04.09.2014 Aufrufe

Abendprogramm (PDF) - Philharmonie

Abendprogramm (PDF) - Philharmonie

Abendprogramm (PDF) - Philharmonie

MEHR ANZEIGEN
WENIGER ANZEIGEN

Erfolgreiche ePaper selbst erstellen

Machen Sie aus Ihren PDF Publikationen ein blätterbares Flipbook mit unserer einzigartigen Google optimierten e-Paper Software.

Concerts exceptionnels<br />

Mardi / Dienstag / Tuesday<br />

04.10.2011 20:00<br />

Salle de Musique de Chambre<br />

«Terezín / Theresienstadt»<br />

Anne Sofie von Otter mezzo-soprano<br />

Bengt Forsberg piano<br />

Daniel Hope violon<br />

Bo Nordenfeldt contrebasse, guitare, accordéon<br />

Ilse Weber: «Ich wandre durch Theresienstadt»<br />

(Je marche à travers Theresienstadt) (~1942–1944)<br />

Karel Švenk: «Všechno jde!» (Tout est possible! / Alles geht!)<br />

(~1942–1944, arr. Moshe Zorman)<br />

Ilse Weber: «Und der Regen rinnt» (Et la pluie tombe) (~1942–1944)<br />

7’<br />

«Terezín-Lied»<br />

d’après / nach Emmerich Kálmán: «Komm mit nach Varasdin»<br />

(Gräfin Mariza, 1924)<br />

3’<br />

Robert Dauber: Serenata für Violine und Klavier (1942)<br />

4’<br />

Viktor Ullmann: «Beryozkele» (Petit bouleau / Kleine Birke) op. 53 N° 1<br />

(Březulinka. Drei jiddische Lieder) (David Einhorn, 1944)<br />

5’<br />

Erwin Schulhoff: Sonate pour violon et piano N° 2 (1927)<br />

1. Allegro impetuoso<br />

2. Andante<br />

11’


Viktor Ullmann: Liederbuch des Hafis op. 30 (Hans Bethge, 1940)<br />

N° 1: «Vorausbestimmung» (Prédestination)<br />

N° 2: «Betrunken» (Ivre)<br />

N° 3: «Unwiderstehliche Schönheit» (Irrésistible beauté)<br />

8’<br />

Erwin Schulhoff: Drei Stimmungsbilder op. 12<br />

für Sopran, Violine und Klavier (Hans Steiger, 1913)<br />

N° 1: «Sangen Geigen übern See» (Les violons chantaient sur le lac)<br />

N° 3: «Weißt du, dass der Sonnenmüde» (Sais-tu que, fatigué<br />

du soleil)<br />

5’<br />

—<br />

Pavel Haas: Suite pour piano op. 13 (1935, rest. Bernard Kaff)<br />

2. Con molto espressione: Con moto<br />

3’<br />

Pavel Haas: Sept mélodies dans le ton populaire (Sieben Lieder im<br />

Volkston) op. 18 (František Ladislav Čelakovský, 1939–1940)<br />

N° 1: «Což je víc!» (Représailles / Vergeltung)<br />

N° 2: «Dárek z lásky» (Cadeau d‘amour / Liebesgeschenk)<br />

N° 5: «Přípověď » (Promesse / Zusage)<br />

N° 6: «Slzy a vzdychání» (Larmes et soupirs / Tränen und Seufzer)<br />

N° 7: «Statečný jonák» (Brave garçon / Tapferer Bursche)<br />

10’


Karel Berman: Reminiscences 1938–1944. Suite pour piano<br />

(1944–1957)<br />

N° 2: Rodina – Domov (Famille – À la maison / Familie – Zuhause)<br />

N° 4: Osvětim – Továrna na mrtvoly (Auschwitz – Usine à mort /<br />

Auschwitz – Todesfabrik)<br />

N° 5: Tyfus v kz Kaufering (Typhus dans le camp de concentration<br />

Kaufering / Typhus im Konzentrationslager Kaufering)<br />

N° 6: 24.V.1945 Sám – Sám! (24 mai 1945 Seul! – Seul! /<br />

24. Mai 1945 Allein – Allein!)<br />

13’<br />

Erwin Schulhoff: Sonate pour violon seul (1927)<br />

1. Allegro con fuoco<br />

2. Andante cantabile<br />

8’<br />

Johann Sebastian Bach: Sonate für Violine und Klavier c-moll<br />

(ut mineur) BWV 1017 (–1725?)<br />

1. Siciliano: Largo<br />

4’<br />

Carlo Sigmund Taube: «Ein jüdisches Kind» (Un enfant juif)<br />

(Erika Taube, 1942)<br />

Ilse Weber: «Wiegala» (~1942–1944)<br />

6’<br />

Dans le cadre de Luxembourg Festival


Terezín, vers 1942<br />

Arrivée d’un transport, 1943<br />

Jérusalem, Yad Vashem Photo Archive<br />

Des femmes au travail forcé<br />

Entrée de la chambre à gaz<br />

Jérusalem, Yad Vashem Photo Archive<br />

Jérusalem, Yad Vashem Photo Archive<br />

4


Terezín – Theresienstadt<br />

Frans C. Lemaire<br />

Soucieux de se protéger des ambitions territoriales de la Prusse,<br />

Joseph II avait fait construire près de la frontière allemande, à une<br />

soixantaine de kilomètres au Nord de Prague, une ville-forteresse<br />

à laquelle il donna le nom de sa mère, l’impératrice Marie-Thérèse<br />

d’Autriche, décédée en 1780. Mais c’est Hitler et non le roi<br />

de Prusse qui entre à Prague un siècle et demi plus tard. La Tchécoslovaquie<br />

compte à ce moment 118 000 Juifs, dont un quart de<br />

réfugiés venus récemment d’Allemagne, d’Autriche et du pays<br />

des Sudètes. Les démocraties occidentales sont de plus en plus<br />

réticentes vis-à-vis des demandes d’émigration et l’Allemagne<br />

nazie donne priorité au départ des Juifs allemands et autrichiens.<br />

L’application brutale des lois raciales à la Tchécoslovaquie a créé<br />

une situation inextricable de Juifs sans travail, sans revenus et<br />

sans droits qui ne parviennent plus à quitter le pays. Les États-<br />

Unis ont fixé un quota ridicule de 2 700 Juifs tchèques, la Grande-<br />

Bretagne n’accepte plus que les enfants et la Suisse demande<br />

à l’Allemagne de marquer d’un grand J les passeports des Juifs<br />

voulant émigrer afin de mieux pouvoir les renvoyer.<br />

Envoyé à Prague en septembre 1941 pour diriger le «Protectorat<br />

de Bohême-Moravie», Reinhard Heydrich, assisté d’Eichmann,<br />

décide le 10 octobre de se débarrasser des Juifs tchèques en les<br />

envoyant dans l’ancienne ville forteresse vidée de ses quelque<br />

6 000 militaires et habitants. En moins d’un an, dix fois plus de<br />

déportés s’y trouvent entassés. Au total 141 000 personnes passeront<br />

par Terezín durant les trois années qui l’ont transformée en<br />

antichambre d’Auschwitz et de Treblinka. Les deux tiers y trouveront<br />

la mort. Les mauvaises conditions sanitaires feront périr<br />

5


à Terezín même un cinquième d’entre eux à la cadence d’une<br />

trentaine de décès par jour. Malgré cela, durant l’été 1944, le Comité<br />

International de la Croix-Rouge, venu de Suisse, admira<br />

à Terezín La ville que le Führer avait offerte aux Juifs, tître non officiel<br />

d’un film de propagande nazie tourné à la même époque,<br />

montrant les activités musicales et théâtrales d’artistes et d’enfants<br />

qui n’ont en réalité plus que quelques semaines à vivre.<br />

Terezín n’étant ni un camp de travail, ni un camp d’extermination,<br />

une intense activité culturelle s’y était développée à partir<br />

d’un premier concert organisé le 21 mars 1942. Malgré les départs<br />

réguliers, la vie musicale et théâtrale restait alimentée par le flux<br />

des nouveaux arrivants, artistes professionnels ou compositeurs<br />

de renom. Terezín devint ainsi paradoxalement le seul lieu de<br />

toute l’Europe occupée où l’on continua à jouer les œuvres de<br />

musiciens juifs comme Felix Mendelssohn Bartholdy, Gustav<br />

Mahler ou Emmerich Kálmán. Même de nombreux opéras furent<br />

exécutés, le plus souvent en concert, mais parfois aussi en représentations<br />

scéniques. Deux petits opéras naquirent ainsi à Terezín,<br />

Der Kaiser von Atlantis (1943) de Viktor Ullmann et Brundibár<br />

(1938/1943), un conte pour enfants de Hans Krása qui fut représenté<br />

cinquante-cinq fois. Tous les deux étaient des allégories du<br />

drame vécu, mais trop explicite, Der Kaiser von Atlantis ne dépassa<br />

pas le stade des répétitions.<br />

Le programme proposé aujourd’hui est entièrement consacré<br />

aux compositeurs de Terezín auxquels on associe généralement<br />

Erwin Schulhoff (1894–1942). Communiste convaincu – il avait<br />

même mis en musique en 1932 le Manifeste de Marx et Engels –<br />

il avait demandé la nationalité soviétique pour pouvoir émigrer<br />

mais, quelques jours après avoir reçu les visas, l’invasion de la<br />

Russie mit un terme au pacte germano-soviétique et Schulhoff<br />

fut arrêté comme citoyen ennemi. De santé précaire, il mourut<br />

quatorze mois plus tard dans la forteresse de Wülzburg, en Bavière,<br />

où on l’avait enfermé avec des matelots russes.<br />

Ilse Weber (1903–1944) est l’une des figures les plus emblématiques<br />

de Terezín. Auteur de poèmes, de contes pour enfants et<br />

6


Ilse Weber, vers 1930 Karel Švenk, vers 1940<br />

de jeux radiophoniques, elle était célèbre dans les pays de langue<br />

allemande. Arrivée à Terezín avec son mari et son plus jeune fils<br />

(l’aîné avait été accepté en Grande-Bretagne), elle se consacra surtout<br />

aux enfants, en particulier à l’infirmerie, leur chantant ses<br />

poèmes accompagnés à la guitare. Lorsqu’au début octobre 1944,<br />

son mari fut sur la liste des départs, elle ne voulut pas le quitter<br />

mais à l’arrivée à Auschwitz, seul lui fut reconnu apte au travail<br />

et elle fut aussitôt poussée vers la chambre à gaz avec son petit<br />

garçon. Selon des témoins, elle lui chanta une dernière fois sa berceuse<br />

«Wiegala». C’est aussi son enfant et le thème de la séparation<br />

qui sont chantés dans «Und der Regen rinnt» (Et la pluie tombe).<br />

Karel Švenk (1917–1945) était également une figure bien connue<br />

de la scène pragoise comme clown, chanteur de cabaret, écrivain,<br />

metteur en scène et compositeur. Il avait monté en 1942 un spectacle<br />

satirique en langue tchèque, La carte d’alimentation, qui comportait<br />

de nombreuses allusions à la vie à Terezín. Il se terminait<br />

cependant par un chant d’espoir «Všechno jde!» (Tout est possible!) dont<br />

le succès fut tel qu’il fut repris dans d’autres spectacles et devint<br />

ainsi une sorte de marche ou d’hymne de Terezín. D’auteur anonyme,<br />

le «Terezín-Lied» transpose sur un air de Gräfin Mariza d’Emmerich<br />

Kálmán, un texte mettant en évidence les beaux côtés de<br />

Terezín, mais cet optimisme forcé est, ici aussi, lourd de sens.<br />

Robert Dauber (1922–1945) était le fils de Dol (Adolf) Dauber,<br />

un musicien très connu à Prague car il dirigeait un orchestre de<br />

salon portant son nom dont les disques avaient beaucoup de<br />

succès. Il ne fut pas arrêté mais il ne put empêcher son fils d’être<br />

envoyé à Terezín. Bon violoncelliste, celui-ci participa à un quatuor<br />

qui s’était formé et à des représentations de Brundibár avant<br />

d’être envoyé à Auschwitz puis à Dachau où il mourut du typhus<br />

7


Erwin Schulhoff, vers 1925 Viktor Ullmann, vers 1935<br />

à 23 ans. La Serenata pour violon et piano est l’unique composition<br />

de lui que l’on ait retrouvée et sans doute l’avait-il écrite<br />

pour l’orchestre de son père.<br />

Ce premier parcours s’achève par une mélodie de Viktor Ullmann<br />

(1898–1944), figure majeure de la musique tchèque avant et pendant<br />

Terezín. Bien que né dans une famille noble et catholique<br />

– militaire autrichien, son père avait été fait Baron von Tannfels<br />

pour services rendus durant la Première Guerre mondiale – Ullmann<br />

fut arrêté le 8 septembre 1942 et gazé à Auschwitz le 18 octobre<br />

1944. Durant ces deux années il déploya une activité extraordinaire,<br />

animant toute la vie musicale de Terezín. Cette épreuve<br />

le ramena aussi vers le judaïsme qu’il avait totalement ignoré jusque-là.<br />

Plusieurs œuvres d’inspiration juive en portent le témoignage,<br />

notamment les Trois chants yiddish op. 53 (1944). Le premier<br />

est intitulé «Beryozkele» (Petit bouleau), ce qui, en yiddish, est aussi<br />

une façon familière de désigner les jeunes rabbins qui étudient<br />

le talmud en secouant leurs têtes comme le font les bouleaux<br />

dans le vent. Cette mélodie, qui semble retrouver les accents d’un<br />

chant du cygne schubertien, devient ainsi une prière: «Ô petit<br />

bouleau, prie aussi pour moi!».<br />

Viktor Ullmann a écrit de nombreuses mélodies tout au long<br />

de sa carrière – on en connaît soixante-et-une au total – sur les<br />

textes les plus divers, de Hölderlin à Rilke en passant par Louise<br />

Labé. C’est sur l’adaptation allemande par Hans Bethge (1876–<br />

1946) de poèmes du grand poète persan Hafiz (~1325–1390) que<br />

Viktor Ullmann composa à Terezín ses Lieder op. 30, au nombre<br />

de quatre – évocation de l’amour et du vin. Le cycle est dédié à la<br />

soprano Marion Podolier, elle aussi déportée à Terezín, qui survécut<br />

à l’Holocauste. Au moment de son départ pour Auschwitz,<br />

8


Ullmann pressentant sans doute qu’il ne survivrait pas, donna<br />

au professeur de Prague, Emil Utitz, qui tenait la bibliothèque<br />

de Terezín, le ballot de partitions et de documents qu’il avait préparé.<br />

Utitz le confia ensuite à Adler qui émigra en Angleterre en<br />

1947, mais ce n’est qu’à partir de 1972 que ces partitions revirent<br />

le jour, avec en particulier l’opéra Der Kaiser von Atlantis oder die<br />

Todverweigerung. Peu avant sa mort en 1988, Adler donna les archives<br />

d’Ullmann au Goetheanum de Dornach. Ullmann avait été<br />

un fervent adepte de l’anthroposophie de Rudolf Steiner pour<br />

laquelle il abandonna même la musique durant les années 1930.<br />

Aîné de tous ces compositeurs, Erwin Schulhoff (1894—1942)<br />

reste sans doute le plus important avec Ullmann. Dès les années<br />

1920, il était célèbre dans toute l’Europe et joué dans les festivals<br />

de musique contemporaine. Son avant-gardisme avait troublé<br />

Debussy lorsqu’il était venu, tout jeune, solliciter ses conseils mais,<br />

très vite, c’est le jazz qui l’influence davantage. En 1924, il dédie<br />

à Francis Poulenc son Sextuor (1920–1924), son œuvre la plus<br />

jouée aujourd’hui. Le Schulhoff de cette première époque est<br />

représenté ici par les deux Sonates de 1927 et deux des mélodies<br />

du cycle Stimmungsbilder op. 12 (1913) composé à l’âge d’à peine<br />

vingt ans sur des poèmes de Hans Steiger, sans doute un ami –<br />

auteur totalement oublié aujourd’hui. Extraordinairement prolifique,<br />

Schulhoff pouvait tout mettre en musique et lorsqu’il mourut<br />

dans la forteresse allemande de Wülzburg, on découvrit qu’il<br />

était occupé à écrire une symphonie à la gloire de l’Armée rouge,<br />

quelques mois avant que celle-ci ne scelle définitivement la défaite<br />

de l’Allemagne à Stalingrad.<br />

Contemporain lui aussi d’Ullmann et de Schulhoff, Pavel Haas<br />

(1899—1944) était né à Brno où il fut élève de Jánaček, mais contrairement<br />

à ses collègues germanophones il est resté très attaché<br />

à ses racines moraves, ce qu’illustre précisément son cycle de<br />

Mélodies populaires op. 18 (1939—1940), lorsque s’accumulent les<br />

menaces qui vont l’amener à divorcer pour sauver sa femme d’origine<br />

russe et leur enfant. Appelée par le texte qui évoque son chant<br />

au-dessus des flots, une partie de violon s’ajoute à l’accompagnement<br />

du piano.<br />

9


Ce programme où les paroles sont si souvent lourdes de sens<br />

mais aussi de non-dits est encore complété par quelques pages<br />

instrumentales: un extrait d’une Suite pour piano op. 13 (1935)<br />

de Pavel Haas et trois morceaux de la suite pour piano Reminiscences<br />

1938–1944 de Karel Berman (1919—1995), une basse qui<br />

a participé à denombreux concerts et récitals à Terezín avant<br />

d’exprimer lui-même ses souvenirs de Terezín, du camp de Kaufering<br />

ensuite, et de la frontière tchécoslovaque enfin qu’il retrouve<br />

le 24 mai 1945, un mois après sa libération. Berman a fait<br />

ensuite une longue carrière de pédagogue et de chanteur d’opéra.<br />

Deux berceuses terminent ce programme, «Wiegala» d’Ilse Weber<br />

qui avait ouvert ce programme et «Ein jüdisches Kind» (Un enfant<br />

juif), un texte écrit par une autre maman avant d’accompagner<br />

son enfant dans la chambre à gaz, Erika Taube, épouse du pianiste<br />

Carlo Siegmund Taube (1897—1944) dont c’est la seule<br />

composition connue. Ainsi s’achève ce récital de témoignage et<br />

de mémoire sur ce que la pire des barbaries n’est pas parvenue<br />

à étouffer: les voix de la conscience et de la dignité.<br />

Page de droite:<br />

Karel Fleischmann (1897–1944): Theresienstadt, 1942<br />

(Jérusalem, Yad Vashem Photo Archive)<br />

10


12<br />

Eines der Theresienstädter<br />

Krematorien, 1942 von<br />

Häftlingen fertiggestellt.<br />

Im Sommer 1944<br />

wurde im Rahmen der<br />

Dreharbeiten zu dem NS-<br />

Propagandafilm Theresienstadt.<br />

Dokumentation<br />

aus dem jüdischen Siedlungsgebiet<br />

(auch bekannt<br />

unter dem Titel Der Führer<br />

schenkt den Juden eine<br />

Stadt) Pavel Haas‘ Studie<br />

für Streichorchester in<br />

Theresienstadt aufgeführt.<br />

Dirigent war der spätere<br />

Leiter der tschechischen<br />

<strong>Philharmonie</strong><br />

Karel Ančerl (1908–1973).<br />

Unter den Zuhörern<br />

befand sich auch Pavel<br />

Haas (rechts im Bild) –<br />

die Nazis legten Wert<br />

darauf, dass bekannte<br />

Häftlinge prominent in<br />

Szene gesetzt wurden.<br />

Innenansicht einer<br />

Frauenbaracke. Ähnliche<br />

Bilder unterlegte die<br />

Nazi-Propaganda mit<br />

dem Kommentar:<br />

«Alleinstehende Frauen<br />

und Mädchen machen es<br />

sich in ihrem Frauenheim<br />

gemütlich.»<br />

United States Holocaust Memorial Museum Jerusalem, Yad Vashem Photo Archive Jerusalem, Yad Vashem Photo Archive Jerusalem, Yad Vashem Photo Archive


Klingender Widerstand<br />

Musik in Theresienstadt<br />

Ulrike Midgal<br />

Ein junger Geiger aus Karel Ančerls Theresienstädter Orchester,<br />

Herbert Tomas Mandl, vertrat – noch während er Theresienstadt,<br />

Auschwitz und Dachau durchlitt – die hellsichtige These, dass<br />

die Organisation der Vernichtung eine extreme Ausgeburt der<br />

modernen bürokratischen Rationalität sei.<br />

Der Holocaust war der beispiellose Plan, die Ausrottung eines<br />

ganzen Volkes mit den Mitteln industrieller – arbeitsteiliger, rationeller<br />

– Verfahren zu bewerkstelligen. Das Kalkül der Nationalsozialisten<br />

zielte darauf, maximale Resultate mit minimalen<br />

Kosten und geringstem Aufwand zu erreichen: Alles Wissen,<br />

alle Ressourcen, die gesamte Arbeitskraft der Opfer wurden bis<br />

zum Äußersten für die Zwecke des NS-Regimes ausgeschlachtet.<br />

Tatsache ist aber auch: Im Holocaust wurden unter den menschenunwürdigsten<br />

Bedingungen große kulturelle Leistungen<br />

erbracht und eine Vielzahl von Kunstwerken geschaffen, die die<br />

Zeiten überdauern werden.<br />

Der Ort, an dem die künstlerische Schaffenskraft in beispielloser<br />

Weise gegen die Herrschaft des Unmenschen rebellierte, war das<br />

Konzentrationslager Theresienstadt. Und obwohl die künstlerische<br />

Produktion der dort Inhaftierten dem Deutschen Reich propagandistisch<br />

dienen musste, waren es letztlich die dem grauenhaften<br />

Lageralltag abgerungenen Werke, die den Plan der NS-Ideologen<br />

durchkreuzten, der darin bestand, Menschen in ihrem ganzen<br />

Sein und all ihren Bezügen auszulöschen.<br />

13


Strategisch wichtig war der NS-Führungsspitze, den Völkermord<br />

an den europäischen Juden vor der Weltöffentlichkeit zu verschleiern.<br />

Unter den Juden, die «als Rasse ausgerottet» werden sollten,<br />

befanden sich zahlreiche hochdekorierte Kriegsveteranen<br />

und Verwundete aus dem Ersten Weltkrieg. Darüber hinaus gab<br />

es in der jüdischen Bevölkerung eine Vielzahl von Wissenschaftlern<br />

und Künstlern mit internationalem Renommee. Hier ergab<br />

sich für den NS-Apparat ein Erklärungsdilemma: Wie konnte<br />

eventuelle Kritik mundtot gemacht, wie konnten Nachfragen aus<br />

dem Ausland zum Verstummen gebracht werden?<br />

Die Lösung dieser Probleme war Theresienstadt (tschechisch<br />

Terezín), die furchtbarste Propagandalüge des «Tausendjährigen<br />

Reiches». Die aus der k.u.k. Monarchie stammende Garnisonsstadt<br />

in Nordböhmen, mit ihren undurchlässigen Festungswällen<br />

und Wassergräben perfekt von der Außenwelt isoliert, wurde<br />

nach den Beschlüssen der Wannseekonferenz 1942 dafür präpariert,<br />

die Doppelrolle eines Vorzeigeghettos und Durchgangslagers für<br />

den Transport in die Vernichtungsfabriken zu spielen. In der<br />

Zwangsgemeinschaft dieses Lagers war ein erheblicher Teil der<br />

jüdischen Kulturelite versammelt: Gelehrte aller Wissensgebiete,<br />

Künstler, Theaterleute, Literaten, Musiker, gewaltsam herausgerissen<br />

aus ihrem normalen Leben. Sie alle fanden sich hier mit<br />

Zigtausenden Deportierter aus dem «Protektorat Böhmen und<br />

Mähren» sowie einer Vielzahl alter Juden aus Deutschland und<br />

schließlich ganz Westeuropa im gemeinsamen Elend vereint.<br />

Dem täglichen Grauen – Sklavenarbeit und nie aussetzender tödlicher<br />

Bedrohung – trotzten die Jüngeren unter den Gefangenen<br />

mit einer beispiellosen ‹kulturellen Mobilmachung›: Sie trafen<br />

sich in geheimen Kreisen, in denen gelesen, gemalt, geschrieben<br />

und gesungen wurde. Nach dem Einlieferungsschock war dies<br />

der Versuch, wieder ein seelisches Gleichgewicht zu finden. Allen<br />

Verboten und Sanktionen durch die SS-Hierarchie zum Trotz<br />

entwickelte sich im Untergrund ein Netz kultureller Veranstaltungen.<br />

Diese illegalen Aktivitäten wurden im Laufe des Jahres<br />

1942 kanalisiert in einer Organisation, die die Häftlinge «Freizeitgestaltung»<br />

nannten.<br />

14


Die «Freizeitgestaltung»<br />

Schon bald erkannte die SS-Lagerleitung, welch propagandistischer<br />

Gewinn sich aus der Tatsache ziehen ließ, dass in Theresienstadt<br />

viele prominente Künstler der Tschechoslowakei versammelt<br />

waren. Einen ersten Schritt in Richtung eines Ausbaus Theresienstadts<br />

als Vorzeigelager tat die SS im Dezember 1942 mit der<br />

Eröffnung eines «Kaffeehauses»: Hier gab es zwar keinen Kaffee,<br />

stattdessen sporadische Darbietungen von Musikkapellen, die<br />

die SS zur eigenen Feierabendentspannung aufspielen ließ. Den<br />

Künstlern wurde der bis dahin bei Todesstrafe verbotene Besitz<br />

von Musikinstrumenten erlaubt. Im Frühjahr 1943 folgte dem<br />

Status der Duldung dann die offizielle Etablierung der «Freizeitgestaltung»,<br />

die nun eine völlig selbstständige Abteilung der<br />

«jüdischen Selbstverwaltung» wurde – «Selbstverwaltung» bedeutete<br />

allerdings keinesfalls, dass die Judenältesten eigenständige<br />

Entscheidungen treffen konnten, sie waren vielmehr völlig von<br />

den Befehlen der SS abhängig.<br />

Als Anfang 1944 dann auf ausdrücklichen Befehl Himmlers mit<br />

der sogenannten «Stadtverschönerung» Theresienstadts begonnen<br />

wurde, wurden die künstlerischen Aktivitäten von offizieller Seite<br />

sogar gefördert. Dahinter verbarg sich das Kalkül der Nazis, den<br />

ausschließlich jüdischen Häftlingen, deren physische Vernichtung<br />

längst beschlossen war, ‹Narrenfreiheit› zu gewähren, um die<br />

herausragenden künstlerischen Leistungen gleichzeitig zu propagandistischen<br />

Zwecken zu nutzen. So wird der auf den ersten<br />

Blick paradoxe Tatbestand verständlich, dass die «Ghettoinsassen»,<br />

später auch «Bewohner des jüdischen Siedlungsgebiets» genannt<br />

(beides Euphemismen des «Reichssicherheitshauptamtes», kurz<br />

RSHA), sich in einer ungleich freieren Atmosphäre des Kulturlebens<br />

bewegen konnten als die Menschen, die im Deutschland<br />

der Jahre 1933 bis 1945 in der nazistisch definierten ‹Freiheit›<br />

lebten.<br />

So wurde in den Programmen der «Freizeitgestaltung» ab 1943<br />

ohne Restriktion das gesamte Spektrum der als «entartet» geltenden<br />

Musik geboten, alle Werke von Juden oder mit jüdischer<br />

Thematik waren erlaubt. Die Gefangenen lebten in einer para-<br />

15


doxen Situation: Ihrer totalen physischen Unfreiheit stand eine<br />

totale geistige Freiheit gegenüber. Die Abwesenheit von Zensur<br />

war nur die Kehrseite jenes boshaften Mottos der SS: «Lasst sie<br />

doch ihren Spaß haben, morgen sind sie sowieso alle tot!» Hier<br />

zeigte sich der Gipfel des NS-Zynismus: SS-Männer klatschten<br />

den Sängern von Verdis Requiem und den kleinen Akteuren der<br />

Kinderoper Brundibár Beifall – und schickten sie wenige Tage<br />

später allesamt ins Gas.<br />

Unternehmen «Bad Theresienstadt»<br />

Um die internationale Öffentlichkeit über den wahren Zweck der<br />

Konzentrationslager als Vollzugsorte der «Endlösung» zu täuschen,<br />

wurde in Theresienstadt eine potemkinsche Kulissenwelt errichtet,<br />

die offiziellen ausländischen Besucher-Kommissionen in<br />

einer exakt einstudierten Lagerschau unter SS-Bewachung vorgeführt<br />

wurde. Im Vorfeld fanden brutale «Säuberungen» statt,<br />

Zigtausende alter und kranker Häftlinge, die das Bild einer mustergültigen<br />

Präsentiersiedlung hätten trüben können, wurden nach<br />

Auschwitz deportiert. Mit der propagandistischen Ausschlachtung<br />

des Unternehmens «Bad Theresienstadt» setzten die Nazis<br />

gezielt jene Lüge in die Welt, die behauptete: «So herrlich leben<br />

alle Juden im Reich des Nationalsozialismus, trotz aller Gräuelnachrichten»<br />

– während in Wirklichkeit die Opfer im Feuer der<br />

Krematorien zu Hunderttausenden verbrannten.<br />

Den Theresienstädter Künstlern wurde das zynische Privileg zuteil,<br />

bis zu ihrer Ermordung als Akteure in einem perfekten Täuschungsmanöver<br />

mitzuwirken, das die SS als Vergnügungszirkus<br />

aus Theater, Oper und Konzerten in der aufpolierten Kurort-<br />

Idylle des Ghettos inszenierte. Der Trick funktionierte: Die Welt<br />

fiel auf den grausamen Schwindel herein, ein Komitee aus Inspektoren<br />

des Internationalen Roten Kreuzes berichtete im Juni 1944<br />

positiv über seinen Theresienstadt-Besuch. Festgehalten wurde<br />

das absurde Theater in dem Propaganda-Machwerk Theresienstadt.<br />

Dokumentation aus dem jüdischen Siedlungsgebiet, auch bekannt unter<br />

dem nicht authentischen Titel Der Führer schenkt den Juden eine<br />

Stadt. Hinter der inszenierten baulichen und sozialen Kulisse<br />

herrschte das reale Grauen nicht anders als in den übrigen Lagern:<br />

16


Jerusalem, Yad Vashem Photo Archive<br />

Musizierender Junge im 1942 errichteten «Jugendverwahrlager» Łódź.<br />

In diesem Konzentrationslager waren zeitweilig weit über 10.000 Kinder inhaftiert;<br />

bei Kriegsende waren noch etwa 800 am Leben.<br />

Weit über 30.000 Menschen starben in Theresienstadt an Hunger,<br />

Seuchen und den Folgen der Zwangsarbeit. Von den fast 150.000<br />

Menschen, die in den Wartesaal des Todes Theresienstadt transportiert<br />

wurden, überlebten nur wenige die Vernichtungsmaschinerie.<br />

Nach der Fertigstellung des Propagandafilms Ende September<br />

1944 wurden alle Künstler, Dichter und Musiker in den großen<br />

Herbsttransporten nach Auschwitz deportiert und sofort vergast.<br />

Darunter war neben Viktor Ullmann und Pavel Haas auch der<br />

Schöpfer der Kinderoper Brundibár, Hans Krása. Die drei Musiker<br />

bildeten zusammen mit dem genialen Gideon Klein die produktivste<br />

und prominenteste Komponistengruppe Theresienstadts.<br />

Ein weiterer bedeutender Name dieser tschechischen Komponistengeneration,<br />

Erwin Schulhoff, gleichermaßen geächtet und verfolgt<br />

wegen seiner jüdischen Abstammung wie seiner kommunistischen<br />

Gesinnung, starb 1942 in einem Nebenlager des KZ Dachau.<br />

Musik war in Theresienstadt ein ‹Lebensmittel› in vielerlei Gestalt.<br />

Zwar war es, wie Herbert Tomas Mandl sich erinnerte, «kein hedonistisches<br />

Vergnügen», der Musik zu lauschen, «auf eiskalten Dachböden<br />

stehend oder in stickiger Hitze». Doch Musik, das haben<br />

Überlebende immer wieder bestätigt, war Therapie – wohl die<br />

erfolgreichste Therapie, um sich von der menschenunwürdigen<br />

Unterbringung in Massenquartieren, grassierenden Krankheiten,<br />

dem Grauen dauernder Todesdrohung abzulenken und um verlorenen<br />

Lebensmut wiederzufinden. Und selbst in der bloßen<br />

17


Pavel Haas, um 1925 Karel Berman, um 1955<br />

Vorstellung bedeutete Musik eine große Hilfe: Überlebende<br />

berichteten, dass sie gegen die Geisteskrankheit Hunger angehen<br />

konnten, wenn sie zum Beispiel Musik von Johann Sebastian<br />

Bach, die sie seit ihrer Jugend kannten, Note für Note imaginierten.<br />

Musik vermochte ein Höchstmaß an psychischer Widerstandskraft<br />

zu wecken, sie war – wie auch die Poesie – ein Instrument<br />

im Kampf der Gefangenen um den zivilisierten Menschen, um<br />

den Menschen als Kulturwesen.<br />

Der Komponist und Dirigent Viktor Ullmann (geboren 1898 in<br />

Teschen) bekannte in seinem 1944 in der Hoffnung auf eine baldige<br />

Befreiung des Ghettos geschriebenen Aufsatz Goethe und<br />

Ghetto, «dass wir keineswegs bloß klagend an Babylons Flüssen<br />

saßen und dass unser Kulturwille unserem Lebenswillen adäquat<br />

war». Tatsächlich waren die in Theresienstadt inhaftierten Komponisten<br />

in ihrem Selbstverständnis nicht zuerst Gefangene, sondern<br />

Menschen, die mit einer ungeheuren moralischen Kraft ihr<br />

Menschsein und das humane Ideal bis in die Nähe ihrer physischen<br />

Vernichtung verteidigten. Ihre Werke sind in einem nicht<br />

mehr zu steigernden Sinn Widerstand: Zeugnisse eines trotzig<br />

geführten Kampfes um die Zugehörigkeit zu jener europäischen<br />

Kulturtradition, aus der ihre Verfolger sie vertreiben wollten.<br />

Ullmanns Produktivität explodierte geradezu in Theresienstadt,<br />

im Lager entstanden fast ebenso viele Werke wie in den gut zwanzig<br />

Jahren seiner kompositorischen Tätigkeit vorher: drei Klaviersonaten,<br />

ein Streichquartett, Liedzyklen, Chorwerke, und die<br />

Oper Der Kaiser von Atlantis oder die Todverweigerung. Noch in Prag<br />

entstand das Liederbuch des Hafis op. 30, das Ullmann der Sopranistin<br />

Marion Podolier widmete; sie wurde 1942 nach Theresienstadt<br />

deportiert, überlebte jedoch den Holocaust.<br />

18


Aufstrebenden Begabungen war Ullmann Mentor und Förderer:<br />

Er, der Zemlinsky- und Schönberg-Schüler, gründete ein «Studio<br />

für Neue Musik», um den Theresienstädter Musikern eine Plattform<br />

zu geben. Im Lager wurde der Anthroposoph Ullmann sich<br />

seiner jüdischen Wurzeln bewusst; den jiddischen Liederzyklus<br />

Brˇezulinka mit «Beryozkele» komponierte er kurz vor seiner Deportation<br />

nach Auschwitz. Als die Wehrmacht 1939 die Tschechoslowakei<br />

besetzte, wurde der gefeierte Komponist Ullmann über<br />

Nacht zu einem «lebensunwerten Untermenschen»: Er erhielt<br />

Auftrittsverbot, seine Werke verschwanden von den Bühnen.<br />

Einen ähnlichen Absturz hatte auch der Jánaček-Schüler Pavel<br />

Haas (geboren 1899 in Brünn) vor seiner Deportation erlebt.<br />

Er war bereits im Dezember 1941 als Mitglied des «Aufbaukommandos»<br />

ins Ghetto gekommen. Die täglichen Demütigungen<br />

und Erniedrigungen lähmten ihn. Er fiel in eine tiefe Lethargie,<br />

aus der er sich schließlich mit Hilfe der anderen Musiker befreite.<br />

Das letzte Werk, das Pavel Haas in Theresienstadt vollendete,<br />

zugleich sein heute bekanntestes, sind die Vier Lieder nach Worten<br />

der chinesischen Poesie, die im Juni 1944 in Theresienstadt von dem<br />

Sänger und Komponisten Karel Berman aufgeführt wurden. Berman<br />

(geboren 1919 in Jindřichův Hradec respektive Neuhaus)<br />

überlebte und schrieb nach der Befreiung die Klaviersuite Reminiscences<br />

1938–1944. Die Suite pour piano op. 13 von Pavel Haas<br />

wiederum stammt aus der Zeit vor seiner Deportation, ebenso<br />

wie die Sieben Lieder im Volkston op. 18. Es ist Ullmann zu verdanken,<br />

dass beide Werke im Lager aufgeführt wurden.<br />

In seiner Funktion als Musikkritiker appellierte Ullmann wiederholt<br />

an die Theresienstädter Musiker, neben dem klassischen<br />

und romantischen Repertoire häufiger auch Werke jener modernen<br />

Komponisten aufzuführen, die die NS-Diktatur aus dem<br />

Kulturleben verbannt hatte. In seinen Aufrufen nannte er neben<br />

Arnold Schönberg, Ernest Bloch, Erich Wolfgang Korngold, Wilhelm<br />

Grosz, Kurt Weill, Hanns Eisler, Carl Rathaus, Egon Wellesz<br />

und Ernst Toch auch Erwin Schulhoff (geboren 1894 in Prag).<br />

Ullmanns Appelle zeigten durchaus Wirkung, etliche Werke der<br />

genannten Komponisten tauchten in den Programmen seines<br />

19


Carlo Sigmund Taube<br />

(Portrait von Petr Kien, ~1941–1944)<br />

«Studios für Neue Musik» auf. Als Schulhoffs Violinsonaten N° 1<br />

und N° 2 dort gespielt wurden, war der Komponist allerdings<br />

bereits tot, gestorben im Lager Wülzburg an einer Tuberkulose.<br />

Wohl nirgendwo auf der Welt gab es ein dankbareres Publikum<br />

als in Theresienstadt, wohl nirgendwo eines, das stärker nach<br />

Musikerlebnissen lechzte. Das Angebot an Musikdarbietungen<br />

konnte sich durchaus mit dem einer Großstadt messen. Die Sehnsucht<br />

nach Musik galt der gesamten musikalischen Landschaft:<br />

vom künstlerisch Anspruchsvollsten bis hin zur leichten Muse.<br />

Bei Wiener Walzer- und Operettenmelodien schwelgten viele Gefangene<br />

in Träumen von einer heilen Vergangenheit, was einen<br />

kritischen Geist unter den Textdichtern zu einer Parodie auf das<br />

heißgeliebte Lied aus der Operette Gräfin Mariza von Emmerich<br />

Kálmán inspirierte: «Ja, wir in Terezín, wir nehmen’s Leben sehr<br />

leicht hin…» Der 1882 am Plattensee geborene Kálmán emigrierte<br />

1938 aus Wien; erst 1949 kehrte er nach Österreich zurück.<br />

Die großen Publikumsmagneten in Theresienstadt waren Kabarettvorstellungen.<br />

Am populärsten waren die Produktionen des<br />

als «Chaplin von Theresienstadt» bewunderten Karel Švenk (geboren<br />

1917 in Prag) und seines «Theaters der unnützen Talente».<br />

«Švenk hatte das Zeug zum Popstar!», schwärmten überlebende<br />

Mithäftlinge. Seine Shows würzte Švenk mit beißender politischer<br />

Satire in bester tschechischer Theatertradition, seine Lieder<br />

wurden in den Straßen des Ghettos gesungen. So auch «Všechno<br />

jde!» (Alles geht!): Dieses als «Theresienstädter Marsch» bekannt gewordene<br />

Lied appelliert an die Widerstandskraft und den Willen<br />

20


der Häftlinge, sich nicht aufzugeben. «Všechno jde!» wurde zur Lagerhymne,<br />

die Mehrzahl der vielen von Witz sprühenden Revuen<br />

des Ausnahmekabarettisten und Allroundkünstlers Švenk ist<br />

jedoch für immer verloren.<br />

Švenk wurde in Auschwitz ermordet, ebenso Carlo Sigmund<br />

Taube (geboren 1897 in Galizien), von dem der Nachwelt nur ein<br />

einziges Werk erhalten blieb: das Lied «Ein jüdisches Kind». Von<br />

dem 1945 in Dachau gestorbenen Robert Dauber (geboren 1922)<br />

überlebte nur die Serenata für Violine und Klavier. Ilse Weber<br />

(geboren 1903 in Ostrau) ging mit den Kindern der Theresienstädter<br />

Krankenstation, für die sie während ihrer Nachtwachen<br />

komponiert und gesungen hatte, freiwillig in den Tod. Ihre Lieder,<br />

von denen acht gerettet werden konnten, gehören in ihrer Einfachheit<br />

und Innigkeit zum Berührendsten, was im Lager geschrieben<br />

wurde. Häftlinge bezeugten, dass sie in der Gaskammer mit<br />

den Theresienstädter Kindern ihr «Wiegala» sang.<br />

Grausam herausgerissen aus ihrem Schaffensprozess, hinterließen<br />

die Komponisten Theresienstadts der Nachwelt als Lebenswerk<br />

nur einen Torso – zu welcher Gestalt sich dieser hätte entwickeln<br />

können, lässt sich nur erahnen. Nicht zuletzt die großartigen Werke,<br />

die Viktor Ullmanns Lehrer Arnold Schönberg noch in der<br />

Emigration schuf, vermitteln einen Eindruck davon, welch unermessliches<br />

schöpferisches Potenzial mit der verfemten musikalischen<br />

Avantgarde in den Gaskammern erstickt wurde.<br />

Die vor der Vernichtung geretteten Werke bezeugen, dass selbst<br />

unter den teuflischen Bedingungen Theresienstadts und angesichts<br />

widrigster Lebensumstände unter dem NS-Terrorregime Meisterwerke<br />

entstehen konnten – Meisterwerke, die als Teil des musikalischen<br />

Erbes der Menschheit weiterbestehen werden.<br />

Ulrike Migdal, Studium der Philosophie, Literaturwissenschaft und Musik, übernahm<br />

nach der Promotion 1979 Forschungs- und Lehraufträge in Deutschland und den USA.<br />

Seit 1985 freie Schriftstellerin, Dozentin und Rundfunkautorin. 2010 Preis des Deutschen<br />

Kulturrats für ihre Hörspiele, u.a. zu Ilse Weber, deren Briefe und Gedichte<br />

sie herausgegeben hat (Wann wohl das Leid ein Ende hat. – München: Hanser, 2008).<br />

21


Texte<br />

Ilse Weber: Ich wandre durch<br />

Theresienstadt (~1942–1944)<br />

(Text: Ilse Weber)<br />

Ich wandre durch Theresienstadt,<br />

Das Herz so schwer wie Blei,<br />

Bis jäh mein Weg ein Ende hat,<br />

Dort knapp an der Bastei.<br />

Dort bleib ich auf der Brücke stehn<br />

Und schau ins Tal hinaus:<br />

Ich möcht so gerne weiter gehn,<br />

Ich möcht so gern nach Haus!<br />

Nach Haus! – Du wunderbares Wort,<br />

Du machst das Herz mir schwer.<br />

Man nahm mir mein Zuhause fort,<br />

Nun hab ich keines mehr.<br />

Ich wende mich betrübt und matt,<br />

So schwer wird mir dabei:<br />

Theresienstadt, Theresienstadt,<br />

wann wohl das Leid ein Ende hat,<br />

wann sind wir wieder frei?<br />

—<br />

Karel Švenk: Všechno jde!<br />

(Terezínský marš) (~1942–1944)<br />

(text: Karel Švenk)<br />

Jarní bouře ozvěnu kdo přehluší,<br />

Komu smích byl do kolébky dán,<br />

Komu plakat bez příčiny nesluší,<br />

Kdo zná lásku a je milován,<br />

Ilse Weber: Je marche à travers<br />

Theresienstadt (~1942–1944)<br />

(texte: Ilse Weber)<br />

Je marche à travers Theresienstadt,<br />

Le cœur lourd comme du plomb,<br />

Jusqu’à ce que mon chemin soudain<br />

prenne fin,<br />

Là, au pied du bastion.<br />

Là, je m’arrête sur le pont<br />

Et regarde vers la vallée:<br />

Je voudrais tant m’en aller,<br />

Je voudrais tant rentrer à la maison!<br />

La maison! – Ô mot merveilleux,<br />

Tu pèses si lourd en mon cœur.<br />

On m’a pris ma maison,<br />

Désormais je n’en ai plus.<br />

Je me détourne tristement,<br />

Tant le chagrin m’accable:<br />

Theresienstadt, Theresienstadt,<br />

Quand le chagrin prendra-t-il fin,<br />

Quand retrouverons-nous la liberté?<br />

—<br />

Karel Švenk: Všechno jde!<br />

(Terezínský marš) (~1942–1944)<br />

(text: Karel Švenk)<br />

Jarní bouře ozvěnu kdo přehluší,<br />

Komu smích byl do kolébky dán,<br />

Komu plakat bez příčiny nesluší,<br />

Kdo zná lásku a je milován,<br />

23


Každý ať už taký nebo onačí,<br />

Zkrátka když je na tom světě rád,<br />

Ten se nikdy na nikoho nemračí,<br />

Vesele si zpívá častokrát:<br />

Všechno jde, když se chce,<br />

Za ruce se vezmeme,<br />

Navzdor kruté době<br />

Humor v srdci máme,<br />

Den co den, stále jen<br />

Sem a tam se stěhujem<br />

A jen ve třiceti slovech<br />

Smíme psát.<br />

Hola, zítra život začíná<br />

A tím se blíží čas,<br />

Kdy si sbalíme svůj raneček<br />

A půjdem domů zas.<br />

Všechno jde, když se chce<br />

za ruce se vezmeme<br />

a na troskách ghetta<br />

Budeme se smát.<br />

Každý ať už taký nebo onačí,<br />

Zkrátka když je na tom světě rád,<br />

Ten se nikdy na nikoho nemračí,<br />

Vesele si zpívá častokrát:<br />

Všechno jde, když se chce,<br />

Za ruce se vezmeme,<br />

Navzdor kruté době<br />

Humor v srdci máme,<br />

Den co den, stále jen<br />

Sem a tam se stěhujem<br />

A jen ve třiceti slovech<br />

Smíme psát.<br />

Hola, zítra život začíná<br />

A tím se blíží čas,<br />

Kdy si sbalíme svůj raneček<br />

A půjdem domů zas.<br />

Všechno jde, když se chce<br />

za ruce se vezmeme<br />

a na troskách ghetta<br />

Budeme se smát.<br />

Karel Švenk: Alles geht! (Theresienstadt-Marsch)<br />

(~1942–1944)<br />

(Text: Karel Švenk)<br />

Wer das Echo eines Frühlingssturms<br />

brechen kann,<br />

Wem das Lachen<br />

in die Wiege gelegt wurde,<br />

Wem grundloses Weinen<br />

gar nicht steht,<br />

Wer geliebt wird und wer Liebe kennt,<br />

Wer auch immer, samt und sonders,<br />

Jeder, der gerne auf dieser Welt weilt,<br />

So einer schaut nie düster drein<br />

Und singt häufig fröhlich vor sich hin:<br />

Alles geht, wenn man nur will,<br />

Wir fassen uns an der Hand,<br />

Den schweren Zeiten zum Trotz<br />

Bewahren wir Humor im Herzen.<br />

Karel Švenk: Tout est possible!<br />

(Marche de Terezín) (~1942–1944)<br />

(texte: Karel Švenk)<br />

Celui qui fait taire I’écho d’un orage<br />

printanier,<br />

Qui est né en riant,<br />

À qui point ne sied de pleurer sans<br />

raison<br />

Amoureux et aimé,<br />

Quiconque, en bref, chèvre ou chou,<br />

Se félicite d’être au monde,<br />

Celui-là jamais ne fait grise mine<br />

Et chante souvent avec entrain:<br />

Tout est possible, avec de la bonne<br />

volonté,<br />

Donnons-nous la main,<br />

Malgré la cruauté des temps,<br />

Gardons le cœur plein d’humour,<br />

24


Jeden Tag marschieren wir weiter,<br />

Ziehen hin und her,<br />

Unsere Briefe dürfen wir<br />

Nur in dreißig Worten schreiben.<br />

Holla, morgen fängt das Leben an,<br />

Und damit rückt auch der Tag näher,<br />

An dem wir unsere Ranzen packen<br />

Und wieder nach Hause gehen.<br />

Alles geht, wenn man nur will,<br />

Wir fassen uns an der Hand,<br />

Und auf den Ghettotrümmern<br />

Werden wir lachen.<br />

—<br />

Ilse Weber: Und der Regen rinnt<br />

(~1942–1944) (Text: Ilse Weber)<br />

Und der Regen rinnt,<br />

und der Regen rinnt…<br />

Ich denk im Dunkeln an dich,<br />

mein Kind.<br />

Hoch sind die Berge<br />

und tief ist das Meer,<br />

Mein Herz ist müd’ und<br />

sehnsuchtsschwer.<br />

Und der Regen rinnt,<br />

und der Regen rinnt…<br />

Warum bist du so fern, mein Kind?<br />

Und der Regen rinnt,<br />

und der Regen rinnt…<br />

Gott selbst hat uns getrennt,<br />

mein Kind.<br />

Du sollst nicht Leid und Elend sehn,<br />

Sollst nicht auf steinigen Gassen<br />

gehn.<br />

Und der Regen rinnt,<br />

und der Regen rinnt…<br />

Hast du mich nicht vergessen, Kind?<br />

—<br />

Toujours en marche jour après jour,<br />

Emmenés de-ci de-là,<br />

Et on ne nous permet<br />

Que des lettres de trente mots.<br />

Hé quoi! Demain aussi il fera jour,<br />

Un de moins qui nous sépare<br />

Du moment de faire notre balluchon<br />

Pour rentrer enfin à la maison.<br />

Tout est possible, avec de la bonne<br />

volonté,<br />

Donnons-nous la main,<br />

Et sur les ruines du ghetto<br />

Un jour nous rirons.<br />

—<br />

Ilse Weber: Et la pluie tombe<br />

(~1942–1944) (texte: Ilse Weber)<br />

Et la pluie tombe, la pluie tombe…<br />

Je pense à toi dans l’ombre,<br />

mon enfant.<br />

Hautes sont les montagnes<br />

et profonde la mer,<br />

Mon cœur est fatigué et lourd<br />

de nostalgie.<br />

Et la pluie tombe, la pluie tombe…<br />

Pourquoi es-tu si loin, mon enfant?<br />

Et la pluie tombe, la pluie tombe…<br />

Dieu lui-même nous a séparés,<br />

mon enfant.<br />

Tu ne dois pas voir la misère<br />

Ni marcher par les ruelles<br />

pierreuses.<br />

Et la pluie tombe, la pluie tombe…<br />

Ne m’as-tu pas oubliée, enfant?<br />

—<br />

27


Terezín-Lied<br />

nach Emmerich Kálmán: Komm mit<br />

nach Varasdin (Text: anonym)<br />

Ich bitte nicht lachen<br />

Sie über die Sachen,<br />

Die taglich mir hier so oft passiern,<br />

Die Ofen, die Löcher,<br />

Die Stühlchen, die Dächer,<br />

Mich kann das aber gar nicht mehr<br />

geniern.<br />

Ich find es entsetzlich,<br />

Wenn jemand so plötzlich<br />

So stürmisch ‘nen Redeschwall<br />

lässt los,<br />

Gespart wird’s da mit Worten nicht,<br />

mit zarten,<br />

Es kann halt niemand warten,<br />

Wenn’s auch ein Unsinn bloß.<br />

Ja, das geht nicht,<br />

So mancher es versteht nicht,<br />

Ich hör nur zu und red’ nicht<br />

Und sage nur:<br />

Ja, wir in Terezín,<br />

Wir nehmen’s Leben sehr leicht hin,<br />

Denn wenn es anders wär,<br />

Wär’s ein Malheur.<br />

Es gibt hier schöne Fraun,<br />

Ein Vergnügen, sie anzuschaun,<br />

Drum nehm ganz gern ich hin<br />

Terezín.<br />

Bin frei von jeder Schuld<br />

Und habe deshalb viel Geduld,<br />

Wenn in der Brust das Herz auch<br />

Voller Sehnsucht ist,<br />

Ja, wir in Terezín,<br />

Wir nehmen’s Leben sehr leicht hin,<br />

und lieben unser kleines Terezín.<br />

Sollt ich hier mal sterben,<br />

Wird man nach mir erben<br />

Die Garderobe und das Ghettogeld,<br />

Terezín-Lied<br />

d’après Emmerich Kálmán: Komm mit<br />

nach Varasdin (texte: anonyme)<br />

Je vous en prie, ne riez pas<br />

Des choses qui m’arrivent ici<br />

Si souvent tous les jours,<br />

Les poêles, les trous,<br />

Les chaises d’enfant, les toits,<br />

Mais cela ne me gêne plus du tout<br />

Je trouve vraiment abominable<br />

Que quelqu’un lâche soudain<br />

Une violente cascade verbale,<br />

On ne compte pas les mots ici,<br />

les mots doux,<br />

Car personne ne peut attendre,<br />

Même si c’est une absurdité.<br />

Non, ça ne va pas,<br />

Beaucoup ne peuvent le comprendre,<br />

Je me contente d’écouter<br />

sans répondre<br />

Et dis simplement:<br />

Oui, nous autres à Terezín,<br />

Nous prenons la vie à la légère,<br />

Car s’il en était autrement,<br />

Ce serait un grand malheur.<br />

Il y a ici de jolies femmes.<br />

C’est un plaisir de les regarder,<br />

Donc je supporte sans broncher<br />

Ma vie à Terezín.<br />

Je suis libre de toute faute<br />

Et peux donc m’armer de patience,<br />

Même si dans ma poitrine<br />

Mon cœur est rempli de désirs ardents,<br />

Oui, nous autres à Terezín,<br />

Nous prenons la vie à la légère<br />

Et nous aimons notre petit Terezín.<br />

Si jamais je meurs ici,<br />

Quelqu’un héritera de moi<br />

La garde-robe et I’argent du ghetto,<br />

28


Ich rausch durch den Äther,<br />

Begrüß meine Väter<br />

Und bin schon nicht mehr hier<br />

auf dieser Welt.<br />

Erzähl meinen Lieben,<br />

Was wir hier getrieben,<br />

Wie einfach wir gelebt,<br />

ganz ohne Frag,<br />

Bei Kaffee, bei Turin und bei Suppe,<br />

Bei Fleisch nur durch die Lupe,<br />

Und das fast jeden Tag, auch Knödl<br />

Mit Creme vom süßen Mädel,<br />

Von Hunger keine Spur,<br />

Da sag ich nur:<br />

Ja, wir in Terezín…<br />

—<br />

Viktor Ullmann: Beryozkele op. 53/1<br />

(1944) (text: David Einhorn)<br />

Ruik, ruik, shokelt ir geloktes<br />

grines kep!<br />

Mayn vaysinke Beryozkele un davent<br />

on a shir;<br />

Yedes, yedes, bletele irs sheptshet<br />

shtil a tfile.<br />

Zay shoyn, kleyn Beryozkele,<br />

mispalel oykh far mir.<br />

Fun vaytn mayrev hot zikh troyerik<br />

farganvet<br />

In di dine tsvaygelekh a rozer tsarter<br />

shtral;<br />

Un a shtiln kush getun di bletelekh,<br />

di kleyne,<br />

Velkhe hobn dremlendik gehorkht<br />

dem nakhtigal.<br />

Fun di vayte felder iz a vintele gekumen<br />

Un dertseylt di bletlekh legendes<br />

on a shir,<br />

Epes hot in hartsn tif bay mir<br />

genumen benkn.<br />

Zay shoyn, kleyn Beryozkele,<br />

mispalel oykh far mir.<br />

Je voyagerai dans l’éther,<br />

Saluerai mes pères<br />

Et ne serai plus de ce monde.<br />

Raconte à ceux que j’aime<br />

Comment nous avons vécu ici,<br />

Sans jamais poser de questions,<br />

Entre le café et la soupe,<br />

La viande seulement à la loupe,<br />

Et ça presque chaque jour,<br />

aussi des knödels<br />

À la crème servis par une jolie fille,<br />

La faim ici est inconnue,<br />

Alors je dis tout simplement:<br />

Oui, nous autres à Terezín…<br />

—<br />

Viktor Ullmann: Beryozkele op. 53/1<br />

(1944) (text: David Einhorn)<br />

Ruik, ruik, shokelt ir geloktes<br />

grines kep!<br />

Mayn vaysinke Beryozkele un davent<br />

on a shir;<br />

Yedes, yedes, bletele irs sheptshet<br />

shtil a tfile.<br />

Zay shoyn, kleyn Beryozkele,<br />

mispalel oykh far mir.<br />

Fun vaytn mayrev hot zikh troyerik<br />

farganvet<br />

In di dine tsvaygelekh a rozer tsarter<br />

shtral;<br />

Un a shtiln kush getun di bletelekh,<br />

di kleyne,<br />

Velkhe hobn dremlendik gehorkht<br />

dem nakhtigal.<br />

Fun di vayte felder iz a vintele gekumen<br />

Un dertseylt di bletlekh legendes<br />

on a shir,<br />

Epes hot in hartsn tif bay mir<br />

genumen benkn.<br />

Zay shoyn, kleyn Beryozkele,<br />

mispalel oykh far mir.<br />

31


Viktor Ullmann: Kleine Birke<br />

op. 53/1 (1944) (Text: David Einhorn)<br />

Leise, leise schüttelt sie das<br />

grüngelockte Köpfchen,<br />

Meine weiße Birke hier betet<br />

früh und spät.<br />

All die kleinen Blätter flüstern<br />

immerzu Gebete…<br />

Nimm mich, kleine Birke du,<br />

hinein in dein Gebet!<br />

Und vom fernen Westen her<br />

so traurig hergeschlichen<br />

In die dünnen Zweige kam<br />

ein rosenzarter Strahl,<br />

Küsst nun all die kleinen Blätter,<br />

und in ihrem Schlummer<br />

Horchen sie nun immer<br />

auf das Lied der Nachtigall.<br />

Von den weiten Feldern kam<br />

ein kleiner Wind herüber,<br />

Hat für all die Blätter<br />

neue Mären hergeweht.<br />

Und tief in meinem Herzen<br />

erweckt er mir ein Sehnen.<br />

Nimm mich, kleine Birke du,<br />

hinein in dein Gebet!<br />

—<br />

Viktor Ullmann:<br />

Liederbuch des Hafis op. 30 (1940)<br />

(Text: Hans Bethge nach Hafis)<br />

N° 1: Vorausbestimmung<br />

Alles ist vorausbestimmt<br />

Durch die große Güte Allahs,<br />

Ach, was soll ich tun?<br />

Ich bin längst vorausbestimmt<br />

Für den Wein und für die Schenke,<br />

Ach, was soll ich tun?<br />

Viktor Ullmann: Petit bouleau<br />

op. 53/1 (1944) (texte: David Einhorn)<br />

Sans bruit, secouant sa tête<br />

aux boucles vertes,<br />

Mon petit bouleau blanc prie sans fin;<br />

Chacune de ses feuilles<br />

murmure une prière.<br />

Ô petit bouleau, prie aussi pour moi!<br />

Du couchant lointain<br />

s’est glissé tristement<br />

Parmi ses branches fines<br />

un tendre rayon rose,<br />

Il a déposé un baiser<br />

sur les petites feuilles,<br />

Qui dans leur sommeil<br />

ont entendu le rossignol.<br />

Un vent léger venu<br />

des vastes champs<br />

A raconté aux feuilles<br />

des légendes sans fin,<br />

Et un désir profond<br />

a envahi mon cœur.<br />

Ô petit bouleau, prie aussi pour moi!<br />

—<br />

Viktor Ullmann:<br />

Liederbuch des Hafis op. 30 (1940)<br />

(texte: Hans Bethge d’après Hafis)<br />

N° 1: Prédestination<br />

Tout est prédestiné<br />

Grâce à la grande bonté d‘Allah,<br />

Ah, que dois-je faire?<br />

Je suis depuis longtemps prédestiné<br />

Au vin et à la taverne,<br />

Ah, que dois-je faire?<br />

32


Wie die Vögel ihre Büsche,<br />

Wie die Rehe ihre Wälder<br />

Lieben durch Vorausbestimmung,<br />

Also liebe ich alleine<br />

Wein und Schenke und die Schenkin, –<br />

Alles ist vorausbestimmt<br />

Durch die große Güte Allahs,<br />

Ach, was soll ich tun?<br />

Comme les oiseaux leurs buissons,<br />

Comme le cerf sa forêt<br />

Aiment par leur prédestination,<br />

Ainsi j’aime seulement<br />

Le vin, la taverne et l’aubergiste,<br />

Tout est prédestiné<br />

Grâce à la grande bonté d‘Allah,<br />

Ah, que dois-je faire?<br />

N° 2: Betrunken<br />

Hafis, du bist betrunken<br />

Ich sehs an deinem Schatten,<br />

An diesem Taumelschatten,<br />

Der sich so toll gebärdet,<br />

Als käm er aus dem Tollhaus!<br />

Ei, welch verrückter Schatten<br />

Im allzu hellen Mondschein!<br />

Das fuchtelt und das biegt sich<br />

Und stolpert hin und reckt sich<br />

Aufwärts und nach den Seiten, –<br />

Ei, welch grotesker Schatten,<br />

Welch indiskreter Mondschein!<br />

Nie hab ichs glauben wollen,<br />

Wenn scheltend mich Suleima<br />

Beschwor, ich sei betrunken, –<br />

Jetzt muß ichs wahrlich glauben:<br />

Ich bin ein würdeloser,<br />

Ein aller Anmut barer,<br />

Ein ganz betrunkner Trinker<br />

Mit einem Taumelschatten<br />

Im indiskreten Mondschein!<br />

N° 2: Ivre<br />

Hafis, tu es ivre<br />

Je le vois à ton ombre,<br />

À ton ombre délirante,<br />

Qui si formidable s‘agite,<br />

Comme s’il sortait de l’asile de fous!<br />

Oh, quelle ombre folle<br />

Au trop brillant clair de lune!<br />

Cela s’agite et se courbe<br />

Et trébuche vers le bas et s’étend<br />

En amont et sur les côtés,<br />

Oh, quelle ombre grotesque,<br />

Quel indiscret clair de lune!<br />

Je n’ai jamais voulu le croire,<br />

Lorsque Suleima me réprimandait<br />

Jurant que j’étais ivre,<br />

Maintenant je dois vraiment le croire:<br />

Je suis un indigne,<br />

Dénué de tout charme,<br />

Un buveur complètement ivre<br />

À l’ombre vacillante<br />

Dans l’indiscret clair de lune!<br />

N° 3: Unwiderstehliche Schönheit<br />

Durch deine schönen Locken werden<br />

Die Heiden und die Glaubensstarken<br />

In gleicher Weise sinnverwirrt.<br />

Die schwachen Seelen stürzen<br />

taumelnd<br />

In deiner Wangen holde Grübchen,<br />

Die starken Seelen stürzen nach.<br />

N° 3: Irrésistible beauté<br />

Par tes belles boucles<br />

Les mécréants et les êtres pleins de foi<br />

Voient leur raison pareillement égarée<br />

Les âmes faibles s’écroulent<br />

en chancelant<br />

Sur tes joues aux gracieuses fossettes<br />

Les âmes fortes les suivent.<br />

35


Dein Aug, das von der Schwarzen<br />

Kunst<br />

Geschaffen ward,<br />

lenkt aus den Wolken<br />

Des Adlers Flug zu sich zurück.<br />

Die zarte Nachtigall, die nicht<br />

Aufsteigen kann in Wolkenfernen,<br />

Ist ganz und gar in deinem Bann.<br />

Hafis vergaß um deinetwillen<br />

Die Morgen- und die Nachtgebete,<br />

Klar ist sein Seelenuntergang!<br />

—<br />

Erwin Schulhoff:<br />

Drei Stimmungsbilder op. 12 (1913)<br />

(Text: Hans Steiger)<br />

N° 1: Sangen Geigen übern See<br />

Sangen Geigen übern See…<br />

Halbvergessnes Liebesweh. –<br />

Weiß nicht, wie der Klang verging.<br />

Lange ich in Träumen hing – lange<br />

Irgendwo ein Käuzlein rief.<br />

Nacht und Wald und See so tief…<br />

Alles wunderstill und sacht!<br />

Meine Seele trank die Nacht.<br />

Ton œil, qui par le noir art<br />

Fut créé, ramène vers lui<br />

depuis les nuages<br />

Le vol de l’aigle.<br />

Le tendre rossignol, qui<br />

Ne peut monter vers le lointain<br />

des nuages,<br />

Est entièrement sous ton charme<br />

Hafiz a oublié pour toi<br />

Les prières du matin et de la nuit,<br />

Le naufrage de son âme est évident!<br />

—<br />

Erwin Schulhoff:<br />

Drei Stimmungsbilder op. 12 (1913)<br />

(texte: Hans Steiger)<br />

N° 1: Les violons chantaient<br />

sur le lac<br />

Les violons chantaient sur le lac<br />

Peine d’amour à demi oubliée<br />

Je ne sais comment<br />

le son s’est évanoui<br />

Je fus longtemps accroché<br />

aux rêves – longtemps<br />

Quelque part une chevêche a crié.<br />

Nuit, forêt et lac si profonds…<br />

Tout merveilleusement calme et doux!<br />

La nuit a abreuvé mon âme.<br />

N° 3: Weißt du, dass der<br />

Sonnenmüde<br />

Weißt du…<br />

Dass der Sonnenmüde,<br />

Nachtstille Garten<br />

Meine Wehmut liebt?<br />

Sieh! –<br />

Er hängt die schwarzen Tücher<br />

Der Trauerweiden<br />

Tief über die weißen Laternen…<br />

N° 3: Sais-tu que, fatigué du soleil<br />

Sais-tu…<br />

Que, fatigué du soleil,<br />

Dans la nuit calme, le jardin<br />

Aime ma mélancolie?<br />

Vois! –<br />

Des draps noirs<br />

Des saules pleureurs<br />

Il ensevelit les lanternes blanches…<br />

36


Die mir so wehtun. –<br />

Ah, fühlst du –<br />

Sein feuchtes Mooshaar? –<br />

Es hat<br />

Die Nacht mit mir geweint…<br />

Liebste!…<br />

—<br />

Pavel Haas: Sieben Lieder<br />

im Volkston op. 18 (1939–1940)<br />

(Text: František Ladislav Čelakovský)<br />

N° 1: Což je víc!<br />

Když mě nechceš, což je víc!<br />

Nedělám si z toho nic.<br />

Však pro tebe oči moje<br />

Hořem nerozplynou;<br />

Vylezu na kopeček,<br />

Vyhlídnu si jinou.<br />

N° 1: Vergeltung<br />

Wenn du mich nicht willst, was dann!<br />

Ich mache mir nichts draus.<br />

Meine Augen werden durch den<br />

Kummer nicht zerfließen;<br />

Ich steige auf einen Berg,<br />

Und halte Ausschau<br />

nach einer anderen!<br />

Qui me font si mal. –<br />

Ah sens-tu<br />

Sa chevelure de mousse humide?<br />

Il a<br />

Pleuré la nuit avec moi…<br />

Chérie!…<br />

—<br />

Pavel Haas: Sept mélodies dans le<br />

ton populaire op. 18 (1939–1940)<br />

(texte: František Ladislav Čelakovský)<br />

N° 1: Což je víc!<br />

Když mě nechceš, což je víc!<br />

Nedělám si z toho nic.<br />

Však pro tebe oči moje<br />

Hořem nerozplynou;<br />

Vylezu na kopeček,<br />

Vyhlídnu si jinou.<br />

N° 1: Représailles<br />

Tu ne veux pas de moi, et alors!<br />

Cela m’est égal.<br />

Mes yeux ne vont pas<br />

Fondre de chagrin;<br />

J’escalade une montagne,<br />

Et je cherche quelqu’un d’autre!<br />

N° 2: Dárek z lásky<br />

Když jsem šel přes lávky,<br />

Našel jsem korálky<br />

Na pěti šňůrečkách navlečené:<br />

Dal-li je děvčátku<br />

Milý na památku,<br />

Bude mít srdéčko zarmoucené.<br />

Každý to dobře ví,<br />

Že i ten nejmenší<br />

Dáreček z lásky je nejmilejší:<br />

Přijde-li k ztracení,<br />

Nikdy potom není<br />

Stříbrem ani zlatem k nahražení.<br />

N° 2: Dárek z lásky<br />

Když jsem šel přes lávky,<br />

Našel jsem korálky<br />

Na pěti šňůrečkách navlečené:<br />

Dal-li je děvčátku<br />

Milý na památku,<br />

Bude mít srdéčko zarmoucené.<br />

Každý to dobře ví,<br />

Že i ten nejmenší<br />

Dáreček z lásky je nejmilejší:<br />

Přijde-li k ztracení,<br />

Nikdy potom není<br />

Stříbrem ani zlatem k nahražení.<br />

37


p<br />

N° 2: Liebesgeschenk<br />

Als ich über die Stege ging,<br />

Fand ich Glasperlen,<br />

Auf fünf Schnürchen aufgefädelt.<br />

Falls sie ein Mädchen von ihrem<br />

Liebsten als Erinnerung bekam,<br />

Wird ihr Herzchen trüb sein.<br />

Jeder kennt das gut,<br />

Auch das kleinste Geschenk<br />

Aus Liebe ist das allerliebste:<br />

Wenn das Geschenk verloren wird,<br />

Ist das nie weder mit Silber<br />

Noch mit Gold zu ersetzen.<br />

N° 2: Cadeau d’amour<br />

Alors que je passai sur le pont,<br />

Je trouvai des perles de verre,<br />

Enfilées sur cinq fils.<br />

Si une jeune fille<br />

Les a reçues de son amoureux<br />

en souvenir,<br />

Son petit cœur sera triste.<br />

Chacun connaît bien cela,<br />

Même le plus petit cadeau<br />

D’amour est le plus chéri:<br />

Si le cadeau est perdu<br />

Ni or ni argent<br />

Ne peuvent le remplacer.<br />

N° 5: Přípověď<br />

Bylo to s večera na neděli,<br />

Pustil jsem koníčky po jeteli:<br />

Koníčky v jeteli –<br />

Modré oči, spíte-li?<br />

Co jste mně slíbily u lesíčku,<br />

Již si jdu k vám pro to při měsíčku.<br />

N° 5: Zusage<br />

Am Vorabend zum Sonntag,<br />

Ließ ich die Pferde im Kleefeld frei.<br />

Pferdchen im Klee, blaue Augen,<br />

schlaft ihr?<br />

Was habt ihr mir<br />

am Hain versprochen,<br />

Das hole ich mir nun<br />

im Mondschein von euch.<br />

N° 5: Přípověď<br />

Bylo to s večera na neděli,<br />

Pustil jsem koníčky po jeteli:<br />

Koníčky v jeteli –<br />

Modré oči, spíte-li?<br />

Co jste mně slíbily u lesíčku,<br />

Již si jdu k vám pro to při měsíčku.<br />

N° 5: Promesse<br />

La veille du dimanche,<br />

Je lâchai les chevaux dans le champ<br />

de trèfle.<br />

Petits chevaux dans le trèfle,<br />

yeux bleus, dormez-vous?<br />

Ce que vous m’avez promis au bois,<br />

Je vous le prendrai maintenant<br />

au clair de lune.<br />

N° 6: Slzy a vzdychání<br />

Kdyby všecky slzičky<br />

Pohromadě byly,<br />

Co jsou, milý, pro tebe<br />

Oči moje lily:<br />

Věru by se louky naše<br />

Všecky zatopily.<br />

N° 6: Slzy a vzdychání<br />

Kdyby všecky slzičky<br />

Pohromadě byly,<br />

Co jsou, milý, pro tebe<br />

Oči moje lily:<br />

Věru by se louky naše<br />

Všecky zatopily.<br />

39


Ach, kdyby to vzdychání<br />

Pohromadě bylo,<br />

Co mé srdce pro tebe,<br />

Milá, vypustila:<br />

Věru na věži by naší<br />

Zvony rozzvonilo.<br />

Ach, kdyby to vzdychání<br />

Pohromadě bylo,<br />

Co mé srdce pro tebe,<br />

Milá, vypustila:<br />

Věru na věži by naší<br />

Zvony rozzvonilo.<br />

N° 6: Tränen und Seufzer<br />

Wenn sich alle Tränchen<br />

Gesammelt hätten,<br />

Die, mein Liebster, für dich<br />

Meine Augen vergossen haben:<br />

Wahrlich würden unsere Wiesen<br />

Alle überflutet sein.<br />

Ach, wenn sich all das Stöhnen<br />

Gesammelt hätte,<br />

Was mein Herz für dich,<br />

Meine Liebste, ausgestoßen hat:<br />

Wahrlich würde es in unserem Turm<br />

Die Glocken zum Läuten bringen.<br />

N° 6: Larmes et soupirs<br />

Si toutes les petites larmes<br />

S’ajoutaient,<br />

Celles que, mon chéri, pour toi<br />

Mes yeux ont versées:<br />

Nos prés seraient vraiment<br />

Tout inondés.<br />

Ah, si toutes les plaintes<br />

Etaient mêlées<br />

Celles que mon cœur pour toi,<br />

Ma chérie, a émises:<br />

Vraiment cela ferait sonner les cloches<br />

Dans notre clocher.<br />

N° 7: Statečný jonák<br />

Nejčko mám ženicha,<br />

Matko, na mou milou!<br />

Jak se ho dotknete,<br />

Hned z něho jiskry jdou.<br />

Přijde do hospody,<br />

Všecko ustupuje;<br />

Jakou on zazpívá,<br />

Ta se hned tancuje.<br />

Každý mu v hospodě,<br />

Taky mně připíjí,<br />

Sic ho ven vyhodí,<br />

Kdo se mu nelíbí.<br />

N° 7: Statečný jonák<br />

Nejčko mám ženicha,<br />

Matko, na mou milou!<br />

Jak se ho dotknete,<br />

Hned z něho jiskry jdou.<br />

Přijde do hospody,<br />

Všecko ustupuje;<br />

Jakou on zazpívá,<br />

Ta se hned tancuje.<br />

Každý mu v hospodě,<br />

Taky mně připíjí,<br />

Sic ho ven vyhodí,<br />

Kdo se mu nelíbí.<br />

40


N° 7: Tapferer Bursche<br />

Nun habe ich einen Bräutigam,<br />

Mutter: Auf meinen Liebsten!<br />

Wenn man ihn berührt,<br />

Springen sofort die Funken über.<br />

Er kommt in die Kneipe,<br />

Alles weicht.<br />

Was er singt,<br />

Danach wird sogleich getanzt.<br />

Jeder in der Kneipe prostet ihm<br />

Und auch mir zu,<br />

Obgleich er hinauswirft,<br />

Der ihm nicht gefällt.<br />

—<br />

Carlo Sigmund Taube:<br />

Ein jüdisches Kind (1942)<br />

(Text: Erika Taube)<br />

Du bist ein Kind wie all die vielen,<br />

Die auf der ganzen Erde sind,<br />

Wie all die anderen Gespielen.<br />

Und doch bist du so anders, Kind.<br />

Du bist ein Kind, dem Heimat fehlt,<br />

In allen Städten bist du fremd,<br />

Solang dich nicht das Wort beseelt:<br />

Heimat, dein Herz ist ungehemmt.<br />

—<br />

Ilse Weber: Wiegala (~1942–1944)<br />

(Text: Ilse Weber)<br />

Wiegala, wiegala, weier,<br />

Der Wind spielt auf der Leier.<br />

Er spielt so süß im grünen Ried,<br />

Die Nachtigall, die singt ihr Lied.<br />

Wiegala, wiegala, weier,<br />

Der Wind spielt auf der Leier.<br />

N° 7: Brave garçon<br />

Maintenant j’ai un fiancé,<br />

Mère. À mon bien-aimé!<br />

Lorsque vous le touchez,<br />

Les étincelles jaillissent aussitôt.<br />

Il va à la taverne,<br />

Tout le monde s’écarte.<br />

Ce qu’il chante,<br />

On le danse aussitôt.<br />

Chacun dans la taverne boit à sa santé<br />

Et aussi à la mienne,<br />

Bien qu’il jette dehors<br />

Qui ne lui plaît pas.<br />

—<br />

Carlo Sigmund Taube:<br />

Un enfant juif (1942)<br />

(texte: Erika Taube)<br />

Tu es un enfant comme tant d’autres,<br />

Comme ceux tout autour de la terre,<br />

Comme tous tes camarades de jeu.<br />

Et pourtant tu es si différent,<br />

mon enfant.<br />

Tu es un enfant sans patrie,<br />

Dans chaque ville tu es étranger.<br />

Tant que ton âme ignore le mot:<br />

Patrie, ton cœur est sans entraves.<br />

—<br />

Ilse Weber: Wiegala (~1942–1944)<br />

(texte: Ilse Weber)<br />

Dodo, I’enfant do,<br />

Le vent joue de la lyre.<br />

II joue doucement<br />

entre les roseaux verts,<br />

Le rossignol chante sa chanson.<br />

Dodo, I’enfant do,<br />

Le vent joue de la lyre.<br />

43


Wiegala, wiegala, werne,<br />

Der Mond ist die Laterne,<br />

Er steht am dunklen Himmelszelt<br />

Und schaut hernieder auf die Welt.<br />

Wiegala, wiegala, werne,<br />

Der Mond ist die Laterne.<br />

Wiegala, wiegala, wille,<br />

Wie ist die Welt so stille!<br />

Es stört kein Laut die süße Ruh,<br />

Schlaf, mein Kindchen, schlaf auch du.<br />

Wiegala, wiegala, wille,<br />

Wie ist die Welt so stille!<br />

Dodo, I’enfant do,<br />

La lune est une lanterne<br />

Au plafond noir du ciel,<br />

Elle contemple le monde.<br />

Dodo, I’enfant do,<br />

La lune est une lanterne.<br />

Dodo, I’enfant do,<br />

Que le monde est silencieux!<br />

Pas un bruit ne trouble la paix,<br />

Toi aussi, mon bébé, dors.<br />

Dodo, I’enfant do,<br />

Que le monde est silencieux!<br />

y<br />

D<br />

<br />

44


Interprètes<br />

Biographies<br />

IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />

Anne Sofie von Otter mezzo-soprano<br />

Mezzo-soprano internationalement acclamée, Anne Sofie von<br />

Otter est l’une des meilleures chanteuses de sa génération. Sa<br />

collaboration avec Deutsche Grammophon a suscité 70 enregistrements<br />

et de nombreuses récompenses dont: le Recording<br />

Artist of the Year, International Record Critics Association; un<br />

Grammy Award «Meilleure performance vocale classique» pour<br />

Des Knaben Wunderhorn de Mahler et un Diapason d’or pour<br />

un enregistrement de mélodies suédoises avec Bengt Forsberg,<br />

son accompagnateur de longue date. Elle a collaboré avec le<br />

légendaire chanteur pop Elvis Costello pour le disque «For the<br />

Stars» et a réalisé en octobre 2010 «Love Songs», son premier<br />

enregistrement pour le label Naïve, avec le légendaire pianiste<br />

de jazz Brad Mehldau. Son second enregistrement dans le cadre<br />

de son contrat exclusif chez Naïve, Les nuits d’été, avec Marc<br />

Minkowski et Les Musiciens du Louvre – Grenoble, paraîtra en<br />

octobre 2011. Anne Sofie von Otter a été remarquée sur le plan<br />

international en extraordinaire Octavian (Der Rosenkavalier) lors<br />

de représentations au Royal Opera House de Covent Garden,<br />

au Bayerische Staatsoper, à l’Opéra national de Paris et au Wiener<br />

Staatsoper. Elle a également interprété ce rôle lors d’une série<br />

d’engagements avec James Levine au Metropolitan Opera ainsi<br />

que pour un enregistrement-DVD sous la direction du défunt<br />

Carlos Kleiber. Elle a également enregistré d’autres opéras célèbres<br />

tels que Le nozze di Figaro avec Levine, Orfeo et Eurydice<br />

avec John Eliot Gardiner et Ariadne auf Naxos avec Giuseppe<br />

Sinopoli. Anne Sofie von Otter est constamment sollicitée par<br />

47


les meilleurs chefs d’orchestre, orchestres et théâtres lyriques<br />

du monde. Parmi les grands événements récents, elle a fait ses<br />

débuts dans le rôle de Médée de Charpentier à l’Opéra de Francfort<br />

dans une nouvelle production de David Hermann dirigée par<br />

Andrea Marcon, a chanté Tamerlano (en version concert) avec<br />

Plácido Domingo au Gran Teatre del Liceu sous la direction de<br />

William Lacey et a fait son retour très attendu au Theater Basel<br />

(où sa carrière internationale a débuté) dans La Grande-Duchessede<br />

Gérolstein d’Offenbach, une production de Christoph Marthaler<br />

dirigée par Hervé Niquet. Parmi ses autres engagements<br />

récents, elle a incarné Baba la Turque (The Rake’s Progress) sous<br />

la direction de Nikolaus Harnoncourt au Theater an der Wien, la<br />

Comtesse Geschwitz (Lulu) au Metropolitan Opera sous la direction<br />

de Fabio Luisi. En mai 2011, elle a chanté Das Lied von der<br />

Erde avec Jonas Kaufmann et les Berliner Philharmoniker sous<br />

la direction de Claudio Abbado lors d’une représentation télévisée,<br />

à l’occasion du 100 e anniversaire de la mort de Mahler.<br />

Ses tournées intensives de concerts mènent Anne Sofie von<br />

Otter dans le monde entier et cette saison, elle se produira avec<br />

le Los Angeles Philharmonic (Esa-Pekka Salonen), le New York<br />

Philharmonic (Alan Gilbert), les Berliner Philharmoniker (Sir Simon<br />

Rattle), les Münchner Philharmoniker (Iván Fischer), le Sydney<br />

Symphony, et le London Symphony Orchestra (Michael Tilson<br />

Thomas). À l’opéra, on pourra l’entendre cette saison dans Geneviève<br />

(Pelléas et Mélisande) sous la direction de Philippe Jordan<br />

à l’Opéra national de Paris, Clytemnestre (Iphigénie en Aulide)<br />

dans la production de Pierre Audi pour De Nederlandse Opera<br />

dirigée par Marc Minkowski, et Giulio Cesare aux Salzburger<br />

Festspiele, dans une éblouissante distribution dont Cecilia Bartoli<br />

et Andreas Scholl. Anne Sofie von Otter est née dans une famille<br />

suédoise. Diplômée du Stockholm College of Music, elle s’est<br />

ensuite perfectionnée à la Guildhall School of Music and Drama<br />

à Londres. www.annesofievonotter.com<br />

IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />

Anne Sofie von Otter mezzo-soprano<br />

Internationally acclaimed mezzo-soprano, Anne Sofie von Otter<br />

is one of the finest singers of her generation. Her relationship<br />

48


photo: Mats Bäcker<br />

Anne Sofie von Otter<br />

with Deutsche Grammophon produced 70 recordings and numerous<br />

awards including: Recording Artist of the Year, International<br />

Record Critics Association; a Grammy Award for best<br />

classical vocal performance for Mahler’s Des Knaben Wunderhorn;<br />

and a Diapason d’or for a recording of Swedish song with<br />

long-time accompanist, Bengt Forsberg. She has collaborated<br />

with pop legend, Elvis Costello on the disc, «For the Stars» and<br />

in October 2010 released her first recording with the Naïve label,<br />

«Love Songs», a collaboration with legendary jazz pianist Brad<br />

Mehldau. The second recording under her exclusive contract<br />

with Naïve, Les nuits d’été with Marc Minkowski and Les Musiciens<br />

du Louvre – Grenoble, will be released in October 2011.<br />

Anne Sofie von Otter gained an international reputation as an<br />

outstanding Octavian (Der Rosenkavalier) with performances at<br />

the Royal Opera House Covent Garden, Bayerische Staatsoper,<br />

49


50<br />

Opéra national de Paris and the Wiener Staatsoper. She also performed<br />

the role as part of a series of engagements with James<br />

Levine and The Metropolitan Opera; and a recording under the<br />

late Carlos Kleiber is available on DVD. Other seminal opera<br />

recordings include Le nozze di Figaro under Levine, Orfeo et<br />

Eurydice under John Eliot Gardiner and Ariadne auf Naxos under<br />

Giuseppe Sinopoli. She continues to be sought-after by the world’s<br />

leading conductors, orchestras and opera houses. Recent highlights<br />

have included her role debut as Charpentier’s Médeé for<br />

Oper Frankfurt in a new production by David Hermann and conducted<br />

by Andrea Marcon, concert performances of Tamerlano<br />

opposite Plácido Domingo at Gran Teatre del Liceu conducted<br />

by William Lacey, and her long-awaited return to Theater Basel<br />

(from where her international career was launched) for Offenbach’s<br />

La Grande-Duchesse de Gérolstein in Christoph Marthaler’s<br />

production conducted by Hervé Niquet. Other recent engagements<br />

include Baba the Turk (The Rake’s Progress) conducted by<br />

Nikolaus Harnoncourt for Theater an der Wien, Countess Geschwitz<br />

(Lulu) at The Metropolitan Opera, conducted by Fabio Luisi<br />

and in May 2011 she appeared with Jonas Kaufmann and the<br />

Berliner Philharmoniker under Claudio Abbado for a televised<br />

performance of Das Lied von der Erde on the 100 th anniversary<br />

of Mahler’s death. A busy concert schedule takes Anne Sofie<br />

von Otter to all corners of the globe and in the current season<br />

she performs with the Los Angeles Philharmonic (Esa-Pekka<br />

Salonen), New York Philharmonic (Alan Gilbert), Berliner Philharmoniker<br />

(Sir Simon Rattle), Münchner Philharmoniker (Iván<br />

Fischer), Sydney Symphony, and the London Symphony Orchestra<br />

(Michael Tilson Thomas). On the opera stage this season<br />

she can be heard as Geneviève (Pelléas et Mélisande) under<br />

Philippe Jordan for Opéra national de Paris, Clytemnestre (Iphigénie<br />

en Aulide) in Pierre Audi’s production for De Nederlandse<br />

Opera conducted by Marc Minkowski, and Giulio Cesare at the<br />

Salzburg Festival with an all-star cast including Cecilia Bartoli<br />

and Andreas Scholl. Anne Sofie von Otter was born into a Swedish<br />

family. She graduated from the Stockholm College of Music and<br />

studied further at the Guildhall School of Music and Drama in<br />

London. www.annesofievonotter.com


Bengt Forsberg<br />

IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />

Bengt Forsberg piano<br />

Bengt Forsberg est l’un des plus grands pianistes suédois et est<br />

particulièrement apprécié en tant qu’accompagnateur de récitals.<br />

Avec Anne Sofie von Otter, il s’est produit en tournées de récitals<br />

en Amérique du Nord, en Asie et en Europe. Ils ont réalisé<br />

ensemble de nombreux enregistrements pour Deutsche Grammophon,<br />

dont un disque de mélodies de Grieg, primé à de nombreuses<br />

reprises. Pour Hyperion, il a enregistré des pièces pour<br />

piano solo de Schubert, Schumann et de compositeurs suédois<br />

de la fin du romantisme et sa collaboration avec le violoncelliste<br />

Mats Lidström a donné lieu de nombreux albums particulièrement<br />

primés. En musique de chambre, Bengt Forsberg a été<br />

invité deux années consécutives au Perth Chamber Music Festival<br />

en Australie et s’est produit lors de trois concerts à l’Alice<br />

Tully Hall de New York où il était à la fois conseiller artistique et<br />

interprète. Il se charge de sa propre Société de musique de<br />

chambre à Stockholm dans le cadre de laquelle il lui tient à cœur<br />

de promouvoir la musique de compositeurs moins connus tels<br />

que Nicolas Medtner, Charles-Valentin Alkan et Franz Schmidt<br />

ainsi que la musique plus rarement entendue de compositeurs<br />

plus célèbres tels que Fauré, Sibelius et Franck. En soliste, on a<br />

pu l’entendre dans le Concerto pour piano N° 2 de Medtner avec<br />

le Royal Stockholm Philharmonic Orchestra, le Concerto pour<br />

piano d’Ingemar Liljefors avec l’Uppsala Chamber Orchestra,<br />

53


le Concerto pour piano de Stravinsky à Göteborg, le Concerto<br />

pour piano N° 19 de Mozart avec le Dalasinfoniettan et le Concerto<br />

pour piano N° 24 de Mozart avec le Jönköping Sinfonietta. Bengt<br />

Forsberg se produit régulièrement dans la plupart des grands<br />

festivals internationaux. Il a notamment tenu un rôle majeur au<br />

récent festival Dutilleux à Stockholm. Bengt Forsberg a étudié<br />

au Gothenburg College of Music dont il est diplômé en piano<br />

et en orgue.<br />

IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />

Bengt Forsberg piano<br />

Bengt Forsberg is one of Sweden’s leading pianists and is particularly<br />

esteemed as a recital accompanist. With Anne Sofie von<br />

Otter he has given recital tours across North America, Asia and<br />

Europe; and together they have made numerous recordings for<br />

Deutsche Grammophon including a multi award-winning recital<br />

disc of songs by Grieg. For Hyperion he has recorded solo piano<br />

music by Schubert, Schumann and late Romantic Swedish composers<br />

and his collaboration with Swedish cellist Mats Lidström<br />

has resulted in several highly-praised albums. As a chamber musician<br />

Bengt Forsberg has been a guest artist for two consecutive<br />

years at the Perth Chamber Music Festival in Australia, and appeared<br />

in a three-concert showcase at New York’s Alice Tully<br />

Hall for which he had the dual role of Artistic Advisor and performer.<br />

He runs his own Chamber Music Society in Stockholm<br />

where he enjoys promoting music by lesser-known composers<br />

such as Nicolas Medtner, Charles-Valentin Alkan and Franz<br />

Schmidt as well as rarely-heard music by more well-known figures<br />

such as Fauré, Sibelius and Franck. Solo engagements have<br />

included Medtner’s Piano Concerto N° 2 with the Royal Stockholm<br />

Philharmonic Orchestra, Ingemar Liljefors’s Piano Concerto<br />

with the Uppsala Chamber Orchestra, Stravinsky’s Piano Concerto<br />

in Gothenburg, Mozart’s Piano Concerto N° 19 with the Dalasinfoniettan<br />

and Mozart’s Piano Concerto N° 24 with Jönköping<br />

Sinfonietta. He appears regularly at many of the world’s international<br />

festivals including taking a leading role in the recent<br />

Dutilleux Festival in Stockholm. Bengt Forsberg studied at the<br />

Gothenburg College of Music majoring in both piano and organ.<br />

BGL BNP PARIBAS S.A. (50, avenue J.F. Kennedy, L-2951 Luxembourg, R.C.S. Luxembourg : B6481) Marketing Communication Juillet 2011<br />

54


photo: Harald Hoffmann / Deutsche Grammophon<br />

Daniel Hope<br />

IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />

Daniel Hope violon<br />

Violoniste britannique, Daniel Hope a effectué des tournées de<br />

soliste virtuose dans le monde entier pendant plus de vingt ans,<br />

et durant ces six dernières saisons, en tant que plus jeune membre<br />

du Beaux Arts Trio. Connu pour son éclectisme musical, sa<br />

créativité et son dévouement aux causes humanitaires, Daniel<br />

Hope se produit en soliste avec la plupart des plus grands orchestres<br />

et chefs au monde, dirige de nombreux ensembles de<br />

son violon et joue de la musique de chambre dans une grande<br />

variété de lieux, marqués par la tradition ou nouvellement créés.<br />

Élevé en Angleterre et formé à la Highgate School à Londres,<br />

Daniel Hope est diplômé de la Royal Academy of Music où il a<br />

étudié avec le célèbre pédagogue russe Zakhar Bron. Un récent<br />

article du New York Times l’a décrit comme «un violoniste à<br />

l’intellect probant et au style imposant» et poursuit: «Dans un<br />

domaine où l’on aime que chaque boîte soit à sa place, le violoniste<br />

britannique résiste à toute catégorisation. Dans ses entreprises<br />

les plus personnelles, il place les œuvres classiques dans<br />

un contexte plus large – pas seulement parmi les autres styles et<br />

genres mais au cœur de l’histoire, de la littérature et du théâtre –<br />

pour souligner le rôle de la musique comme miroir de lutte et<br />

d’aspiration.» Daniel Hope est directeur artistique du prestigieux<br />

Festspiele Mecklenburg-Vorpommern. Parmi les grands événements<br />

de la saison 2010/11, il s’est produit avec les Wiener Symphoniker,<br />

le Netherlands Philharmonic, le Danish Radio Symphony<br />

56


Orchestra, l’Orchestre National de France, la Chamber Music<br />

Society du Lincoln Center, en tournée de récitals en Amérique<br />

du Nord et à Aspen, Santa Fe et au Savannah Music Festival<br />

où il est directeur artistique associé depuis 2005. Artiste exclusif<br />

chez Deutsche Grammophon, Daniel Hope a été nominé à plusieurs<br />

reprises aux Grammy et a remporté un Classical BRIT<br />

Award, un Deutscher Schallplattenpreis, et cinq prix ECHO Klassik.<br />

Sa dernière parution sous ce label est un hommage au grand<br />

compositeur et violoniste Joseph Joachim, centré sur le Concerto<br />

de Bruch. Auparavant, il a enregistré pour Warner Classics et<br />

Nimbus. Il a écrit des best-sellers qui ont été publiés en allemand<br />

et des scénarios de pièces en collaboration avec l’acteur oscarisé<br />

Klaus Maria Brandauer, ainsi que An Audience with Beethoven<br />

pour Mia Farrow, et Forbidden Music, comprenant de la poésie<br />

et de la musique écrites par les prisonniers de Theresienstadt.<br />

Daniel Hope a beaucoup travaillé comme présentateur à la radio,<br />

au cinéma et à la télévision, au Royaume-Uni, en Allemagne<br />

et aux États-Unis. www.danielhope.com<br />

IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />

Daniel Hope violin<br />

British violinist Daniel Hope has toured the world as a virtuoso<br />

soloist for more than twenty years, and as the youngest ever<br />

member of the Beaux Arts Trio during its last six seasons. He is<br />

renowned for his musical versatility and creativity, and for his<br />

dedication to humanitarian causes. Hope performs as soloist<br />

with the world’s major orchestras and conductors, directs many<br />

ensembles from the violin, and plays chamber music in a wide<br />

variety of traditional and new venues. Raised in England and educated<br />

at Highgate School in London, Hope earned degrees at<br />

the Royal Academy of Music, where he studied with renowned<br />

Russian pedagogue Zakhar Bron. A recent New York Times review<br />

summarized him as «a violinist of probing intellect and<br />

commanding style,» and continued: «In a business that likes tidy<br />

boxes drawn around its commodities, the British violinist Daniel<br />

Hope resists categorization. In his most personal undertakings,<br />

he puts classical works within a broader context – not just among<br />

other styles and genres but amid history, literature, and drama –<br />

57


to emphasize music’s role as a mirror for struggle and aspiration.»<br />

Hope is the Artistic Director of the prestigious Festspiele Mecklenburg-Vorpommern.<br />

Highlights of the 2010/11 season included<br />

appearances with Vienna Symphony Orchestra, Netherlands Philharmonic,<br />

Danish Radio Symphony Orchestra, Orchestre National<br />

de France, Chamber Music Society of Lincoln Center, a North<br />

America recital tour and performances at the Aspen, Santa Fe<br />

and Savannah Music Festival, where he has been Associate Artistic<br />

Director since 2005. Now an exclusive Deutsche Grammophon<br />

artist, Hope has earned numerous Grammy nominations,<br />

a Classical BRIT award, the Deutscher Schallplattenpreis, and<br />

five ECHO Klassik prizes. His latest release on this label is a celebration<br />

of the great and highly influential violinist and composer<br />

Joseph Joachim and is centred around the Bruch Concerto.<br />

Hope previously recorded for Warner Classics and Nimbus. He<br />

has penned best-selling books published in Germany and wrote<br />

scripts for collaborative performance pieces with the Oscar-winning<br />

actor Klaus Maria Brandauer, as well as An Audience with<br />

Beethoven for Mia Farrow, and Forbidden Music, featuring poetry<br />

and music written by prisoners at Theresienstadt. Daniel Hope<br />

has worked extensively as a presenter for both radio, film and<br />

television in the United Kingdom, Germany and the United States.<br />

www.danielhope.com<br />

IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />

Bo Nordenfelt contrebasse, guitare, accordéon<br />

Bo Nordenfelt a travaillé comme musicien free-lance depuis 1984,<br />

avant tout comme contrebassiste, mais également comme guitariste<br />

et accordéoniste. Il joue un vaste répertoire, à la fois classique,<br />

jazz, folk et rock. Fidèle à sa conviction que les hommes<br />

sont égaux indépendamment de leurs origines, Bo Nordenfelt<br />

a sélectionné la musique et les musiciens d’une multitude de<br />

cultures. Il a joué de la musique turque avec des musiciens turcs,<br />

de la musique tzigane avec des musiciens tziganes, de la musique<br />

klezmer avec des musiciens juifs et du tango avec des<br />

musiciens argentins. Avec l’ensemble suédois Orient Express,<br />

il a collaboré avec de nombreux musiciens de l’Europe du Sud<br />

et des Balkans, dont le virtuose tzigane hongrois du cymbalum<br />

60


Bo Nordenfelt<br />

Kálmán Balogh, le légendaire joueur de cornemuse bulgare Kostadin<br />

Varimezov et la diva bosniaque Hanka Paldum. Bo Nordenfelt<br />

s’est produit dans de nombreux théâtres suédois dont le Théâtre<br />

royal d’art dramatique de Stockholm. Il a également travaillé<br />

avec la plupart des meilleurs artistes de rock alternatif suédois.<br />

IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII<br />

Bo Nordenfelt double bass, guitar, accordion<br />

Bo Nordenfelt has worked as a freelance musician since 1984,<br />

primarily as a double bass player but also as a guitarist and accordionist.<br />

He plays the broadest of repertoire including classical,<br />

jazz, folk and rock music. True to his personal belief that all<br />

people are equal, regardless of their background, Bo Nordenfelt<br />

has sought out music and musicians from many varied cultures.<br />

He has played Turkish music with Turkish musicians, Romani<br />

music with Roma musicians, Klezmer music with Jewish musicians<br />

and Tango with Argentine musicians. Along with the Swedish<br />

ensemble, Orient Express, he has collaborated with many<br />

musicians from southeastern Europe and the Balkans including<br />

the Hungarian-Roma cimbalom virtuoso Kálmán Balogh, the<br />

legendary Bulgarian bagpipe player Kostadin Varimezov and the<br />

Bosnian diva Hanka Paldum. Bo Nordenfelt has performed in<br />

many Swedish theatres including the Royal Dramatic Theatre<br />

Stockholm and The Jewish Theatre Stockholm. He has also<br />

worked with several of the most famous Swedish alternative<br />

rock artists.<br />

61


IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII LUXEMBOURG FESTIVAL<br />

Prochain concert «Luxembourg Festival» à la <strong>Philharmonie</strong><br />

Nächstes «Luxembourg Festival»-Konzert in der <strong>Philharmonie</strong><br />

Next «Luxembourg Festival» concert at the <strong>Philharmonie</strong><br />

Jeudi / Donnerstag / Thursday 06.10.2011 20:00<br />

Grand Auditorium<br />

Souad Massi vocals<br />

Rabah Kalfa percussion, backing vocals<br />

David Fall drums<br />

Stéphane Castry bass<br />

Jean François Kellner guitar<br />

IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII LUXEMBOURG FESTIVAL<br />

Prochain événement «Luxembourg Festival» au Grand Théâtre<br />

Nächste «Luxembourg Festival»-Veranstaltung im Grand Théâtre<br />

Next «Luxembourg Festival» event at the Grand Théâtre<br />

Jeudi / Donnerstag / Thursday 06.10.2011 20:00<br />

Grand Théâtre de Luxembourg<br />

«Der Turm»<br />

Claude Lenners: Der Turm.<br />

Oper nach Der Turm von Peter Weiss,<br />

als Libretto eingerichtet von Waut Koeken<br />

(in deutscher Sprache, surtitres en français / deutsche Übertitel)<br />

Production Les Théâtres de la Ville de Luxembourg<br />

Commande de l’Orchestre Philharmonique du Luxembourg<br />

63


La plupart des programmes du soir de la <strong>Philharmonie</strong> sont<br />

disponibles avant chaque concert en version <strong>PDF</strong> sur le site<br />

www.philharmonie.lu<br />

Die meisten <strong>Abendprogramm</strong>e der <strong>Philharmonie</strong> finden<br />

Sie schon vor dem jeweiligen Konzert als Web-<strong>PDF</strong> unter<br />

www.philharmonie.lu<br />

your comments are welcome on<br />

www.facebook.com/philharmonie<br />

Impressum<br />

© <strong>Philharmonie</strong> Luxembourg 2011<br />

Damien Wigny, Président<br />

Matthias Naske, Directeur Général<br />

Responsable de la publication: Matthias Naske<br />

Photo <strong>Philharmonie</strong>: Antoine Huot<br />

Design: Pentagram Design Limited<br />

Print Management: print solutions, Luxembourg<br />

Tous droits réservés.<br />

64

Hurra! Ihre Datei wurde hochgeladen und ist bereit für die Veröffentlichung.

Erfolgreich gespeichert!

Leider ist etwas schief gelaufen!