon enfant.<br />
Tu ne dois pas voir la misère<br />
Ni marcher par les ruelles<br />
pierreuses.<br />
Et la pluie tombe, la pluie tombe…<br />
Ne m’as-tu pas oubliée, enfant?<br />
—<br />
27
Terezín-Lied<br />
nach Emmerich Kálmán: Komm mit<br />
nach Varasdin (Text: anonym)<br />
Ich bitte nicht lachen<br />
Sie über die Sachen,<br />
Die taglich mir hier so oft passiern,<br />
Die Ofen, die Löcher,<br />
Die Stühlchen, die Dächer,<br />
Mich kann das aber gar nicht mehr<br />
geniern.<br />
Ich find es entsetzlich,<br />
Wenn jemand so plötzlich<br />
So stürmisch ‘nen Redeschwall<br />
lässt los,<br />
Gespart wird’s da mit Worten nicht,<br />
mit zarten,<br />
Es kann halt niemand warten,<br />
Wenn’s auch ein Unsinn bloß.<br />
Ja, das geht nicht,<br />
So mancher es versteht nicht,<br />
Ich hör nur zu und red’ nicht<br />
Und sage nur:<br />
Ja, wir in Terezín,<br />
Wir nehmen’s Leben sehr leicht hin,<br />
Denn wenn es anders wär,<br />
Wär’s ein Malheur.<br />
Es gibt hier schöne Fraun,<br />
Ein Vergnügen, sie anzuschaun,<br />
Drum nehm ganz gern ich hin<br />
Terezín.<br />
Bin frei von jeder Schuld<br />
Und habe deshalb viel Geduld,<br />
Wenn in der Brust das Herz auch<br />
Voller Sehnsucht ist,<br />
Ja, wir in Terezín,<br />
Wir nehmen’s Leben sehr leicht hin,<br />
und lieben unser kleines Terezín.<br />
Sollt ich hier mal sterben,<br />
Wird man nach mir erben<br />
Die Garderobe und das Ghettogeld,<br />
Terezín-Lied<br />
d’après Emmerich Kálmán: Komm mit<br />
nach Varasdin (texte: anonyme)<br />
Je vous en prie, ne riez pas<br />
Des choses qui m’arrivent ici<br />
Si souvent tous les jours,<br />
Les poêles, les trous,<br />
Les chaises d’enfant, les toits,<br />
Mais cela ne me gêne plus du tout<br />
Je trouve vraiment abominable<br />
Que quelqu’un lâche soudain<br />
Une violente cascade verbale,<br />
On ne compte pas les mots ici,<br />
les mots doux,<br />
Car personne ne peut attendre,<br />
Même si c’est une absurdité.<br />
Non, ça ne va pas,<br />
Beaucoup ne peuvent le comprendre,<br />
Je me contente d’écouter<br />
sans répondre<br />
Et dis simplement:<br />
Oui, nous autres à Terezín,<br />
Nous prenons la vie à la légère,<br />
Car s’il en était autrement,<br />
Ce serait un grand malheur.<br />
Il y a ici de jolies femmes.<br />
C’est un plaisir de les regarder,<br />
Donc je supporte sans broncher<br />
Ma vie à Terezín.<br />
Je suis libre de toute faute<br />
Et peux donc m’armer de patience,<br />
Même si dans ma poitrine<br />
Mon cœur est rempli de désirs ardents,<br />
Oui, nous autres à Terezín,<br />
Nous prenons la vie à la légère<br />
Et nous aimons notre petit Terezín.<br />
Si jamais je meurs ici,<br />
Quelqu’un héritera de moi<br />
La garde-robe et I’argent du ghetto,<br />
28
Ich rausch durch den Äther,<br />
Begrüß meine Väter<br />
Und bin schon nicht mehr hier<br />
auf dieser Welt.<br />
Erzähl meinen Lieben,<br />
Was wir hier getrieben,<br />
Wie einfach wir gelebt,<br />
ganz ohne Frag,<br />
Bei Kaffee, bei Turin und bei Suppe,<br />
Bei Fleisch nur durch die Lupe,<br />
Und das fast jeden Tag, auch Knödl<br />
Mit Creme vom süßen Mädel,<br />
Von Hunger keine Spur,<br />
Da sag ich nur:<br />
Ja, wir in Terezín…<br />
—<br />
Viktor Ullmann: Beryozkele op. 53/1<br />
(1944) (text: David Einhorn)<br />
Ruik, ruik, shokelt ir geloktes<br />
grines kep!<br />
Mayn vaysinke Beryozkele un davent<br />
on a shir;<br />
Yedes, yedes, bletele irs sheptshet<br />
shtil a tfile.<br />
Zay shoyn, kleyn Beryozkele,<br />
mispalel oykh far mir.<br />
Fun vaytn mayrev hot zikh troyerik<br />
farganvet<br />
In di dine tsvaygelekh a rozer tsarter<br />
shtral;<br />
Un a shtiln kush getun di bletelekh,<br />
di kleyne,<br />
Velkhe hobn dremlendik gehorkht<br />
dem nakhtigal.<br />
Fun di vayte felder iz a vintele gekumen<br />
Un dertseylt di bletlekh legendes<br />
on a shir,<br />
Epes hot in hartsn tif bay mir<br />
genumen benkn.<br />
Zay shoyn, kleyn Beryozkele,<br />
mispalel oykh far mir.<br />
Je voyagerai dans l’éther,<br />
Saluerai mes pères<br />
Et ne serai plus de ce monde.<br />
Raconte à ceux que j’aime<br />
Comment nous avons vécu ici,<br />
Sans jamais poser de questions,<br />
Entre le café et la soupe,<br />
La viande seulement à la loupe,<br />
Et ça presque chaque jour,<br />
aussi des knödels<br />
À la crème servis par une jolie fille,<br />
La faim ici est inconnue,<br />
Alors je dis tout simplement:<br />
Oui, nous autres à Terezín…<br />
—<br />
Viktor Ullmann: Beryozkele op. 53/1<br />
(1944) (text: David Einhorn)<br />
Ruik, ruik, shokelt ir geloktes<br />
grines kep!<br />
Mayn vaysinke Beryozkele un davent<br />
on a shir;<br />
Yedes, yedes, bletele irs sheptshet<br />
shtil a tfile.<br />
Zay shoyn, kleyn Beryozkele,<br />
mispalel oykh far mir.<br />
Fun vaytn mayrev hot zikh troyerik<br />
farganvet<br />
In di dine tsvaygelekh a rozer tsarter<br />
shtral;<br />
Un a shtiln kush getun di bletelekh,<br />
di kleyne,<br />
Velkhe hobn dremlendik gehorkht<br />
dem nakhtigal.<br />
Fun di vayte felder iz a vintele gekumen<br />
Un dertseylt di bletlekh legendes<br />
on a shir,<br />
Epes hot in hartsn tif bay mir<br />
genumen benkn.<br />
Zay shoyn, kleyn Beryozkele,<br />
mispalel oykh far mir.<br />
31
Viktor Ullmann: Kleine Birke<br />
op. 53/1 (1944) (Text: David Einhorn)<br />
Leise, leise schüttelt sie das<br />
grüngelockte Köpfchen,<br />
Meine weiße Birke hier betet<br />
früh und spät.<br />
All die kleinen Blätter flüstern<br />
immerzu Gebete…<br />
Nimm mich, kleine Birke du,<br />
hinein in dein Gebet!<br />
Und vom fernen Westen her<br />
so traurig hergeschlichen<br />
In die dünnen Zweige kam<br />
ein rosenzarter Strahl,<br />
Küsst nun all die kleinen Blätter,<br />
und in ihrem Schlummer<br />
Horchen sie nun immer<br />
auf das Lied der Nachtigall.<br />
Von den weiten Feldern kam<br />
ein kleiner Wind herüber,<br />
Hat für all die Blätter<br />
neue Mären hergeweht.<br />
Und tief in meinem Herzen<br />
erweckt er mir ein Sehnen.<br />
Nimm mich, kleine Birke du,<br />
hinein in dein Gebet!<br />
—<br />
Viktor Ullmann:<br />
Liederbuch des Hafis op. 30 (1940)<br />
(Text: Hans Bethge nach Hafis)<br />
N° 1: Vorausbestimmung<br />
Alles ist vorausbestimmt<br />
Durch die große Güte Allahs,<br />
Ach, was soll ich tun?<br />
Ich bin längst vorausbestimmt<br />
Für den Wein und für die Schenke,<br />
Ach, was soll ich tun?<br />
Viktor Ullmann: Petit bouleau<br />
op. 53/1 (1944) (texte: David Einhorn)<br />
Sans bruit, secouant sa tête<br />
aux boucles vertes,<br />
Mon petit bouleau blanc prie sans fin;<br />
Chacune de ses feuilles<br />
murmure une prière.<br />
Ô petit bouleau, prie aussi pour moi!<br />
Du couchant lointain<br />
s’est glissé tristement<br />
Parmi ses branches fines<br />
un tendre rayon rose,<br />
Il a déposé un baiser<br />
sur les petites feuilles,<br />
Qui dans leur sommeil<br />
ont entendu le rossignol.<br />
Un vent léger venu<br />
des vastes champs<br />
A raconté aux feuilles<br />
des légendes sans fin,<br />
Et un désir profond<br />
a envahi mon cœur.<br />
Ô petit bouleau, prie aussi pour moi!<br />
—<br />
Viktor Ullmann:<br />
Liederbuch des Hafis op. 30 (1940)<br />
(texte: Hans Bethge d’après Hafis)<br />
N° 1: Prédestination<br />
Tout est prédestiné<br />
Grâce à la grande bonté d‘Allah,<br />
Ah, que dois-je faire?<br />
Je suis depuis longtemps prédestiné<br />
Au vin et à la taverne,<br />
Ah, que dois-je faire?<br />
32
Wie die Vögel ihre Büsche,<br />
Wie die Rehe ihre Wälder<br />
Lieben durch Vorausbestimmung,<br />
Also liebe ich alleine<br />
Wein und Schenke und die Schenkin, –<br />
Alles ist vorausbestimmt<br />
Durch die große Güte Allahs,<br />
Ach, was soll ich tun?<br />
Comme les oiseaux leurs buissons,<br />
Comme le cerf sa forêt<br />
Aiment par leur prédestination,<br />
Ainsi j’aime seulement<br />
Le vin, la taverne et l’aubergiste,<br />
Tout est prédestiné<br />
Grâce à la grande bonté d‘Allah,<br />
Ah, que dois-je faire?<br />
N° 2: Betrunken<br />
Hafis, du bist betrunken<br />
Ich sehs an deinem Schatten,<br />
An diesem Taumelschatten,<br />
Der sich so toll gebärdet,<br />
Als käm er aus dem Tollhaus!<br />
Ei, welch verrückter Schatten<br />
Im allzu hellen Mondschein!<br />
Das fuchtelt und das biegt sich<br />
Und stolpert hin und reckt sich<br />
Aufwärts und nach den Seiten, –<br />
Ei, welch grotesker Schatten,<br />
Welch indiskreter Mondschein!<br />
Nie hab ichs glauben wollen,<br />
Wenn scheltend mich Suleima<br />
Beschwor, ich sei betrunken, –<br />
Jetzt muß ichs wahrlich glauben:<br />
Ich bin ein würdeloser,<br />
Ein aller Anmut barer,<br />
Ein ganz betrunkner Trinker<br />
Mit einem Taumelschatten<br />
Im indiskreten Mondschein!<br />
N° 2: Ivre<br />
Hafis, tu es ivre<br />
Je le vois à ton ombre,<br />
À ton ombre délirante,<br />
Qui si formidable s‘agite,<br />
Comme s’il sortait de l’asile de fous!<br />
Oh, quelle ombre folle<br />
Au trop brillant clair de lune!<br />
Cela s’agite et se courbe<br />
Et trébuche vers le bas et s’étend<br />
En amont et sur les côtés,<br />
Oh, quelle ombre grotesque,<br />
Quel indiscret clair de lune!<br />
Je n’ai jamais voulu le croire,<br />
Lorsque Suleima me réprimandait<br />
Jurant que j’étais ivre,<br />
Maintenant je dois vraiment le croire:<br />
Je suis un indigne,<br />
Dénué de tout charme,<br />
Un buveur complètement ivre<br />
À l’ombre vacillante<br />
Dans l’indiscret clair de lune!<br />
N° 3: Unwiderstehliche Schönheit<br />
Durch deine schönen Locken werden<br />
Die Heiden und die Glaubensstarken<br />
In gleicher Weise sinnverwirrt.<br />
Die schwachen Seelen stürzen<br />
taumelnd<br />
In deiner Wangen holde Grübchen,<br />
Die starken Seelen stürzen nach.<br />
N° 3: Irrésistible beauté<br />
Par tes belles boucles<br />
Les mécréants et les êtres pleins de foi<br />
Voient leur raison pareillement égarée<br />
Les âmes faibles s’écroulent<br />
en chancelant<br />
Sur tes joues aux gracieuses fossettes<br />
Les âmes fortes les suivent.<br />
35
Dein Aug, das von der Schwarzen<br />
Kunst<br />
Geschaffen ward,<br />
lenkt aus den Wolken<br />
Des Adlers Flug zu sich zurück.<br />
Die zarte Nachtigall, die nicht<br />
Aufsteigen kann in Wolkenfernen,<br />
Ist ganz und gar in deinem Bann.<br />
Hafis vergaß um deinetwillen<br />
Die Morgen- und die Nachtgebete,<br />
Klar ist sein Seelenuntergang!<br />
—<br />
Erwin Schulhoff:<br />
Drei Stimmungsbilder op. 12 (1913)<br />
(Text: Hans Steiger)<br />
N° 1: Sangen Geigen übern See<br />
Sangen Geigen übern See…<br />
Halbvergessnes Liebesweh. –<br />
Weiß nicht, wie der Klang verging.<br />
Lange ich in Träumen hing – lange<br />
Irgendwo ein Käuzlein rief.<br />
Nacht und Wald und See so tief…<br />
Alles wunderstill und sacht!<br />
Meine Seele trank die Nacht.<br />
Ton œil, qui par le noir art<br />
Fut créé, ramène vers lui<br />
depuis les nuages<br />
Le vol de l’aigle.<br />
Le tendre rossignol, qui<br />
Ne peut monter vers le lointain<br />
des nuages,<br />
Est entièrement sous ton charme<br />
Hafiz a oublié pour toi<br />
Les prières du matin et de la nuit,<br />
Le naufrage de son âme est évident!<br />
—<br />
Erwin Schulhoff:<br />
Drei Stimmungsbilder op. 12 (1913)<br />
(texte: Hans Steiger)<br />
N° 1: Les violons chantaient<br />
sur le lac<br />
Les violons chantaient sur le lac<br />
Peine d’amour à demi oubliée<br />
Je ne sais comment<br />
le son s’est évanoui<br />
Je fus longtemps accroché<br />
aux rêves – longtemps<br />
Quelque part une chevêche a crié.<br />
Nuit, forêt et lac si profonds…<br />
Tout merveilleusement calme et doux!<br />
La nuit a abreuvé mon âme.<br />
N° 3: Weißt du, dass der<br />
Sonnenmüde<br />
Weißt du…<br />
Dass der Sonnenmüde,<br />
Nachtstille Garten<br />
Meine Wehmut liebt?<br />
Sieh! –<br />
Er hängt die schwarzen Tücher<br />
Der Trauerweiden<br />
Tief über die weißen Laternen…<br />
N° 3: Sais-tu que, fatigué du soleil<br />
Sais-tu…<br />
Que, fatigué du soleil,<br />
Dans la nuit calme, le jardin<br />
Aime ma mélancolie?<br />
Vois! –<br />
Des draps noirs<br />
Des saules pleureurs<br />
Il ensevelit les lanternes blanches…<br />
36
Die mir so wehtun. –<br />
Ah, fühlst du –<br />
Sein feuchtes Mooshaar? –<br />
Es hat<br />
Die Nacht mit mir geweint…<br />
Liebste!…<br />
—<br />
Pavel Haas: Sieben Lieder<br />
im Volkston op. 18 (1939–1940)<br />
(Text: František Ladislav Čelakovský)<br />
N° 1: Což je víc!<br />
Když mě nechceš, což je víc!<br />
Nedělám si z toho nic.<br />
Však pro tebe oči moje<br />
Hořem nerozplynou;<br />
Vylezu na kopeček,<br />
Vyhlídnu si jinou.<br />
N° 1: Vergeltung<br />
Wenn du mich nicht willst, was dann!<br />
Ich mache mir nichts draus.<br />
Meine Augen werden durch den<br />
Kummer nicht zerfließen;<br />
Ich steige auf einen Berg,<br />
Und halte Ausschau<br />
nach einer anderen!<br />
Qui me font si mal. –<br />
Ah sens-tu<br />
Sa chevelure de mousse humide?<br />
Il a<br />
Pleuré la nuit avec moi…<br />
Chérie!…<br />
—<br />
Pavel Haas: Sept mélodies dans le<br />
ton populaire op. 18 (1939–1940)<br />
(texte: František Ladislav Čelakovský)<br />
N° 1: Což je víc!<br />
Když mě nechceš, což je víc!<br />
Nedělám si z toho nic.<br />
Však pro tebe oči moje<br />
Hořem nerozplynou;<br />
Vylezu na kopeček,<br />
Vyhlídnu si jinou.<br />
N° 1: Représailles<br />
Tu ne veux pas de moi, et alors!<br />
Cela m’est égal.<br />
Mes yeux ne vont pas<br />
Fondre de chagrin;<br />
J’escalade une montagne,<br />
Et je cherche quelqu’un d’autre!<br />
N° 2: Dárek z lásky<br />
Když jsem šel přes lávky,<br />
Našel jsem korálky<br />
Na pěti šňůrečkách navlečené:<br />
Dal-li je děvčátku<br />
Milý na památku,<br />
Bude mít srdéčko zarmoucené.<br />
Každý to dobře ví,<br />
Že i ten nejmenší<br />
Dáreček z lásky je nejmilejší:<br />
Přijde-li k ztracení,<br />
Nikdy potom není<br />
Stříbrem ani zlatem k nahražení.<br />
N° 2: Dárek z lásky<br />
Když jsem šel přes lávky,<br />
Našel jsem korálky<br />
Na pěti šňůrečkách navlečené:<br />
Dal-li je děvčátku<br />
Milý na památku,<br />
Bude mít srdéčko zarmoucené.<br />
Každý to dobře ví,<br />
Že i ten nejmenší<br />
Dáreček z lásky je nejmilejší:<br />
Přijde-li k ztracení,<br />
Nikdy potom není<br />
Stříbrem ani zlatem k nahražení.<br />
37
p<br />
N° 2: Liebesgeschenk<br />
Als ich über die Stege ging,<br />
Fand ich Glasperlen,<br />
Auf fünf Schnürchen aufgefädelt.<br />
Falls sie ein Mädchen von ihrem<br />
Liebsten als Erinnerung bekam,<br />
Wird ihr Herzchen trüb sein.<br />
Jeder kennt das gut,<br />
Auch das kleinste Geschenk<br />
Aus Liebe ist das allerliebste:<br />
Wenn das Geschenk verloren wird,<br />
Ist das nie weder mit Silber<br />
Noch mit Gold zu ersetzen.<br />
N° 2: Cadeau d’amour<br />
Alors que je passai sur le pont,<br />
Je trouvai des perles de verre,<br />
Enfilées sur cinq fils.<br />
Si une jeune fille<br />
Les a reçues de son amoureux<br />
en souvenir,<br />
Son petit cœur sera triste.<br />
Chacun connaît bien cela,<br />
Même le plus petit cadeau<br />
D’amour est le plus chéri:<br />
Si le cadeau est perdu<br />
Ni or ni argent<br />
Ne peuvent le remplacer.<br />
N° 5: Přípověď<br />
Bylo to s večera na neděli,<br />
Pustil jsem koníčky po jeteli:<br />
Koníčky v jeteli –<br />
Modré oči, spíte-li?<br />
Co jste mně slíbily u lesíčku,<br />
Již si jdu k vám pro to při měsíčku.<br />
N° 5: Zusage<br />
Am Vorabend zum Sonntag,<br />
Ließ ich die Pferde im Kleefeld frei.<br />
Pferdchen im Klee, blaue Augen,<br />
schlaft ihr?<br />
Was habt ihr mir<br />
am Hain versprochen,<br />
Das hole ich mir nun<br />
im Mondschein von euch.<br />
N° 5: Přípověď<br />
Bylo to s večera na neděli,<br />
Pustil jsem koníčky po jeteli:<br />
Koníčky v jeteli –<br />
Modré oči, spíte-li?<br />
Co jste mně slíbily u lesíčku,<br />
Již si jdu k vám pro to při měsíčku.<br />
N° 5: Promesse<br />
La veille du dimanche,<br />
Je lâchai les chevaux dans le champ<br />
de trèfle.<br />
Petits chevaux dans le trèfle,<br />
yeux bleus, dormez-vous?<br />
Ce que vous m’avez promis au bois,<br />
Je vous le prendrai maintenant<br />
au clair de lune.<br />
N° 6: Slzy a vzdychání<br />
Kdyby všecky slzičky<br />
Pohromadě byly,<br />
Co jsou, milý, pro tebe<br />
Oči moje lily:<br />
Věru by se louky naše<br />
Všecky zatopily.<br />
N° 6: Slzy a vzdychání<br />
Kdyby všecky slzičky<br />
Pohromadě byly,<br />
Co jsou, milý, pro tebe<br />
Oči moje lily:<br />
Věru by se louky naše<br />
Všecky zatopily.<br />
39
Ach, kdyby to vzdychání<br />
Pohromadě bylo,<br />
Co mé srdce pro tebe,<br />
Milá, vypustila:<br />
Věru na věži by naší<br />
Zvony rozzvonilo.<br />
Ach, kdyby to vzdychání<br />
Pohromadě bylo,<br />
Co mé srdce pro tebe,<br />
Milá, vypustila:<br />
Věru na věži by naší<br />
Zvony rozzvonilo.<br />
N° 6: Tränen und Seufzer<br />
Wenn sich alle Tränchen<br />
Gesammelt hätten,<br />
Die, mein Liebster, für dich<br />
Meine Augen vergossen haben:<br />
Wahrlich würden unsere Wiesen<br />
Alle überflutet sein.<br />
Ach, wenn sich all das Stöhnen<br />
Gesammelt hätte,<br />
Was mein Herz für dich,<br />
Meine Liebste, ausgestoßen hat:<br />
Wahrlich würde es in unserem Turm<br />
Die Glocken zum Läuten bringen.<br />
N° 6: Larmes et soupirs<br />
Si toutes les petites larmes<br />
S’ajoutaient,<br />
Celles que, mon chéri, pour toi<br />
Mes yeux ont versées:<br />
Nos prés seraient vraiment<br />
Tout inondés.<br />
Ah, si toutes les plaintes<br />
Etaient mêlées<br />
Celles que mon cœur pour toi,<br />
Ma chérie, a émises:<br />
Vraiment cela ferait sonner les cloches<br />
Dans notre clocher.<br />
N° 7: Statečný jonák<br />
Nejčko mám ženicha,<br />
Matko, na mou milou!<br />
Jak se ho dotknete,<br />
Hned z něho jiskry jdou.<br />
Přijde do hospody,<br />
Všecko ustupuje;<br />
Jakou on zazpívá,<br />
Ta se hned tancuje.<br />
Každý mu v hospodě,<br />
Taky mně připíjí,<br />
Sic ho ven vyhodí,<br />
Kdo se mu nelíbí.<br />
N° 7: Statečný jonák<br />
Nejčko mám ženicha,<br />
Matko, na mou milou!<br />
Jak se ho dotknete,<br />
Hned z něho jiskry jdou.<br />
Přijde do hospody,<br />
Všecko ustupuje;<br />
Jakou on zazpívá,<br />
Ta se hned tancuje.<br />
Každý mu v hospodě,<br />
Taky mně připíjí,<br />
Sic ho ven vyhodí,<br />
Kdo se mu nelíbí.<br />
40
N° 7: Tapferer Bursche<br />
Nun habe ich einen Bräutigam,<br />
Mutter: Auf meinen Liebsten!<br />
Wenn man ihn berührt,<br />
Springen sofort die Funken über.<br />
Er kommt in die Kneipe,<br />
Alles weicht.<br />
Was er singt,<br />
Danach wird sogleich getanzt.<br />
Jeder in der Kneipe prostet ihm<br />
Und auch mir zu,<br />
Obgleich er hinauswirft,<br />
Der ihm nicht gefällt.<br />
—<br />
Carlo Sigmund Taube:<br />
Ein jüdisches Kind (1942)<br />
(Text: Erika Taube)<br />
Du bist ein Kind wie all die vielen,<br />
Die auf der ganzen Erde sind,<br />
Wie all die anderen Gespielen.<br />
Und doch bist du so anders, Kind.<br />
Du bist ein Kind, dem Heimat fehlt,<br />
In allen Städten bist du fremd,<br />
Solang dich nicht das Wort beseelt:<br />
Heimat, dein Herz ist ungehemmt.<br />
—<br />
Ilse Weber: Wiegala (~1942–1944)<br />
(Text: Ilse Weber)<br />
Wiegala, wiegala, weier,<br />
Der Wind spielt auf der Leier.<br />
Er spielt so süß im grünen Ried,<br />
Die Nachtigall, die singt ihr Lied.<br />
Wiegala, wiegala, weier,<br />
Der Wind spielt auf der Leier.<br />
N° 7: Brave garçon<br />
Maintenant j’ai un fiancé,<br />
Mère. À mon bien-aimé!<br />
Lorsque vous le touchez,<br />
Les étincelles jaillissent aussitôt.<br />
Il va à la taverne,<br />
Tout le monde s’écarte.<br />
Ce qu’il chante,<br />
On le danse aussitôt.<br />
Chacun dans la taverne boit à sa santé<br />
Et aussi à la mienne,<br />
Bien qu’il jette dehors<br />
Qui ne lui plaît pas.<br />
—<br />
Carlo Sigmund Taube:<br />
Un enfant juif (1942)<br />
(texte: Erika Taube)<br />
Tu es un enfant comme tant d’autres,<br />
Comme ceux tout autour de la terre,<br />
Comme tous tes camarades de jeu.<br />
Et pourtant tu es si différent,<br />
mon enfant.<br />
Tu es un enfant sans patrie,<br />
Dans chaque ville tu es étranger.<br />
Tant que ton âme ignore le mot:<br />
Patrie, ton cœur est sans entraves.<br />
—<br />
Ilse Weber: Wiegala (~1942–1944)<br />
(texte: Ilse Weber)<br />
Dodo, I’enfant do,<br />
Le vent joue de la lyre.<br />
II joue doucement<br />
entre les roseaux verts,<br />
Le rossignol chante sa chanson.<br />
Dodo, I’enfant do,<br />
Le vent joue de la lyre.<br />
43
Wiegala, wiegala, werne,<br />
Der Mond ist die Laterne,<br />
Er steht am dunklen Himmelszelt<br />
Und schaut hernieder auf die Welt.<br />
Wiegala, wiegala, werne,<br />
Der Mond ist die Laterne.<br />
Wiegala, wiegala, wille,<br />
Wie ist die Welt so stille!<br />
Es stört kein Laut die süße Ruh,<br />
Schlaf, mein Kindchen, schlaf auch du.<br />
Wiegala, wiegala, wille,<br />
Wie ist die Welt so stille!<br />
Dodo, I’enfant do,<br />
La lune est une lanterne<br />
Au plafond noir du ciel,<br />
Elle contemple le monde.<br />
Dodo, I’enfant do,<br />
La lune est une lanterne.<br />
Dodo, I’enfant do,<br />
Que le monde est silencieux!<br />
Pas un bruit ne trouble la paix,<br />
Toi aussi, mon bébé, dors.<br />
Dodo, I’enfant do,<br />
Que le monde est silencieux!<br />
y<br />
D<br />
<br />
44
Interprètes<br />
Biographies<br />
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />
Anne Sofie von Otter mezzo-soprano<br />
Mezzo-soprano internationalement acclamée, Anne Sofie von<br />
Otter est l’une des meilleures chanteuses de sa génération. Sa<br />
collaboration avec Deutsche Grammophon a suscité 70 enregistrements<br />
et de nombreuses récompenses dont: le Recording<br />
Artist of the Year, International Record Critics Association; un<br />
Grammy Award «Meilleure performance vocale classique» pour<br />
Des Knaben Wunderhorn de Mahler et un Diapason d’or pour<br />
un enregistrement de mélodies suédoises avec Bengt Forsberg,<br />
son accompagnateur de longue date. Elle a collaboré avec le<br />
légendaire chanteur pop Elvis Costello pour le disque «For the<br />
Stars» et a réalisé en octobre 2010 «Love Songs», son premier<br />
enregistrement pour le label Naïve, avec le légendaire pianiste<br />
de jazz Brad Mehldau. Son second enregistrement dans le cadre<br />
de son contrat exclusif chez Naïve, Les nuits d’été, avec Marc<br />
Minkowski et Les Musiciens du Louvre – Grenoble, paraîtra en<br />
octobre 2011. Anne Sofie von Otter a été remarquée sur le plan<br />
international en extraordinaire Octavian (Der Rosenkavalier) lors<br />
de représentations au Royal Opera House de Covent Garden,<br />
au Bayerische Staatsoper, à l’Opéra national de Paris et au Wiener<br />
Staatsoper. Elle a également interprété ce rôle lors d’une série<br />
d’engagements avec James Levine au Metropolitan Opera ainsi<br />
que pour un enregistrement-DVD sous la direction du défunt<br />
Carlos Kleiber. Elle a également enregistré d’autres opéras célèbres<br />
tels que Le nozze di Figaro avec Levine, Orfeo et Eurydice<br />
avec John Eliot Gardiner et Ariadne auf Naxos avec Giuseppe<br />
Sinopoli. Anne Sofie von Otter est constamment sollicitée par<br />
47
les meilleurs chefs d’orchestre, orchestres et théâtres lyriques<br />
du monde. Parmi les grands événements récents, elle a fait ses<br />
débuts dans le rôle de Médée de Charpentier à l’Opéra de Francfort<br />
dans une nouvelle production de David Hermann dirigée par<br />
Andrea Marcon, a chanté Tamerlano (en version concert) avec<br />
Plácido Domingo au Gran Teatre del Liceu sous la direction de<br />
William Lacey et a fait son retour très attendu au Theater Basel<br />
(où sa carrière internationale a débuté) dans La Grande-Duchessede<br />
Gérolstein d’Offenbach, une production de Christoph Marthaler<br />
dirigée par Hervé Niquet. Parmi ses autres engagements<br />
récents, elle a incarné Baba la Turque (The Rake’s Progress) sous<br />
la direction de Nikolaus Harnoncourt au Theater an der Wien, la<br />
Comtesse Geschwitz (Lulu) au Metropolitan Opera sous la direction<br />
de Fabio Luisi. En mai 2011, elle a chanté Das Lied von der<br />
Erde avec Jonas Kaufmann et les Berliner Philharmoniker sous<br />
la direction de Claudio Abbado lors d’une représentation télévisée,<br />
à l’occasion du 100 e anniversaire de la mort de Mahler.<br />
Ses tournées intensives de concerts mènent Anne Sofie von<br />
Otter dans le monde entier et cette saison, elle se produira avec<br />
le Los Angeles Philharmonic (Esa-Pekka Salonen), le New York<br />
Philharmonic (Alan Gilbert), les Berliner Philharmoniker (Sir Simon<br />
Rattle), les Münchner Philharmoniker (Iván Fischer), le Sydney<br />
Symphony, et le London Symphony Orchestra (Michael Tilson<br />
Thomas). À l’opéra, on pourra l’entendre cette saison dans Geneviève<br />
(Pelléas et Mélisande) sous la direction de Philippe Jordan<br />
à l’Opéra national de Paris, Clytemnestre (Iphigénie en Aulide)<br />
dans la production de Pierre Audi pour De Nederlandse Opera<br />
dirigée par Marc Minkowski, et Giulio Cesare aux Salzburger<br />
Festspiele, dans une éblouissante distribution dont Cecilia Bartoli<br />
et Andreas Scholl. Anne Sofie von Otter est née dans une famille<br />
suédoise. Diplômée du Stockholm College of Music, elle s’est<br />
ensuite perfectionnée à la Guildhall School of Music and Drama<br />
à Londres. www.annesofievonotter.com<br />
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />
Anne Sofie von Otter mezzo-soprano<br />
Internationally acclaimed mezzo-soprano, Anne Sofie von Otter<br />
is one of the finest singers of her generation. Her relationship<br />
48
photo: Mats Bäcker<br />
Anne Sofie von Otter<br />
with Deutsche Grammophon produced 70 recordings and numerous<br />
awards including: Recording Artist of the Year, International<br />
Record Critics Association; a Grammy Award for best<br />
classical vocal performance for Mahler’s Des Knaben Wunderhorn;<br />
and a Diapason d’or for a recording of Swedish song with<br />
long-time accompanist, Bengt Forsberg. She has collaborated<br />
with pop legend, Elvis Costello on the disc, «For the Stars» and<br />
in October 2010 released her first recording with the Naïve label,<br />
«Love Songs», a collaboration with legendary jazz pianist Brad<br />
Mehldau. The second recording under her exclusive contract<br />
with Naïve, Les nuits d’été with Marc Minkowski and Les Musiciens<br />
du Louvre – Grenoble, will be released in October 2011.<br />
Anne Sofie von Otter gained an international reputation as an<br />
outstanding Octavian (Der Rosenkavalier) with performances at<br />
the Royal Opera House Covent Garden, Bayerische Staatsoper,<br />
49
50<br />
Opéra national de Paris and the Wiener Staatsoper. She also performed<br />
the role as part of a series of engagements with James<br />
Levine and The Metropolitan Opera; and a recording under the<br />
late Carlos Kleiber is available on DVD. Other seminal opera<br />
recordings include Le nozze di Figaro under Levine, Orfeo et<br />
Eurydice under John Eliot Gardiner and Ariadne auf Naxos under<br />
Giuseppe Sinopoli. She continues to be sought-after by the world’s<br />
leading conductors, orchestras and opera houses. Recent highlights<br />
have included her role debut as Charpentier’s Médeé for<br />
Oper Frankfurt in a new production by David Hermann and conducted<br />
by Andrea Marcon, concert performances of Tamerlano<br />
opposite Plácido Domingo at Gran Teatre del Liceu conducted<br />
by William Lacey, and her long-awaited return to Theater Basel<br />
(from where her international career was launched) for Offenbach’s<br />
La Grande-Duchesse de Gérolstein in Christoph Marthaler’s<br />
production conducted by Hervé Niquet. Other recent engagements<br />
include Baba the Turk (The Rake’s Progress) conducted by<br />
Nikolaus Harnoncourt for Theater an der Wien, Countess Geschwitz<br />
(Lulu) at The Metropolitan Opera, conducted by Fabio Luisi<br />
and in May 2011 she appeared with Jonas Kaufmann and the<br />
Berliner Philharmoniker under Claudio Abbado for a televised<br />
performance of Das Lied von der Erde on the 100 th anniversary<br />
of Mahler’s death. A busy concert schedule takes Anne Sofie<br />
von Otter to all corners of the globe and in the current season<br />
she performs with the Los Angeles Philharmonic (Esa-Pekka<br />
Salonen), New York Philharmonic (Alan Gilbert), Berliner Philharmoniker<br />
(Sir Simon Rattle), Münchner Philharmoniker (Iván<br />
Fischer), Sydney Symphony, and the London Symphony Orchestra<br />
(Michael Tilson Thomas). On the opera stage this season<br />
she can be heard as Geneviève (Pelléas et Mélisande) under<br />
Philippe Jordan for Opéra national de Paris, Clytemnestre (Iphigénie<br />
en Aulide) in Pierre Audi’s production for De Nederlandse<br />
Opera conducted by Marc Minkowski, and Giulio Cesare at the<br />
Salzburg Festival with an all-star cast including Cecilia Bartoli<br />
and Andreas Scholl. Anne Sofie von Otter was born into a Swedish<br />
family. She graduated from the Stockholm College of Music and<br />
studied further at the Guildhall School of Music and Drama in<br />
London. www.annesofievonotter.com
Bengt Forsberg<br />
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />
Bengt Forsberg piano<br />
Bengt Forsberg est l’un des plus grands pianistes suédois et est<br />
particulièrement apprécié en tant qu’accompagnateur de récitals.<br />
Avec Anne Sofie von Otter, il s’est produit en tournées de récitals<br />
en Amérique du Nord, en Asie et en Europe. Ils ont réalisé<br />
ensemble de nombreux enregistrements pour Deutsche Grammophon,<br />
dont un disque de mélodies de Grieg, primé à de nombreuses<br />
reprises. Pour Hyperion, il a enregistré des pièces pour<br />
piano solo de Schubert, Schumann et de compositeurs suédois<br />
de la fin du romantisme et sa collaboration avec le violoncelliste<br />
Mats Lidström a donné lieu de nombreux albums particulièrement<br />
primés. En musique de chambre, Bengt Forsberg a été<br />
invité deux années consécutives au Perth Chamber Music Festival<br />
en Australie et s’est produit lors de trois concerts à l’Alice<br />
Tully Hall de New York où il était à la fois conseiller artistique et<br />
interprète. Il se charge de sa propre Société de musique de<br />
chambre à Stockholm dans le cadre de laquelle il lui tient à cœur<br />
de promouvoir la musique de compositeurs moins connus tels<br />
que Nicolas Medtner, Charles-Valentin Alkan et Franz Schmidt<br />
ainsi que la musique plus rarement entendue de compositeurs<br />
plus célèbres tels que Fauré, Sibelius et Franck. En soliste, on a<br />
pu l’entendre dans le Concerto pour piano N° 2 de Medtner avec<br />
le Royal Stockholm Philharmonic Orchestra, le Concerto pour<br />
piano d’Ingemar Liljefors avec l’Uppsala Chamber Orchestra,<br />
53
le Concerto pour piano de Stravinsky à Göteborg, le Concerto<br />
pour piano N° 19 de Mozart avec le Dalasinfoniettan et le Concerto<br />
pour piano N° 24 de Mozart avec le Jönköping Sinfonietta. Bengt<br />
Forsberg se produit régulièrement dans la plupart des grands<br />
festivals internationaux. Il a notamment tenu un rôle majeur au<br />
récent festival Dutilleux à Stockholm. Bengt Forsberg a étudié<br />
au Gothenburg College of Music dont il est diplômé en piano<br />
et en orgue.<br />
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />
Bengt Forsberg piano<br />
Bengt Forsberg is one of Sweden’s leading pianists and is particularly<br />
esteemed as a recital accompanist. With Anne Sofie von<br />
Otter he has given recital tours across North America, Asia and<br />
Europe; and together they have made numerous recordings for<br />
Deutsche Grammophon including a multi award-winning recital<br />
disc of songs by Grieg. For Hyperion he has recorded solo piano<br />
music by Schubert, Schumann and late Romantic Swedish composers<br />
and his collaboration with Swedish cellist Mats Lidström<br />
has resulted in several highly-praised albums. As a chamber musician<br />
Bengt Forsberg has been a guest artist for two consecutive<br />
years at the Perth Chamber Music Festival in Australia, and appeared<br />
in a three-concert showcase at New York’s Alice Tully<br />
Hall for which he had the dual role of Artistic Advisor and performer.<br />
He runs his own Chamber Music Society in Stockholm<br />
where he enjoys promoting music by lesser-known composers<br />
such as Nicolas Medtner, Charles-Valentin Alkan and Franz<br />
Schmidt as well as rarely-heard music by more well-known figures<br />
such as Fauré, Sibelius and Franck. Solo engagements have<br />
included Medtner’s Piano Concerto N° 2 with the Royal Stockholm<br />
Philharmonic Orchestra, Ingemar Liljefors’s Piano Concerto<br />
with the Uppsala Chamber Orchestra, Stravinsky’s Piano Concerto<br />
in Gothenburg, Mozart’s Piano Concerto N° 19 with the Dalasinfoniettan<br />
and Mozart’s Piano Concerto N° 24 with Jönköping<br />
Sinfonietta. He appears regularly at many of the world’s international<br />
festivals including taking a leading role in the recent<br />
Dutilleux Festival in Stockholm. Bengt Forsberg studied at the<br />
Gothenburg College of Music majoring in both piano and organ.<br />
BGL BNP PARIBAS S.A. (50, avenue J.F. Kennedy, L-2951 Luxembourg, R.C.S. Luxembourg : B6481) Marketing Communication Juillet 2011<br />
54
photo: Harald Hoffmann / Deutsche Grammophon<br />
Daniel Hope<br />
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />
Daniel Hope violon<br />
Violoniste britannique, Daniel Hope a effectué des tournées de<br />
soliste virtuose dans le monde entier pendant plus de vingt ans,<br />
et durant ces six dernières saisons, en tant que plus jeune membre<br />
du Beaux Arts Trio. Connu pour son éclectisme musical, sa<br />
créativité et son dévouement aux causes humanitaires, Daniel<br />
Hope se produit en soliste avec la plupart des plus grands orchestres<br />
et chefs au monde, dirige de nombreux ensembles de<br />
son violon et joue de la musique de chambre dans une grande<br />
variété de lieux, marqués par la tradition ou nouvellement créés.<br />
Élevé en Angleterre et formé à la Highgate School à Londres,<br />
Daniel Hope est diplômé de la Royal Academy of Music où il a<br />
étudié avec le célèbre pédagogue russe Zakhar Bron. Un récent<br />
article du New York Times l’a décrit comme «un violoniste à<br />
l’intellect probant et au style imposant» et poursuit: «Dans un<br />
domaine où l’on aime que chaque boîte soit à sa place, le violoniste<br />
britannique résiste à toute catégorisation. Dans ses entreprises<br />
les plus personnelles, il place les œuvres classiques dans<br />
un contexte plus large – pas seulement parmi les autres styles et<br />
genres mais au cœur de l’histoire, de la littérature et du théâtre –<br />
pour souligner le rôle de la musique comme miroir de lutte et<br />
d’aspiration.» Daniel Hope est directeur artistique du prestigieux<br />
Festspiele Mecklenburg-Vorpommern. Parmi les grands événements<br />
de la saison 2010/11, il s’est produit avec les Wiener Symphoniker,<br />
le Netherlands Philharmonic, le Danish Radio Symphony<br />
56
Orchestra, l’Orchestre National de France, la Chamber Music<br />
Society du Lincoln Center, en tournée de récitals en Amérique<br />
du Nord et à Aspen, Santa Fe et au Savannah Music Festival<br />
où il est directeur artistique associé depuis 2005. Artiste exclusif<br />
chez Deutsche Grammophon, Daniel Hope a été nominé à plusieurs<br />
reprises aux Grammy et a remporté un Classical BRIT<br />
Award, un Deutscher Schallplattenpreis, et cinq prix ECHO Klassik.<br />
Sa dernière parution sous ce label est un hommage au grand<br />
compositeur et violoniste Joseph Joachim, centré sur le Concerto<br />
de Bruch. Auparavant, il a enregistré pour Warner Classics et<br />
Nimbus. Il a écrit des best-sellers qui ont été publiés en allemand<br />
et des scénarios de pièces en collaboration avec l’acteur oscarisé<br />
Klaus Maria Brandauer, ainsi que An Audience with Beethoven<br />
pour Mia Farrow, et Forbidden Music, comprenant de la poésie<br />
et de la musique écrites par les prisonniers de Theresienstadt.<br />
Daniel Hope a beaucoup travaillé comme présentateur à la radio,<br />
au cinéma et à la télévision, au Royaume-Uni, en Allemagne<br />
et aux États-Unis. www.danielhope.com<br />
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />
Daniel Hope violin<br />
British violinist Daniel Hope has toured the world as a virtuoso<br />
soloist for more than twenty years, and as the youngest ever<br />
member of the Beaux Arts Trio during its last six seasons. He is<br />
renowned for his musical versatility and creativity, and for his<br />
dedication to humanitarian causes. Hope performs as soloist<br />
with the world’s major orchestras and conductors, directs many<br />
ensembles from the violin, and plays chamber music in a wide<br />
variety of traditional and new venues. Raised in England and educated<br />
at Highgate School in London, Hope earned degrees at<br />
the Royal Academy of Music, where he studied with renowned<br />
Russian pedagogue Zakhar Bron. A recent New York Times review<br />
summarized him as «a violinist of probing intellect and<br />
commanding style,» and continued: «In a business that likes tidy<br />
boxes drawn around its commodities, the British violinist Daniel<br />
Hope resists categorization. In his most personal undertakings,<br />
he puts classical works within a broader context – not just among<br />
other styles and genres but amid history, literature, and drama –<br />
57
to emphasize music’s role as a mirror for struggle and aspiration.»<br />
Hope is the Artistic Director of the prestigious Festspiele Mecklenburg-Vorpommern.<br />
Highlights of the 2010/11 season included<br />
appearances with Vienna Symphony Orchestra, Netherlands Philharmonic,<br />
Danish Radio Symphony Orchestra, Orchestre National<br />
de France, Chamber Music Society of Lincoln Center, a North<br />
America recital tour and performances at the Aspen, Santa Fe<br />
and Savannah Music Festival, where he has been Associate Artistic<br />
Director since 2005. Now an exclusive Deutsche Grammophon<br />
artist, Hope has earned numerous Grammy nominations,<br />
a Classical BRIT award, the Deutscher Schallplattenpreis, and<br />
five ECHO Klassik prizes. His latest release on this label is a celebration<br />
of the great and highly influential violinist and composer<br />
Joseph Joachim and is centred around the Bruch Concerto.<br />
Hope previously recorded for Warner Classics and Nimbus. He<br />
has penned best-selling books published in Germany and wrote<br />
scripts for collaborative performance pieces with the Oscar-winning<br />
actor Klaus Maria Brandauer, as well as An Audience with<br />
Beethoven for Mia Farrow, and Forbidden Music, featuring poetry<br />
and music written by prisoners at Theresienstadt. Daniel Hope<br />
has worked extensively as a presenter for both radio, film and<br />
television in the United Kingdom, Germany and the United States.<br />
www.danielhope.com<br />
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />
Bo Nordenfelt contrebasse, guitare, accordéon<br />
Bo Nordenfelt a travaillé comme musicien free-lance depuis 1984,<br />
avant tout comme contrebassiste, mais également comme guitariste<br />
et accordéoniste. Il joue un vaste répertoire, à la fois classique,<br />
jazz, folk et rock. Fidèle à sa conviction que les hommes<br />
sont égaux indépendamment de leurs origines, Bo Nordenfelt<br />
a sélectionné la musique et les musiciens d’une multitude de<br />
cultures. Il a joué de la musique turque avec des musiciens turcs,<br />
de la musique tzigane avec des musiciens tziganes, de la musique<br />
klezmer avec des musiciens juifs et du tango avec des<br />
musiciens argentins. Avec l’ensemble suédois Orient Express,<br />
il a collaboré avec de nombreux musiciens de l’Europe du Sud<br />
et des Balkans, dont le virtuose tzigane hongrois du cymbalum<br />
60
Bo Nordenfelt<br />
Kálmán Balogh, le légendaire joueur de cornemuse bulgare Kostadin<br />
Varimezov et la diva bosniaque Hanka Paldum. Bo Nordenfelt<br />
s’est produit dans de nombreux théâtres suédois dont le Théâtre<br />
royal d’art dramatique de Stockholm. Il a également travaillé<br />
avec la plupart des meilleurs artistes de rock alternatif suédois.<br />
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />
Bo Nordenfelt double bass, guitar, accordion<br />
Bo Nordenfelt has worked as a freelance musician since 1984,<br />
primarily as a double bass player but also as a guitarist and accordionist.<br />
He plays the broadest of repertoire including classical,<br />
jazz, folk and rock music. True to his personal belief that all<br />
people are equal, regardless of their background, Bo Nordenfelt<br />
has sought out music and musicians from many varied cultures.<br />
He has played Turkish music with Turkish musicians, Romani<br />
music with Roma musicians, Klezmer music with Jewish musicians<br />
and Tango with Argentine musicians. Along with the Swedish<br />
ensemble, Orient Express, he has collaborated with many<br />
musicians from southeastern Europe and the Balkans including<br />
the Hungarian-Roma cimbalom virtuoso Kálmán Balogh, the<br />
legendary Bulgarian bagpipe player Kostadin Varimezov and the<br />
Bosnian diva Hanka Paldum. Bo Nordenfelt has performed in<br />
many Swedish theatres including the Royal Dramatic Theatre<br />
Stockholm and The Jewish Theatre Stockholm. He has also<br />
worked with several of the most famous Swedish alternative<br />
rock artists.<br />
61
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII LUXEMBOURG FESTIVAL<br />
Prochain concert «Luxembourg Festival» à la <strong>Philharmonie</strong><br />
Nächstes «Luxembourg Festival»-Konzert in der <strong>Philharmonie</strong><br />
Next «Luxembourg Festival» concert at the <strong>Philharmonie</strong><br />
Jeudi / Donnerstag / Thursday 06.10.2011 20:00<br />
Grand Auditorium<br />
Souad Massi vocals<br />
Rabah Kalfa percussion, backing vocals<br />
David Fall drums<br />
Stéphane Castry bass<br />
Jean François Kellner guitar<br />
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII LUXEMBOURG FESTIVAL<br />
Prochain événement «Luxembourg Festival» au Grand Théâtre<br />
Nächste «Luxembourg Festival»-Veranstaltung im Grand Théâtre<br />
Next «Luxembourg Festival» event at the Grand Théâtre<br />
Jeudi / Donnerstag / Thursday 06.10.2011 20:00<br />
Grand Théâtre de Luxembourg<br />
«Der Turm»<br />
Claude Lenners: Der Turm.<br />
Oper nach Der Turm von Peter Weiss,<br />
als Libretto eingerichtet von Waut Koeken<br />
(in deutscher Sprache, surtitres en français / deutsche Übertitel)<br />
Production Les Théâtres de la Ville de Luxembourg<br />
Commande de l’Orchestre Philharmonique du Luxembourg<br />
63
La plupart des programmes du soir de la <strong>Philharmonie</strong> sont<br />
disponibles avant chaque concert en version <strong>PDF</strong> sur le site<br />
www.philharmonie.lu<br />
Die meisten <strong>Abendprogramm</strong>e der <strong>Philharmonie</strong> finden<br />
Sie schon vor dem jeweiligen Konzert als Web-<strong>PDF</strong> unter<br />
www.philharmonie.lu<br />
your comments are welcome on<br />
www.facebook.com/philharmonie<br />
Impressum<br />
© <strong>Philharmonie</strong> Luxembourg 2011<br />
Damien Wigny, Président<br />
Matthias Naske, Directeur Général<br />
Responsable de la publication: Matthias Naske<br />
Photo <strong>Philharmonie</strong>: Antoine Huot<br />
Design: Pentagram Design Limited<br />
Print Management: print solutions, Luxembourg<br />
Tous droits réservés.<br />
64