27.12.2013 Aufrufe

D enkma lp fle ge ris cher E rh ebungsbogen B e tz ens te in

D enkma lp fle ge ris cher E rh ebungsbogen B e tz ens te in

D enkma lp fle ge ris cher E rh ebungsbogen B e tz ens te in

MEHR ANZEIGEN
WENIGER ANZEIGEN

Erfolgreiche ePaper selbst erstellen

Machen Sie aus Ihren PDF Publikationen ein blätterbares Flipbook mit unserer einzigartigen Google optimierten e-Paper Software.

, A = F BA C A HEI ? D A H- HD A > K C I > C A <br />

* A J A I JA E<br />

+ D HEI JE= A 4 A E? D A HJ* H B H K I J , A = F BA C A<br />

* HA A HI JH= A ' ' $ # * = > A HC 6 A ' # # # %<br />

5 A F J !


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

Lkr. Bayreuth - Oberfranken<br />

•<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong><br />

E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

30. Juni 2003<br />

Auftrag<strong>ge</strong>ber<br />

Verband für Ländliche Entwicklung Bamberg<br />

Bearbeitung<br />

Ch<strong>ris</strong>tiane Rei<strong>cher</strong>t M.A., Büro für Kunst- und D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong>,<br />

Brennerstraße 19, 96052 Bamberg


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Inhalt<br />

Teil 1: Text<br />

1 Naturraum und La<strong>ge</strong> .......................................................................................................3<br />

2 Siedlungs<strong>ge</strong>schich<strong>te</strong> .......................................................................................................6<br />

3 Histo<strong>ris</strong>che Ortsstruktur ................................................................................................19<br />

4 Ge<strong>ge</strong>nwärti<strong>ge</strong> Ortsstruktur............................................................................................26<br />

5 Ortsbildprä<strong>ge</strong>nde Bau<strong>te</strong>n und Räume...........................................................................27<br />

6 E<strong>in</strong><strong>ge</strong>tra<strong>ge</strong>ne D<strong>enkma</strong>le und D<strong>enkma</strong>lüberprüfun<strong>ge</strong>n..................................................36<br />

Anhang 1 Verzeichnisse.........................................................................................................40<br />

Anhang 2 Kar<strong>te</strong>n und Pläne ...................................................................................................70<br />

Anhang 3 Abbildun<strong>ge</strong>n...........................................................................................................80<br />

Anhang 2: Kar<strong>te</strong>n und Pläne<br />

Topographische Kar<strong>te</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, Ausgabe 1986<br />

Liquidationsplan Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> von 1851<br />

Liquidationsplan Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> von 1851, mit al<strong>te</strong>n Hausnummern<br />

> Kar<strong>te</strong> der Entwicklungsphasen<br />

> Kar<strong>te</strong> der besi<strong>tz</strong>rechtlichen Qualitä<strong>te</strong>n und Gebäude mit besonderen Funktionen 1854<br />

> Kar<strong>te</strong> der histo<strong>ris</strong>chen Besi<strong>tz</strong>größen 1854<br />

> Kar<strong>te</strong> der histo<strong>ris</strong>chen Berufsgruppen 1854<br />

> Kar<strong>te</strong> der d<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong>chen In<strong>te</strong>ressen<br />

2


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

1 Naturraum und La<strong>ge</strong><br />

La<strong>ge</strong> und<br />

Naturraum<br />

Das Landstädtchen Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, die kle<strong>in</strong>s<strong>te</strong> Stadt Frank<strong>ens</strong>, liegt im südlichen<br />

Landkreis Bayreuth, auf dem Hochpla<strong>te</strong>au der nördlichen Frankenalb 1<br />

im Bereich des Naturparks Fränkische Schweiz – Veld<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Forst, ca. 7<br />

km südlich von Pott<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. Die Entfernun<strong>ge</strong>n zur Kreisstadt Bayreuth im<br />

Norden sowie nach Nürnberg im Süden betra<strong>ge</strong>n jeweils ca. 45 km.<br />

Die Stadt, die im Zu<strong>ge</strong> der Gebietsreform 1972 aus den ehemals selbständi<strong>ge</strong>n<br />

Geme<strong>in</strong>den Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, Leupolds<strong>te</strong><strong>in</strong>, Ot<strong>te</strong>nberg, Spies, Stierberg<br />

und Weid<strong>ens</strong>ees entstand, bildet seit 1978 e<strong>in</strong>e Verwaltungs<strong>ge</strong>me<strong>in</strong>schaft<br />

mit Plech, mit Si<strong>tz</strong> <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. Zu dem ca. 52 qkm großen Geme<strong>in</strong>de<strong>ge</strong>biet<br />

<strong>ge</strong>hören wei<strong>te</strong>re 22 Orts<strong>te</strong>ile mit <strong>in</strong>s<strong>ge</strong>samt ca. 2.700 E<strong>in</strong>wohnern,<br />

davon leb<strong>te</strong>n im Jahre 1994 870 <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. 2<br />

Relief, Geologie,<br />

Klima und Ve<strong>ge</strong>tation<br />

Die Ge<strong>ge</strong>nd um Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> ist lebhaft reliefiert, wobei die Kalk<strong>ge</strong>s<strong>te</strong><strong>in</strong>e<br />

und die Dolomitfelsen des Oberen Jura bzw. Weißjura (Malm) das Gerüst<br />

der Landschaft bilden. Inne<strong>rh</strong>alb se<strong>in</strong>er histo<strong>ris</strong>chen Gemarkung liegt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

un<strong>ge</strong>fähr <strong>in</strong> der Mit<strong>te</strong>. Der ummauer<strong>te</strong> Altort bet<strong>te</strong>t sich zwischen<br />

bewalde<strong>te</strong>n Kuppen, auf knapp 500 m über NN. Auf Höhe der Pfarrkirche<br />

wird der Stadtkern <strong>in</strong> westöstli<strong>cher</strong> Richtung von e<strong>in</strong>em Sat<strong>te</strong>l durchzo<strong>ge</strong>n,<br />

der den ehemali<strong>ge</strong>n Straßenmarkt <strong>in</strong> der Hauptstraße <strong>in</strong> zwei Abschnit<strong>te</strong><br />

gliedert.<br />

Der den Ort im Wes<strong>te</strong>n begrenzende und gleichzeitig überra<strong>ge</strong>nde Burgberg<br />

bes<strong>te</strong>ht aus e<strong>in</strong>er <strong>in</strong> Nord-Südrichtung verlaufenden Dolomitfelsrippe,<br />

wobei der 512 m erreichende und r<strong>in</strong>gsum s<strong>te</strong>il abfallende Nordgipfel<br />

(Standort der nördlichen = oberen Burg) über e<strong>in</strong>en Sat<strong>te</strong>l (= Burghof) mit<br />

dem etwas tiefer <strong>ge</strong>le<strong>ge</strong>nen Südgipfel (Standort der südlichen Burg = ehemali<strong>ge</strong>r<br />

Burgstall) verbunden ist. Im Ge<strong>ge</strong>nsa<strong>tz</strong> zu den übri<strong>ge</strong>n Sei<strong>te</strong>n fällt<br />

der Westhang des Burgber<strong>ge</strong>s nur leicht ab und bilde<strong>te</strong> e<strong>in</strong>e Schwachs<strong>te</strong>lle<br />

für die Ver<strong>te</strong>idigung. 3 Der Schmidberg im Os<strong>te</strong>n, der Klauskirchenberg<br />

1 Vgl. Meynen, Handbuch, 1962, S. 146-148.<br />

2 Maier/Dittmeier, Landkreis Bayreuth, 1996, S. 36.<br />

3 Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 33.<br />

3


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

westlich h<strong>in</strong><strong>te</strong>r dem Burgberg sowie der Badersberg im Norden erreichen –<br />

eb<strong>ens</strong>o wie die E<strong>rh</strong>ebun<strong>ge</strong>n im Süden – jeweils e<strong>in</strong>e Höhe von ca. 550 m. 4<br />

In den Geländewannen zwischen den Dolomitkuppen, <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> <strong>in</strong>sbesondere<br />

im Nordwes<strong>te</strong>n und im Süden des Altor<strong>te</strong>s, f<strong>in</strong>den sich pleistozäne,<br />

tonig-sandi<strong>ge</strong> und tonig-s<strong>te</strong><strong>in</strong>i<strong>ge</strong> Abla<strong>ge</strong>run<strong>ge</strong>n. 5 Diese Gebie<strong>te</strong> werden<br />

landwirtschaftlich <strong>ge</strong>nu<strong>tz</strong>t, jedoch s<strong>in</strong>d die Böden entsprechend<br />

flachgründig und s<strong>te</strong><strong>in</strong>ig. Sie <strong>ge</strong>hören aber noch der mittleren Ertragsklasse<br />

an und übertreffen damit die meis<strong>te</strong>n angrenzenden Gebie<strong>te</strong> an Bonität. 6<br />

Problematisch ist die aus<strong>ge</strong>sprochene Wasserarmut der Ge<strong>ge</strong>nd. Tro<strong>tz</strong>dem<br />

ist sie e<strong>in</strong> bedeu<strong>te</strong>ndes Anbau<strong>ge</strong>biet für die relativ trockenheitsresis<strong>te</strong>n<strong>te</strong><br />

und als Brau<strong>ge</strong>rs<strong>te</strong> belieb<strong>te</strong> Sommer<strong>ge</strong>rs<strong>te</strong>. 7 Die durchschnittliche Jahresniederschlagsmen<strong>ge</strong><br />

liegt zwar mit 800 mm relativ hoch, jedoch entfallen<br />

davon nur etwa 230 mm auf die Ve<strong>ge</strong>tationsperiode. 8 In früherer Zeit war<br />

auch der Hopfenanbau verbrei<strong>te</strong>t. 9<br />

Das Landschaftsbild um Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> wird von Kars<strong>te</strong>rsche<strong>in</strong>un<strong>ge</strong>n <strong>ge</strong>prägt<br />

(Höhlen, Dolomitfelsen, Dol<strong>in</strong>en, Trockentäler). „Noch zu Beg<strong>in</strong>n des 19.<br />

Jah<strong>rh</strong>underts waren die s<strong>te</strong><strong>in</strong>i<strong>ge</strong>n Hochflächenla<strong>ge</strong>n weit<strong>ge</strong>hend entwalde<strong>te</strong><br />

Schafhutun<strong>ge</strong>n, auf denen sich Trockenrasen […] oder […] Halbtrockenrasen<br />

ausbrei<strong>te</strong><strong>te</strong>n“ (S<strong>te</strong>ppenheide). Im Übri<strong>ge</strong>n dom<strong>in</strong>ier<strong>te</strong>n die Buche und<br />

wohl auch die Kiefer, die heu<strong>te</strong> weit<strong>ge</strong>hend von Fich<strong>te</strong>nfors<strong>te</strong>n verdrängt<br />

s<strong>in</strong>d. 10 Un<strong>te</strong>r den Kars<strong>te</strong>rsche<strong>in</strong>un<strong>ge</strong>n besonders zu erwähnen ist die unmit<strong>te</strong>lbar<br />

westlich von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> <strong>ge</strong>le<strong>ge</strong>ne „Klauskirche“, e<strong>in</strong>e 32 m lan<strong>ge</strong><br />

und bis zu 7 m hohe Durchgangshöhle. 11<br />

natürliche Rohund<br />

Baustoffe<br />

Als natürliche Baustoffe standen <strong>in</strong> der Ge<strong>ge</strong>nd der Kalks<strong>te</strong><strong>in</strong> und der Dolomit<br />

an, die für Sockelmauern und verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Bruchs<strong>te</strong><strong>in</strong>mauerwerk, bei<br />

den jün<strong>ge</strong>ren Scheunen ab dem 19. Jah<strong>rh</strong>undert auch für unverpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s,<br />

auf<strong>ge</strong>hendes Mauerwerk Verwendung fanden. Zu diesem Zwecke wurden<br />

Leses<strong>te</strong><strong>in</strong>e <strong>in</strong> der unmit<strong>te</strong>lbaren Um<strong>ge</strong>bung <strong>ge</strong>sammelt. Im Ge<strong>ge</strong>nsa<strong>tz</strong> da-<br />

4 Vgl. Topographische Kar<strong>te</strong> von Bayern, M 1:25000, Nr. 6334 Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, hrsg. vom Baye<strong>ris</strong>chen Landesvermessungsamt,<br />

Ausgabe 1986.<br />

5 Vgl. Geologische Kar<strong>te</strong> von Bayern, M 1:25000, hrsg. vom Baye<strong>ris</strong>chen Geologischen Landesamt, Nr. 6334 Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>,<br />

Ausgabe 1950 und Goe<strong>tz</strong>e/Meyer/Treibs, Geologische Kar<strong>te</strong>n, 1975.<br />

6 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 184.<br />

7 Flug über Oberfanken, 1995, S. 76.<br />

8 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 185.<br />

9 Vgl. Buchner, Hopfenanbau, 1985.<br />

10 Flug über Oberfranken, 1995, S. 76, Zitat ebenda.<br />

11 Vgl. Buchner, Erd<strong>ge</strong>schich<strong>te</strong>, 1956.<br />

4


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

zu fand der Sands<strong>te</strong><strong>in</strong> nur sel<strong>te</strong>n und an aus<strong>ge</strong>such<strong>te</strong>n Gebäuden Verwendung.<br />

Die Sands<strong>te</strong><strong>in</strong>quader, die zum Bau des Tiefen Brunn<strong>ens</strong> benu<strong>tz</strong>t<br />

wurden, stamm<strong>te</strong>n aus dem Veld<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Forst. Das Bauholz für die<br />

Fachwerkbau<strong>te</strong>n bzw. die <strong>in</strong> Mischbauweise errich<strong>te</strong><strong>te</strong>n Bau<strong>te</strong>n liefer<strong>te</strong>n die<br />

heimischen Wälder. E<strong>in</strong>e Zie<strong>ge</strong>lei bestand südwestlich auße<strong>rh</strong>alb des ummauer<strong>te</strong>n<br />

Städtch<strong>ens</strong>, südlich der Straße nach Stierberg.<br />

Als e<strong>in</strong> wichti<strong>ge</strong>r Faktor für die Entwicklung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>s im Mit<strong>te</strong>lal<strong>te</strong>r und<br />

<strong>in</strong> der frühen Neuzeit s<strong>in</strong>d die Eisenerzvorkommen der unmit<strong>te</strong>lbaren Um<strong>ge</strong>bung<br />

anzusehen. Sie wurden bis zum Dreißigjähri<strong>ge</strong>n Krieg und die Eis<strong>ens</strong>chlacken<br />

nochmals <strong>in</strong> der ers<strong>te</strong>n Hälf<strong>te</strong> des 20. Jah<strong>rh</strong>underts aus<strong>ge</strong>beu<strong>te</strong>t.<br />

12<br />

Verkehrsla<strong>ge</strong><br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> war nie direkt an e<strong>in</strong>e Altstraße von überregionaler Bedeutung<br />

an<strong>ge</strong>schlossen. E<strong>in</strong>e wichti<strong>ge</strong> Verb<strong>in</strong>dung von Nürnberg nach Bayreuth<br />

verlief über Gräfenberg – Hiltpolts<strong>te</strong><strong>in</strong> – Leupolds<strong>te</strong><strong>in</strong> – Pegni<strong>tz</strong> ca. 3 km<br />

nordwestlich an Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> vorbei. Die Streckenführung entspricht <strong>in</strong> etwa<br />

dem Verlauf der heuti<strong>ge</strong>n Bundesstraße 2. Über die Staatsstraße 2163, die<br />

das Städtchen <strong>in</strong> westöstli<strong>cher</strong> Richtung durchzieht und den Altort von den<br />

jün<strong>ge</strong>ren Siedlungserwei<strong>te</strong>run<strong>ge</strong>n im Süden trennt, ist Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> heu<strong>te</strong><br />

e<strong>in</strong>erseits an die B 2 im Nordwes<strong>te</strong>n und andererseits an die nur 4 km entfern<strong>te</strong><br />

Autobahn A 9 im Os<strong>te</strong>n an<strong>ge</strong>bunden (Anschlusss<strong>te</strong>lle Plech). Die<br />

nächst<strong>ge</strong>le<strong>ge</strong>ne Eisenbahnstrecke führ<strong>te</strong> durch das Wiesenttal im Norden<br />

oder von Hersbruck östlich des Veld<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Fors<strong>te</strong>s entlang über Pegni<strong>tz</strong><br />

nach Bayreuth.<br />

12 Vgl. Buchner, Bodendenkmäler, 1980 u. Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 57-62 u. 120.<br />

5


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

2 Siedlungs<strong>ge</strong>schich<strong>te</strong><br />

Siedlungsphase<br />

Erstnennung<br />

und Grundherren<br />

Die Besiedlung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>s fällt <strong>in</strong> die Zeit der hoch- und spätmit<strong>te</strong>lal<strong>te</strong>rlichen<br />

Rodungsperiode (11.-14. Jah<strong>rh</strong>undert), als die eher ungünstig <strong>ge</strong>le<strong>ge</strong>nen<br />

Kle<strong>in</strong>landschaf<strong>te</strong>n erschlossen wurden. 13 Auf die Diskussion um die<br />

Exis<strong>te</strong>nz und La<strong>ge</strong> e<strong>in</strong>er <strong>in</strong> den Jahren 1108 und 1112 erwähn<strong>te</strong>n Burg Albew<strong>in</strong>es<strong>te</strong><strong>in</strong><br />

mit e<strong>in</strong>em un<strong>te</strong><strong>rh</strong>alb davon <strong>ge</strong>le<strong>ge</strong>nen Dorf sowie der<br />

St. Nikolaus-Kapelle im Zusammenhang mit der Ents<strong>te</strong>hung der Burg Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

kann hier allerd<strong>in</strong>gs nicht wei<strong>te</strong>r e<strong>in</strong><strong>ge</strong>gan<strong>ge</strong>n werden. 14<br />

Der Name Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> deu<strong>te</strong>t darauf h<strong>in</strong>, daß es sich um die Burggründung<br />

e<strong>in</strong>es Bertold (oder Bezzo) handelt. 15 Zusamm<strong>ens</strong>e<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n von<br />

Personennamen und -s<strong>te</strong><strong>in</strong>, im S<strong>in</strong>ne von Burg, tauchen <strong>in</strong> der 2. Hälf<strong>te</strong><br />

des 12. Jah<strong>rh</strong>underts vermehrt auf. 16<br />

Im Jahre 1187 wird Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> erstmals urkundlich fassbar. Damals erschien<br />

Friedrich von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> als Salmann (e<strong>in</strong>e Art Treuhänder) für den<br />

Domkanoniker Otnant von Stierberg und se<strong>in</strong>e Familie bei der Übergabe<br />

von acht Sölden zu L<strong>in</strong>denloch an das Klos<strong>te</strong>r Michelfeld. Die von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>,<br />

sehr wahrsche<strong>in</strong>lich e<strong>in</strong> M<strong>in</strong>is<strong>te</strong>rialien<strong>ge</strong>schlecht, starben wohl bald<br />

nach 1300 aus. 17<br />

Die Burg ist am 11. August 1311 erstmals nachweisbar, als Bischof Wulf<strong>in</strong>g<br />

dem Edelherrn Konrad von Schlüsselberg die Burg Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> zu Lehen<br />

gab. Zu diesem Zeitpunkt war Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> bereits Allod (Erbgut bzw. Ei<strong>ge</strong>ngut)<br />

des Bistums Bamberg. 18<br />

Ortsnamenforschung<br />

Siedlungs<strong>ge</strong>schich<strong>te</strong><br />

Konrad von Schlüsselberg e<strong>rh</strong>ielt von Kaiser Ludwig dem Bayern un<strong>te</strong>r anderem<br />

auch alle Reichslehen im Umkreis von zwei Meilen um die Burg.<br />

Vermutlich g<strong>in</strong>g es dabei um die Arrondierung des Besi<strong>tz</strong>es, da die benachbar<strong>te</strong>,<br />

ehemals schlüsselbergische Burg Stierberg 1308 landgräflich<br />

13 Vgl. Gunzelmann/Mosel/Ongyerth, D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong>fl<strong>ge</strong>, 1999, S. 42.<br />

14 Vgl. Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 9-11 u. a.<br />

15 Nürnber<strong>ge</strong>r Forschun<strong>ge</strong>n V (1959), S. 59. Nach Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 9 u. Anm. 2.<br />

16 Kunstmann, Bur<strong>ge</strong>n <strong>in</strong> Oberfranken, Bd. 2 1955, S. 168 und Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 9 u.<br />

Anm. 3.<br />

17 Hauptstaatsarchiv München, Klos<strong>te</strong>r Michelfeld, Urk. 13. Nach Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 12 u.<br />

Anm. 22. Vgl. Pfanner, Ortsnamenbuch, 1965, S. 5f u. Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 2.<br />

18 Staatsarchiv Bamberg, Rep. B 21 II/1, f. 56. Nach Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 13. Vgl. Wagner/Wirl,<br />

800 Jahre, 1987, S. 4.<br />

6


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

leuch<strong>te</strong>nbergisch <strong>ge</strong>worden war. 19 Vor 1327 war Landgraf Ulrich von<br />

Leuch<strong>te</strong>nberg, e<strong>in</strong> Vet<strong>te</strong>r des Konrad von Schlüsselberg, <strong>in</strong> den Besi<strong>tz</strong> e<strong>in</strong>er<br />

Hälf<strong>te</strong> der Burg <strong>ge</strong>langt. Am 30. Mai 1327 übertrug er diese der Krone<br />

Böhm<strong>ens</strong> zu Lehen. M<strong>in</strong>dest<strong>ens</strong> seit dieser Zeit befanden sich also zwei<br />

Anla<strong>ge</strong>n auf dem Burgberg. 20<br />

Die äl<strong>te</strong>re bambergische, spä<strong>te</strong>r schlüsselbergische Burg ist nach Kunstmann<br />

auf dem etwas höher <strong>ge</strong>le<strong>ge</strong>nen Nordgipfel anzunehmen, während<br />

die jün<strong>ge</strong>re, leuch<strong>te</strong>nbergische Burg auf dem Südgipfel stand. En<strong>ge</strong> verwandtschaftliche<br />

und auch ansons<strong>te</strong>n gu<strong>te</strong> Beziehun<strong>ge</strong>n zwischen den<br />

Schlüsselber<strong>ge</strong>rn und den Leuch<strong>te</strong>nber<strong>ge</strong>rn 21 sprechen für diese Kons<strong>te</strong>llation.<br />

Noch im 16. Jah<strong>rh</strong>undert un<strong>te</strong>rschied man auf dem Burgberg zwischen<br />

e<strong>in</strong>em Schloss (im Norden) und e<strong>in</strong>em Burgstall (im Süden). 22<br />

Unmit<strong>te</strong>lbar am nördlichen Fuße des Burgber<strong>ge</strong>s soll es e<strong>in</strong> zur Burg Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

<strong>ge</strong>höri<strong>ge</strong>s Burggut <strong>ge</strong><strong>ge</strong>ben haben. Se<strong>in</strong>e La<strong>ge</strong> wird im Bereich<br />

des spä<strong>te</strong>ren Burggart<strong>ens</strong> zwischen dem Fels und dem Pfar<strong>rh</strong>aus vermu<strong>te</strong>t.<br />

E<strong>in</strong>er Quelle aus dem Jahre 1527 zufol<strong>ge</strong>, war es jedoch „ob m<strong>ens</strong>chlichem<br />

Gedächtnis nie bezimmert“ 23 .<br />

Wohl zwischen 1327 und 1348 erlang<strong>te</strong>n die Landgrafen von Leuch<strong>te</strong>nberg<br />

Holzrech<strong>te</strong> im Veld<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Forst. 24<br />

Nach der Niederla<strong>ge</strong> bei der Ver<strong>te</strong>idigung ihrer Burg Neideck und dem<br />

Auss<strong>te</strong>rben der Schlüsselber<strong>ge</strong>r kamen die Burggrafen von Nürnberg 1349<br />

mit dem Vertrag von Iphofen vom 12. Mai 1349 kurzzeitig <strong>in</strong> den Besi<strong>tz</strong> des<br />

ehemals schlüsselbergischen An<strong>te</strong>ils an Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. 25 Bereits 1359 waren<br />

jedoch die Landgrafen von Leuch<strong>te</strong>nberg im Besi<strong>tz</strong> der <strong>ge</strong>sam<strong>te</strong>n Burg und<br />

un<strong>te</strong>rs<strong>te</strong>ll<strong>te</strong>n auch die zwei<strong>te</strong> Hälf<strong>te</strong> davon dem böhmischen König als Lehen.<br />

Damit war fast der <strong>ge</strong>sam<strong>te</strong> östliche Teil des Altlandkreises Pegni<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

böhmis<strong>cher</strong> Hand und das Bistum Bamberg daraus fast vollständig verdrängt.<br />

26 „Von der Politik der Leuch<strong>te</strong>nber<strong>ge</strong>r, durch Leh<strong>ens</strong>übertragung<br />

19 Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 13.<br />

20 Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 13. Vgl. Schädler, Kunstdenkmäler, 1961, S. 74.<br />

21 Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 13.<br />

22 Staatsarchiv Nürnberg, Salbü<strong>cher</strong>, Rep. 59 Nr. 29. Nach Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 13.<br />

23 Staatsarchiv Nürnberg, D Ak<strong>te</strong>n Nr. 4233 f. 7. Zitiert nach Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 31. Vgl.<br />

ebd. mit wei<strong>te</strong>ren Quellenangaben.<br />

24 Vgl. Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 14 mit Quellenangaben u. S. 31.<br />

25 Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 14. Vgl. Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 4f.<br />

26 Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 14 u. Schädler, Kunstdenkmäler, 1961, S. 36f.<br />

7


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

von Ei<strong>ge</strong>ngut an den böhmischen König und deutschen Kaiser zu diesem<br />

<strong>in</strong> e<strong>in</strong>e besondere Vertrau<strong>ens</strong>s<strong>te</strong>llung zu <strong>ge</strong>lan<strong>ge</strong>n, profitier<strong>te</strong> auch Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>,<br />

da dies den Bestrebun<strong>ge</strong>n Karls ent<strong>ge</strong><strong>ge</strong>nkam.“ 27<br />

Am 25. Sep<strong>te</strong>mber 1359 er<strong>te</strong>il<strong>te</strong> Kaiser Karl IV. Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> die Markt<strong>ge</strong>rechtigkeit.<br />

Mit der Markt<strong>ge</strong>rechtigkeit e<strong>rh</strong>ielt das Dorf die Freiheit „dasselbe<br />

zu e<strong>in</strong>er Stadt aufzurich<strong>te</strong>n und mit Mauern, Türmen und Graben zu<br />

um<strong>ge</strong>ben“. 28 Es sche<strong>in</strong>t jedoch, dass die Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er, <strong>ge</strong>nauer <strong>ge</strong>sagt die<br />

Leuch<strong>te</strong>nber<strong>ge</strong>r, von diesem Recht zunächst ke<strong>in</strong>en Gebrauch mach<strong>te</strong>n<br />

bzw. die ers<strong>te</strong> Umfriedung nur <strong>ge</strong>r<strong>in</strong><strong>ge</strong>n weh<strong>rh</strong>af<strong>te</strong>n Charak<strong>te</strong>r hat<strong>te</strong>. 29 E-<br />

b<strong>ens</strong>o e<strong>rh</strong>iel<strong>te</strong>n die Landgrafen von Leuch<strong>te</strong>nberg die Blut<strong>ge</strong>richtsbarkeit <strong>in</strong><br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. 30<br />

Nachdem Fürstbischof Albrecht von Wertheim am 3. Januar 1399 die Regierung<br />

an<strong>ge</strong>tre<strong>te</strong>n hat<strong>te</strong>, versuch<strong>te</strong> das Hochstift Bamberg se<strong>in</strong>e Ansprüche<br />

auf die e<strong>in</strong>e Hälf<strong>te</strong> der Burg Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> erneut <strong>ge</strong>l<strong>te</strong>nd zu machen. Es<br />

folg<strong>te</strong> e<strong>in</strong>e krie<strong>ge</strong><strong>ris</strong>che Ause<strong>in</strong>anderse<strong>tz</strong>ung zwischen dem Landgrafen<br />

und dem Hochstift, bei der auch die Burg zu Schaden kam. Sie ende<strong>te</strong><br />

schließlich mit e<strong>in</strong>em Schiedsspruch des Burggrafen Friedrich von Nürnberg<br />

und des Grafen Berthold von Henneberg am 30. Juni 1406. Demnach<br />

wurde die Burg Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> endgültig den Leuch<strong>te</strong>nber<strong>ge</strong>rn zu<strong>ge</strong>sprochen,<br />

allerd<strong>in</strong>gs mit der Aufla<strong>ge</strong>, Schadenersa<strong>tz</strong> an die Bamber<strong>ge</strong>r zu zahlen.<br />

Herzog Ludwig von Bayern-Ingolstadt lös<strong>te</strong> die übri<strong>ge</strong>n verpfände<strong>te</strong>n landgräflich-leuch<strong>te</strong>nbergischen<br />

Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n aus. Jedoch stieg die Auslösungssumme<br />

für Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> wei<strong>te</strong>r an, so dass Landgraf Leopold schließlich<br />

die Ves<strong>te</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> dem Pfalzgrafen Herzog Johann von Bayern und<br />

se<strong>in</strong>er Gemahl<strong>in</strong> am 13. Februar 1418 verkaufen muss<strong>te</strong>, womit der Markt<br />

an Bayern-Pfalz kam. 31<br />

Nur weni<strong>ge</strong> Jahre nachdem Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> an Bayern-Pfalz <strong>ge</strong>kommen war,<br />

wurde die Burg im Jahre 1421 zerstört und zwar im Rahmen e<strong>in</strong>er Fehde<br />

zwischen den Pfalzgrafen und dem Markgrafen Johann von Brandenburg<br />

e<strong>in</strong>erseits sowie dem Herzog Ludwig von Bayern-Ingolstadt andererseits. In<br />

27 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 5.<br />

28 Wagner, Landgrafen von Leuch<strong>te</strong>nberg, 1952/56, II, S. 69. Nach Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 14.<br />

29 Vgl. Kolbmann, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Geschichtsbilder, 1973, S. 37.<br />

30 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 6.<br />

31 Vgl. Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 15-17 mit Quellenangaben und Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987,<br />

S. 9f.<br />

8


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Fol<strong>ge</strong> des Krie<strong>ge</strong>s e<strong>rh</strong>ielt Herzog Johann von Bayern Burg und Markt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>.<br />

32 Spä<strong>te</strong>r wurden e<strong>in</strong>e Bas<strong>te</strong>i und die Margarethenkapelle auf dem<br />

Burgfelsen errich<strong>te</strong>t. 33 Um 1436 soll Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> e<strong>in</strong>e ers<strong>te</strong> Stadtmauer e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n<br />

haben, über deren Umfang bislang jedoch ke<strong>in</strong>e <strong>ge</strong>naueren Informationen<br />

vorlie<strong>ge</strong>n. 34 Wei<strong>te</strong>re Kriegsschäden waren während des ers<strong>te</strong>n<br />

Markgrafenkrie<strong>ge</strong>s zu verzeichnen, als am 6. August 1449 Nürnber<strong>ge</strong>r<br />

Kriegsvolk den Markt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> abbrann<strong>te</strong>.<br />

Vor dem H<strong>in</strong><strong>te</strong>rgrund des Baye<strong>ris</strong>chen Erbfol<strong>ge</strong>krie<strong>ge</strong>s erober<strong>te</strong>n die Nürnber<strong>ge</strong>r<br />

zahlreiche Städ<strong>te</strong>, Schlösser und Dörfer im Pegni<strong>tz</strong><strong>ge</strong>biet. Durch<br />

den Gew<strong>in</strong>n der so <strong>ge</strong>nann<strong>te</strong>n Neuen Landschaft konn<strong>te</strong>n sie ihren Besi<strong>tz</strong><br />

im Norden wesentlich erwei<strong>te</strong>rn. Am 2. Juli 1504 nahmen sie die neu errich<strong>te</strong><strong>te</strong><br />

Bas<strong>te</strong>i <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> kampflos e<strong>in</strong>. Allerd<strong>in</strong>gs <strong>ge</strong>lang es dem Amber<strong>ge</strong>r<br />

Viztum Ludwig von Eyb (der obers<strong>te</strong> Beam<strong>te</strong> <strong>in</strong> se<strong>in</strong>em Bezirk) den<br />

Markt bereits am 14. Oktober desselben Jahres zurück zu erobern. In den<br />

Kriegswirren wurden „der [...] Markt größ<strong>te</strong>n<strong>te</strong>ils, die Kapelle und die Bas<strong>te</strong>i<br />

völlig zerstört und aus<strong>ge</strong>brannt“. Im Frieden zu Köln kam Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

schließlich am 7. Juli 1505 endgültig an die Reichsstadt Nürnberg, wo es<br />

die nächs<strong>te</strong>n 300 Jahre verbleiben soll<strong>te</strong>. 35 Dem Stadtwappen – das Wappen<br />

der Landgrafen von Leuch<strong>te</strong>nberg, e<strong>in</strong> blauer Balken auf silbernem<br />

Grund – füg<strong>te</strong>n die neuen Herren das Nürnber<strong>ge</strong>r Schild im Querbalken<br />

h<strong>in</strong>zu. Das Bemühen um Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> hat<strong>te</strong> wohl <strong>in</strong> ers<strong>te</strong>r L<strong>in</strong>ie si<strong>cher</strong>heitspolitische<br />

Gründe. So bilde<strong>te</strong> das neu <strong>ge</strong>gründe<strong>te</strong> P<strong>fle</strong>gamt fortan die nordöstliche<br />

Ecke des nürnbergischen Territtoriums. An der Grenze zum Bistum<br />

Bamberg e<strong>in</strong>erseits und zur Markgrafschaft Brandenburg-Bayreuth andererseits<br />

<strong>ge</strong>le<strong>ge</strong>n, betrieb die Reichsstadt <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> ke<strong>in</strong>e Politik der<br />

Ausbeutung, sondern versuch<strong>te</strong> es „zu e<strong>in</strong>em si<strong>cher</strong>en Rückhalt im Konfliktfalle<br />

auszubauen.“ 36 Allerd<strong>in</strong>gs muss<strong>te</strong> die Reichsstadt Nürnberg die<br />

böhmische Leh<strong>ens</strong>hoheit über Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> ausdrücklich anerkennen. 37<br />

Un<strong>te</strong>r den Nürnber<strong>ge</strong>rn blüh<strong>te</strong>n Burg und Markt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> auf. Während<br />

die nördliche Burg nur noch als Ru<strong>in</strong>e bestand und die südliche, der so <strong>ge</strong>-<br />

32 Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 17f mit Quellenangaben. Vgl. Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 10f.<br />

33 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 22.<br />

34 Kolbmann, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Geschichtsbilder, 1973, S. 37f. Vgl. Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 8.<br />

35 Vgl. Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 17-20 mit Quellenangaben. Zitat ebd., S. 20.<br />

36 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 30.<br />

37 Bauer, Stadt Pegni<strong>tz</strong>, 1938, S. 229 Anm. 87. Nach Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 18. Zitat Kunstmann,<br />

Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 18f.<br />

9


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

nann<strong>te</strong> Burgstall, damals unbebaut war, g<strong>in</strong>g man 1509 zuerst an die Wiede<strong>rh</strong>ers<strong>te</strong>llung<br />

der Bas<strong>te</strong>i und sanier<strong>te</strong> bis 1520 die äußeren Befestigun<strong>ge</strong>n.<br />

„Daß man zunächst an die Si<strong>cher</strong>ung der Westsei<strong>te</strong> dach<strong>te</strong>, hat<strong>te</strong> se<strong>in</strong>en<br />

Grund dar<strong>in</strong>, daß der hier sanf<strong>te</strong>re Abfall des Geländes e<strong>in</strong>e stärkere<br />

Bedrohung für die Burg bilde<strong>te</strong>.“ Bis 1522/23 erneuer<strong>te</strong> man auch die Margarethenkapelle.<br />

1528 wurde die 1421 zerstör<strong>te</strong> nördliche Burg neu auf<strong>ge</strong>baut.<br />

In diesem Zusammenhang entstand e<strong>in</strong> <strong>ge</strong>deck<strong>te</strong>r (Treppen-) Aufgang<br />

vom Markt zur Oberen Burg mit e<strong>in</strong>er Pfor<strong>te</strong> am un<strong>te</strong>ren Ende. 1541<br />

errich<strong>te</strong><strong>te</strong> man e<strong>in</strong> Burgtor „am Ausgang zum Markt“. Auch die S<strong>te</strong>lle des<br />

Burgstalls im Süden wurde damals wieder bebaut. 38 Der Markt selbst e<strong>rh</strong>ielt<br />

<strong>in</strong> den Jahren 1534-1537 e<strong>in</strong>e neue Befestigung, das heißt er wurde<br />

zu dieser Zeit nachweislich mit Mauern, Türmen und Toren um<strong>ge</strong>ben. Es<br />

entstanden drei Tore, das Un<strong>te</strong>re oder Bayreuther Tor, das Obere oder<br />

Nürnber<strong>ge</strong>r Tor und das H<strong>in</strong><strong>te</strong>re oder Pfarrtor. 39 Im Jahre 1529 ist der Bau<br />

e<strong>in</strong>er Zis<strong>te</strong>rne im Oberen Burghof belegt und zwischen 1543 und 1549 verbesser<strong>te</strong><br />

man die Wasserversorgung im Markt mit der Errichtung des Tiefen<br />

Brunn<strong>ens</strong> beim Un<strong>te</strong>ren Tor. 40 Außerdem e<strong>rh</strong>ielt der Markt am 14. November<br />

1540 e<strong>in</strong>e Geme<strong>in</strong>deordnung. 41<br />

Die Ruhe soll<strong>te</strong> jedoch nicht lan<strong>ge</strong> dauern. Zwar blieb das Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

vom Bauernkrieg verschont, doch hat<strong>te</strong> der Markt während des Schmalkaldischen<br />

Krie<strong>ge</strong>s un<strong>te</strong>r den Truppendurchzü<strong>ge</strong>n spanis<strong>cher</strong> Solda<strong>te</strong>n un<strong>te</strong>r<br />

Herzog Alba zu leiden. Am 20. Mai 1553 wurde er im zwei<strong>te</strong>n Markgrafenkrieg<br />

von Markgraf Albrecht Alcibiades bese<strong>tz</strong>t. Damals brann<strong>te</strong> das markgräfliche<br />

Schloss auf dem Burgberg aus, jedoch nicht ab. Im Markt selbst<br />

wurden nur zwei Städel zerstört. 42<br />

In der ers<strong>te</strong>n Hälf<strong>te</strong> des 17. Jah<strong>rh</strong>underts fanden größere Baumaßnahmen<br />

auf der Burg statt, wobei es <strong>in</strong>sbesondere um den weh<strong>rh</strong>af<strong>te</strong>n Ausbau der<br />

Anla<strong>ge</strong> g<strong>in</strong>g. Un<strong>te</strong>r anderem errich<strong>te</strong><strong>te</strong> man ganz im Süden der Burg e<strong>in</strong><br />

Rondell bzw. e<strong>in</strong>en Rundturm. Am E<strong>in</strong>gang zum Markt wurde 1694 e<strong>in</strong><br />

neues Schlosstor errich<strong>te</strong>t. Mit<strong>te</strong> des 18. Jah<strong>rh</strong>underts erfolg<strong>te</strong> e<strong>in</strong>e Wie-<br />

38 Zur Bau<strong>ge</strong>schich<strong>te</strong> der Burg vgl. Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 22-29 mit Quellenangaben. Zita<strong>te</strong><br />

ebd. S. 23 u. 25.<br />

39 Zur Stadtbefestigung vgl. Kolbmann 1973, S. 37-41 und Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 30-32.<br />

40 Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 18 u. 25, jeweils mit Quellenangaben. Vgl. Wagner/Wirl, 800 Jahre,<br />

1987, S. 32f.<br />

41 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 26.<br />

42 Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 20 mit Quellenangaben. Vgl. Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 13-15.<br />

10


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

de<strong>rh</strong>ers<strong>te</strong>llung des „bußwürdi<strong>ge</strong>n“ Schlosses, <strong>in</strong> dem 1753 der Nachtwäch<strong>te</strong>r<br />

wohn<strong>te</strong>. 43<br />

Im Dreißigjähri<strong>ge</strong>n Krieg hat<strong>te</strong>n das Schloss und vor allem der Markt<br />

nochmals größeren Schaden <strong>ge</strong>nommen. Es brann<strong>te</strong>n e<strong>in</strong>i<strong>ge</strong> Häuser und<br />

Scheunen nieder, wobei auch das Stadtschreibe<strong>rh</strong>aus <strong>ge</strong>stürmt und das<br />

Archiv zerstört wurde. 44 Wei<strong>te</strong>re Truppendurchzü<strong>ge</strong> und E<strong>in</strong>quartierun<strong>ge</strong>n<br />

fanden zwischen 1676 und 1678 sowie während des Siebenjähri<strong>ge</strong>n Krie<strong>ge</strong>s<br />

und 1796 statt. 45<br />

Aus dem 17. und 18. Jah<strong>rh</strong>undert existieren drei maß<strong>ge</strong>bliche Abbildun<strong>ge</strong>n,<br />

die e<strong>in</strong>en E<strong>in</strong>druck von der damali<strong>ge</strong>n Stadt<strong>ge</strong>stalt <strong>ge</strong>ben. E<strong>in</strong>e zwischen<br />

1632 und 1670 entstandene Federzeichnung von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> zeigt die auf<br />

dem Felsen <strong>ge</strong>le<strong>ge</strong>ne Burg und den <strong>ge</strong>sam<strong>te</strong>n Mauerr<strong>in</strong>g mit Türmen und<br />

Toren sowie den We<strong>ge</strong>verlauf aus der Vo<strong>ge</strong>lschau. In der Stadt selbst ist<br />

lediglich die mit<strong>te</strong>lal<strong>te</strong>rliche Pfarrkirche mit dem ummauer<strong>te</strong>n Kirchhof und<br />

das südlich davor <strong>ge</strong>le<strong>ge</strong>ne Rathaus ab<strong>ge</strong>bildet. Die Türme und die Stadttore<br />

s<strong>in</strong>d sehr differenziert dar<strong>ge</strong>s<strong>te</strong>llt, was auf e<strong>in</strong>e relativ authentische<br />

Dars<strong>te</strong>llung schließen lässt. Demnach besaß die Mauer lediglich e<strong>in</strong> Brustwehr<br />

mit Schießschar<strong>te</strong>n, e<strong>in</strong> Stadtgraben ist nicht zu erkennen. E<strong>in</strong>er der<br />

Türme, der so <strong>ge</strong>nann<strong>te</strong> Gefängnisturm, hat<strong>te</strong> bereits damals e<strong>in</strong>en Fachwerkaufbau.<br />

Auf e<strong>in</strong>em um 1700 entstandenen Kupferstich ist die ummauer<strong>te</strong><br />

Stadt von Os<strong>te</strong>n dar<strong>ge</strong>s<strong>te</strong>llt. Der Turm der Pfarrkirche, der Dachrei<strong>te</strong>r<br />

des benachbar<strong>te</strong>n Rathauses und der stattliche Bau des 1668/69 errich<strong>te</strong><strong>te</strong>n<br />

P<strong>fle</strong>gamtsschlosses ra<strong>ge</strong>n aus dem Stadtbild heraus. Deutlich zu erkennen<br />

ist die Dom<strong>in</strong>anz der oberen <strong>ge</strong><strong>ge</strong>nüber der un<strong>te</strong>ren Burg auf dem<br />

Burgfelsen im H<strong>in</strong><strong>te</strong>rgrund. Der Kupferstich von C. M. Roth aus der Zeit um<br />

1759 zeigt die Ansicht der Stadt un<strong>ge</strong>fähr aus derselben Perspektive. Der<br />

Turm der neu errich<strong>te</strong><strong>te</strong>n und 1748 <strong>ge</strong>weih<strong>te</strong>n Pfarrkirche überragt das<br />

Ortsbild. Beide Kupferstiche zei<strong>ge</strong>n im Bildvordergrund der Stadtmauer<br />

unmit<strong>te</strong>lbar vor<strong>ge</strong>la<strong>ge</strong>r<strong>te</strong> Nu<strong>tz</strong>gär<strong>te</strong>n. (Siehe die Abbildun<strong>ge</strong>n <strong>in</strong> Anhang 3)<br />

Die Stadtbefestigung, die im Verlauf des 18. Jah<strong>rh</strong>underts ihre Ver<strong>te</strong>idigungsfunktion<br />

verlor, wurde ab dieser Zeit an e<strong>in</strong>i<strong>ge</strong>n S<strong>te</strong>llen mit Wohn-<br />

43 Vgl. Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 26-29.<br />

44 Vgl. Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 20-22 u. Kolbmann, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Geschichtsbilder, 1973, S. 51.<br />

45 Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 22.<br />

11


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

häusern und Neben<strong>ge</strong>bäuden überbaut. Im Jahre 1797 fiel das Nürnber<strong>ge</strong>r<br />

Tor we<strong>ge</strong>n Baufälligkeit e<strong>in</strong> und wurde 1809/10 vollständig ab<strong>ge</strong>tra<strong>ge</strong>n. 46<br />

Kirche, Pfarrei<br />

und Schule<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> lag – zusammen mit Hüll – ursprünglich im Spren<strong>ge</strong>l der Pfarrei<br />

Bühl, die zum Bistum Eichstätt <strong>ge</strong>hör<strong>te</strong>. Als die Kirche <strong>in</strong> Hüll, auf deren<br />

hohes Al<strong>te</strong>r die Patrone St. Mart<strong>in</strong> und St. Lorenz h<strong>in</strong>weisen, aus der Pfarrei<br />

Bühl ausschied, <strong>ge</strong>hör<strong>te</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> zu dem neuen Pfarrverband h<strong>in</strong>zu.<br />

Wohl mit Gründung des Mark<strong>te</strong>s oder kurz zuvor (zwischen 1327 und<br />

1348) kam der Pfarrsi<strong>tz</strong> von Hüll nach Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. Im Jahre 1363 ist die<br />

Pfarrei dort si<strong>cher</strong> nachweisbar. Bis 1526 berief der Bamber<strong>ge</strong>r Bischof den<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Pfarrer. 47<br />

„Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> hat<strong>te</strong> neben e<strong>in</strong>er Kapelle auf der Burg noch e<strong>in</strong>e Leutkirche<br />

für den Markt und die Um<strong>ge</strong>bung. Sie war e<strong>in</strong>e Toch<strong>te</strong>rkirche von Bühl<br />

[...].“ 48 Wohl um 1350 entstand die ers<strong>te</strong> Pfarrkirche <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> und<br />

zwar <strong>in</strong> der westlichen Mit<strong>te</strong> des Straßenmark<strong>te</strong>s, <strong>in</strong> exponier<strong>te</strong>r La<strong>ge</strong> auf<br />

Höhe des Geländesat<strong>te</strong>ls, an der Abzweigung des We<strong>ge</strong>s zum Pfarrtor. Sie<br />

besaß e<strong>in</strong> vierjochi<strong>ge</strong>s Langhaus und e<strong>in</strong>en polygonalen Turm und war von<br />

e<strong>in</strong>em ummauer<strong>te</strong>n Kirchhof um<strong>ge</strong>ben (siehe die zwischen 1632 und 1670<br />

entstandene Federzeichnung).<br />

Nachdem sich Nürnberg 1524 zur Reformation bekannt hat<strong>te</strong>, dauer<strong>te</strong> es<br />

noch län<strong>ge</strong>re Zeit, bis der pro<strong>te</strong>stantische Glaube auch <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> verwurzelt<br />

war. Un<strong>te</strong>r anderem bot e<strong>in</strong> Marienbild <strong>in</strong> der Kirche von Hüll, das<br />

Wallfahrer anzog, immer wieder Anlass zu Beanstandun<strong>ge</strong>n. 49<br />

Im Jahre 1600 errich<strong>te</strong><strong>te</strong> man e<strong>in</strong> neues, „zweigädi<strong>ge</strong>s“ Pfar<strong>rh</strong>aus im Wes<strong>te</strong>n<br />

der Kirche. Es e<strong>rh</strong>ielt e<strong>in</strong>e ei<strong>ge</strong>ne Zis<strong>te</strong>rne und e<strong>in</strong>en Keller sowie e<strong>in</strong><br />

„Badstüble<strong>in</strong>“ im Gar<strong>te</strong>n an der Stadtmauer neben dem Pfarrtor. 50 Im Jahre<br />

1840 wurde das „al<strong>te</strong>, en<strong>ge</strong>, sehr baufällig <strong>ge</strong>wesene Pfar<strong>rh</strong>aus“ grundle<strong>ge</strong>nd<br />

renoviert. 51<br />

46 Buchner, Geschich<strong>te</strong>, 1981, S. 59 und Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 30. Über den Abbruch des Oberen Tores<br />

bes<strong>te</strong>hen verschiedene Aussa<strong>ge</strong>n. Laut Buchner fiel es 1879 e<strong>in</strong> und laut Wagner/Wirl wurde es 1809/10 ab<strong>ge</strong>brochen.<br />

47 Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 15 u. Kolbmann, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Geschichtsbilder, 1973, S. 42f. Vgl.<br />

Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 34f.<br />

48 Pfanner, Ortsnamenbuch, 1965, S. 6.<br />

49 Kolbmann, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Geschichtsbilder, 1973, S. 44-46.<br />

50 Kolbmann, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Geschichtsbilder, 1973, S. 49 mit Quellenangaben. Zita<strong>te</strong> ebd.<br />

51 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 98. Zitat ebd.<br />

12


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Da der Friedhof bei der Pfarrkirche off<strong>ens</strong>ichtlich zu kle<strong>in</strong> war, wurde nach<br />

der Pfarrgründung <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> auch wei<strong>te</strong><strong>rh</strong><strong>in</strong> noch der Begräbnispla<strong>tz</strong><br />

<strong>in</strong> Hüll <strong>ge</strong>nu<strong>tz</strong>t. Im Jahre 1681 e<strong>rh</strong>ielt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> e<strong>in</strong>en neuen Friedhof, 52<br />

der nordöstlich auße<strong>rh</strong>alb der Stadtmauer entstand.<br />

In den 1730/40er Jahren erfolg<strong>te</strong> der Neubau der Pfarrkirche <strong>in</strong> barockem<br />

Stil als Chorturmkirche nach Plänen des Bau<strong>in</strong>spektors Max Erckel aus<br />

Nürnberg. Sie wurde am 27. Oktober 1748 <strong>ge</strong>weiht. 53<br />

Die ers<strong>te</strong> Schule <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> entstand – wie andernorts auch – <strong>in</strong> Abhängigkeit<br />

von der Kirche. Um 1485/86 wird erstmals e<strong>in</strong>e solche erwähnt.<br />

Das Amt des Schulmeis<strong>te</strong>rs wurde vom Stadtschreiber oder oder vom Kantor<br />

bekleidet. 54 Als Schulhaus und Lehrerswohnung dien<strong>te</strong> das Haus unmit<strong>te</strong>lbar<br />

westlich der Kirche (heu<strong>te</strong> Am Schloß 2). 1872 zog die Schule <strong>in</strong> das<br />

<strong>in</strong>zwischen funktionslos <strong>ge</strong>wordene P<strong>fle</strong>gamtsschloss e<strong>in</strong>, wo sich bereits<br />

seit 1836 e<strong>in</strong> zwei<strong>te</strong>s Schulzimmer befand. 55 In den 1960er Jahren entstand<br />

westlich h<strong>in</strong><strong>te</strong>r dem Burgberg e<strong>in</strong> neues Schulzentrum. 56<br />

Verwaltung<br />

und öffentliche<br />

E<strong>in</strong>richtun<strong>ge</strong>n<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> und Stierberg waren ursprünglich <strong>ge</strong>trenn<strong>te</strong> Verwaltungsbezirke<br />

mit ei<strong>ge</strong>nen Hals<strong>ge</strong>rich<strong>te</strong>n, die vermutlich un<strong>te</strong>r den Leuch<strong>te</strong>nber<strong>ge</strong>rn<br />

vere<strong>in</strong>igt wurden. 57 In nürnbergis<strong>cher</strong> Zeit wurde die niedere Gerichtsbarkeit<br />

durch den P<strong>fle</strong><strong>ge</strong>r und die hohe Gerichtsbarkeit durch die Reichsstadt<br />

Nürnberg direkt aus<strong>ge</strong>übt. E<strong>in</strong>zelne H<strong>in</strong>richtun<strong>ge</strong>n fanden auch am Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er<br />

Gal<strong>ge</strong>n statt, 58 der – e<strong>in</strong>em Kupferstich aus der Zeit um 1700 zufol<strong>ge</strong><br />

– auf dem Burgfelsen südlich un<strong>te</strong><strong>rh</strong>alb der oberen Burg stand. Der<br />

P<strong>fle</strong><strong>ge</strong>r saß zunächst <strong>in</strong> Stierberg und bezog im Anschluss an die Zerstörung<br />

der dorti<strong>ge</strong>n Burg im Jahre 1552/53 e<strong>in</strong> ehemali<strong>ge</strong>s Bür<strong>ge</strong><strong>rh</strong>aus <strong>in</strong><br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> und zwar südlich der Kirche unmit<strong>te</strong>lbar am Markt (heu<strong>te</strong><br />

Hauptstr. 36). Schon am 18. Februar 1572 schenk<strong>te</strong> man es der Geme<strong>in</strong>de<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> als Rathaus. Im Jahre 1668/69 entstand mit dem Bau des<br />

P<strong>fle</strong>gamtsschlosses im äußers<strong>te</strong>n Nordwes<strong>te</strong>n des Mark<strong>te</strong>s e<strong>in</strong> neuer re-<br />

52 Schädler, Kunstdenkmäler, 1961, S. 63 u. Kolbmann, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Geschichtsbilder, 1973, S. 42f u. 54f. Vgl. Wagner/Wirl,<br />

800 Jahre, 1987, S. 34f u. 40.<br />

53 Schädler, Kunstdenkmäler, 1961, S. 63-74. Vgl. Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 44f.<br />

54 Kolbmann, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Geschichtsbilder, 1973, S. 59f.<br />

55 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 24 u. 110.<br />

56 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 179.<br />

57 Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 29.<br />

58 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 27.<br />

13


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

präsentativer Verwaltungssi<strong>tz</strong> (heu<strong>te</strong> Am Schloß 13). 59 Das al<strong>te</strong> P<strong>fle</strong>gamt,<br />

das seit 1572 als Rathaus dien<strong>te</strong>, wurde <strong>in</strong> den 1660er Jahren erneuert und<br />

e<strong>rh</strong>ielt e<strong>in</strong>en Dachrei<strong>te</strong>r (vgl. Kupferstich aus der Zeit um 1700). 1797 wurde<br />

das Gebäude <strong>in</strong> priva<strong>te</strong> Hände verkauft. 60<br />

Am 15. Sep<strong>te</strong>mber 1806 kam die ehemals freie Reichsstadt Nürnberg an<br />

Bayern, womit auch Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> baye<strong>ris</strong>ch wurde. Das Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

wurde am 7. August 1808 auf<strong>ge</strong>löst und dem neu <strong>ge</strong>gründe<strong>te</strong>n Land<strong>ge</strong>richt<br />

Pott<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> zu<strong>ge</strong>schla<strong>ge</strong>n, dem fortan Gericht und Verwaltung oblag. In<br />

s<strong>te</strong>uerlichen An<strong>ge</strong>le<strong>ge</strong>nhei<strong>te</strong>n war künftig das Rentamt Pott<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> zuständig.<br />

61 Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> <strong>ge</strong>hör<strong>te</strong> je<strong>tz</strong>t zum Pegni<strong>tz</strong>kreis und nach dessen Auflösung<br />

(1810) zum Ma<strong>in</strong>kreis, dem spä<strong>te</strong>ren Oberma<strong>in</strong>kreis (ab 1817) bzw.<br />

dem Kreis Oberfranken (ab 1937). Nach der Trennung von Justiz und Verwaltung<br />

<strong>ge</strong>hör<strong>te</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> ab 1862 verwaltungs<strong>te</strong>chnisch zum Bezirksamt<br />

Pegni<strong>tz</strong>, aus dem 1939 das Landratsamt hervorg<strong>in</strong>g. 1932 wurde<br />

es dem F<strong>in</strong>anzamt Pott<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> zu<strong>ge</strong>ordnet. 62 Mit der Neuordnung der Verwaltung<br />

verlor auch das Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er P<strong>fle</strong>gamtsschloss se<strong>in</strong>e Funktion.<br />

Gewisse zentralörtliche Funktionen üb<strong>te</strong> das Landstädtchen jedoch auch<br />

wei<strong>te</strong><strong>rh</strong><strong>in</strong> aus, zum Beispiel was die Marktta<strong>ge</strong> betraf. 63<br />

Wasserversorgung<br />

und<br />

Badstube<br />

In früherer Zeit deck<strong>te</strong>n die E<strong>in</strong>wohner ihren Wasserbedarf aus Zis<strong>te</strong>rnen<br />

und den so <strong>ge</strong>nann<strong>te</strong>n Hüllen oder Hühlen. Erst mit dem Bau des Tiefen<br />

Brunn<strong>ens</strong> <strong>in</strong> den Jahren 1543 bis 1549 war e<strong>in</strong>e kont<strong>in</strong>uierliche Wasserversorgung<br />

<strong>ge</strong>si<strong>cher</strong>t. 64 Aber noch wei<strong>te</strong><strong>rh</strong><strong>in</strong> bestanden sowohl <strong>in</strong>ne<strong>rh</strong>alb als<br />

auch auße<strong>rh</strong>alb der Stadtbefestigung mehrere Weiher, die der Brauchwasserentnahme<br />

und als Viehtränken dien<strong>te</strong>n. Mit dem Bau e<strong>in</strong>er Wasserleitung<br />

aus dem Trubachtal, der so <strong>ge</strong>nann<strong>te</strong>n Jurawasserleitung, e<strong>rh</strong>ielt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

im Jahre 1902 e<strong>in</strong>e ers<strong>te</strong> zentrale Wasserversorgung. Daraufh<strong>in</strong><br />

wurden die Weiher nach und nach auf<strong>ge</strong>füllt. Zum Gedenken an den Bau<br />

der Jurawasserleitung errich<strong>te</strong><strong>te</strong> man 1903 den Luitpoldbrunnen vor dem<br />

Haus Hauptstr. 42 am oberen Markt. Er wurde von zwei Kastanienbäumen<br />

59 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 24. Schädler behaup<strong>te</strong>t da<strong>ge</strong><strong>ge</strong>n: „Bis zu ihrer Zerstörung im 2. Markgrafenkrieg<br />

dien<strong>te</strong> die 1528 neu erbau<strong>te</strong> Burg als Si<strong>tz</strong> der Nürnber<strong>ge</strong>r P<strong>fle</strong><strong>ge</strong>r.“ Vgl. Schädler, Kunstdenkmäler, 1961, S. 85.<br />

60 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 26.<br />

61 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 77f.<br />

62 Vgl. Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 77-82.<br />

63 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 184.<br />

64 Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 18 u. 25, jeweils mit Quellenangaben. Vgl. Wagner/Wirl, 800 Jahre,<br />

1987, S. 32f.<br />

14


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

flankiert. We<strong>ge</strong>n des Neubaus der Sparkasse muss<strong>te</strong> er 1961 an se<strong>in</strong>en<br />

je<strong>tz</strong>i<strong>ge</strong>n Standort vor dem Un<strong>te</strong>ren Tor verse<strong>tz</strong>t werden. 65<br />

Bereits zur Zeit der Leuch<strong>te</strong>nber<strong>ge</strong>r gab es <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> e<strong>in</strong>e öffentliche<br />

Badstube. Sie befand sich am nördlichen Stadtrand, am so <strong>ge</strong>nann<strong>te</strong>n Badersee<br />

(al<strong>te</strong> Hs.Nr. 60b, heu<strong>te</strong> Hauptstr. 16). 66 Nachdem die mediz<strong>in</strong>ische<br />

Versorgung der Bevölkerung früher <strong>in</strong> der Hand des Baders lag, gab es ab<br />

1724 auch e<strong>in</strong>en Arzt, der allerd<strong>in</strong>gs für drei P<strong>fle</strong>gäm<strong>te</strong>r, nämlich für Gräfenberg,<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> und Hiltpolts<strong>te</strong><strong>in</strong> zuständig war. 67<br />

Allerd<strong>in</strong>gs bemüh<strong>te</strong>n sich die Leuch<strong>te</strong>nber<strong>ge</strong>r im Mit<strong>te</strong>lal<strong>te</strong>r um die Erzförderung<br />

und e<strong>rh</strong>iel<strong>te</strong>n von Kaiser Karl IV. 1362 die dazu notwendi<strong>ge</strong>n Bergwerksprivilegien.<br />

69 Als Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> 1505 von der Reichsstadt Nürnberg e<strong>in</strong>verleibt<br />

wurde, dürf<strong>te</strong>n dabei die Eisenerzvorkommen zu beiden Sei<strong>te</strong>n der<br />

Pegni<strong>tz</strong> bei Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> und Plech von großer Bedeutung <strong>ge</strong>wesen se<strong>in</strong>. In<br />

e<strong>in</strong>er Ortsbeschreibung aus der Zeit um 1560 werden se<strong>in</strong>e Eisenerzvorkommen<br />

denn auch besonders hervor<strong>ge</strong>hoben. "Langt auch die Obrigkeit<br />

dieses Am<strong>te</strong>s gar nicht weit, so s<strong>in</strong>d viele Eisengruben dar<strong>in</strong>, woraus die<br />

Un<strong>te</strong>rtanen viel Eisenerz ziehen und auf die nächst <strong>ge</strong>le<strong>ge</strong>nen Eisenhämmer<br />

führen, davon <strong>ge</strong>hört das zehn<strong>te</strong> Fuder der Herrschaft." 70 Der Bergbau<br />

war e<strong>in</strong>e grundherrliche Un<strong>te</strong>rnehmung, jedoch hat<strong>te</strong>n sich die Bergleu<strong>te</strong>,<br />

die die Tätigkeit im Nebenerwerb ausüb<strong>te</strong>n, <strong>in</strong> ei<strong>ge</strong>nen Un<strong>te</strong>rnehmergrup-<br />

Sozialtopographie<br />

Im Rahmen des Marktprivilegs von 1359 hat<strong>te</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> das Recht zu<br />

e<strong>in</strong>em Wochenmarkt e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n. Die Marktta<strong>ge</strong> fanden jedoch nicht immer<br />

re<strong>ge</strong>lmäßig statt. Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> blieb e<strong>in</strong> stark von der Landwirtschaft <strong>ge</strong>präg<strong>te</strong>s<br />

Ackerbür<strong>ge</strong>rstädtchen, <strong>in</strong> dem das Handwerk bzw. Handel und Gewerbe<br />

ke<strong>in</strong>en besonderen S<strong>te</strong>llenwert erlang<strong>te</strong>n. Wie <strong>in</strong> allen Nürnber<strong>ge</strong>r<br />

Landstäd<strong>te</strong>n waren die Handwerker <strong>in</strong> Handwerksverbänden organisiert,<br />

die der Obrigkeit, das heißt dem P<strong>fle</strong><strong>ge</strong>r un<strong>te</strong>rstanden. Jedoch fehl<strong>te</strong> der<br />

"die Entwicklung von Handwerksbetrieben <strong>in</strong>itiierende Durchgangsverkehr"<br />

68 .<br />

65 Vgl. Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 33 u. 121-124. E<strong>in</strong>er Aufzeichnung von Anton Buchner zufol<strong>ge</strong> wurde das<br />

D<strong>enkma</strong>l im März 1961 verse<strong>tz</strong>t.<br />

66 Buchner, Geschich<strong>te</strong>, 1981, S. 68. Vgl. Kolbmann, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Geschichtsbilder, 1973, S. 67-72 u. Wagner/Wirl, 800<br />

Jahre, 1987, S. 65f.<br />

67 Wagner/Hirl, 800 Jahre, 1987, S. 66.<br />

68 Kühnle<strong>in</strong>, Nürnber<strong>ge</strong>r Landstädtchen, 1994, S. 16. Vgl. Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 50-55<br />

69 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 8.<br />

15


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

pen (Gewerken) organisiert. Der Abbau erfolg<strong>te</strong> zunächst über Ta<strong>ge</strong>, spä<strong>te</strong>r<br />

auch <strong>in</strong> Gruben. In Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> wurde nur ab<strong>ge</strong>baut, die verarbei<strong>te</strong>nden<br />

Betriebe la<strong>ge</strong>n <strong>in</strong> den wald- und wasserreichen Tälern der Pegni<strong>tz</strong>, Ach<strong>te</strong>l<br />

und Trubach. Nach dem Dreißigjähri<strong>ge</strong>n Krieg g<strong>in</strong>g die Abbaumen<strong>ge</strong> stark<br />

zurück und im Verlauf des 18. Jah<strong>rh</strong>underts wurde die Eisenerz<strong>ge</strong>w<strong>in</strong>nung<br />

man<strong>ge</strong>ls Rentabilität auf<strong>ge</strong><strong>ge</strong>ben. E<strong>in</strong> Aufkeimen gab es nochmals <strong>in</strong> der<br />

ers<strong>te</strong>n Hälf<strong>te</strong> des 20. Jah<strong>rh</strong>underts als die verbliebenen Schlackenhalden<br />

<strong>in</strong>sbesondere für die Kriegs<strong>in</strong>dustrie aus<strong>ge</strong>beu<strong>te</strong>t wurden. 71<br />

Wie histo<strong>ris</strong>che Abbildun<strong>ge</strong>n bele<strong>ge</strong>n, wurde schon <strong>in</strong> früherer Zeit Hopfen<br />

<strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> an<strong>ge</strong>baut. (Vgl. den Kupferstich von C. M. Roth um 1759<br />

und die histo<strong>ris</strong>chen Fotografien.) Im Jahre 1794 gründe<strong>te</strong>n Johannes und<br />

se<strong>in</strong> Sohn Georg Barth e<strong>in</strong>e Hopfenhandlung <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, die als Firma<br />

Barth & Sohn mit Si<strong>tz</strong> <strong>in</strong> Lauf und spä<strong>te</strong>r <strong>in</strong> Nürnberg zu e<strong>in</strong>er der größ<strong>te</strong>n<br />

<strong>in</strong><strong>te</strong>rnationalen Hopfenun<strong>te</strong>rnehmen anvancier<strong>te</strong>. Insbesondere Ende des<br />

19. und bis weit <strong>in</strong> das 20. Jah<strong>rh</strong>undert h<strong>in</strong>e<strong>in</strong> florier<strong>te</strong> der Hopfenanbau <strong>in</strong><br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. Um 1970 gab man den Anbau jedoch auf, wofür als Gründe<br />

unrentable Anbaumethoden (Stan<strong>ge</strong>nanbau) und hohe Transportkos<strong>te</strong>n<br />

<strong>ge</strong>nannt wurden. 72<br />

Darüber h<strong>in</strong>aus lag früher auf jedem Wohnhaus <strong>in</strong>ne<strong>rh</strong>alb des Mark<strong>te</strong>s e<strong>in</strong><br />

Braurecht, das heißt die Bewohner hat<strong>te</strong>n das Recht im Kommunbrauhaus,<br />

das im Os<strong>te</strong>n der heuti<strong>ge</strong>n Schloßstraße stand, Bier zu brauen und im ei<strong>ge</strong>nen<br />

Hause auszuschenken. Nach dem Ers<strong>te</strong>n Weltkrieg s<strong>te</strong>ll<strong>te</strong> man die<br />

Kommunbrauerei e<strong>in</strong>. Im 17. Jah<strong>rh</strong>undert wurde beklagt, dass es <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

ke<strong>in</strong> Gasthaus mit Gast<strong>ge</strong>rechtigkeit und Stallung für Durchreisende<br />

gab. Daraufh<strong>in</strong> e<strong>rh</strong>iel<strong>te</strong>n 1631 zwei Häuser "Wirtschaftsfreiheit". 73<br />

Zur Zeit der Aufnahme des Grunds<strong>te</strong>uerkatas<strong>te</strong>rs Mit<strong>te</strong> des 19. Jah<strong>rh</strong>underts<br />

bestanden bereits fünf Gastwirtschaf<strong>te</strong>n <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. Die Brauerei<br />

Wagner wurde bis ca. 1980 betrieben. 74<br />

Man<strong>ge</strong>ls Wasserkraft versuch<strong>te</strong> man <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> die W<strong>in</strong>dkraft zum Antrieb<br />

von Mühlen zu Nu<strong>tz</strong>en. Schon im 16. Jah<strong>rh</strong>undert entstanden dazu<br />

70 Beschreibung der Nürnber<strong>ge</strong>r Landschaft, welche <strong>in</strong> Chroniken und Annalen beschrieben, bisweilen auch Nürnber<strong>ge</strong>r<br />

Creis <strong>ge</strong>nannt, 1550. Zitiert nach Kühnle<strong>in</strong>, Nürnber<strong>ge</strong>r Landstädtchen, 1994, S. 9.<br />

71 Zur Eisenerz<strong>ge</strong>w<strong>in</strong>nung im Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Land vgl. Buchner, Bodendenkmäler, 1980 u. Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987,<br />

S. 57-62 u. 120.<br />

72 Vgl. Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 115-118.<br />

73 Kühnle<strong>in</strong>, Nürnber<strong>ge</strong>r Landstädtchen, 1994, S. 17f u. Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 62-65.<br />

16


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

zwei W<strong>in</strong>dmühlen. Im Jahre 1801 wurde ca. 500 m nordwestlich auße<strong>rh</strong>alb<br />

der Stadt die le<strong>tz</strong><strong>te</strong> W<strong>in</strong>dmühle errich<strong>te</strong>t, die gu<strong>te</strong> 100 Jahre spä<strong>te</strong>r, im Jahre<br />

1917, we<strong>ge</strong>n Baufälligkeit ab<strong>ge</strong>brochen werden muss<strong>te</strong>. Ihr Aussehen ist<br />

<strong>in</strong> e<strong>in</strong>em Stahlstich von J. Poppel von 1827 überliefert. 75<br />

E<strong>in</strong>e wei<strong>te</strong>re Erwerbsquelle such<strong>te</strong> man bereits seit dem frühen 20. Jah<strong>rh</strong>undert<br />

im Fremdenverkehr. Vor diesem H<strong>in</strong><strong>te</strong>rgrund wurde im Mai 1901<br />

der Verschönerungsvere<strong>in</strong> für Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> und Um<strong>ge</strong>bung <strong>ge</strong>gründet. Allerd<strong>in</strong>gs<br />

soll<strong>te</strong> der Tou<strong>ris</strong>mus bis Mit<strong>te</strong> des 20. Jah<strong>rh</strong>underts nur e<strong>in</strong>e <strong>ge</strong>r<strong>in</strong><strong>ge</strong><br />

Bedeutung <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> erlan<strong>ge</strong>n. Er florier<strong>te</strong> jedoch seit der Zeit um<br />

1960 bis Ende der 1980er Jahre. In diesem Zeitraum entstand von 1968 bis<br />

1973 der E<strong>rh</strong>olungspark am Schmidberg mit e<strong>in</strong>em Aussichtsturm und<br />

wurde 1971 bis 1974 das Freibad erbaut. 76<br />

Entwicklung der<br />

E<strong>in</strong>wohner- und<br />

Gebäudezahlen<br />

Im Jahre 1540 gab es <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> 53 ½ Anwesen, e<strong>in</strong>schließlich e<strong>in</strong>er<br />

Schenkstatt sowie e<strong>in</strong>er Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong> vor dem Markt. Da im Jahre 1554 lediglich<br />

44 Hofstät<strong>te</strong>n Holzrech<strong>te</strong> im Veld<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Forst besaßen, kann <strong>ge</strong>schlossen<br />

werden, dass seit deren Verleihung im Jahre 1348 ca. zehn Hofs<strong>te</strong>llen<br />

neu erschlossen oder durch Teilung neu entstanden waren. 77 „Die<br />

Bevölkerungszahl dürf<strong>te</strong> im 16. Jah<strong>rh</strong>undert bei etwa 550 bis 600 E<strong>in</strong>wohnern<br />

<strong>ge</strong>le<strong>ge</strong>n haben.“ 78 Bis Ende des 18. Jah<strong>rh</strong>underts soll<strong>te</strong> sich die Zahl<br />

der Hofstät<strong>te</strong>n nicht wesentlich vergrößern. 1797 wurden <strong>in</strong> der Stadt 52<br />

ganze und 6 halbe Hofstät<strong>te</strong>n <strong>ge</strong>zählt, ferner e<strong>in</strong>e Badstube und zwei dem<br />

Got<strong>te</strong>shaus bzw. der Geme<strong>in</strong>de z<strong>in</strong>sbare Anwesen. 79<br />

Im Jahre 1799 leb<strong>te</strong>n laut Bundschuh 64 "Un<strong>te</strong>rthanen" (wohl Stadtbür<strong>ge</strong>r)<br />

<strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, davon 57 <strong>in</strong>ne<strong>rh</strong>alb und 7 auße<strong>rh</strong>alb der Mauer. 80 Im 19.<br />

Jah<strong>rh</strong>undert zähl<strong>te</strong> die <strong>ge</strong>sam<strong>te</strong> E<strong>in</strong>wohnerschaft 600-700 Personen. Demnach<br />

hat<strong>te</strong> seit der frühen Neuzeit nur e<strong>in</strong>e <strong>ge</strong>r<strong>in</strong><strong>ge</strong> Bevölkerungsentwicklung<br />

statt<strong>ge</strong>funden. 1880 erreich<strong>te</strong> die Zahl der E<strong>in</strong>wohner mit 731 Personen<br />

e<strong>in</strong>en kurzzeiti<strong>ge</strong>n Höhepunkt und viel bis 1910 wieder auf 608 ab. Zur<br />

Zeit der Anla<strong>ge</strong> des Grunds<strong>te</strong>uerkatas<strong>te</strong>rs Mit<strong>te</strong> des 19. Jah<strong>rh</strong>underts gab<br />

es ca. 108 ganze Hausnummern <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, bei e<strong>in</strong>er Zählung im Jahre<br />

74 Nach örtli<strong>cher</strong> Auskunft.<br />

75 Vgl. Buchner, W<strong>in</strong>dmühle, 1990 und Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 55-57, jeweils mit Abbildun<strong>ge</strong>n.<br />

76 Vgl. Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 121 u. 185-191.<br />

77 Kunstmann, Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1973, S. 15.<br />

78 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 21.<br />

79 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 21.<br />

17


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

1877 waren es 113 Wohnhäuser und <strong>in</strong>s<strong>ge</strong>samt 299 Gebäude. Während<br />

sich die E<strong>in</strong>wohnerzahl nach dem Zwei<strong>te</strong>n Weltkrieg durch den Zustrom<br />

von Flüchtl<strong>in</strong><strong>ge</strong>n bis 1950 kurzf<strong>ris</strong>tig auf 788 Personen e<strong>rh</strong>öh<strong>te</strong> (bei e<strong>in</strong>er<br />

Häuserzahl von 127), verr<strong>in</strong><strong>ge</strong>r<strong>te</strong> sie sich aufgrund von Abwanderung bis<br />

1969 auf 685 E<strong>in</strong>wohner und ist bis heu<strong>te</strong> wiederum leicht ans<strong>te</strong>i<strong>ge</strong>nd. 81<br />

80 Bundschuh, Bd. 1, 1799, Sp. 374f.<br />

81 Wagner/Wirl, 800 Jahre, 1987, S. 181. Die Da<strong>te</strong>n aus dem Jahre 1950 bezo<strong>ge</strong>n auf: Amtliches Ortsverzeichnis, 1952,<br />

Sp. 977. Die Da<strong>te</strong>n aus dem Jahre 1877 bezo<strong>ge</strong>n auf: Vollständi<strong>ge</strong>s Ortschaf<strong>te</strong>n-Verzeichnis, 1877, Sp. 1099.<br />

18


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

3 Histo<strong>ris</strong>che Ortsstruktur<br />

Siedlungstyp<br />

und -grund<strong>ris</strong>s<br />

histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong><br />

Straßenverlauf<br />

Die histo<strong>ris</strong>che Ortsstruktur von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> ist im Urkatas<strong>te</strong>rplan aus der<br />

Mit<strong>te</strong> des 19. Jah<strong>rh</strong>underts (hier Liquidationsplan von 1851) fest<strong>ge</strong>hal<strong>te</strong>n. 82<br />

Es ist e<strong>in</strong> typisches Landstädtchen. Die relativ spät, nämlich erst un<strong>te</strong>r den<br />

Leuch<strong>te</strong>nber<strong>ge</strong>rn im Jahre 1359 zum Markt e<strong>rh</strong>obene Siedlung, besi<strong>tz</strong>t<br />

e<strong>in</strong>en Straßenmarkt, wie er auch für andere leuch<strong>te</strong>nbergische<br />

Gründun<strong>ge</strong>n typisch ist (vergleiche zum Beispiel Pegni<strong>tz</strong>) und e<strong>in</strong>en<br />

<strong>ge</strong>schlossenen Mauerr<strong>in</strong>g aus nürnbergis<strong>cher</strong> Zeit. Der Grund<strong>ris</strong>s des<br />

Altor<strong>te</strong>s läßt verschiedene mit<strong>te</strong>lal<strong>te</strong>rliche und frühneuzeitliche<br />

Siedlungserwei<strong>te</strong>run<strong>ge</strong>n erkennen (siehe un<strong>te</strong>n). Ab<strong>ge</strong>sehen von anderen<br />

Faktoren, die bereits <strong>in</strong> Kapi<strong>te</strong>l 2 zur Sprache kamen, schränk<strong>te</strong>n sowohl<br />

die Ummauerung als auch die Topographie das wei<strong>te</strong>re, flächenmäßi<strong>ge</strong><br />

Wachstum des Or<strong>te</strong>s e<strong>in</strong>. Der Markt bzw. die Stadt konn<strong>te</strong> sich lediglich<br />

nach Norden und <strong>in</strong> die Ebene nach Süden erwei<strong>te</strong>rn, was jedoch bis Mit<strong>te</strong><br />

des 19. Jah<strong>rh</strong>underts nur <strong>in</strong> <strong>ge</strong>r<strong>in</strong><strong>ge</strong>m Umfang <strong>ge</strong>schah. Dennoch ist <strong>in</strong><br />

dem histo<strong>ris</strong>chen Plan e<strong>in</strong>e schwerpunktmäßi<strong>ge</strong> Orientierung nach Süden<br />

bzw. nach Südwes<strong>te</strong>n erkennbar, das heißt auf die nach Nürnberg<br />

führende Altstraße zu, die nordwestlich an Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> vorbei führ<strong>te</strong><br />

(heuti<strong>ge</strong> B 2).<br />

Wie der Urkatas<strong>te</strong>rplan verdeutlicht, führ<strong>te</strong> der histo<strong>ris</strong>che Straßenverlauf<br />

früher, von Norden aus Richtung Bayreuth – Pegni<strong>tz</strong> oder von Mergners<br />

kommend, durch das Un<strong>te</strong>re oder Bayreuther Tor und über den Straßenmarkt<br />

auf das Obere oder Nürnber<strong>ge</strong>r Tor zu. Dort gabel<strong>te</strong> sich die Straße<br />

und zwar e<strong>in</strong>erseits nach Süden, Richtung Weiganz und andererseits nach<br />

Wes<strong>te</strong>n Richtung Stierberg und Hiltpolts<strong>te</strong><strong>in</strong>, auf die Altstraße Nürnberg –<br />

Bayreuth zu (heuti<strong>ge</strong> B 2). Von der Straße nach Weiganz zweig<strong>te</strong> damals<br />

nur e<strong>in</strong>e un<strong>te</strong>r<strong>ge</strong>ordne<strong>te</strong> We<strong>ge</strong>verb<strong>in</strong>dung nach Os<strong>te</strong>n Richtung Hun<strong>ge</strong>r<br />

und Velden ab. Im Norden führ<strong>te</strong> unmit<strong>te</strong>lbar vor dem Un<strong>te</strong>ren Tor e<strong>in</strong> Weg<br />

nach Nordwes<strong>te</strong>n, auf dem man über den Badersberg nach Höchstadt <strong>ge</strong>lang<strong>te</strong>.<br />

Der Weg durch das Scheunenvier<strong>te</strong>l im Norden entspricht mögli-<br />

82 Vgl. im Fol<strong>ge</strong>nden: Beila<strong>ge</strong> zum Liquidationsplan der Geme<strong>in</strong>de Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, N.W. LXXIV, 1851 (Vermessungsamt<br />

Bayreuth) und Grunds<strong>te</strong>uerkatas<strong>te</strong>r der S<strong>te</strong>uer<strong>ge</strong>me<strong>in</strong>de Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, Staatsarchiv Bamberg, Rep. K 229 Nr. 37a (F<strong>in</strong>anzamt<br />

Pott<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>),1854. Texts<strong>te</strong>llen <strong>in</strong> Anführungsstriche beziehen sich <strong>in</strong> diesem Kapi<strong>te</strong>l – soweit nicht anders an<strong>ge</strong><strong>ge</strong>ben<br />

– immer auf das Grunds<strong>te</strong>uerkatas<strong>te</strong>r von 1854.<br />

19


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

<strong>cher</strong>weise dem mit<strong>te</strong>lal<strong>te</strong>rlichen Straßenverlauf nach Bayreuth bzw.<br />

Mergners, während die westlich davon verlaufende Straße vielleicht erst im<br />

Zusammenhang mit der Anla<strong>ge</strong> des neuen Friedhofs 1681 an<strong>ge</strong>legt wurde.<br />

Außerdem führ<strong>te</strong> vom H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren oder Pfarrtor e<strong>in</strong> Weg durch das dorti<strong>ge</strong><br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l nach Wes<strong>te</strong>n auf die W<strong>in</strong>dmühle zu, bei dem es sich wohl<br />

um die al<strong>te</strong> Wegführung nach Höchstadt handel<strong>te</strong>, die den Badersberg im<br />

Wes<strong>te</strong>n umg<strong>in</strong>g. (Vergleiche die zwischen 1632 und 1670 entstandene Federzeichnung.)<br />

histo<strong>ris</strong>che Siedlungsentwicklung<br />

Den histo<strong>ris</strong>chen Siedlungskern von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> bilde<strong>te</strong> die Burganla<strong>ge</strong> auf<br />

dem Burgfelsen, wohl zusammen mit e<strong>in</strong>er östlich und nördlich un<strong>te</strong><strong>rh</strong>alb<br />

davon <strong>ge</strong>le<strong>ge</strong>nen Burgsiedlung. Dazu <strong>ge</strong>hör<strong>te</strong> auch e<strong>in</strong> Burggut, das sich<br />

sehr wahrsche<strong>in</strong>lich am nördlichen Fuße der oberen Burg im Bereich des<br />

spä<strong>te</strong>ren Burggart<strong>ens</strong> befand. E<strong>in</strong>e zwei<strong>te</strong> Siedlungsphase erfolg<strong>te</strong> mit der<br />

Marktgründung, das heißt <strong>in</strong> der ers<strong>te</strong>n Hälf<strong>te</strong> bzw. Mit<strong>te</strong> des 14. Jah<strong>rh</strong>underts.<br />

Un<strong>te</strong>r den Leuch<strong>te</strong>nber<strong>ge</strong>rn entstand damals e<strong>in</strong>e planmäßi<strong>ge</strong> Anla<strong>ge</strong><br />

mit e<strong>in</strong>em Straßenmarkt un<strong>te</strong>r E<strong>in</strong>schluss der äl<strong>te</strong>ren Burgsiedlung im<br />

Wes<strong>te</strong>n. Es ist unklar, ob die ers<strong>te</strong> Ausdehnung des Mark<strong>te</strong>s bereits bis zu<br />

der bis heu<strong>te</strong> bes<strong>te</strong>henden Stadtmauer reich<strong>te</strong> oder ob der östliche Straßenzug<br />

entlang der Schmidbergstraße erst während e<strong>in</strong>er spätmit<strong>te</strong>lal<strong>te</strong>rlichen<br />

bzw. frühneuzeitlichen Siedlungserwei<strong>te</strong>rung entstand. Andererseits<br />

kann auch der Straßenmarkt ursprünglich brei<strong>te</strong>r an<strong>ge</strong>legt <strong>ge</strong>wesen se<strong>in</strong>. In<br />

diesem Falle wäre der östliche Straßenzug an der Hauptstraße erst im Zu<strong>ge</strong><br />

e<strong>in</strong>er Nachverdichtung entstanden. Mögli<strong>cher</strong>weise erfolg<strong>te</strong>n im Rahmen<br />

der Baumaßnahmen nach dem Übergang an die Reichsstadt Nürnberg<br />

1504 auch Veränderun<strong>ge</strong>n im Stadtgrund<strong>ris</strong>s. Gesi<strong>cher</strong>t ist die grundle<strong>ge</strong>nde<br />

Erneuerung der Stadtmauer <strong>in</strong> den Jahren 1534-1537. Der Verlauf<br />

der Stadtmauer im Nordwes<strong>te</strong>n lässt e<strong>in</strong>e wei<strong>te</strong>re Grund<strong>ris</strong>sveränderung<br />

bzw. Erwei<strong>te</strong>rung vermu<strong>te</strong>n, die vielleicht im Zusammenhang mit dem Neubau<br />

des dorti<strong>ge</strong>n P<strong>fle</strong>gamtsschlosses (heu<strong>te</strong> Schloßstr. 13) <strong>in</strong> der zwei<strong>te</strong>n<br />

Hälf<strong>te</strong> des 17. Jah<strong>rh</strong>underts erfolg<strong>te</strong>.<br />

In der Neuzeit, das heißt m<strong>in</strong>dest<strong>ens</strong> bereits im 17./18. Jah<strong>rh</strong>undert,<br />

erwei<strong>te</strong>r<strong>te</strong> sich die Siedlung auße<strong>rh</strong>alb der Ummauerung <strong>in</strong> bescheidenem<br />

Umfang nach Süden bzw. nach Südwes<strong>te</strong>n und nach Norden. Vor dem<br />

Oberen oder Nürnber<strong>ge</strong>r Tor befand sich im Bereich der dorti<strong>ge</strong>n<br />

Straßenbiegung ursprünglich e<strong>in</strong> freier Pla<strong>tz</strong>, der wohl im Verlauf der frühen<br />

20


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Neuzeit im Zentrum überbaut wurde (heu<strong>te</strong> Hauptstr. 49/51 und Nürnber<strong>ge</strong>r<br />

Str. 1). Aufgrund des abfallenden Geländes konn<strong>te</strong> die Fläche nur im<br />

nördlichen Bereich als War<strong>te</strong>pla<strong>tz</strong> vor dem Tor dienen. Am südlichen<br />

Rande stand hier die Zehntscheune (Fl.Nr. 215). Die Straße wei<strong>te</strong>r nach<br />

Wes<strong>te</strong>n fol<strong>ge</strong>nd, lag südlich davon das „Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>n-Guth“. Die<br />

Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>, die bereits 1540 Erwähnung f<strong>in</strong>det, wurde sehr wahrsche<strong>in</strong>lich<br />

schon im Mit<strong>te</strong>lal<strong>te</strong>r <strong>ge</strong>gründet (heu<strong>te</strong> Bayreuther Str. 4 und Fl.Nr. 179, bei<br />

Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>ngasse 2). Ihr Standort auße<strong>rh</strong>alb der Siedlung hängt mit der<br />

produktionsbed<strong>in</strong>g<strong>te</strong>n Feuers<strong>ge</strong>fahr zusammen. Unmit<strong>te</strong>lbar dabei befand<br />

sich e<strong>in</strong> <strong>ge</strong>me<strong>in</strong>deei<strong>ge</strong>ner Weiher (al<strong>te</strong> Fl.Nr. 185). Im wei<strong>te</strong>ren Umfeld der<br />

Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong> bis zur Stadt verdich<strong>te</strong><strong>te</strong> sich der Straßenzug im Verlauf der<br />

Neuzeit mit Tropfhäusern <strong>in</strong> lockerer Reihung.<br />

Auch vor dem Un<strong>te</strong>ren oder Bayreuther Tor im Norden entwickel<strong>te</strong> sich<br />

wohl im 17./18. Jah<strong>rh</strong>undert e<strong>in</strong>e kle<strong>in</strong>e vorstädtische Siedlung. Im Norden<br />

der Straße stand hier das Hir<strong>te</strong>nhaus. Außerdem war der wei<strong>te</strong>r auße<strong>rh</strong>alb<br />

1681 an<strong>ge</strong>leg<strong>te</strong> Friedhof Ausgangspunkt für die Ansiedlung von e<strong>in</strong>zelnen<br />

Häusern entlang der Straße Richtung Bayreuth. In diesem Quartier lag<br />

auch das <strong>ge</strong>me<strong>in</strong>deei<strong>ge</strong>ne Armenhaus.<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l<br />

Stadtbefestigung<br />

Wohl im Verlauf des 17./18. Jah<strong>rh</strong>underts entstanden mehrere Scheunenvier<strong>te</strong>l<br />

an den Ausfallwe<strong>ge</strong>n und –straßen rund um Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. Mit ihrer<br />

Anla<strong>ge</strong> soll<strong>te</strong> die Feuers<strong>ge</strong>fahr <strong>in</strong>ne<strong>rh</strong>alb der Ummauerung reduziert werden.<br />

Der Urkatas<strong>te</strong>rplan aus der Zeit Mit<strong>te</strong> des 19. Jah<strong>rh</strong>underts zeigt vier<br />

un<strong>te</strong>rschiedlich große Quartiere. Das größ<strong>te</strong> Scheunenvier<strong>te</strong>l befand sich<br />

im Wes<strong>te</strong>n, vor dem H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor, im Schu<strong>tz</strong>e der Ausläufer des Klauskirchenber<strong>ge</strong>s.<br />

E<strong>in</strong> wei<strong>te</strong>res entwickel<strong>te</strong> sich am al<strong>te</strong>n Weg nach Mergners<br />

bzw. Bayreuth vor dem Un<strong>te</strong>ren Tor im Norden. Das drit<strong>te</strong> Vier<strong>te</strong>l befand<br />

sich im Nordos<strong>te</strong>n der Stadt, <strong>ge</strong>schü<strong>tz</strong>t durch den Schmidberg im Süden<br />

und die Stadtmauer im Wes<strong>te</strong>n. Südwestlich vor dem Oberen Tor gab es<br />

e<strong>in</strong>e wei<strong>te</strong>re Ansammlung von Scheunen am Fuße des Burgber<strong>ge</strong>s bzw. zu<br />

beiden Sei<strong>te</strong>n der Straße Richtung Stierberg.<br />

Die Siedlung, die sich über annähernd ovalem Grund<strong>ris</strong>s östlich und nördlich<br />

un<strong>te</strong><strong>rh</strong>alb des Burgber<strong>ge</strong>s entwickel<strong>te</strong>, e<strong>rh</strong>ielt <strong>in</strong> den Jahren 1534-37<br />

e<strong>in</strong>en <strong>ge</strong>schlossenen Mauerr<strong>in</strong>g mit Befestigungstürmen und <strong>in</strong>s<strong>ge</strong>samt<br />

drei Stadttoren. Aufgrund ihres kanti<strong>ge</strong>n Verlaufs und ihres somit fast festungsarti<strong>ge</strong>n<br />

Charak<strong>te</strong>rs ist die Struktur der Ummauerung nicht mehr als<br />

21


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

typisch mit<strong>te</strong>lal<strong>te</strong>rlich zu bezeichnen. Sie ist off<strong>ens</strong>ichtlich das Er<strong>ge</strong>bnis e<strong>in</strong>er<br />

regulierenden Überformung <strong>in</strong> der frühen Neuzeit.<br />

Die drei Stadttore g<strong>in</strong><strong>ge</strong>n nach Süden, Wes<strong>te</strong>n und Norden, wobei der<br />

Hauptverkehrsfluss <strong>in</strong> nordsüdli<strong>cher</strong> Richtung über den Straßenmarkt verlief,<br />

der vom Bayreuther Tor im Norden und vom Nürnber<strong>ge</strong>r Tor im Süden<br />

ab<strong>ge</strong>rie<strong>ge</strong>lt wurde. Das H<strong>in</strong><strong>te</strong>re oder Pfarrtor im Wes<strong>te</strong>n hat<strong>te</strong> da<strong>ge</strong><strong>ge</strong>n nur<br />

un<strong>te</strong>r<strong>ge</strong>ordne<strong>te</strong> Verkehrfunktion. Mit<strong>te</strong> des 19. Jah<strong>rh</strong>underts bestanden von<br />

den ehemals drei nur noch zwei Tore, das Bayreuther Tor im Norden und<br />

das Pfarrtor im Wes<strong>te</strong>n. Das Nürnber<strong>ge</strong>r Tor am südlichen Stadtausgang<br />

hat<strong>te</strong> man <strong>in</strong> den Jahren 1809/10 ab<strong>ge</strong>tra<strong>ge</strong>n. Wei<strong>te</strong> Abschnit<strong>te</strong> der Befestigungsmauer<br />

<strong>in</strong>sbesondere im Norden und im Os<strong>te</strong>n waren <strong>in</strong>zwischen mit<br />

Neben<strong>ge</strong>bäuden, vor allem Scheunen, überbaut, jedoch bilde<strong>te</strong> der Mauerr<strong>in</strong>g<br />

– aus<strong>ge</strong>nommen vor den beiden Stadttoren im Norden und Süden –<br />

nach wie vor die Bebauungsgrenze.<br />

Der Liquidationsplan von 1851 zeigt im östlichen Abschnitt noch alle Befestigungstürme,<br />

die bereits <strong>in</strong> der zwischen 1632 und 1670 entstandenen Federzeichnung<br />

ab<strong>ge</strong>bildet s<strong>in</strong>d. Lediglich im Nordwes<strong>te</strong>n ist 1851 e<strong>in</strong> Turm<br />

zusä<strong>tz</strong>lich dar<strong>ge</strong>s<strong>te</strong>llt. Die Stadtmauer soll<strong>te</strong> aus stra<strong>te</strong>gischen Gründen <strong>in</strong>nen<br />

frei s<strong>te</strong>hen. Mögli<strong>cher</strong>weise verlief <strong>in</strong>nen entlang der Befestigungsl<strong>in</strong>ie<br />

ursprünglich e<strong>in</strong>e so <strong>ge</strong>nann<strong>te</strong> Mauergasse, die spä<strong>te</strong>r überbaut wurde.<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Stadtstruktur<br />

Inne<strong>rh</strong>alb der Ummauerung bestand Mit<strong>te</strong> des 19. Jah<strong>rh</strong>undert nach wie<br />

vor das mit<strong>te</strong>lal<strong>te</strong>rliche bzw. frühneuzeitliche Straß<strong>ens</strong>ys<strong>te</strong>m. Der Straßenmarkt<br />

(heuti<strong>ge</strong> Hauptstraße) bilde<strong>te</strong> die Hauptachse des Or<strong>te</strong>s mit e<strong>in</strong>er<br />

Parallelerschließung im Os<strong>te</strong>n (heuti<strong>ge</strong> Schmidbergstraße), e<strong>in</strong>er wei<strong>te</strong>ren,<br />

rechtw<strong>in</strong>kelig abknickenden Sei<strong>te</strong>ngasse im Nordwes<strong>te</strong>n (heuti<strong>ge</strong><br />

Schloßstraße) und dem Burgweg im Südwes<strong>te</strong>n, über den die beiden Anwesen<br />

auf dem Burgfelsen zugänglich waren. Die Hauptstraße gabel<strong>te</strong> sich<br />

vor dem Un<strong>te</strong>ren Tor im Norden, wobei der östliche Straßenzug durch das<br />

To<strong>rh</strong>aus stadtauswärts führ<strong>te</strong>, der westliche Straßenzug jedoch als Sackgasse<br />

vor der Stadtmauer ende<strong>te</strong>.<br />

Die Parzellierung mit annähernd gleich großen, längsrech<strong>te</strong>cki<strong>ge</strong>n<br />

Grundstücken, erzwang e<strong>in</strong>e giebelständi<strong>ge</strong> Bebauung entlang der <strong>ge</strong>schlossen<br />

bebau<strong>te</strong>n Straßenzü<strong>ge</strong> von Hauptstraße und Schloßstraße. Im<br />

Ge<strong>ge</strong>nsa<strong>tz</strong> dazu waren die Grundstücke <strong>in</strong> der Schmidbergstraße brei<strong>te</strong>r<br />

22


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

konzipiert und bo<strong>te</strong>n somit Raum für Hofe<strong>in</strong>fahr<strong>te</strong>n und e<strong>in</strong>e traufständi<strong>ge</strong><br />

Bebauung. Im All<strong>ge</strong>me<strong>in</strong>en bestanden die Grundstücke zur Zeit der Urkatas<strong>te</strong>raufnahme<br />

noch <strong>in</strong> ihrer ursprünglichen Größe. E<strong>in</strong> Beispiel für e<strong>in</strong>e<br />

Parzellen<strong>te</strong>ilung s<strong>in</strong>d die beiden al<strong>te</strong>n Hausnummern 45 und 46 <strong>in</strong> der heuti<strong>ge</strong>n<br />

Schloßstraße (heu<strong>te</strong> Fl.Nr. 69, Freifläche), wobei die Hs.Nr. 45 ursprünglich<br />

zur al<strong>te</strong>n Hs.Nr. 44 und die Hs.Nr. 46 zur al<strong>te</strong>n Hs.Nr. 47 h<strong>in</strong>zu<br />

<strong>ge</strong>hör<strong>te</strong> (heu<strong>te</strong> Schloßstr. 5 und 9). Auch das Grundstück mit dem ehemali<strong>ge</strong>n<br />

Tropfhaus und der al<strong>te</strong>n Hs.Nr. 9 (heu<strong>te</strong> Schmidbergstr. 8) wurde<br />

wohl von der benachbar<strong>te</strong>n Parzelle (al<strong>te</strong> Hs.Nr. 8, heu<strong>te</strong> Schmidbergstr. 6)<br />

ab<strong>ge</strong>spal<strong>te</strong>n.<br />

Als <strong>ge</strong>sondert zu behandelnde Anla<strong>ge</strong>n fallen der Burgberg, das Kirchenareal<br />

und das P<strong>fle</strong>gamtsschloß aus dem Grund<strong>ris</strong>s<strong>ge</strong>fü<strong>ge</strong> heraus. Auf dem<br />

Burgberg, der mit se<strong>in</strong>er Ummauerung <strong>in</strong> die Stadtbefestigung e<strong>in</strong>bezo<strong>ge</strong>n<br />

war, standen seit al<strong>te</strong>rs her zwei Behausun<strong>ge</strong>n (heu<strong>te</strong> Burgweg 7 und 9).<br />

Die nördliche davon war damals – zusammen mit dem Burghof – <strong>in</strong> Geme<strong>in</strong>debesi<strong>tz</strong>.<br />

Die südliche <strong>ge</strong>hör<strong>te</strong> bereits Mit<strong>te</strong> des 19. Jah<strong>rh</strong>underts e<strong>in</strong>em<br />

Privatmann. Off<strong>ens</strong>ichtlich wurden damals noch beide Bur<strong>ge</strong>n über die<br />

vom Burgweg hoch führende Treppe erschlossen. Es soll allerd<strong>in</strong>gs schon<br />

früher e<strong>in</strong>en Las<strong>te</strong>naufzug <strong>ge</strong><strong>ge</strong>ben haben.<br />

Das Kirchenareal entstand im Schu<strong>tz</strong>e des Burgfels<strong>ens</strong>, nordöstlich un<strong>te</strong><strong>rh</strong>alb<br />

davon. Dazu <strong>ge</strong>hör<strong>te</strong>n die 1748 <strong>ge</strong>weih<strong>te</strong> Pfarrkirche an der S<strong>te</strong>lle e<strong>in</strong>es<br />

Vorgän<strong>ge</strong>rbaus (heu<strong>te</strong> Hauptstr. 34), das al<strong>te</strong> Schulhaus unmit<strong>te</strong>lbar<br />

westlich davon (heu<strong>te</strong> Schloßstr. 2) und das um 1600 neu errich<strong>te</strong><strong>te</strong> Pfar<strong>rh</strong>aus<br />

(heu<strong>te</strong> Schloßstr. 3), dessen Grundstück den Raum zwischen Schulhaus<br />

und H<strong>in</strong><strong>te</strong>rem Tor e<strong>in</strong>nahm. Die Pfarrkirche, die von e<strong>in</strong>em kle<strong>in</strong>en<br />

Kirchhof um<strong>ge</strong>ben wurde, bilde<strong>te</strong> den Mit<strong>te</strong><strong>lp</strong>unkt des Straßenmark<strong>te</strong>s und<br />

rag<strong>te</strong> – zusammen mit dem südlich vor<strong>ge</strong>la<strong>ge</strong>r<strong>te</strong>n, ehemali<strong>ge</strong>n Rathaus<br />

(heu<strong>te</strong> Hauptstr. 36) – <strong>ge</strong><strong>ge</strong>nüber se<strong>in</strong>er westlichen Baul<strong>in</strong>ie deutlich hervor.<br />

Das Grundstück des 1669/70 errich<strong>te</strong><strong>te</strong>n P<strong>fle</strong>gamtsschlosses (heu<strong>te</strong><br />

Schloßstr. 13) zwäng<strong>te</strong> sich <strong>in</strong> das Grund<strong>ris</strong>s<strong>ge</strong>fü<strong>ge</strong> im äußers<strong>te</strong>n Nordwes<strong>te</strong>n<br />

der Stadt, wobei die periphere La<strong>ge</strong> durch die nachträgliche Erschließung<br />

zu erklären ist. Zusammen mit dem rückwärti<strong>ge</strong>n Wirtschaftshof<br />

bilde<strong>te</strong> es das größ<strong>te</strong> Grundstück <strong>in</strong>ne<strong>rh</strong>alb der Ummauerung.<br />

23


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Ebenfalls <strong>in</strong> der heuti<strong>ge</strong>n Schloßstraße, die zum äl<strong>te</strong>s<strong>te</strong>n Siedlungskern<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>s <strong>ge</strong>hört, la<strong>ge</strong>n verschiedene öffentliche E<strong>in</strong>richtun<strong>ge</strong>n. Im Os<strong>te</strong>n<br />

der Gasse standen das „Bräuhaus“ (Kommunbrauhaus) und die zu<strong>ge</strong>höri<strong>ge</strong><br />

„Malzmühle“, die beide der Brau<strong>ge</strong>sellschaft <strong>ge</strong>hör<strong>te</strong>n (al<strong>te</strong><br />

Hs.Nr. 107), sowie – an die Malzmühle an<strong>ge</strong>baut – das <strong>ge</strong>me<strong>in</strong>deei<strong>ge</strong>ne<br />

Feuerrequisi<strong>te</strong>nhaus.<br />

Wei<strong>te</strong>re Funktions<strong>ge</strong>bäude befanden sich wei<strong>te</strong>r im Nordos<strong>te</strong>n, vor dem<br />

Un<strong>te</strong>ren Tor. Von zentraler Bedeutung für die Bevölkerung war das hier <strong>in</strong><br />

den Jahren 1543-49 errich<strong>te</strong><strong>te</strong> „Brunnenhaus“, der so <strong>ge</strong>nann<strong>te</strong> Tiefe<br />

Brunnen. Nordwestlich davon befand sich die „Malzdörre“ (heu<strong>te</strong><br />

Hauptstr. 48), die ebenfalls von der Brau<strong>ge</strong>sellschaft betrieben wurde.<br />

Die Malzdörre war bereits zu der Sackgasse h<strong>in</strong> orientiert, die vom Straßenmarkt<br />

<strong>in</strong> <strong>ge</strong>rader L<strong>in</strong>ie nach Norden führ<strong>te</strong>. Hier lag auf der östlichen<br />

Sei<strong>te</strong>, zur Stadtmauer h<strong>in</strong>, das „Badersseeweiherle<strong>in</strong>“, dessen Name auf<br />

die Badestube h<strong>in</strong>weist, die sich früher am nördlichen Ende der Sackgasse<br />

(heu<strong>te</strong> Hauptstr. 16), das heißt <strong>in</strong> unmit<strong>te</strong>lbarer Nachbarschaft des Weihers<br />

befand. E<strong>in</strong>e wei<strong>te</strong>re, ebenfalls <strong>ge</strong>me<strong>in</strong>deei<strong>ge</strong>ne Hüll, das so <strong>ge</strong>nann<strong>te</strong><br />

„Hafnerseeweiherle<strong>in</strong>“, lag im Süden, vor dem Oberen Tor. Er wurde dort<br />

von den beiden heuti<strong>ge</strong>n Grundstücken Haupstr. 48 und 46 im Wes<strong>te</strong>n und<br />

Norden begrenzt.<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Sozialstruktur<br />

Inne<strong>rh</strong>alb der Ummauerung bestanden aufgrund des begrenz<strong>te</strong>n Rauman<strong>ge</strong>bo<strong>te</strong>s<br />

ke<strong>in</strong>e größeren Grünflächen bzw. Nu<strong>tz</strong>gär<strong>te</strong>n. E<strong>in</strong>i<strong>ge</strong> weni<strong>ge</strong> Häuser<br />

besaßen kle<strong>in</strong>e „Pflanzgärtchen“, die sich meist zur Stadtmauer h<strong>in</strong> orientier<strong>te</strong>n.<br />

Zur Zeit der Urkatas<strong>te</strong>raufnahme Mit<strong>te</strong> des 19. Jah<strong>rh</strong>underts lag<br />

die e<strong>in</strong>zi<strong>ge</strong> größere Nu<strong>tz</strong>gar<strong>te</strong>nfläche, der damals so bezeichne<strong>te</strong> „Badersgar<strong>te</strong>n“,<br />

ganz im Norden der Stadt, unmit<strong>te</strong>lbar nördlich vom „Badersseeweiherle<strong>in</strong>“.<br />

Die Nu<strong>tz</strong>gär<strong>te</strong>n der Stadtbewohner erstreck<strong>te</strong>n sich südlich und nördlich<br />

auße<strong>rh</strong>alb der Stadt im unmit<strong>te</strong>lbaren Anschluss an die Bebauungsgrenze.<br />

Im Norden, das heißt zum Badersberg h<strong>in</strong>, zeigt der Liquidationsplan von<br />

1851 e<strong>in</strong> aus<strong>ge</strong>dehn<strong>te</strong>s Quartier mit streifenförmig nebene<strong>in</strong>ander lie<strong>ge</strong>nden<br />

Obstbaumwiesen. Im Süden da<strong>ge</strong><strong>ge</strong>n la<strong>ge</strong>n, im Anschluss an die<br />

Hausgär<strong>te</strong>n der dorti<strong>ge</strong>n Siedlungserwei<strong>te</strong>rung, vor allem Wiesen und Ä-<br />

cker, darun<strong>te</strong>r auch e<strong>in</strong>i<strong>ge</strong> Hopfenfelder.<br />

24


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Sozialstruktur<br />

Mit Marktrech<strong>te</strong>n aus<strong>ge</strong>stat<strong>te</strong>t und als Si<strong>tz</strong> e<strong>in</strong>es Nürnber<strong>ge</strong>r P<strong>fle</strong>gam<strong>te</strong>s<br />

besaß Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> zentralörtliche Funktionen, die es auch nach dem<br />

Übergang an Bayern nicht vollständig verlor. Die Stadtbür<strong>ge</strong>r leb<strong>te</strong>n sowohl<br />

von der Landwirtschaft als auch vom Handwerk. Zur Zeit der Aufnahme des<br />

Grunds<strong>te</strong>uerkatas<strong>te</strong>rs waren im Ort die für e<strong>in</strong> Landstädtchen dieser<br />

Größenordnung typischen Berufsgruppen vertre<strong>te</strong>n. Pfarrer, Lehrer und<br />

Kantor bilde<strong>te</strong>n den <strong>ge</strong>hobenen Berufsstand, während aufgrund der<br />

Marktfunktion auch e<strong>in</strong>i<strong>ge</strong> Händler vor allem entlang des Hauptstraßenzu<strong>ge</strong><br />

ansässig waren. Eb<strong>ens</strong>o gab es zahlreiche Me<strong>tz</strong><strong>ge</strong>r, Bäcker und<br />

Wir<strong>te</strong>, die sich im Süden der Stadt konzentrier<strong>te</strong>n, das heißt nahe des<br />

Oberen Tores, über das der Weg auf die Altstraße von Nürnberg nach<br />

Bayreuth führ<strong>te</strong>. Vertre<strong>te</strong>r des Bauhandwerkes siedel<strong>te</strong>n überwie<strong>ge</strong>nd <strong>in</strong><br />

den Randbereichen der ummauer<strong>te</strong>n Stadt und südwestlich auße<strong>rh</strong>alb<br />

davon, entlang der Ausfallstraße. Laut den Angaben im<br />

Grunds<strong>te</strong>uerkatas<strong>te</strong>r fehl<strong>te</strong> die Gruppe der Taglöhner vollständig.<br />

1854 betrug die durchschnittliche Besi<strong>tz</strong>größe – der Geme<strong>in</strong>debesi<strong>tz</strong> aus<strong>ge</strong>nommen<br />

– lediglich ca. 6 Tagwerk, wobei der relativ <strong>ge</strong>r<strong>in</strong><strong>ge</strong> landwirtschaftliche<br />

Besi<strong>tz</strong> mit der städtischen Struktur und dem landschaftlichen<br />

Umfeld des Or<strong>te</strong>s zu erklären ist. Die größ<strong>te</strong>n Betriebe hat<strong>te</strong>n knapp 17, die<br />

meis<strong>te</strong>n Anwesen besaßen jedoch weni<strong>ge</strong>r als 10 Tagwerk.<br />

25


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

4 Ge<strong>ge</strong>nwärti<strong>ge</strong> Ortsstruktur<br />

Seit Mit<strong>te</strong> des 19. Jah<strong>rh</strong>underts fand im Bereich des ummauer<strong>te</strong>n Altor<strong>te</strong>s<br />

nur e<strong>in</strong>e wesentliche Veränderung <strong>in</strong> der Ortsstruktur statt. Sie betrifft den<br />

Straßen- bzw. Stadtmauerdurchbruch nördlich vom Un<strong>te</strong>ren Tor nach Mit<strong>te</strong><br />

des 20. Jah<strong>rh</strong>underts. Die neu an<strong>ge</strong>leg<strong>te</strong> Straße führt seither vom Straßenmarkt<br />

<strong>in</strong> <strong>ge</strong>rader L<strong>in</strong>ie nach Norden wei<strong>te</strong>r, knickt dann nach Os<strong>te</strong>n ab<br />

und verläuft hier über die Fläche des ehemali<strong>ge</strong>n Badersseeweihers. E<strong>in</strong>e<br />

wei<strong>te</strong>re nenn<strong>ens</strong>wer<strong>te</strong> Veränderung fand im Os<strong>te</strong>n der heuti<strong>ge</strong>n<br />

Schloßstraße statt, wo im Verlauf des 20. Jah<strong>rh</strong>underts das dorti<strong>ge</strong> Kommunbrauhaus<br />

und das Malzhaus ab<strong>ge</strong><strong>ris</strong>sen wurden. Außerdem wurde im<br />

Jahre 1902 am oberen Markt, vor dem Haus Hauptstr. 42, der Luitpoltbrunnen<br />

zur Er<strong>in</strong>nerung an die Fertigs<strong>te</strong>llung der Jurawasserleitung errich<strong>te</strong>t. Im<br />

Jahre 1961 verse<strong>tz</strong><strong>te</strong> man diesen an se<strong>in</strong>en heuti<strong>ge</strong>n Standort vor dem Un<strong>te</strong>ren<br />

Tor.<br />

Auße<strong>rh</strong>alb der Stadtmauer dehn<strong>te</strong> sich der Ort vor allem nach Süden aus.<br />

Hier verdich<strong>te</strong><strong>te</strong> sich zunächst die Bebauung im Vorfeld des ehemali<strong>ge</strong>n<br />

Oberen Tores und entlang der westlichen Ausfallstraße. Ferner entwickel<strong>te</strong><br />

sich um 1900 e<strong>in</strong> kle<strong>in</strong>es Quartier an der Straße nach Weiganz im Süden,<br />

wo man zu Beg<strong>in</strong>n des 20. Jah<strong>rh</strong>underts das Forsthaus errich<strong>te</strong><strong>te</strong>, das damals<br />

noch großräumig von landwirtschaftlichen Nu<strong>tz</strong>flächen um<strong>ge</strong>ben war.<br />

Dies änder<strong>te</strong> sich ab Mit<strong>te</strong> des 20. Jah<strong>rh</strong>underts, als sich dem histo<strong>ris</strong>chen<br />

Ortsrand im Süden vor allen <strong>in</strong> den 1950/60er Jahren e<strong>in</strong> weitläufi<strong>ge</strong>s Neubau<strong>ge</strong>biet<br />

j<strong>ens</strong>eits der neu an<strong>ge</strong>leg<strong>te</strong>n Bayreuther Straße vorla<strong>ge</strong>r<strong>te</strong>.<br />

Nördlich des Altor<strong>te</strong>s wurde ab 1968 das Bebauungs<strong>ge</strong>biet Badergasse im<br />

Bereich des Friedhofs erschlossen. Ebenfalls 1968 entstand der Bebauungsplan<br />

Schloßfeld für das Quartier westlich des Burgber<strong>ge</strong>s, wo damals<br />

auch die neue Schule errich<strong>te</strong>t wurde. Wei<strong>te</strong>r westlich leg<strong>te</strong> man <strong>in</strong> den<br />

1980er Jahren e<strong>in</strong>en Camp<strong>in</strong>gpla<strong>tz</strong> an und <strong>in</strong> der ent<strong>ge</strong><strong>ge</strong>n <strong>ge</strong>se<strong>tz</strong><strong>te</strong>n Richtung<br />

im Os<strong>te</strong>n wurde 1994 e<strong>in</strong> Gewerbe<strong>ge</strong>biet aus<strong>ge</strong>wiesen.<br />

Das <strong>ge</strong><strong>ge</strong>nwärti<strong>ge</strong> Siedlungswachstum vollzieht sich im Bebauungs<strong>ge</strong>biet<br />

Schmidberg/Teufelsloch südöstlich des histo<strong>ris</strong>chen Ortskernes sowie im<br />

Umfeld der ehemali<strong>ge</strong>n Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong> im Wes<strong>te</strong>n.<br />

26


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

5 Ortsbildprä<strong>ge</strong>nde Bau<strong>te</strong>n und Räume<br />

Ortsbild<br />

all<strong>ge</strong>me<strong>in</strong><br />

Aufgrund se<strong>in</strong>er topographischen La<strong>ge</strong> und der histo<strong>ris</strong>chen Entwicklung<br />

konn<strong>te</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> se<strong>in</strong>e Struktur als typisches Landstädtchen bis heu<strong>te</strong><br />

weit<strong>ge</strong>hend e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n. Der ummauer<strong>te</strong> Altort liegt e<strong>in</strong><strong>ge</strong>bet<strong>te</strong>t zwischen dem<br />

Burgberg im Wes<strong>te</strong>n und dem Schmidberg im Os<strong>te</strong>n, was e<strong>in</strong>e städ<strong>te</strong>bauliche<br />

Entwicklung <strong>in</strong> diese beiden Richtun<strong>ge</strong>n grundsä<strong>tz</strong>lich ve<strong>rh</strong><strong>in</strong>der<strong>te</strong>.<br />

Raum für Erwei<strong>te</strong>run<strong>ge</strong>n gab es nur im Norden und Süden, wo sich größere<br />

Neubau<strong>ge</strong>bie<strong>te</strong> erstrecken, die zwar die Stadtsilhouet<strong>te</strong> von Süden, nicht<br />

jedoch die histo<strong>ris</strong>che Struktur des Altor<strong>te</strong>s selbst bee<strong>in</strong>trächti<strong>ge</strong>n.<br />

Der Burgberg im Wes<strong>te</strong>n mit den Res<strong>te</strong>n der Doppelburg und der Schmidberg<br />

im Os<strong>te</strong>n rahmen den histo<strong>ris</strong>chen Ortskern, aus dem der Turm der<br />

Pfarrkirche als städ<strong>te</strong>bauliche Dom<strong>in</strong>an<strong>te</strong> herausragt. Die beiden bewalde<strong>te</strong>n<br />

Kuppen rücken derart nah an die Bebauung heran, dass sie zu e<strong>in</strong>em<br />

bestimmenden, ortsbildprä<strong>ge</strong>nden Element werden. (2)<br />

Straß<strong>ens</strong>ys<strong>te</strong>m<br />

Histo<strong>ris</strong>che<br />

Ortsränder<br />

und Grün- bzw.<br />

Freiflächen<br />

Der Altort von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> wird <strong>in</strong> nordsüdli<strong>cher</strong> Richtung von e<strong>in</strong>em<br />

Straßenmarkt durchzo<strong>ge</strong>n, der un<strong>te</strong>r den Leuch<strong>te</strong>nber<strong>ge</strong>rn im<br />

Zusammenhang mit der Marktgründung an<strong>ge</strong>legt wurde. Von den beiden<br />

Stadttoren, die den Markt ursprünglich abschlossen, ist nur noch das<br />

nördliche To<strong>rh</strong>aus e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n (siehe un<strong>te</strong>n). Auße<strong>rh</strong>alb der Stadtmauer führ<strong>te</strong><br />

die Straße im Norden wei<strong>te</strong>r nach Pegni<strong>tz</strong> – Bayreuth sowie nach Mergners<br />

und <strong>in</strong> südli<strong>cher</strong> Richtung nach Stierberg und Hiltpolts<strong>te</strong><strong>in</strong> bzw. auf die<br />

Altstraße Nürnberg – Bayreuth zu. Die histo<strong>ris</strong>che Straßenführung<br />

entspricht weit<strong>ge</strong>hend dem Verlauf der heuti<strong>ge</strong>n Hauptstraße (siehe un<strong>te</strong>n).<br />

Der al<strong>te</strong> Weg durch das H<strong>in</strong><strong>te</strong>re oder Pfarrtor und das dorti<strong>ge</strong><br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l <strong>in</strong> Richtung des Quartiers bei der ehemali<strong>ge</strong>n W<strong>in</strong>dmühle<br />

und nach Höchstadt besi<strong>tz</strong>t <strong>in</strong>zwischen e<strong>in</strong>e noch <strong>ge</strong>r<strong>in</strong><strong>ge</strong>re<br />

Verkehrsfunktion als früher.<br />

Entlang der Ortsränder (1) ist die Bebauung re<strong>ge</strong>lrecht mit der Landschaft<br />

verzahnt. Deutlich wird dies zum Beispiel bei den Dolomitfelsen entlang der<br />

Bebauungsgrenzen bzw. im Bereich der histo<strong>ris</strong>chen Ortsränder, die e<strong>in</strong><br />

Charak<strong>te</strong><strong>ris</strong>tikum der Karstlandschaft s<strong>in</strong>d. Besonders gut und vor allem<br />

großflächig e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n ist der histo<strong>ris</strong>che Ortsrand im Nordwes<strong>te</strong>n, wo Obstbaumwiesen<br />

und e<strong>in</strong>zelne Nu<strong>tz</strong>gär<strong>te</strong>n im unmit<strong>te</strong>lbaren Vorfeld der Stadtmauer<br />

den Übergang <strong>in</strong> die um<strong>ge</strong>bende Landschaft vermit<strong>te</strong>ln. (3) E<strong>in</strong>e<br />

27


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

derarti<strong>ge</strong> Nu<strong>tz</strong>gar<strong>te</strong>nfläche mit lan<strong>ge</strong>r Tradition liegt im Os<strong>te</strong>n zwischen der<br />

Stadtmauer und dem Weg Am Schmidberg. (3) Das Grundstück mit der<br />

Fl.Nr. 246, das die dorti<strong>ge</strong> Ebene <strong>in</strong> der Topographie ausnu<strong>tz</strong>t, ist an dieser<br />

S<strong>te</strong>lle bereits <strong>in</strong> den beiden Kupferstichen aus dem 18. Jah<strong>rh</strong>undert ab<strong>ge</strong>bildet<br />

(siehe die histo<strong>ris</strong>chen Abbildun<strong>ge</strong>n), wobei die ausschw<strong>in</strong><strong>ge</strong>nde<br />

We<strong>ge</strong>führung dem histo<strong>ris</strong>chen Verlauf entspricht. Im Süden wird der histo<strong>ris</strong>che<br />

Ortsrand da<strong>ge</strong><strong>ge</strong>n von Bau<strong>ge</strong>bie<strong>te</strong>n des 20. Jah<strong>rh</strong>underts überla<strong>ge</strong>rt.<br />

Wichti<strong>ge</strong>, das Ortsbild prä<strong>ge</strong>nde Grünflächen bilden ferner die Hän<strong>ge</strong> des<br />

Schmidber<strong>ge</strong>s (2) und der <strong>ge</strong><strong>ge</strong>nüberlie<strong>ge</strong>nde Burgberg (2), der allerd<strong>in</strong>gs<br />

nicht öffentlich zugänglich ist. Es wäre zu prüfen, ob von der hier Anfang<br />

des 20. Jah<strong>rh</strong>underts am Westhang bef<strong>in</strong>dlichen Nu<strong>tz</strong>- und Ziergar<strong>te</strong>nanla<strong>ge</strong><br />

(siehe die histo<strong>ris</strong>che Fotografie) noch Res<strong>te</strong> vo<strong>rh</strong>anden s<strong>in</strong>d.<br />

Inne<strong>rh</strong>alb der Ummauerung bestanden aufgrund der beeng<strong>te</strong>n räumlichen<br />

Ve<strong>rh</strong>ältnisse – ab<strong>ge</strong>sehen vom so <strong>ge</strong>nann<strong>te</strong>n Badersgar<strong>te</strong>n im Norden –<br />

ke<strong>in</strong>e größeren Grün- bzw. Nu<strong>tz</strong>gar<strong>te</strong>nflächen. Auch die weni<strong>ge</strong>n E<strong>in</strong>zelbäume<br />

entlang von Hauptstraße und Schloßstraße s<strong>in</strong>d erst im 20. Jah<strong>rh</strong>undert<br />

<strong>ge</strong>wachsen. Die L<strong>in</strong>de, die auf der Restfläche der ehemali<strong>ge</strong>n Freifläche<br />

vor dem un<strong>te</strong>ren Tor s<strong>te</strong>ht, besi<strong>tz</strong>t da<strong>ge</strong><strong>ge</strong>n e<strong>in</strong>e histo<strong>ris</strong>che, raumprä<strong>ge</strong>nde<br />

Funktion. (7) Die Grünanla<strong>ge</strong> am un<strong>te</strong>ren Markt wurde erst <strong>in</strong> der<br />

2. Hälf<strong>te</strong> des 20. Jah<strong>rh</strong>underts an<strong>ge</strong>legt und besi<strong>tz</strong>t ke<strong>in</strong>e histo<strong>ris</strong>chen Vorbilder.<br />

Nach dem Anschluss an die Jurawasserleitung wurden die regionaltypischen<br />

Weiher oder Hüllen im Verlauf des 20. Jah<strong>rh</strong>underts alle e<strong>in</strong><strong>ge</strong>ebnet.<br />

Während über den ehemali<strong>ge</strong>n Badersseeweiher im Norden heu<strong>te</strong> die das<br />

Un<strong>te</strong>re Tor um<strong>ge</strong>hende Ausweichstrecke der Hauptstraße führt, ist die La<strong>ge</strong><br />

des e<strong>in</strong>sti<strong>ge</strong>n Hafnerseeweihers noch anhand der dreiecksförmi<strong>ge</strong>n<br />

Freifläche vor den Häusern Hauptstr. 46-50 nachvollziehbar. Die Fläche<br />

des ehemali<strong>ge</strong>n Weihers bei der ehemali<strong>ge</strong>n Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong> ist heu<strong>te</strong> <strong>te</strong>ilweise<br />

überbaut (Fl.Nr. 184/8).<br />

Histo<strong>ris</strong>che<br />

Ortse<strong>in</strong>gän<strong>ge</strong><br />

Die histo<strong>ris</strong>chen Ortse<strong>in</strong>gän<strong>ge</strong> s<strong>in</strong>d im Norden, im Umfeld des Un<strong>te</strong>ren oder<br />

Bayreuther Tores (5), und vor allem im Wes<strong>te</strong>n, beim H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor (6), sehr<br />

gut e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n. Im Süden ist der histo<strong>ris</strong>che Ortse<strong>in</strong>gang da<strong>ge</strong><strong>ge</strong>n durch den<br />

Abbruch des Nürnber<strong>ge</strong>r Tores und die vor<strong>ge</strong>la<strong>ge</strong>r<strong>te</strong>n Neubau<strong>te</strong>n nur noch<br />

28


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

e<strong>in</strong><strong>ge</strong>schränkt erfahrbar. Das aus der Baul<strong>in</strong>ie vorspr<strong>in</strong><strong>ge</strong>nde Gebäude<br />

Hauptstr. 43 markiert jedoch den Standort des ab<strong>ge</strong>gan<strong>ge</strong>nen To<strong>rh</strong>auses.<br />

(7)<br />

Stadtbefestigung<br />

E<strong>in</strong>e besondere Qualität von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> ist die <strong>in</strong> wei<strong>te</strong>n Teilen e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n<br />

bzw. erfahrbar <strong>ge</strong>bliebene Stadtbefestigung (D<strong>enkma</strong>l). Sie <strong>ge</strong>ht auf e<strong>in</strong>e<br />

Anla<strong>ge</strong> des 14./15. Jah<strong>rh</strong>underts zurück, wurde jedoch <strong>in</strong> den Jahren 1534-<br />

37 un<strong>te</strong>r nürnbergis<strong>cher</strong> Herrschaft grundle<strong>ge</strong>nd erneuert. Die Stadtmauer<br />

schließt sich unmit<strong>te</strong>lbar an den Burgfelsen im Wes<strong>te</strong>n an, der – zusammen<br />

mit der Burganla<strong>ge</strong> – e<strong>in</strong>en Teil des Mauerr<strong>in</strong><strong>ge</strong>s bildet. Von den e-<br />

hemals drei Stadttoren blieben das Un<strong>te</strong>re oder Bayreuther Tor im Norden<br />

(Hauptstr. 1, im Kern 16./17. Jh., D<strong>enkma</strong>l) und das H<strong>in</strong><strong>te</strong>re oder Pfarrtor<br />

im Wes<strong>te</strong>n (Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor 2, bez. 1628 und 1735, D<strong>enkma</strong>l) e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n. (5)<br />

und (6)<br />

Die Stadtmauer (8) im Nordwes<strong>te</strong>n, beim ehemali<strong>ge</strong>n P<strong>fle</strong>gamts<strong>ge</strong>bäude,<br />

weist noch die ursprüngliche Höhe von ca. 4,5 m auf. Der Mauerabschnitt<br />

im Norden ist da<strong>ge</strong><strong>ge</strong>n zu e<strong>in</strong>em großen Teil von Scheunen überbaut. Von<br />

dem anschließenden Abschnitt im Nordos<strong>te</strong>n bis zum Bayreuther Tor blieben<br />

nur <strong>ge</strong>r<strong>in</strong><strong>ge</strong> Mauerres<strong>te</strong> e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n. Im <strong>ge</strong>sam<strong>te</strong>n östlichen Verlauf ist die<br />

Mauer häufig mit Scheunen oder anderen Neben<strong>ge</strong>bäuden, <strong>te</strong>ilweise auch<br />

mit Haupt<strong>ge</strong>bäuden überbaut. Vollständig frei s<strong>te</strong>ht sie hier noch im Hof<br />

des Anwes<strong>ens</strong> Hauptstr. 20. E<strong>in</strong> besonders prägnan<strong>te</strong>s Beispiel für die<br />

nachträgliche Überbauung der Befestigungsmauer ist das Gebäude<br />

Hauptstr. 43 (D<strong>enkma</strong>l), bei dem die Stadtmauer als südliche Erd<strong>ge</strong>schosswand<br />

<strong>in</strong> das Gebäude <strong>in</strong><strong>te</strong>griert ist, während das Fachwerkober<strong>ge</strong>schoss<br />

(Giebelwand) auf der Mauer aufliegt bzw. <strong>te</strong>ilweise darüber<br />

vorkragt. Im Südwes<strong>te</strong>n ist die Stadtmauer da<strong>ge</strong><strong>ge</strong>n nur ru<strong>in</strong>ös e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n.<br />

Von den <strong>in</strong> der Federzeichnung aus dem 17. Jah<strong>rh</strong>undert dar<strong>ge</strong>s<strong>te</strong>ll<strong>te</strong>n sieben<br />

und im Urkatas<strong>te</strong>r aus der Mit<strong>te</strong> des 19. Jah<strong>rh</strong>undert kenntlichen acht<br />

Befestigungstürmen, blieben über die Zeit vier e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n. Sie wurden meist<br />

als Halbschalentürme an<strong>ge</strong>legt. Nicht so der <strong>ge</strong>schlossene, ehemali<strong>ge</strong> Gefängnisturm<br />

beim früheren Stadtknechtshaus (Schmidbergstr. 4, D<strong>enkma</strong>l),<br />

dessen Dachaufbau allerd<strong>in</strong>gs erst aus dem 19. Jah<strong>rh</strong>undert stammt. Von<br />

dem Turm im Nordos<strong>te</strong>n blieb da<strong>ge</strong><strong>ge</strong>n nur der Mauersockel e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n, während<br />

der Fachwerkaufbau ebenfalls erst im 19. Jah<strong>rh</strong>undert entstanden<br />

se<strong>in</strong> dürf<strong>te</strong> (zu Hauptstr. 9, D<strong>enkma</strong>l). Der Turm auf dem Grundstück<br />

29


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Schloßstr. 11 im Nordwes<strong>te</strong>n der Stadt wurde <strong>in</strong> jün<strong>ge</strong>rer Zeit renoviert und<br />

e<strong>rh</strong>ielt <strong>in</strong> diesem Zusammenhang e<strong>in</strong> neues Ke<strong>ge</strong>ldach (D<strong>enkma</strong>l). Im Ge<strong>ge</strong>nsa<strong>tz</strong><br />

dazu ist der zum Grundstück Hauptstr. 52 <strong>ge</strong>höri<strong>ge</strong> Mauerturm <strong>in</strong><br />

ru<strong>in</strong>ösem Zustand (D<strong>enkma</strong>l).<br />

Anla<strong>ge</strong> auf dem<br />

Burgberg<br />

Struktur <strong>in</strong>ne<strong>rh</strong>alb<br />

der Ummauerung<br />

Die Anla<strong>ge</strong> auf dem Burgberg (9), die im Kern auf das 12. Jah<strong>rh</strong>undert zurück<br />

<strong>ge</strong>ht, war mit ihrer Umwehrung an die Befestigung der Stadt an<strong>ge</strong>bunden.<br />

Obwohl von der e<strong>in</strong>sti<strong>ge</strong>n Doppelburg nur noch e<strong>in</strong>zelne Bau<strong>te</strong>ile e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n<br />

s<strong>in</strong>d, wirkt sie doch <strong>in</strong> e<strong>in</strong>em hohen Maße prä<strong>ge</strong>nd auf das Ortsbild<br />

von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> e<strong>in</strong>. Die beiden Bur<strong>ge</strong>n s<strong>in</strong>d durch e<strong>in</strong>e sat<strong>te</strong>larti<strong>ge</strong> E<strong>in</strong>senkung,<br />

den ehemali<strong>ge</strong>n Burghof, mi<strong>te</strong><strong>in</strong>ander verbunden. Das zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong><br />

Gebäude auf dem Südgipfel stammt laut D<strong>enkma</strong>llis<strong>te</strong> aus dem<br />

17./18. Jah<strong>rh</strong>undert (Burgweg 7, D<strong>enkma</strong>l). Dabei bef<strong>in</strong>det sich e<strong>in</strong> bedach<strong>te</strong>r<br />

Rundturm. Das e<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong> Walmdach<strong>ge</strong>bäude der nördlichen Burg<br />

soll da<strong>ge</strong><strong>ge</strong>n noch <strong>in</strong> das 16./17. Jah<strong>rh</strong>undert zurück reichen (Burgweg 9,<br />

D<strong>enkma</strong>l).<br />

Der Grund<strong>ris</strong>s der heuti<strong>ge</strong>n Hauptstraße (10) verengt sich trich<strong>te</strong>rförmig<br />

nach Süden, <strong>in</strong> Richtung des ab<strong>ge</strong>gan<strong>ge</strong>nen Oberen Tores. Auf e<strong>in</strong>em <strong>in</strong><br />

westöstli<strong>cher</strong> Richtung verlaufenden Geländesat<strong>te</strong>l s<strong>te</strong>ht hier <strong>in</strong> dom<strong>in</strong>an<strong>te</strong>r<br />

Ortsla<strong>ge</strong> die Pfarrkirche, der das ehemali<strong>ge</strong> Rathaus südlich vor<strong>ge</strong>la<strong>ge</strong>rt<br />

ist. Aufgrund ihrer aus der Baul<strong>in</strong>ie hervortre<strong>te</strong>nden La<strong>ge</strong>, trennt sich die<br />

Hauptstraße <strong>in</strong> zwei Räume und bildet den Oberen Markt im Süden sowie<br />

den Un<strong>te</strong>ren Markt im Norden.<br />

Im Zentrum Mark<strong>te</strong>s liegt das Kirchenareal (15) mit dem ehemali<strong>ge</strong>n Rathaus,<br />

dem al<strong>te</strong>n Schulhaus und dem vormali<strong>ge</strong>n Pfar<strong>rh</strong>aus. Der zwischen<br />

1632 und 1670 entstandenen Federzeichnung zufol<strong>ge</strong>, besaß die Kirche<br />

damals e<strong>in</strong>e Ummauerung. Allerd<strong>in</strong>gs war der Kirchhof nur kle<strong>in</strong>, so dass<br />

man bereits 1681 e<strong>in</strong>en neuen Friedhof auße<strong>rh</strong>alb der Stadtmauer im Norden<br />

anleg<strong>te</strong> (siehe un<strong>te</strong>n). Der heuti<strong>ge</strong> Kirchenbau wurde 1733/35 als<br />

Chorturmkirche neu errich<strong>te</strong>t (Hauptstr. 34, D<strong>enkma</strong>l), wobei <strong>in</strong>sbesondere<br />

der Turm im Os<strong>te</strong>n den Straßenraum dom<strong>in</strong>iert. Das ehemali<strong>ge</strong> Rathaus<br />

stammt von 1663 (Hauptstr. 36, D<strong>enkma</strong>l) und prägt wesentlich den oberen<br />

Markt. Sowohl nördlich als auch südlich der Kirche führt der Weg auf das<br />

H<strong>in</strong><strong>te</strong>re Tor zu. In dem Quartier zwischen Kirche und Stadttor lie<strong>ge</strong>n das al<strong>te</strong><br />

Schulhaus (Schloßstr. 2) und das vormali<strong>ge</strong> Pfar<strong>rh</strong>aus (Schloßstr. 3,<br />

D<strong>enkma</strong>l).<br />

30


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Wenngleich die Hauptstraße (10) zu beiden Sei<strong>te</strong>n von Giebelfassaden<br />

<strong>ge</strong>prägt wird, konzentrieren sich die äl<strong>te</strong>ren, stattlichen Bau<strong>te</strong>n vor allem<br />

auf der westlichen Straß<strong>ens</strong>ei<strong>te</strong>, wo sich auch die wichti<strong>ge</strong>n<br />

Funktions<strong>ge</strong>bäude der Stadt bef<strong>in</strong>den (Hauptstr. 30, 32, 34, 36, 40, 44, 46,<br />

Denkmäler). Der östliche Straßenzug wird da<strong>ge</strong><strong>ge</strong>n von e<strong>in</strong>i<strong>ge</strong>n Neubau<strong>te</strong>n<br />

un<strong>te</strong>rbrochen. Am nördlichen Ende des un<strong>te</strong>ren Mark<strong>te</strong>s bildet das<br />

verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong> Giebelhaus Hauptstr. 5 den Raumabschluss (D<strong>enkma</strong>l). Aufgrund<br />

se<strong>in</strong>er La<strong>ge</strong> an der Gabelung der beiden Wegführun<strong>ge</strong>n, wovon die e<strong>in</strong>e<br />

durch das Un<strong>te</strong>re Tor führt und die andere dieses im Wes<strong>te</strong>n um<strong>ge</strong>ht,<br />

besi<strong>tz</strong>t das Gebäude e<strong>in</strong>e wichti<strong>ge</strong> städ<strong>te</strong>bauliche und <strong>in</strong>sbesondere<br />

raumbildende Funktion. Östlich davon, vor dem Un<strong>te</strong>ren Tor, s<strong>te</strong>ht der<br />

Tiefe Brunnen, der <strong>in</strong> den Jahren 1543-49 un<strong>te</strong>r Nürnber<strong>ge</strong>r Herrschaft<br />

an<strong>ge</strong>legt wurde (bei Hauptstr. 5, D<strong>enkma</strong>l). Das Brunnenhaus bildet<br />

zusammen mit dem Un<strong>te</strong>ren Tor e<strong>in</strong>e wichti<strong>ge</strong> Baugruppe. Im äußers<strong>te</strong>n<br />

Süden se<strong>tz</strong>t der wei<strong>te</strong>r nördlich <strong>in</strong> die Schmidbergstraße über<strong>ge</strong>hende<br />

östliche Straßenzug die Bebauung entlang des übri<strong>ge</strong>n Straßenmark<strong>te</strong>s<br />

fort. Bei den Häusern Hauptstr. 33 (D<strong>enkma</strong>l), 37, 39 (D<strong>enkma</strong>l) und 43<br />

(D<strong>enkma</strong>l) handelt es sich nochmals um relativ stattliche Bau<strong>te</strong>n, die<br />

<strong>te</strong>ilweise <strong>in</strong> ihrer ehemali<strong>ge</strong>n Funktion als Wirthäuser auf die Funktion der<br />

Durchgangsstraße bezo<strong>ge</strong>n s<strong>in</strong>d.<br />

Das Quartier im Nordwes<strong>te</strong>n der Stadt wird von der Schloßstraße<br />

erschlossen. (12) Im Süden lie<strong>ge</strong>n hier die bereits oben <strong>ge</strong>nann<strong>te</strong>n,<br />

ehemali<strong>ge</strong>n Funktions<strong>ge</strong>bäude. Außerdem befanden sich im Os<strong>te</strong>n der<br />

Straße die Standor<strong>te</strong> des Kommunbrauhauses und der Malzmühle, die<br />

heu<strong>te</strong> mit Neubau<strong>te</strong>n bese<strong>tz</strong>t s<strong>in</strong>d. Das stattliche barocke Giebelhaus<br />

Schloßstr. 15 (D<strong>enkma</strong>l) im Norden und das traufseiti<strong>ge</strong> ehemali<strong>ge</strong><br />

Pfar<strong>rh</strong>aus Schloßstr. 3 (D<strong>enkma</strong>l) im Süden fungieren jeweils als<br />

Raumabschluss. Le<strong>tz</strong><strong>te</strong>res bildet zusammen mit dem Giebelhaus<br />

Schloßstr. 5 und dem To<strong>rh</strong>aus des H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tores e<strong>in</strong>e wichti<strong>ge</strong><br />

städ<strong>te</strong>bauliche Gruppe. Das Haupt<strong>ge</strong>bäude <strong>in</strong> diesem Quartier ist jedoch<br />

das 1669/70 errich<strong>te</strong><strong>te</strong> P<strong>fle</strong>gamtsschloss (Schloßstr. 13, D<strong>enkma</strong>l). Zur<br />

Schloßstraße h<strong>in</strong> h<strong>in</strong><strong>te</strong>r e<strong>in</strong>er Toranla<strong>ge</strong> vers<strong>te</strong>ckt, dom<strong>in</strong>iert das hoch<br />

aufra<strong>ge</strong>nde, zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong> Gebäude das Stadtbild vor allem aus der<br />

Fernsicht, das heißt zum Beispiel vom Schmidberg aus. Zum Areal des<br />

31


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

P<strong>fle</strong>gamtsschlosses <strong>ge</strong>hör<strong>te</strong> auch e<strong>in</strong> Wirtschaftshof nördlich davon, der<br />

bereits im 19. Jah<strong>rh</strong>undert vom Grundstück ab<strong>ge</strong>spal<strong>te</strong>n wurde (Fl.Nr. 60).<br />

Durch das Areal unmit<strong>te</strong>lbar östlich un<strong>te</strong><strong>rh</strong>alb der Burg führt der Burgweg<br />

auf den e<strong>in</strong>zi<strong>ge</strong>n Zugang zur oberen bzw. nördlichen Burg zu. (11) Die<br />

Erschließung erfolgt über e<strong>in</strong>e Treppe zwischen den Anwesen Burgweg 5<br />

und 11. In der Fortführung des We<strong>ge</strong>s nach Norden bef<strong>in</strong>det sich e<strong>in</strong> Tor,<br />

das auf das Grundstück des früheren Burggart<strong>ens</strong> führt, an dessen S<strong>te</strong>lle<br />

sich zuvor mögli<strong>cher</strong>weise das Burggut befand. Die südliche Burg wird<br />

heu<strong>te</strong> über e<strong>in</strong>en Weg am westlichen Berghang erschlossen, der von der<br />

Straße Am Brand abzweigt.<br />

Parallel zur Hauptstraße verläuft die Schmidbergstraße (14), die die<br />

Grundstücke im Os<strong>te</strong>n des Altor<strong>te</strong>s unmit<strong>te</strong>lbar vor der Stadtmauer<br />

erschließt. Die Bebauung ist hier weni<strong>ge</strong>r dicht als entlang der<br />

Hauptstraße. Während die Wohnhäuser entlang des östlichen<br />

Straßenzu<strong>ge</strong>s s<strong>te</strong>hen – darun<strong>te</strong>r auch e<strong>in</strong>i<strong>ge</strong> traufständi<strong>ge</strong> Bau<strong>te</strong>n – bildet<br />

sich die westliche Raumkan<strong>te</strong> aus den Rück<strong>ge</strong>bäuden der zur Hauptstraße<br />

h<strong>in</strong> orientier<strong>te</strong>n Anwesen. Allerd<strong>in</strong>gs ist die histo<strong>ris</strong>che Bausubstanz<br />

<strong>in</strong>sbesondere im nördlichen Abschnitt der Schmidbergstraße weit<strong>ge</strong>hend<br />

dezimiert.<br />

Bausubstanz<br />

<strong>in</strong>ne<strong>rh</strong>alb der<br />

Ummauerung<br />

Das dem äußeren Au<strong>ge</strong>nsche<strong>in</strong> nach äl<strong>te</strong>s<strong>te</strong> Gebäude des Or<strong>te</strong>s ist das <strong>in</strong><br />

den 1540er Jahren errich<strong>te</strong><strong>te</strong> Brunnenhaus (bei Hauptstr. 5, D<strong>enkma</strong>l). Das<br />

kubische Fachwerk<strong>ge</strong>bäude zeichnet sich durch durch<strong>ge</strong>hende Stü<strong>tz</strong>en<br />

und e<strong>in</strong> Walmdach aus. Die Bausubstanz der Wohnhäuser <strong>in</strong>ne<strong>rh</strong>alb der<br />

Ummauerung <strong>ge</strong>ht m<strong>in</strong>dest<strong>ens</strong> bis <strong>in</strong> das 17. Jah<strong>rh</strong>undert zurück. Den<br />

äl<strong>te</strong>ren bzw. schlich<strong>te</strong>ren Bautypus bilden die e<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>n<br />

Giebelhäuser (Hauptstr. 17, 20, 44, Schmidbergstr. 2 und Am<br />

Schmidberg 1). Es ist jedoch davon auszu<strong>ge</strong>hen, dass <strong>in</strong>ne<strong>rh</strong>alb der<br />

Ummauerung e<strong>in</strong>i<strong>ge</strong> der zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>n Bau<strong>te</strong>n auf<strong>ge</strong>stockt wurden und<br />

im Kern äl<strong>te</strong>r s<strong>in</strong>d, als sie nach außen h<strong>in</strong> ersche<strong>in</strong>en (z. Bsp.<br />

Hauptstr. 28). Außerdem besi<strong>tz</strong>en <strong>ge</strong>rade <strong>in</strong> der Haupstraße e<strong>in</strong>zelne<br />

Häuser e<strong>in</strong>e vor<strong>ge</strong>blende<strong>te</strong> Fassade (z. Bsp. Hauptstr. 21).<br />

Die zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>n Gebäude wurden <strong>in</strong> der Re<strong>ge</strong>l <strong>in</strong> Mischbauweise,<br />

das heißt mit <strong>ge</strong>mauer<strong>te</strong>m Erd<strong>ge</strong>schoss aus Kalkbruchs<strong>te</strong><strong>in</strong> und<br />

Fachwerkober<strong>ge</strong>schoss errich<strong>te</strong>t. In e<strong>in</strong>i<strong>ge</strong>n Fällen ist das Sichtfachwerk<br />

32


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

frei<strong>ge</strong>legt. Es stammt überwie<strong>ge</strong>nd aus dem 18., <strong>te</strong>ilweise noch aus dem<br />

17. Jah<strong>rh</strong>undert. Typisch für das 18. Jah<strong>rh</strong>undert s<strong>in</strong>d doppel<strong>te</strong> Fußstreben<br />

und Rau<strong>te</strong>nfachwerk. Hervorzuheben ist <strong>in</strong> diesem Zusammenhang un<strong>te</strong>r<br />

anderem das für se<strong>in</strong>e Zeit typische Giebelfachwerk am Haus Hauptstr. 46.<br />

In e<strong>in</strong>em der Gefachfelder bef<strong>in</strong>det sich dort e<strong>in</strong>e al<strong>te</strong>, <strong>ge</strong>mal<strong>te</strong> Sonnenuhr.<br />

Die weni<strong>ge</strong>n traufständi<strong>ge</strong>n Bau<strong>te</strong>n im Ortskern stammen <strong>in</strong> ihrer<br />

Bausubstanz da<strong>ge</strong><strong>ge</strong>n erst aus dem 18./19. Jah<strong>rh</strong>undert. E<strong>in</strong> Beispiel dafür<br />

ist das Haus Hauptstr. 30, wobei das konstruktive Fachwerk der<br />

traufseiti<strong>ge</strong>n Hauptfassade ursprünglich verpu<strong>tz</strong>t war und erst im Verlauf<br />

des 20. Jah<strong>rh</strong>underts frei<strong>ge</strong>legt wurde.<br />

Als typisches histo<strong>ris</strong>ches Dachdeckungsma<strong>te</strong>rial gilt der spi<strong>tz</strong> <strong>ge</strong>schnit<strong>te</strong>ne<br />

Biberschwanzzie<strong>ge</strong>l, wie er zum Beispiel anhand e<strong>in</strong>er histo<strong>ris</strong>chen<br />

Abbildung für das un<strong>te</strong>re To<strong>rh</strong>aus und das Brunnenhaus belegt ist.<br />

Dieselben Abbildun<strong>ge</strong>n aus der Zeit um 1900 bzw. aus dem frühen 20.<br />

Jah<strong>rh</strong>undert zei<strong>ge</strong>n im Bereich der heuti<strong>ge</strong>n Hauptstraße noch ke<strong>in</strong>e<br />

durchgängi<strong>ge</strong>n Pflas<strong>te</strong>rfllächen. Lediglich e<strong>in</strong>zelne E<strong>in</strong>fahr<strong>te</strong>n sowie e<strong>in</strong>e<br />

Abflussr<strong>in</strong>ne sche<strong>in</strong>en damals <strong>ge</strong>pflas<strong>te</strong>rt <strong>ge</strong>wesen zu se<strong>in</strong>. (Vergleiche<br />

jeweils die histo<strong>ris</strong>chen Abbildun<strong>ge</strong>n <strong>in</strong> Anhang 3)<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l<br />

und Neben<strong>ge</strong>bäude<br />

Auße<strong>rh</strong>alb des ummauer<strong>te</strong>n Altor<strong>te</strong>s wird Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> <strong>in</strong> bauli<strong>cher</strong> H<strong>in</strong>sicht<br />

vor allem von se<strong>in</strong>en verschiedenen, <strong>te</strong>ilweise sehr gut e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>nen Scheunenvier<strong>te</strong>ln<br />

<strong>ge</strong>prägt. Die Quartiere stammen aus dem 18. Jah<strong>rh</strong>undert, als<br />

man daran g<strong>in</strong>g, die feuer<strong>ge</strong>fährde<strong>te</strong>n Scheunen aus der dicht besiedel<strong>te</strong>n<br />

Stadt auszula<strong>ge</strong>rn. Das größ<strong>te</strong> Scheunenvier<strong>te</strong>l liegt im Wes<strong>te</strong>n vor dem<br />

H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor. (16) Die dorti<strong>ge</strong>n Fachwerkscheunen, deren Bausubstanz<br />

aus dem 18. bis 20. Jah<strong>rh</strong>undert stammt, s<strong>te</strong>hen <strong>in</strong> unre<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong>r Fol<strong>ge</strong><br />

zu beiden Sei<strong>te</strong>n des We<strong>ge</strong>s. Darun<strong>te</strong>r bef<strong>in</strong>det sich auch e<strong>in</strong>e d<strong>enkma</strong>l<strong>ge</strong>schü<strong>tz</strong>er<br />

Bau, der <strong>in</strong>schriftlich 1766 datiert ist (Fl.Nr. 95, D<strong>enkma</strong>l). Das histo<strong>ris</strong>che<br />

Gesamtbild des Quartiers wird lediglich von e<strong>in</strong>zelnen Neubau<strong>te</strong>n<br />

un<strong>te</strong>rbrochen.<br />

Im Norden und im Nordos<strong>te</strong>n der ummauer<strong>te</strong>n Stadt bef<strong>in</strong>den sich zwei<br />

wei<strong>te</strong>re Scheunenvier<strong>te</strong>l. (18) Während die Bausubstanz des Vier<strong>te</strong>ls im<br />

Norden wohl nicht wei<strong>te</strong>r als <strong>in</strong> das 19. Jah<strong>rh</strong>undert zurück reicht, konzentrieren<br />

sich im Nordos<strong>te</strong>n, zwischen Stadtmauer und Schmidberg mehrere,<br />

überwie<strong>ge</strong>nd d<strong>enkma</strong>l<strong>ge</strong>schü<strong>tz</strong><strong>te</strong> Scheunen aus dem 18. Jah<strong>rh</strong>undert<br />

33


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

(Fl.Nrn. 251, 253, 255, Denkmäler). Immer wieder tauchen <strong>in</strong> der Fachwerkkonstruktion<br />

die bereits bei den Wohnbau<strong>te</strong>n fest<strong>ge</strong>s<strong>te</strong>ll<strong>te</strong>n typischen<br />

Elemen<strong>te</strong>, wie Rau<strong>te</strong>nfachwerk im Giebel und doppel<strong>te</strong> Fußstreben auf.<br />

Zwei wei<strong>te</strong>re, noch aus dem 18. Jah<strong>rh</strong>undert stammende Scheunen s<strong>te</strong>hen<br />

am südlichen Fuße des Burgber<strong>ge</strong>s (Fl.Nrn. 145, 150, Denkmäler). Und<br />

auch im Südwes<strong>te</strong>n des Altor<strong>te</strong>s lie<strong>ge</strong>n am dorti<strong>ge</strong>n Fuße des Schmidber<strong>ge</strong>s<br />

mehrere Scheunen und Neben<strong>ge</strong>bäude aus un<strong>te</strong>rschiedlichen Zei<strong>te</strong>pochen.<br />

Darun<strong>te</strong>r bef<strong>in</strong>den sich entlang des Schmidbergwe<strong>ge</strong>s verschiedene<br />

still<strong>ge</strong>leg<strong>te</strong> Funktions<strong>ge</strong>bäude des Brauerei-Gasthofes Wagner,<br />

Hauptstraße 33. Ferner ist auf die ehemali<strong>ge</strong> Zehntscheune vor dem Oberen<br />

Tor zu verweisen, an deren S<strong>te</strong>lle sich noch heu<strong>te</strong> e<strong>in</strong> Scheunenbau<br />

bef<strong>in</strong>det (Fl.Nr. 215).<br />

E<strong>in</strong> ortstypisches Baudetail s<strong>in</strong>d die auf den Dä<strong>cher</strong>n <strong>te</strong>ilweise noch e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>nen<br />

Hopfengauben, die auf den bis weit <strong>in</strong> das 20. Jah<strong>rh</strong>undert h<strong>in</strong>e<strong>in</strong> betriebenen<br />

Hopfenanbau <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> verweisen. Die typischen Dachöffnun<strong>ge</strong>n<br />

bestanden sowohl bei Wohnhäusern als auch bei Scheunen. E<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n<br />

s<strong>in</strong>d sie zum Beispiel bei dem Wohnhäusern Hauptstr. 36 und 44 sowie<br />

bei der Scheune auf der Fl.Nr. 132 <strong>in</strong> der Hauptstr. 52.<br />

Im Ge<strong>ge</strong>nsa<strong>tz</strong> zu den zahlreich e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>nen Scheunen, blieben sonsti<strong>ge</strong><br />

wirtschaftliche Neben<strong>ge</strong>bäude nur <strong>in</strong> <strong>ge</strong>r<strong>in</strong><strong>ge</strong>r Zahl e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n. Beispiele s<strong>in</strong>d<br />

die Holzle<strong>ge</strong> auf dem rückwärti<strong>ge</strong>n Grundstück Hauptstr. 32, der Schwe<strong>in</strong>estall<br />

beim al<strong>te</strong>n Pfar<strong>rh</strong>aus, Schloßstr. 3 und <strong>in</strong>sbesondere der Backofen<br />

h<strong>in</strong><strong>te</strong>r dem Haus Hauptstr. 16.<br />

Quartiere im Süden<br />

des Altor<strong>te</strong>s<br />

Südlich auße<strong>rh</strong>alb des Altor<strong>te</strong>s s<strong>te</strong>hen entlang der nach Wes<strong>te</strong>n ausfallenden<br />

Hauptstraße sowie <strong>in</strong> der Bayreuther Straße als deren Fortführung e<strong>in</strong>zelne<br />

ortsbildprä<strong>ge</strong>nde Bau<strong>te</strong>n aus dem 18. bis frühen 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Hervorzuheben ist das Anfang des 20. Jah<strong>rh</strong>underts errich<strong>te</strong><strong>te</strong> ehemali<strong>ge</strong><br />

Forsthaus <strong>in</strong> der Nürnber<strong>ge</strong>r Str. 12, das sich mit se<strong>in</strong>en histo<strong>ris</strong>ierenden<br />

Bauformen von der übri<strong>ge</strong>n Bebauung dieses Quartiers abhebt. Das kle<strong>in</strong>e<br />

Walmdach<strong>ge</strong>bäude im Gar<strong>te</strong>n des Anwes<strong>ens</strong> Hauptstr. 54 stand sehr<br />

wahrsche<strong>in</strong>lich schon vor Erbauung des ehemali<strong>ge</strong>n Gasthauses auf diesem<br />

Grundstück. Falls es sich dabei um das auf e<strong>in</strong>er histo<strong>ris</strong>chen Postkar<strong>te</strong><br />

zu erkennende, im Bereich des histo<strong>ris</strong>chen Ortsrandes freis<strong>te</strong>hende<br />

Gebäude handelt, ist es mögli<strong>cher</strong>weise e<strong>in</strong> al<strong>te</strong>s Feldhü<strong>te</strong><strong>rh</strong>äuschen.<br />

34


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

6 E<strong>in</strong><strong>ge</strong>tra<strong>ge</strong>ne D<strong>enkma</strong>le und D<strong>enkma</strong>lüberprüfun<strong>ge</strong>n<br />

Ensemble Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> Das Ensemble umfasst Burg und Stadt <strong>in</strong> den<br />

Grenzen der ehem. noch aufrecht s<strong>te</strong>henden Befestigungsanla<strong>ge</strong>n, sowie<br />

die sich <strong>in</strong> nordwestli<strong>cher</strong> Richtung erstreckenden Scheunenvier<strong>te</strong>l "Beim<br />

H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Thor". Mit dem Schicksal der beiden aus dem Mit<strong>te</strong>lal<strong>te</strong>r stammenden<br />

Hälf<strong>te</strong>n der Burg ist die Entfaltung der Siedlung am Fuße des<br />

Schlossber<strong>ge</strong>s eng verbunden. Die Befestigungsanla<strong>ge</strong>n, die un<strong>te</strong>r den<br />

Grafen von Leuch<strong>te</strong>nberg seit 1359 errich<strong>te</strong>t wurden, schließen sich an den<br />

Burgfelsen an. Tra<strong>ge</strong>nde Achse des Stadtgrund<strong>ris</strong>ses ist die zwischen dem<br />

noch e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>nen Bayreuther Tor im Norden und dem ehem. Nürnber<strong>ge</strong>r Tor<br />

im Süden sich erstreckende brei<strong>te</strong> Markt- und Hauptstraße. Sie fällt von<br />

Süden nach Norden leicht ab und <strong>ge</strong>w<strong>in</strong>nt zugleich an Brei<strong>te</strong>. Ihre beiden<br />

Längssei<strong>te</strong>n s<strong>in</strong>d durch <strong>ge</strong>schlossene Reihen bür<strong>ge</strong>rli<strong>cher</strong> Giebelhäuser -<br />

darun<strong>te</strong>r e<strong>in</strong>i<strong>ge</strong> Traufseithäuser - bebaut, die meist dem 18./19. Jh. entstammen;<br />

z. T. s<strong>in</strong>d durch Fassadenum<strong>ge</strong>staltun<strong>ge</strong>n Störun<strong>ge</strong>n des Ensembles<br />

e<strong>in</strong><strong>ge</strong>tre<strong>te</strong>n. In der Westsei<strong>te</strong> der Marktstraße spr<strong>in</strong>gt der Turm der<br />

barocken Pfarrkirche vor die Flucht der Häuserreihen; es ents<strong>te</strong>ht dadurch<br />

e<strong>in</strong>e Un<strong>te</strong>rgliederung der Straße <strong>in</strong> zwei pla<strong>tz</strong>arti<strong>ge</strong> Räume. - Östlich parallel<br />

zur Hauptstraße verläuft die schmale H<strong>in</strong><strong>te</strong>re Gasse. Sie weist <strong>ge</strong>schlossene<br />

zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong> Bebauung mit Giebel- und Traufseithäusern,<br />

zumeist ehemali<strong>ge</strong>n Ackerbür<strong>ge</strong>ranwesen, auf. Die Bau<strong>te</strong>n <strong>ge</strong>hören meist<br />

dem 18./19. Jh. an, auf der Ostsei<strong>te</strong> stoßen sie an die Stadtmauer. - Westlich<br />

der Hauptstraße schließt sich e<strong>in</strong> Straßenbo<strong>ge</strong>n um die Kirche, der<br />

zugleich den Zugang vom drit<strong>te</strong>n Tor der Stadt, dem Pfarrtor, aufnimmt.<br />

Dieser Bereich ist gleichfalls durch Ackerbür<strong>ge</strong><strong>rh</strong>äuser bestimmt, meist<br />

Giebelbau<strong>te</strong>n des 17.-19. Jh., und sowohl <strong>ge</strong>schlossen als auch locker bebaut.<br />

Im Süd<strong>te</strong>il dieses Bereichs s<strong>in</strong>d das ehem. Rathaus von 1663 und<br />

das Al<strong>te</strong> Pfar<strong>rh</strong>aus e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n, der Nord<strong>te</strong>il wird von dem <strong>in</strong> e<strong>in</strong>em Hof sich<br />

e<strong>rh</strong>ebenden ehem. Nürnber<strong>ge</strong>r P<strong>fle</strong>gamtsschloß aus dem spä<strong>te</strong>n 17. Jh.<br />

beherrscht. Westlich vor dem Pfarrtor schließt sich das Scheunenvier<strong>te</strong>l<br />

"Beim H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Thor" an, dessen histo<strong>ris</strong>che Bausubstanz aus dem 18.-<br />

19. Jh. stammt und nur durch e<strong>in</strong> modernes E<strong>in</strong>familienhaus un<strong>te</strong>rbrochen<br />

ist. Fl. Nr. ...[Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>] Umgrenzung Verlauf der Stadtmauer<br />

un<strong>te</strong>r E<strong>in</strong>schluß der Burg und des Scheunenvier<strong>te</strong>ls "Beim H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Thor".<br />

Am Brand Zwei Fachwerkscheunen, 18. Jh.; am nördlichen Rand des We<strong>ge</strong>s,<br />

der um den Burgberg zum Scheunenvier<strong>te</strong>l "Beim H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Thor" führt.<br />

Fl. Nr. 145 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>] 150 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor Fachwerkscheune, <strong>in</strong> Pu<strong>tz</strong>feld bez. 1766. Fl. Nr. 95<br />

[Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor 2 Pfarrtor, im Kern 16. Jh., bez. 1628 und 1735. Fl. Nr.<br />

72 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Am Schmidberg Fachwerkscheune mit vorkra<strong>ge</strong>ndem Giebel, bez. 1768;<br />

<strong>in</strong> Eckla<strong>ge</strong> Am Schmidberg nahe östlichem Stadtmauerturmstumpf. Fl. Nr.<br />

253 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Am Schmidberg Fachwerkscheune, 18. Jh.; südlich der Scheune bez.<br />

1768. Fl. Nr. 251 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Am Schmidberg Fachwerkscheune, 18. Jh.; östlich der Scheune bez.<br />

1768. Fl. Nr. 254 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

36


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

bei Hauptstraße 5 Tiefer Brunnen, 1543/49, mit Brunnenhaus. Fl. Nr. 45<br />

[Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Burgweg 7 Burg Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, Süd<strong>te</strong>il der Doppelburg, auf das 12. Jh. zurück<strong>ge</strong>hend;<br />

Haus am Südgipfel, zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau, 17./18.<br />

Jh.; Rundturm mit Zeltdach; Zis<strong>te</strong>rne; Res<strong>te</strong> der Umfassungsmauern, 1.<br />

Hälf<strong>te</strong> 16. Jh. Fl. Nr. 119 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Burgweg 9 Burg Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, Nord<strong>te</strong>il der Anla<strong>ge</strong>, im Kern 12. Jh.; erd<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s<br />

Walmdachhaus, 16./17. Jh.; daran Holzanbau, 1929; Res<strong>te</strong> der<br />

Umfassungsmauern, 16. Jh. Fl. Nr. 117, 118, 134 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 1 Bayreuther Tor, im Kern 16./17. Jh. Fl. Nr. 46 [Gemarkung<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 5 Giebelhaus, bez. 1785, Fachwerkgiebel verpu<strong>tz</strong>t. Fl. Nr.<br />

44 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 7, 9 Res<strong>te</strong> der Stadtmauer, 16. Jh.; an der Rücksei<strong>te</strong>. Fl. Nr.<br />

18, 20 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 14, 16, 18 Res<strong>te</strong> der Stadtmauer, 16. Jh. Fl. Nr. 52 [Gemarkung<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>] 50 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>] 54 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 24 Relieftafel, bez. 1764. Fl. Nr. 58 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 27 Relief, bez. 1766. Fl. Nr. 29 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 30 Giebelhaus, Ober<strong>ge</strong>schoß und Giebel Fachwerk, spä<strong>te</strong>s<br />

17./18. Jh. Fl. Nr. 41 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 32 Giebelhaus, bez. 1818, Fachwerkgiebel verpu<strong>tz</strong>t. Fl. Nr.<br />

40 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 33 Gasthof, Giebelbau, bez. 1853, mit Brauerwappen, bez.<br />

1795; <strong>in</strong> der Gaststube Spunddecke. Fl. Nr. 6 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 34 Evang.-Luth. Pfarrkirche, Saalbau mit Chorturm, 1733/35;<br />

mit Ausstattung. Fl. Nr. 34 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 36 Ehem. Rathaus, 1663, im 18. Jh. erneuert. Fl. Nr. 33 [Gemarkung<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 39 Giebelhaus, im Kern 17. Jh. Fl. Nr. 3[Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 40 Gasthof zur Post, Giebelbau, um 1800. Fl. Nr. 113 [Gemarkung<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 43 Fachwerkgiebelhaus, 1834; an der Südsei<strong>te</strong> Stadtmauer,<br />

überbaut. Fl. Nr. 1 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 44 Giebelhaus, erd<strong>ge</strong>schossig, um 1800. Fl. Nr. 126/2 [Gemarkung<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 46 Giebelhaus mit verschiefer<strong>te</strong>m Giebel, um 1800. Fl. Nr.<br />

126 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 53 Fachwerkhaus, 1. Hälf<strong>te</strong> 19. Jh. Fl. Nr. 201 [Gemarkung<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

37


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Obeliskbrunnen mit Porträt des Pr<strong>in</strong>zre<strong>ge</strong>n<strong>te</strong>n, 1907; an der Straße nach<br />

Ot<strong>te</strong>nhof. Fl. Nr. 272 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Schloßstraße 3 Ehem. Pfar<strong>rh</strong>aus, Sat<strong>te</strong>ldachbau, im Kern 17. Jh. Fl. Nr.<br />

108 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Schloßstraße 5 Giebelhaus, erd<strong>ge</strong>schossig, 1. Hälf<strong>te</strong> 19. Jh. Fl. Nr. 71<br />

[Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Schloßstraße 13 Ehem. Nürnber<strong>ge</strong>r P<strong>fle</strong>gamt, <strong>ge</strong>sockel<strong>te</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau,<br />

1669/70, Zwerchgiebel 1905; Hoftor zur Straße; Stadtmauer, 16. Jh. Fl. Nr.<br />

62 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Schloßstraße 15 Giebelhaus, bez. 1780. Fl. Nr. 59 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Schmidbergstraße 2, 6, 8, 20 Res<strong>te</strong> der Stadtmauer, 16. Jh.; an der<br />

Rücksei<strong>te</strong>. Fl. Nr. 7 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>] 9 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

10 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>] 16 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Stadtbefestigung Anla<strong>ge</strong> 1533-38 auf der Grundla<strong>ge</strong> der Befestigung des<br />

14. Jh.; Erneuerun<strong>ge</strong>n im 17. und 18. Jh. Im Südwes<strong>te</strong>n mit der Befestigung<br />

der Burg verbunden. Von den ehemals drei Toren s<strong>in</strong>d zwei e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n<br />

(vgl. Hauptstraße 1 und Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor 2), das Nürnber<strong>ge</strong>r Tor im Süden<br />

wurde 1809/10 ab<strong>ge</strong>brochen. - Zu den e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>nen Türmen und Mauerabschnit<strong>te</strong>n<br />

vgl. Hauptstraße 7, 9, 14, 16, 18, 43, Schloßstraße 5, 13,<br />

Schmidbergstraße 2, 6, 8, 20. Fl. Nr. 17 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

S<strong>te</strong><strong>in</strong>mar<strong>te</strong>r 17. Jh.; an der Straße nach Ot<strong>te</strong>nhof. Fl. Nr. 774 [Gemarkung<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

38


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

D<strong>enkma</strong>lvorschlä<strong>ge</strong><br />

Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor Fachwerkscheune, 18./19. Jh. Fl. Nr. 79 [Gemarkung<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 20 E<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s Giebelhaus, 17./18. Jh. Fl. Nr. 56 [Gemarkung<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Hauptstraße 24 Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s Giebelhaus, Relieftafel bez. 1764.<br />

Fl. Nr. 58 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Höchstäd<strong>te</strong>r Str. 4 Neues Pfar<strong>rh</strong>aus, Walmdachbau, bez. ??? (1. Hälf<strong>te</strong><br />

20. Jh.) Fl. Nr. 334/2 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Nürnber<strong>ge</strong>r Str. 12 Ehem. Forsthaus, erbaut ??? (Anfang 20. Jh.) Fl. Nr.<br />

410 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Schmidbergstr. 2 E<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s Giebelhaus, 18. Jh. oder äl<strong>te</strong>r Fl. Nr. 7<br />

[Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>ngasse 2 Fachwerkscheune auf dem Gelände der ehem. Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>,<br />

19./19. Jh. Fl. Nr. 179 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

H<strong>in</strong>weis: Die Giebelhäuser <strong>in</strong>sbesondere entlang der Hauptstraße, die noch<br />

nicht <strong>in</strong> der D<strong>enkma</strong>llils<strong>te</strong> erfasst s<strong>in</strong>d, soll<strong>te</strong>n bei ans<strong>te</strong>henden Baumaßnahmen<br />

im Vorfeld auf ihre D<strong>enkma</strong>lwürdigkeit h<strong>in</strong> überprüft werden. Es ist<br />

nicht auszuschließen, dass die Bausubstanz e<strong>in</strong>zelner Gebäude h<strong>in</strong><strong>te</strong>r e<strong>in</strong>er<br />

vor<strong>ge</strong>blende<strong>te</strong>n Fassade oder durch e<strong>in</strong>e Aufstockung verschleiert äl<strong>te</strong>r<br />

ist als sie nach außen h<strong>in</strong> ersche<strong>in</strong>t.<br />

D<strong>enkma</strong>lergänzun<strong>ge</strong>n oder Korrekturen<br />

Ensemble Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> Das Ensemble umfasst Burg und Stadt <strong>in</strong> den<br />

Grenzen [...] Umgrenzung Verlauf der Stadtmauer un<strong>te</strong>r E<strong>in</strong>schluß der<br />

Burg und des Scheunenvier<strong>te</strong>ls "Beim H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Thor".<br />

H<strong>in</strong>weis: Das Scheunenvier<strong>te</strong>l „Beim H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Thor“ ist zwar <strong>in</strong> der <strong>te</strong>xtlichen<br />

Beschreibung des Ensembles enthal<strong>te</strong>n, nicht jedoch <strong>in</strong> der Kar<strong>te</strong> <strong>in</strong><br />

der publizier<strong>te</strong>n D<strong>enkma</strong>llis<strong>te</strong> dar<strong>ge</strong>s<strong>te</strong>llt.<br />

Hauptstraße 33 Gasthof, Giebelbau, bez. 1853, mit Brauerwappen, bez.<br />

1795; <strong>in</strong> der Gaststube Spunddecke. Mit Brauere<strong>in</strong>eben<strong>ge</strong>bäuden. Fl. Nr. 6<br />

[Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Stadtbefestigung Anla<strong>ge</strong> 1533-38 auf der Grundla<strong>ge</strong> der Befestigung des<br />

14. Jh.; Erneuerun<strong>ge</strong>n im 17. und 18. Jh. Im Südwes<strong>te</strong>n mit der Befestigung<br />

der Burg verbunden. Von den ehemals drei Toren s<strong>in</strong>d zwei e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n<br />

(vgl. Hauptstraße 1 und Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor 2), das Nürnber<strong>ge</strong>r Tor im Süden<br />

wurde 1809/10 ab<strong>ge</strong>brochen. - Zu den e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>nen Türmen und Mauerabschnit<strong>te</strong>n<br />

vgl. Hauptstraße 7, 9, 14, 16, 18, 43, Schloßstraße 5, 13,<br />

Schmidbergstraße 2, 6, 8, 20. Res<strong>te</strong> der Stadtmauer ebenfalls auf den<br />

Grundstücken Schmidbergstr. 10, 12, 14 16. Fl. Nr. 17 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

39


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Schloßstraße 13 Ehem. Nürnber<strong>ge</strong>r P<strong>fle</strong>gamt, <strong>ge</strong>sockel<strong>te</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau,<br />

1669/70, Zwerchgiebel 1905; Hoftor zur Straße; Stadtmauer, 16. Jh. Fl. Nr.<br />

62 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Schloßstraße 15 Giebelhaus, bez. 1780. Fl. Nr. 59 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Schmidbergstraße 2, 6, 8, 20 Res<strong>te</strong> der Stadtmauer, 16. Jh.; an der<br />

Rücksei<strong>te</strong>. Fl. Nr. 7 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>] 9 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

10 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>] 16 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

Stadtbefestigung Anla<strong>ge</strong> 1533-38 auf der Grundla<strong>ge</strong> der Befestigung des<br />

14. Jh.; Erneuerun<strong>ge</strong>n im 17. und 18. Jh. Im Südwes<strong>te</strong>n mit der Befestigung<br />

der Burg verbunden. Von den ehemals drei Toren s<strong>in</strong>d zwei e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n<br />

(vgl. Hauptstraße 1 und Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor 2), das Nürnber<strong>ge</strong>r Tor im Süden<br />

wurde 1809/10 ab<strong>ge</strong>brochen. - Zu den e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>nen Türmen und Mauerabschnit<strong>te</strong>n<br />

vgl. Hauptstraße 7, 9, 14, 16, 18, 43, Schloßstraße 5, 13,<br />

Schmidbergstraße 2, 6, 8, 20. Fl. Nr. 17 [Gemarkung Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

S<strong>te</strong><strong>in</strong>mar<strong>te</strong>r 17. Jh.; an der Straße nach Ot<strong>te</strong>nhof. Fl. Nr. 774 [Gemarkung<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>]<br />

39


Anhang 1<br />

Verzeichnisse


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Li<strong>te</strong>raturverzeichnis<br />

Histo<strong>ris</strong>ch-statistische Werke<br />

Amtliches Ortsverzeichnis für Bayern, München 1952 (Beiträ<strong>ge</strong> zur Statistik Bayerns, Heft 169)<br />

Amtliches Ortsverzeichnis für Bayern, Gebietsstand: 25. Mai 1987, München 1991 (Beiträ<strong>ge</strong> zur<br />

Statistik Bayerns, Heft 450)<br />

Amtliches Geme<strong>in</strong>deverzeichnis für Bayern, E<strong>in</strong>wohnerzahlen am 31. Dezember 1995, hrsg. v.<br />

Baye<strong>ris</strong>chen Landesamt für Statistik und Da<strong>te</strong>nverarbeitung, München 1996 (Beiträ<strong>ge</strong> zur Statistik<br />

Bayerns, Heft 440, Jährliches Ergänzungsheft)<br />

Bavaria. Landes- und Volkskunde des Königreichs Bayern. Topographisch-statistisches Handbuch<br />

des Königreichs Bayern nebst a<strong>lp</strong>habetischem Ortslexikon, Bd. 3, München 1864 u. Bd. 5, München<br />

1868<br />

Bundschuh, J. K.: Geographisches Statistisch-Topographisches Lexikon von Franken, 6 Bde., Ulm<br />

1799-1804, Repr<strong>in</strong>t München 1979<br />

Eisenmann, Joseph Anton und Carl Friedrich Hohn: Topo-<strong>ge</strong>ographisch-statistisches Lexicon vom<br />

Königreiche Bayern, Erlan<strong>ge</strong>n 1831<br />

Die Geme<strong>in</strong>den Bayerns. Änderun<strong>ge</strong>n im Bestand und Gebiet von 1840 bis 1975, hrsg. v. Baye<strong>ris</strong>chen<br />

Statistischen Landesamt, München 1975 (Beiträ<strong>ge</strong> zur Statistik Bayerns, Heft 350), S. 83<br />

Gö<strong>tz</strong>, Wilhelm: Geographisch-histo<strong>ris</strong>ches Handbuch von Bayern, München 1898<br />

Histo<strong>ris</strong>ches Geme<strong>in</strong>deverzeichnis. Die E<strong>in</strong>wohnerzahlen der Geme<strong>in</strong>den Bayerns <strong>in</strong> der Zeit von<br />

1840 - 1952, München 1954 (Beiträ<strong>ge</strong> zur Statistik Bayern, Heft 192)<br />

Hoenns, Georg Paul: Lexicon Topographicum <strong>in</strong> welchem alle des Fränkischen Craises Städ<strong>te</strong>,<br />

Clös<strong>te</strong>r, Schlösser, Markt<strong>fle</strong>cken, und Dörfer ...., Frankfurt und Leipzig 1747<br />

Siebert, M.: Das Königreich Bayern – topographisch-statistisch <strong>in</strong> lexicographis<strong>cher</strong> und tabella<strong>ris</strong><strong>cher</strong><br />

Form, München 1840<br />

Stumpf, Pleickard: Bayern. E<strong>in</strong> <strong>ge</strong>ographisch-statistisch-histo<strong>ris</strong>ches Handbuch des Königreiches,<br />

München 1852<br />

Vollständi<strong>ge</strong>s Ortschaf<strong>te</strong>n-Verzeichnis des Königreichs Bayern, bearb. v. Königl. Baye<strong>ris</strong>chen Statistischen<br />

Bureau, München 1877, Sp. 1003<br />

41


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

All<strong>ge</strong>me<strong>in</strong>e und spezifische Li<strong>te</strong>ratur<br />

Abels, Björn-Uwe, Wal<strong>te</strong>r Sa<strong>ge</strong> und Ch<strong>ris</strong>tian Züchner: Oberfranken <strong>in</strong> vor- und früh<strong>ge</strong>schichtli<strong>cher</strong><br />

Zeit, Bamberg 1986<br />

Abel, Wilhelm: Geschich<strong>te</strong> der deutschen Landwirtschaft vom frühen Mit<strong>te</strong>lal<strong>te</strong>r bis zum<br />

19. Jah<strong>rh</strong>undert, Stuttgart 1962<br />

Bauer, He<strong>in</strong>rich: Geschich<strong>te</strong> der Stadt Pegni<strong>tz</strong> und des Pegni<strong>tz</strong>er Bezirks, 2. Aufla<strong>ge</strong>, Pegni<strong>tz</strong> 1938<br />

Born, Mart<strong>in</strong>: Geographie der ländlichen Siedlun<strong>ge</strong>n, Stuttgart 1977<br />

Buchner, Anton: Burg und Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. Kurzer Abriß ihrer schicksalsreichen Geschich<strong>te</strong>, 2.<br />

Aufla<strong>ge</strong>, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> 1952 (= Beiträ<strong>ge</strong> zur Heimatkunde von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> 5/6)<br />

Buchner, Anton (Hrsg.): Aus der Erd<strong>ge</strong>schich<strong>te</strong> der Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Landschaft, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> 1956<br />

(= Beiträ<strong>ge</strong> zur Heimatkunde von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> 7).<br />

Buchner, Anton: Zur Geschich<strong>te</strong> der Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 4. <strong>ge</strong>änder<strong>te</strong> u. erwei<strong>te</strong>re Aufla<strong>ge</strong>, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

1981 (= Beiträ<strong>ge</strong> zur Heimatkunde von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> 15)<br />

Buchner, Anton: Ehemali<strong>ge</strong>r Hopfenbau im Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Land. Hopfenbau<strong>ge</strong>schichtliche Notizen<br />

von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> und se<strong>in</strong> Umland, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> 1985 (= Beiträ<strong>ge</strong> zur Heimatkunde von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

19)<br />

Buchner, Anton: Die W<strong>in</strong>dmühle bei Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. E<strong>in</strong> verschwundenes Wahrzeichen Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>s,<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> 1990 (= Beiträ<strong>ge</strong> zur Heimatkunde von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> 22)<br />

Buck, M. R.: Oberdeutsches Flurnamenbuch, Stuttgart 1880<br />

Dollen, Busso von der: Stadtrandphänomene <strong>in</strong> histo<strong>ris</strong>ch-<strong>ge</strong>ographis<strong>cher</strong> Sicht. In: Siedlungsforschung<br />

1 (1983), S. 15-37<br />

Edelmann, Hans: Oberfränkische Altstraßen, Kulmbach 1955 (= Die Plassenburg 8)<br />

Fickert, Wilhelm: Geldwesen, Kaufkraft und Maße<strong>in</strong>hei<strong>te</strong>n, Nürnberg 1989<br />

Flug über Oberfranken. E<strong>in</strong>e Landschaft <strong>in</strong> Luftbildern <strong>in</strong> der Mit<strong>te</strong> Europas, 2. Aufla<strong>ge</strong>, Bayreuth<br />

1995<br />

Frank, Alfred: Die Hühle – strahlendes Au<strong>ge</strong> <strong>in</strong> Dorf und Flur. Von ihrer Geschich<strong>te</strong>, ursprünglichen<br />

Bedeutung und ihrer E<strong>rh</strong>altungswürdigkeit. In: Fränkische Schweiz 1977, S. 451-455<br />

Goe<strong>tz</strong>e, Fri<strong>tz</strong>, Rolf K. F. Meyer und Wal<strong>te</strong>r Treibs: Geologische Kar<strong>te</strong>n von Bayern, M 1:25000,<br />

Erläu<strong>te</strong>run<strong>ge</strong>n zum Blatt Nr. 6334 Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, München 1975<br />

Gut<strong>te</strong>nberg, Erich F<strong>rh</strong>r. v.: Grundzü<strong>ge</strong> der fränkischen Siedlungs<strong>ge</strong>schich<strong>te</strong>, Zeitschrift für Baye<strong>ris</strong>che<br />

Landes<strong>ge</strong>schich<strong>te</strong> 17 (1953/54)<br />

42


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Gunzelmann, Thomas: Landschaft und Siedlung <strong>in</strong> Oberfranken, <strong>in</strong>: Bauernhäuser <strong>in</strong> Bayern. Dokumentation,<br />

Bd. 2, München 1995, S. 19-52<br />

Gunzelmann, Thomas, Manfred Mosel und Ge<strong>rh</strong>ard Ongyerth: D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong> und Dorferneuerung.<br />

Der d<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong>che E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n zur Dorferneuerung, München 1999 (Arbeitshef<strong>te</strong><br />

des Baye<strong>ris</strong>chen Landesam<strong>te</strong>s für D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong> 93)<br />

Hacker, Walther: Beiträ<strong>ge</strong> zur Geschich<strong>te</strong> der Pfarrei Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, Pegni<strong>tz</strong> 1980<br />

Klaussner, Wal<strong>te</strong>r: Die unver<strong>te</strong>il<strong>te</strong>n Geme<strong>in</strong>degründe – Geme<strong>in</strong>en – <strong>in</strong> Oberfranken (ehem. Markgrafschaft<br />

Bayreuth) un<strong>te</strong>r besonderer Berücksichtigung der Entwicklung im Gebiet der e<strong>in</strong>sti<strong>ge</strong>n<br />

Landeshauptstadt Hof, Diss., Masch., Marburg 1952<br />

Kolbmann, Georg: Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Geschichtsbilder, Nürnberg 1973 (= Schrif<strong>te</strong>nreihe der Altnürnber<strong>ge</strong>r<br />

Landschaft 19)<br />

Krause, Fri<strong>tz</strong>: Die al<strong>te</strong>n Verkehrswe<strong>ge</strong> <strong>in</strong> der Fränkischen Schweiz. In: Die Fränkische Schweiz<br />

1983, S. 143f<br />

Kühnle<strong>in</strong>, Hanna: Nürnber<strong>ge</strong>r Landstädtchen. E<strong>in</strong> Vergleich zwischen Herbruck, Gräfenberg und<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. In: Blät<strong>te</strong>r für fränkische Familienkunde 17 (1994), S. 7-41<br />

Kunstmann, Hellmut: Bur<strong>ge</strong>n <strong>in</strong> Oberfranken, 2 Bde., Kulmbach 1953-1955 (= Die Plassenburg 5<br />

u. 10)<br />

Kunstmann, Hellmut: Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. In: Kolbmann, Georg: Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Geschichtsbilder,<br />

Nürnberg 1973, S. 9-34<br />

Lamp<strong>in</strong>g, He<strong>in</strong>rich: Zur Relevanz adm<strong>in</strong>istrativer Zentren und E<strong>in</strong>hei<strong>te</strong>n für die Entwicklung zentraler<br />

Or<strong>te</strong> und ihrer Bereiche, Würzburg 1970<br />

Maier, Jörg und Volker Dittmeier: Der Landkreis Bayreuth – e<strong>in</strong> sozioökonomisches Strukturbild<br />

der Geme<strong>in</strong>den, Bayreuth 1996<br />

Meynen, E u.a. (Hrsg.): Handbuch der naturräumlichen Gliederun<strong>ge</strong>n Deutschlands, Bd. 1, Bad<br />

Godesberg 1962<br />

Neundorfer, Joseph: Vom S<strong>te</strong>i<strong>ge</strong>rwald zum Jura, Bamberg 1987<br />

Pfanner, Josef: Histo<strong>ris</strong>ches Ortsnamenbuch von Bayern. Landkreis Pegni<strong>tz</strong>, München 1965<br />

Schädler, Alfred (Bearb.): Die Kunstdenkmäler von Oberfranken. II. Landkreis Pegni<strong>tz</strong>, München<br />

1961<br />

S<strong>cher</strong>zer, Conrad (Hrsg.): Franken – Land, Volk, Geschich<strong>te</strong>, Kunst und Wirtschaft, 2 Bde., Nürnberg<br />

1959<br />

43


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Schlund, Johann: Besiedelung und Ch<strong>ris</strong>tianisierung Oberfrank<strong>ens</strong>, Bamberg 1931<br />

Schnelbögl, Fri<strong>tz</strong>: Die wirtschaftliche Bedeutung ihres Land<strong>ge</strong>bie<strong>te</strong>s für die Reichsstadt Nürnberg.<br />

In: Beiträ<strong>ge</strong> zur Wirtschafts<strong>ge</strong>schich<strong>te</strong> Nürnberg, Bd. 1, Nürnberg 1967<br />

S<strong>te</strong><strong>in</strong>, Friedrich: Geschich<strong>te</strong> Frank<strong>ens</strong>, 2 Bde., Schwe<strong>in</strong>furt 1885 u. 1886<br />

Tausendpfund, Wal<strong>te</strong>r und Ge<strong>rh</strong>ard Philipp Wolf: Armut auf dem Lande. Zur sozialen Situation der<br />

Un<strong>te</strong>rschich<strong>te</strong>n <strong>in</strong> der Fränkischen Schweiz im 18. und 19. Jah<strong>rh</strong>undert. In: Altnürnber<strong>ge</strong>r Landschaft.<br />

Mit<strong>te</strong>ilun<strong>ge</strong>n 40 (1991), S. 317-339, 369-397<br />

Tausendpfund, Wal<strong>te</strong>r: Aus der Geschich<strong>te</strong> des Obstanbaus am südlichen Rand der Fränkischen<br />

Schweiz. In: Die Fränkische Schweiz 1991, H. 4, S. 23-25<br />

Tichy, Franz: Landschaftsnamen und Naturräume der Fränkischen Alb. In: Die Fränkische Alb.<br />

Refera<strong>te</strong> des 9. <strong>in</strong><strong>te</strong>rdiszipl<strong>in</strong>ären Colloquiums des Zentral<strong>in</strong>stituts, hrsg. von Franz Tichy, Neustadt<br />

a. d. Aisch 1989, S. 1-8<br />

Unser Landkreis Bayreuth. E<strong>in</strong>e Broschüre des Landkreises, 2. Aufla<strong>ge</strong>, Bamberg 1988<br />

Voit, Otto: Fachwerke der Fränkischen Schweiz. In: Schönere Heimat 79 (1990), S. 83-87<br />

Voit, Otto: Das Fachwerk <strong>in</strong> der Fränkischen Schweiz, Erlan<strong>ge</strong>n 1991 (= Die Fränkische Schweiz –<br />

Landschaft und Kultur 7)<br />

Wagner, Wolfgang und Ewald Wirl: 1187-1987. 800 Jahre Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. Geschich<strong>te</strong> e<strong>in</strong>er Stadt,<br />

Pegni<strong>tz</strong> [1987]<br />

Weid, Siegfried: Wacholde<strong>rh</strong>eiden, Schäferei und Landschaftsp<strong>fle</strong><strong>ge</strong> <strong>in</strong> der Fränkischen Schweiz,<br />

Bayreuth 1995 (= Amtli<strong>cher</strong> Schulanzei<strong>ge</strong>r des Regierungsbezirks Oberfranken. Heimatbeila<strong>ge</strong><br />

222)<br />

Wolf, Ge<strong>rh</strong>ard Philipp u. Wal<strong>te</strong>r Tausendpfund: Pegni<strong>tz</strong> – Veld<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Forst. Geschichtliche<br />

Streifzü<strong>ge</strong>, Erlan<strong>ge</strong>n 1986 (= Die Fränkische Schweiz – Landschaft und Kultur 3)<br />

44


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Quellenverzeichnis<br />

Staatliches Vermessungsamt Bayreuth bzw. München<br />

Liquidations-Plan der S<strong>te</strong>uer-Geme<strong>in</strong>de Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, Beila<strong>ge</strong> zu N.W. LXXIV.5, <strong>ge</strong>messen und<br />

graviert 1851<br />

Atlasblatt der S<strong>te</strong>uer-Geme<strong>in</strong>de Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, Beila<strong>ge</strong> zu N.W. LXXIV.5, umgraviert 1854, manuelle<br />

Ergänzun<strong>ge</strong>n bis 1917<br />

digitaler Katas<strong>te</strong>rplan der Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, Stand 2003<br />

Staatsarchiv Bamberg (StAB)<br />

Grunds<strong>te</strong>uerkatas<strong>te</strong>r der S<strong>te</strong>uer<strong>ge</strong>me<strong>in</strong>de Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, Rep. K 229 Nr. 37a (F<strong>in</strong>anzamt Pott<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>),<br />

1854<br />

Staatsarchiv Nürnberg (StAN)<br />

Nach Auskunft der zuständi<strong>ge</strong>n S<strong>te</strong>llen wurde Ak<strong>te</strong>nma<strong>te</strong>rial Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> betreffend (Kaufprotokolle,<br />

Salbü<strong>cher</strong> des Am<strong>te</strong>s Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> etc.) vom Staatsarchiv Bamberg an das Staatsarchiv Nürnberg<br />

ab<strong>ge</strong><strong>ge</strong>ben. Das Ma<strong>te</strong>rial ist dort noch nicht katalogisiert, weshalb es zum Zeitpunkt der vorlie<strong>ge</strong>nden<br />

Un<strong>te</strong>rsuchung nicht e<strong>in</strong><strong>ge</strong>sehen werden konn<strong>te</strong>.<br />

Die fol<strong>ge</strong>nde Aufs<strong>te</strong>llung ist deshalb nicht vollständig.<br />

Rep. 53, Äm<strong>te</strong>rrechnun<strong>ge</strong>n der Reichsstadt Nürnberg, P<strong>fle</strong>gamt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>-Stierberg VII/540-619,<br />

Jahre 1520-1808<br />

Rep. 59, Reichsstadt Nürnberg, Salbü<strong>cher</strong><br />

Nr. 29b, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, Buch der Obrigkeit ..., 1540<br />

Nr. 28, Salbuch der Gült<strong>te</strong>n, Z<strong>in</strong>ß, Zehenden und der Ämp<strong>te</strong>r Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> und Stierberg, 1540<br />

Nr. 30, Z<strong>in</strong>ß, gult und Zehnt des Am<strong>te</strong>s Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1549<br />

Nr. 31, Salbuch der Gült<strong>te</strong>n, ... 1540<br />

Nr. 32, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er und Geistliche Gü<strong>te</strong>r, Saalbuch, 1540<br />

Nr. 33, Salbuch des Amtß Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> und Stierberg, 1670<br />

Nr. 34, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Holz<strong>ge</strong>rechtigkeit im Veld<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Forst ..., 16. Jh.<br />

Nr. 101, Salbuch über Stierberg und Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1518<br />

Nr. 102, Salbuch über Stierberg und Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1516<br />

Nr. 145, Salbuch über Stierberg und Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1534<br />

45


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abkürzungsverzeichnis<br />

(a)<br />

(av)<br />

(bpl)<br />

(d)<br />

(dk)<br />

ebd.<br />

Datierung (e<strong>in</strong>er histor. Postkar<strong>te</strong>) über Datum des Posts<strong>te</strong>mpels<br />

Datierung über Vergleich von histo<strong>ris</strong>chen Abbildun<strong>ge</strong>n<br />

Datierung über e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>ne Baupläne bzw. –ak<strong>te</strong>n<br />

Datierung laut D<strong>enkma</strong>llis<strong>te</strong><br />

dendrochronologisch datiert<br />

ebenda<br />

(<strong>lp</strong>l) Datierung laut Liquidationsplan von 1851<br />

(g)<br />

Datierung laut Aussa<strong>ge</strong> e<strong>in</strong>er Gewährsperson<br />

(gk) Datierung bzw. Information laut Grunds<strong>te</strong>uerkatas<strong>te</strong>r von 1854<br />

(i)<br />

(kpl)<br />

(l)<br />

(plv)<br />

StAB<br />

Datierung über Inschrift<br />

Katas<strong>te</strong>rplan<br />

Datierung aus der Li<strong>te</strong>ratur übernommen<br />

Datierung über Vergleiche von Katas<strong>te</strong>rplänen<br />

Staatsarchiv Bamberg<br />

Die Abkürzun<strong>ge</strong>n <strong>in</strong>ne<strong>rh</strong>alb der Anmerkun<strong>ge</strong>n bei Kunstmann, Hellmut: Burg und Amt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>.<br />

In: Kolbmann, Georg: Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er Geschichtsbilder, Nürnberg 1973, S. 9-34 s<strong>in</strong>d dort nicht erläu<strong>te</strong>rt.<br />

Sie wurden fol<strong>ge</strong>ndermaßen auf<strong>ge</strong>löst:<br />

HAM<br />

StAB<br />

StAN<br />

Hauptstaatsarchiv München<br />

Staatsarchiv Bamberg<br />

Staatsarchiv Nürnberg<br />

46


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Anhang: Auszug aus dem Grunds<strong>te</strong>uerkatas<strong>te</strong>r von 1854 83<br />

H<strong>in</strong>weis: Auf<strong>ge</strong>nommen wurden nur bebau<strong>te</strong> Grundstücke und Gär<strong>te</strong>n, d. h. ke<strong>in</strong>e Wiesen, Äcker etc.<br />

al<strong>te</strong> al<strong>te</strong><br />

HsNr. FlNr.<br />

1 1,<br />

219,<br />

220,<br />

203<br />

2 2,<br />

184 1/2,<br />

207*,<br />

268<br />

3 3a,<br />

3b,<br />

86,<br />

87,<br />

90<br />

4 4,<br />

243,<br />

242,<br />

147,<br />

164<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Hauptstr. 43 /<br />

Schmidbergstr. 1<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Johann Wolfram Na<strong>ge</strong>l-<br />

E<strong>in</strong> Gütle<strong>in</strong><br />

schmied-<br />

meis<strong>te</strong>r<br />

Hauptstr. 41 Johann Pochner Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

E<strong>in</strong> Gütle<strong>in</strong><br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

1. Wohnhaus mit Keller, Na<strong>ge</strong>lschmiedwerkstät<strong>te</strong>,<br />

Backofen und Stall, Schwe<strong>in</strong>ställe und<br />

Hofraum.<br />

219. Dungstät<strong>te</strong>.<br />

220. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am obern Thor.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

203. Scheuer bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

2. Wohnhaus mit Keller, Backofen und Stall,<br />

Streuschupfe mit Schwe<strong>in</strong>stall und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

184 1/2. Pflanzgar<strong>te</strong>n bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

207*. Scheuer bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong> 1/2 Antheil<br />

(ganze Fläche 0,03 mit HsNr. 11 u. 99 <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>).<br />

268. Pflanzbeet am un<strong>te</strong>rn Schmiedsberg.<br />

Hauptstr. 39 Johann Leha Krämer E<strong>in</strong> Guth 3a. Wohnhaus mit 2 Keller, Backofen und<br />

Stall, Schweiställe und Hofraum.<br />

3b. Pflanzgärtle<strong>in</strong> h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Haus.<br />

86. halbe Scheuer am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

87. halbe Scheuer am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

90. Grasgar<strong>te</strong>n daselbst.<br />

Hauptstr. 37<br />

Johann Konrad<br />

Rackelmann<br />

Gastwirth<br />

zum weißen<br />

Roß<br />

E<strong>in</strong> Guth<br />

4. Wohnhaus mit Backofen, Stall und Keller,<br />

Brunnen, Scheuer mit Keller, Fut<strong>te</strong>rboden mit<br />

Schwe<strong>in</strong>ställen und Hofraum.<br />

243. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am Schmiedsberg.<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

7,03<br />

11,755<br />

10,64<br />

12,42<br />

83 Staatsarchiv Bamberg, Rep. K 229 Nr. 37a (F<strong>in</strong>anzamt Pott<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>), Grunds<strong>te</strong>uerkatas<strong>te</strong>r der S<strong>te</strong>uer<strong>ge</strong>me<strong>in</strong>de Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, 1854.<br />

47


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

5 5,<br />

150 1/2,<br />

176<br />

6 6,<br />

228 1/2,<br />

229,<br />

230,<br />

240,<br />

241<br />

7 7,<br />

95*,<br />

443<br />

8 9a,<br />

9b,<br />

245,<br />

98*,<br />

189<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Hauptstr. 35<br />

Hauptstr. 33<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Johann Georg<br />

Schmidt<br />

Johann Georg<br />

Schmidt<br />

Paulus Weid<strong>in</strong><strong>ge</strong>r<br />

Gastwirth<br />

zum goldenen<br />

Löwen<br />

Gastwirth<br />

zum goldenen<br />

Löwen<br />

Schuhma<strong>cher</strong>meis<strong>te</strong>r<br />

Georg Rackelmann<br />

Me<strong>tz</strong><strong>ge</strong>rmeis<strong>te</strong>r<br />

E<strong>in</strong> Gutsrest<br />

E<strong>in</strong> Guth<br />

E<strong>in</strong> Gütle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Gutsrest<br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

242. Scheuer beim Schmiedsberg.<br />

147. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Mühllei<strong>te</strong>n.<br />

164. Pflanzgar<strong>te</strong>n bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

5. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe<br />

und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

150 1/2. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Mühllei<strong>te</strong>n.<br />

176. Pflanzgärtchen bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

6. Wohnhaus mit Backofen, Keller und Stall,<br />

Pferdstall, Holzle<strong>ge</strong> mit Schwe<strong>in</strong>ställen und<br />

Hofraum.<br />

228 1/2. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n beim Fallmeis<strong>te</strong>r.<br />

229. Gemüsgar<strong>te</strong>n und Dör<strong>rh</strong>äuschen.<br />

230. Gemüsgar<strong>te</strong>n beim Fallmeis<strong>te</strong>r.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

240. Scheuer mit Keller am Schmiedsberg<br />

oder h<strong>in</strong><strong>te</strong>r der Stadtmauer.<br />

241. Streuschupfe daselbst.<br />

7. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe<br />

mit Schwe<strong>in</strong>ställen, Backofen, Hofraum<br />

und Pflanzgärtchen h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Haus.<br />

95*. Scheuer h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Pfarrthor, 1/2 Antheil<br />

(ganze Fläche 0,003 mit HsNr. 9).<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

443. Grasgar<strong>te</strong>n an der Tiefengasse oder<br />

Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

9a. Wohnhaus mit Keller und Stall, Schwe<strong>in</strong>stall<br />

und Hofraum.<br />

9b. Pfarrgärtle<strong>in</strong> h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Haus.<br />

245. E<strong>in</strong>fahrt zum Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

98*. Scheuer h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Thor 1/2 Antheil (ganze<br />

Fläche0,03 mit HsNr. 21 <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>.<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

0,13<br />

13,02<br />

11,385<br />

2,695<br />

48


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

9 10,<br />

95*,<br />

82,<br />

265<br />

10 11,<br />

246<br />

11 12,<br />

253,<br />

232<br />

12 13a,<br />

13b,<br />

238<br />

13 14a,<br />

14b,<br />

145,<br />

307<br />

14 15,<br />

363,<br />

251a,<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Konrad Lot<strong>te</strong>s<br />

Johann Schwarm<br />

Johann Konrad<br />

Thummert<br />

Johann Kaspar<br />

Schwarm<br />

Johann Konrad<br />

Lipfert<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

Wegma<strong>cher</strong><br />

Hopfenhändler<br />

Johann Georg<br />

Klü<strong>ge</strong>l, Me<strong>tz</strong><strong>ge</strong>rmeis<strong>te</strong>r<br />

Me<strong>tz</strong><strong>ge</strong>rmeis<strong>te</strong>r<br />

Wegma<strong>cher</strong><br />

Schmiedmeis<strong>te</strong>r<br />

E<strong>in</strong> Tropfhaus<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Guth<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Gutsrest<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

189. Gemüsgar<strong>te</strong>n bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

10. Wohnhaus mit Keller und Stall, dann Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

95*. Scheuer h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Pfarrthor 1/2 Antheil<br />

(ganze Fläche 0,03 mit HsNr. 7).<br />

82. Pflanzgar<strong>te</strong>n am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

265. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Schmiedberg.<br />

11. Wohnhaus mit Stall, Stadel mit Keller,<br />

Schwe<strong>in</strong>stall und Hofraum.<br />

246. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n h<strong>in</strong><strong>te</strong>r der Mauer.<br />

12. Wohnhaus mit Keller und Stall, Heuboden<br />

mit Pferdstall, Backofen, Hofraum und 2<br />

Pflanzgärtchen, dann 1/3 Antheil vom Keller<br />

un<strong>te</strong>r PlNr. 254 bei HsNr. 56.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

253. Scheuer am Schmiedberg mit Keller<br />

(5/6<strong>te</strong>l, 1/6 Antheil vom Keller besi<strong>tz</strong>t HsNr. 31<br />

u. HsNr. 1/2.<br />

232. Pflanzgar<strong>te</strong>n beim Fallmeis<strong>te</strong>r.<br />

13a. Wohnhaus mit Keller und Stall, Schwe<strong>in</strong>stall<br />

und Hofraum.<br />

13b. Pflanz- und Baumgar<strong>te</strong>n h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Haus.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

238. Scheuer am obern Schmiedberg.<br />

14a. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe<br />

mit Schwe<strong>in</strong>ställe, Backofen und<br />

Hofraum.<br />

14b. Würzgärtle<strong>in</strong> h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Haus.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

145. Scheuer bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

307. Pflanzgar<strong>te</strong>n beim Armenhaus.<br />

15. Wohnhaus mit Keller, Stall und Schmiedwerkstät<strong>te</strong>,<br />

Schwe<strong>in</strong>ställe, Backofen, Streuschupfe<br />

und Hof-raum.<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

7,705<br />

6,39<br />

13,11<br />

11,17<br />

6,66<br />

8,265<br />

49


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

251b,<br />

286*,<br />

247,<br />

318 1/2,<br />

3181/3<br />

15 16,<br />

318,<br />

341<br />

16 19a,<br />

19b,<br />

286*,<br />

308,<br />

316<br />

17 20,<br />

287,<br />

347,<br />

288,<br />

362<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Friedrich Hofmann<br />

Schneidermeis<strong>te</strong>r<br />

Hauptstr. 7 Friedrich Hefner Maurermeis<strong>te</strong>r<br />

Hauptstr. 9 E<strong>rh</strong>ard Erbar Gastwirth<br />

zur Krone<br />

E<strong>in</strong> Trüpfgüthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Guthsrest<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

363. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

251a. Stadel h<strong>in</strong><strong>te</strong>r der Mauer.<br />

251b. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n daselbst mit<br />

Keller (der Keller ist Ei<strong>ge</strong>nthum der Besi<strong>tz</strong>er<br />

von HsNr. 53 u. 106).<br />

286*. Scheuer beim un<strong>te</strong>rn Thor 1/2 Antheil<br />

(ganze Fläche 0,03 mit HsNr. 16 u. 19).<br />

247. Pflanzgar<strong>te</strong>n h<strong>in</strong><strong>te</strong>r der Mauer.<br />

318 1/2. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am Kirchhof.<br />

318 1/3. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am Kirchhof,<br />

1/2 Antheil (ganze Fläche 0,54 mit HsNr. 53)<br />

(Ausbruch aus Nr. 68)<br />

16. Wohnhaus mit Stall, Keller und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

318. Pflanzgärtchen am Kirchhof.<br />

341. Pflanzgärtchen an der Badersgasse.<br />

19a. Wohnhaus mit Keller und Stall, Holzhalle<br />

mit Backofen und Hofraum.<br />

19b. Gemüsgar<strong>te</strong>n h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Haus.<br />

286*. Scheuer beim un<strong>te</strong>rn Thor 1/4 Antheil<br />

(ganze Fläche 0,03 mit HsNr. 14 u. 19. <strong>in</strong><br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>).<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

308. Pflanzgar<strong>te</strong>n beim Armenhaus.<br />

316. Pflanzgar<strong>te</strong>n beim Kirchhof.<br />

20. Wohnhaus mit 2 Keller und Stall, Schwe<strong>in</strong>ställe,<br />

Holzhalle, Streuschupfe und Hofraum.<br />

287. Stadel beim un<strong>te</strong>rn thor mit Keller.<br />

347. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n an der Badersgasse.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

288. Grasgärtchen beim un<strong>te</strong>rn Thor.<br />

362. Grasgar<strong>te</strong>n beim h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

das Gebäude im Jahr 1843<br />

neuerbaut, das al<strong>te</strong> ab<strong>ge</strong>brochen<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

2,76<br />

6,077<br />

11,87<br />

50


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong> al<strong>te</strong><br />

HsNr. FlNr.<br />

18 21,<br />

250,<br />

275,<br />

290 1/2,<br />

292<br />

19 22,<br />

286*,<br />

324<br />

20 23,<br />

99*,<br />

340,<br />

544<br />

21 24,<br />

98*,<br />

338,<br />

355<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Hauptstr. 11<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Johann Georg<br />

Dorn<br />

Hauptstr. 13 Konrad Po<strong>tz</strong>ner Webermeis<strong>te</strong>r<br />

Hauptstr. 15 Georg Bernet Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

Hauptstr. 17 Georg Po<strong>tz</strong>ner Webermeis<strong>te</strong>r<br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

Wagner E<strong>in</strong> Guth 21. Wohnhaus mit Keller und Stall nebst<br />

Wagnerswerkstät<strong>te</strong>, Backofen, Streuschupfe,<br />

Schwe<strong>in</strong>ställe und Hofraum.<br />

250. Scheuer h<strong>in</strong><strong>te</strong>r der Mauer mit Keller (der<br />

Keller ist Ei<strong>ge</strong>nthum der Besi<strong>tz</strong>er von HsNr. 21<br />

u. 38).<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

275. Holzhalle am Schlossersan<strong>ge</strong>r.<br />

290 1/2. Pflanzgar<strong>te</strong>n beim un<strong>te</strong>rn Thor.<br />

292. Pflanzgärtschen daselbst.<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

22. Wohnhaus mit Keller und Stall, Backofen,<br />

Schwe<strong>in</strong>ställe und Hofraum.<br />

286*. Scheuer beim un<strong>te</strong>rn Thor 1/4 Antheil<br />

(ganze Fläche 0,03 mit HsNr. 14 u. 16).<br />

324. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n an der Badersgasse.<br />

23. Wohnhaus mit Keller, Backofen und Stall,<br />

Holzle<strong>ge</strong>, Schwe<strong>in</strong>stall und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

99*. Stadel am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn thor 5/8 Antheil (ganze<br />

Fläche 0,03 mit Haus Nr. 50 u. 87a).<br />

340. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Badersgasse.<br />

544. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am Kirchhof oder<br />

beim Armenhaus.<br />

24. Wohnhaus mit Keller, und Stall, Schwe<strong>in</strong>ställe,<br />

Backofen und Hofraum, dann 2/3<strong>te</strong>l<br />

Antheil am Keller un<strong>te</strong>r PlNr. 250 bei HsNr.<br />

18.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

98*. Scheuer h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Thor 1/2 Antheil (ganze<br />

Fläche 0,03 mit HsNr. 8).<br />

338. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Badersgasse.<br />

355. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am Gäßle<strong>in</strong> bei<br />

der Badersgasse.<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

10,88<br />

22 25, Hauptstr. 19 (alt 22a) Michael Zobel Viehhänd- E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong> 25. Wohnhaus mit Keller, Backofen und Stall. 16,22<br />

13,308<br />

8,128<br />

8,405<br />

51


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

23 26,<br />

261,<br />

349,<br />

89<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

293 ler walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

293. Scheuer vorm un<strong>te</strong>rn Thor.<br />

Hauptstr. 21 Johann Barth Handelsmann<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

24 27,<br />

321,<br />

104a,<br />

104b,<br />

305<br />

25 28,<br />

257,<br />

258,<br />

306<br />

26 29,<br />

150,<br />

188<br />

27 30,<br />

152,<br />

208*,<br />

Hauptstr. 23<br />

Johann He<strong>in</strong>rich<br />

Lipfert<br />

Schmiedmeis<strong>te</strong>r<br />

Hauptstr. 25 Andreas Seibold Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

Hauptstr. 27 Johann Hefner Maurermeis<strong>te</strong>r<br />

Hauptstr. 29<br />

Johann Karl<br />

Thummert<br />

Hopfenhändler<br />

E<strong>in</strong> Gut<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Gutsrest<br />

E<strong>in</strong> Guthsrest<br />

26. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe<br />

mit Backofen, Schwe<strong>in</strong>ställe und<br />

Hofraum.<br />

261. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n h<strong>in</strong><strong>te</strong>r der Mauer,<br />

das Schießäckerle<strong>in</strong> <strong>ge</strong>nannt.<br />

349. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

89. Scheuer am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

27. Wohnhaus mit Keller, Stall und Schmiede,<br />

Backofen, Schwe<strong>in</strong>stall, Brunnen, Hofraum<br />

und Beschlagbrücke auf Geme<strong>in</strong>de-<br />

Ei<strong>ge</strong>nthum.<br />

321. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n bei der Hir<strong>te</strong>ngasse.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

104a. Scheuer am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

104b. Pflanzgärtschen daselbst.<br />

305. Pflanzgar<strong>te</strong>n beim Armenhaus.<br />

28. Wohnhaus mit Keller und Stall, Schwe<strong>in</strong>stall<br />

und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

257. Scheuer und Hofraum am Schmiedberg.<br />

258. Pflanzgar<strong>te</strong>n daselbst.<br />

306. Pflanzgar<strong>te</strong>n beim Armenhaus.<br />

29. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe,<br />

Brunnen und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

150. Scheuer bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong> am obern<br />

Thor.<br />

188. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

30. Wohnhaus mit Keller und Stall, Schwe<strong>in</strong>stall<br />

und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Plan.-Nr. 89: im Jahr 1840<br />

neuerbaut<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

13,46<br />

14,87<br />

14,44<br />

4,20<br />

7,37<br />

52


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

28 131,<br />

155,<br />

205,<br />

178<br />

29 129,<br />

130,<br />

139<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

209* 152. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am obern Thor.<br />

208* +209*. Scheuer daselbst 1/4 Antheil<br />

(ganze Fläche 0,02 + 0,02 mit Hs.Nr. 38 <strong>in</strong><br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

Hauptstr. 66<br />

Johann Konrad Me<strong>tz</strong><strong>ge</strong>rmeis<strong>te</strong>r<br />

E<strong>in</strong> Guth<br />

Klü<strong>ge</strong>l<br />

30 128a,<br />

128b,<br />

237*<br />

31 126,<br />

75,<br />

143<br />

32 127a,<br />

127b,<br />

295*<br />

Eckenreuther Str. 8<br />

Hauptstr. 46<br />

Johann Lorenz<br />

Rackelmann<br />

Georg Wagners<br />

Wittwe Ch<strong>ris</strong>t<strong>in</strong>e<br />

Johann Weid<strong>in</strong><strong>ge</strong>r<br />

Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

Sattlermeis<strong>te</strong>r<br />

129. Wohnhaus mit Stall, Schwe<strong>in</strong>stall, Holzle<strong>ge</strong><br />

mit Keller, Thurm und Hofraum.<br />

130. Pflanzgar<strong>te</strong>n h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Haus.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

139. Scheuer an der Mühllei<strong>te</strong> mit Keller.<br />

128a. Wohnhaus mit Keller, Backofen und<br />

Stall.<br />

128b. Pflanzgärtle<strong>in</strong> h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Haus.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

237*. Scheuer am Schmiedberg 1/2 Antheil<br />

(ganze Fläche 0,02 mit HsNr. 66 <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>).<br />

126. Wohnhaus mit Keller und Stall, Backofen,<br />

Streuschupfe mit Schwe<strong>in</strong>stall und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

75. Scheuer am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor mit Keller.<br />

--. Keller un<strong>te</strong>r PlNr. 78 bei HsNr. 53.<br />

--. 5/6 Antheil vom Keller un<strong>te</strong>r PlNr. 253 bei<br />

HsNr. 11.<br />

143. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Mühlleithe.<br />

127a. Wohnhaus mit Keller und Stall, Backofen,<br />

Schwe<strong>in</strong>stall, Streuschupfe und Hofraum.<br />

127b. Pflanzgärtle<strong>in</strong> vorm Haus.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

Hahnenwirth<br />

Hauptstr. 48 Georg W<strong>in</strong><strong>te</strong>r Büttnermeis<strong>te</strong>r<br />

E<strong>in</strong> Guth<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Guthsrest<br />

131. Wohnhaus mit Backofen, Keller und Stall,<br />

Holzhalle und Hofraum.<br />

155. Scheuer vor dem obern Thor.<br />

205. Pflanzgar<strong>te</strong>n bei dem obern Thor.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

178. Pflanzgar<strong>te</strong>n bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

15,42<br />

13,89<br />

3,52<br />

15,36<br />

5,09<br />

53


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

33 125a,<br />

125b,<br />

945<br />

34 122,<br />

123a,<br />

123b,<br />

124,<br />

148,<br />

149,<br />

167,<br />

168<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Burgweg 1<br />

Jakob Konrad<br />

Rossner<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Sattlermeis<strong>te</strong>r<br />

Burgweg 3 Johann Preckwi<strong>tz</strong> Schuhma<strong>cher</strong>meis<strong>te</strong>r<br />

38 126 1/2;<br />

208*,<br />

209*,<br />

165,<br />

210<br />

Hauptstr. 44<br />

Philipp Jakob<br />

Sals<strong>te</strong>r<br />

35 121 Burgweg 5 Johann<br />

Herrmann's<br />

Wittwe Margaretha<br />

36 116 Burgweg 11 Thomas<br />

Schmidtt's Wittwe<br />

Magdalena<br />

37 126 1/3,<br />

Lorenz Weid<strong>in</strong><strong>ge</strong>r<br />

944<br />

Zimmermann<br />

Strumpfwirker<br />

116. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe<br />

mit schwe<strong>in</strong>stall, Hofraum und Pflanzgärtle<strong>in</strong>.<br />

126 1/3. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe.<br />

walzender Besi<strong>tz</strong>:<br />

944. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Me<strong>tz</strong>enbühle<strong>in</strong>.<br />

126 1/2. Wohnhaus mit Keller und Stall, dann<br />

Brunnen vorm Haus.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

--. Halber Keller un<strong>te</strong>r PlNr. 250 bei HsNr. 18.<br />

208*+209*. Scheuer am obern Thor 3/4<br />

Antheil (ganze Fläche 0.02+0,02 mit HsNr.<br />

27).<br />

165. Pflanzgar<strong>te</strong>n bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

210. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am obern Thor.<br />

Zimmermann<br />

Seilermeis<strong>te</strong>r<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Tropfhaus<br />

E<strong>in</strong> im Jahre<br />

1845 neuerbau<strong>te</strong>s<br />

Wohnhaus<br />

E<strong>in</strong> Tropfhaus<br />

E<strong>in</strong> Guthsrest<br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

295*. Scheuer beim un<strong>te</strong>nr Thor 1/2 Antheil<br />

(ganze Fläche 0,02 mit HsNr. 82).<br />

125a. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe.<br />

125b. Pflanzgärtchen h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Haus.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

945. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Me<strong>tz</strong>enbühl.<br />

122. Wohnhaus mit Keller und Stall.<br />

123a. Stall und Keller.<br />

123b. Pflanzgärtle<strong>in</strong>.<br />

124. Pflanzgärtle<strong>in</strong>.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

148 + 149. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Mühlleithe.<br />

167 + 168. Pflanzgar<strong>te</strong>n bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

121. Wohnhaus mit Keller, Stall und Hofraum<br />

mit Pflanzgärtle<strong>in</strong>.<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

5,06<br />

3,77<br />

0,02<br />

1,43<br />

0,05<br />

6,315<br />

54


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong> al<strong>te</strong> heuti<strong>ge</strong><br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

HsNr. FlNr. Straße/HsNr.<br />

39 115 Hautpstr. 42 Konrad Lipfert Gastwirth<br />

zum goldenen<br />

S<strong>te</strong>rn<br />

40 113,<br />

356,<br />

96<br />

41 112,<br />

345,<br />

76,<br />

142,<br />

940,<br />

942,<br />

943<br />

42 33a,<br />

33b,<br />

105,<br />

146<br />

43 111,<br />

73,<br />

170,<br />

348<br />

44 71,<br />

91,<br />

107,<br />

Hauptstr. 40 Konrad Lipfert Gastwirth<br />

zum goldenen<br />

S<strong>te</strong>rn<br />

Hauptstr. 38<br />

Wolfgang Proeschel<br />

Schwe<strong>in</strong>schneider<br />

Schloßstr. 1<br />

Schloßstr. 5<br />

Johann Paulus<br />

Brehmer<br />

Hauptstr. 36 Johann Lipfert Handelsmann<br />

Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

Johann Rackelmann<br />

Me<strong>tz</strong><strong>ge</strong>rmeis<strong>te</strong>r<br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

E<strong>in</strong> Tröpfgüthle<strong>in</strong> 115. Wohnhaus mit Keller und Stall. 0,07<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Gutsrest<br />

Das vormali<strong>ge</strong><br />

Rathaus<br />

E<strong>in</strong> Guthsrest<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

113. Wohnhaus mit Keller und Stall, Pferdstallung,<br />

Holzhalle mit Keller, Fut<strong>te</strong>rboden mit<br />

Backofen, Hofraum und Brunnen.<br />

356. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

96. Scheuer am h<strong>in</strong><strong>te</strong>nr Thor.<br />

112. Wohnhaus mit Keller und Stall, Heuboden,<br />

Streuschupfe und Hofraum.<br />

345. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n an der Badersgasse.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

76. Scheuer am h<strong>in</strong><strong>te</strong>nr Thor.<br />

142. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Mühllei<strong>te</strong>.<br />

940. Pflanzgärtle<strong>in</strong> am Me<strong>tz</strong>enbühl.<br />

942. Pflanzgärtle<strong>in</strong> am Me<strong>tz</strong>enbühl.<br />

943. Plfanzgar<strong>te</strong>n daselbst.<br />

33a. Wohnhaus mit keller und Stall.<br />

33b. Pflanzgärtle<strong>in</strong> neben dem Haus.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

105. Scheuer am Pfarrthor.<br />

146. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Mühllei<strong>te</strong>.<br />

111. Wohnhaus mit Keller und Stall, Schwe<strong>in</strong>stall<br />

und Hofraum.<br />

73. Scheuer am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

170. Pflanzgar<strong>te</strong>n bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

348. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor<br />

(Ausbruch aus HsNr. 26).<br />

71. Wohnhaus mit Keller, Backofen und Stall,<br />

dann Brunnen.<br />

91. Pflanzgar<strong>te</strong>n h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Thor.<br />

Pl.-Nr. 105 im Jahr 1835<br />

neuerbaut<br />

12,47<br />

8,10<br />

9,57<br />

8,63<br />

15,71<br />

55


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

97,<br />

73 1/3,<br />

373 1/2,<br />

557<br />

45 70,<br />

74,<br />

100*,<br />

171<br />

46 69,<br />

85,<br />

101,<br />

100*,<br />

84<br />

47 68,<br />

93,<br />

80,<br />

94,<br />

102<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Schloßstr. 7<br />

Johann Hofmann<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

Georg Michelzoebele<strong>in</strong><br />

Schuhma<strong>cher</strong>meis<strong>te</strong>r<br />

Schloßstr. 9 Andreas Pfis<strong>te</strong>r Webermeis<strong>te</strong>r<br />

48 67 Schloßstr. 11 Andreas Pfis<strong>te</strong>r Webermeis<strong>te</strong>r<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Guthsrest<br />

E<strong>in</strong> Guthsrest<br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

107. Streuschupfe neben dem Pfarrthor.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

97. Scheuer h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Thor mit Keller.<br />

73 1/3. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am Pfarrthor.<br />

373 1/2. Weg im Schloßfeld.<br />

557. Pflanzgar<strong>te</strong>n.<br />

70. Wohnhaus mit Keller und Stall, Backofen<br />

und Hofraum.<br />

74. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

100*. Scheuer am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor 1/2 Antheil<br />

(ganze Fläche 0,02 mit HsNr. 46).<br />

171. Pflanzgar<strong>te</strong>n bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong> oder an<br />

der tiefen Gasse.<br />

69. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe<br />

und Hofraum.<br />

85. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Thor.<br />

101. Pflanzgar<strong>te</strong>n am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

100*. Scheuer am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor 1/2 Antheil<br />

(ganze Fläche 0,02 mit HsNr. 45).<br />

84. Pflanzgar<strong>te</strong>n am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

68. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe,<br />

Schwe<strong>in</strong>stall, Backofen und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

93. Scheuer am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor mit Keller.<br />

80. Pflanzgar<strong>te</strong>n daselbst.<br />

94. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n allda.<br />

102. Pflanz- und Grasgar<strong>te</strong>n am Pfarrthor.<br />

67. Wohnhaus mit Keller und Stall, Thurm und<br />

Hofraum, mit Gemüsgärtchen h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Haus.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

--. Keller am P<strong>fle</strong><strong>ge</strong>rsschloß un<strong>te</strong>r PlNr. 64 bei<br />

der Besi<strong>tz</strong>Nr. 1/3<strong>te</strong>l.<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

3,49<br />

10,42<br />

9,00<br />

6,06<br />

56


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong> al<strong>te</strong><br />

HsNr. FlNr.<br />

49 59,<br />

60,<br />

256<br />

50 37,<br />

99*,<br />

956<br />

51 38,<br />

39,<br />

796<br />

52 40,<br />

79,<br />

322,<br />

79 1/2,<br />

364,<br />

547<br />

53 41,<br />

78,<br />

318<br />

1/3*,<br />

941<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Schloßstr. 15<br />

Johann He<strong>in</strong>rich<br />

Thummert<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Viehhändler<br />

Schloßstr. 6 Lorenz Proeschel Viehkastrierer<br />

Schloßstr. 4<br />

Johann Gottlob<br />

Ha<strong>ens</strong>el<br />

Kürschnermeis<strong>te</strong>r<br />

Hauptstr. 30<br />

Johann Ch<strong>ris</strong>tian<br />

Lipfert's Wittwe<br />

Hauptstr. 32 Johann Barth Handelsmann<br />

Schmiedmeis<strong>te</strong>r<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

59. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe,<br />

Stall und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

60. Scheuer mit Keller und Hofraum (der frühere<br />

Schloßstadel).<br />

256. Kelle<strong>rh</strong>aus mit Keller am Schmiedberg.<br />

37. Wohnhaus mit Keller und Stall, Hofraum<br />

und Backofen, welch le<strong>tz</strong><strong>te</strong>rer <strong>ge</strong>me<strong>in</strong>schaftlich<br />

mit HsNr. 51 ist.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

99*. Stadel am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor 2/8 Antheil (ganze<br />

Fläche 0,03 mit HsNr. 20 u. 87a).<br />

956. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Me<strong>tz</strong>enbühle<strong>in</strong>.<br />

38. Wohnhaus mit Keller und Stall, dann halber<br />

Backofen im Hofraum von HsNr. 50.<br />

39. Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

796. Pflanz- und Grasgar<strong>te</strong>n beim Fallmeis<strong>te</strong>r.<br />

40. Wohnhaus mit Backofen, Keller und Stall,<br />

Fut<strong>te</strong>rboden mit Oferdstall und Hofraum.<br />

79. Scheuer h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Pfarrthor.<br />

322. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n, der Hir<strong>te</strong>ngar<strong>te</strong>n<br />

beim un<strong>te</strong>rn Thor.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

79 1/2. Pflanzgar<strong>te</strong>n h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Pfarrthor.<br />

364. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

547. Gemüsgar<strong>te</strong>n am Dütschenberg beim<br />

Kirchhof mit Somme<strong>rh</strong>äuschen.<br />

41. Wohnhaus mit Keller, Stall und Schmiede,<br />

Streuschupfe, Kohlenhüt<strong>te</strong>, Backofen und<br />

Hofraum.<br />

78. Scheuer beim h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor mit Keller (der<br />

Keller ist Ei<strong>ge</strong>nthum des Besi<strong>tz</strong>ers von HsNr.<br />

31).<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

16,79<br />

2,128<br />

1,58<br />

16,19<br />

14,62<br />

57


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

54 42,<br />

81,<br />

144,<br />

558,<br />

708,<br />

951<br />

55 43,<br />

294,<br />

325<br />

56 58,<br />

319,<br />

151,<br />

254<br />

57 57,<br />

249,<br />

342,<br />

773<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Hauptstr. 28<br />

Johann Georg<br />

Rackelmann<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Bäckermeis<strong>te</strong>r<br />

Hauptstr. 26 Johann Heckel Schre<strong>in</strong>ermeis<strong>te</strong>r<br />

Hauptstr. 24<br />

Hauptstr. 22 /<br />

Am Badersberg 3<br />

Johann Jakob<br />

Thummert<br />

Georg Goemmel<br />

Gastwirth<br />

zur goldenen<br />

Schwane<br />

Viehhändler<br />

E<strong>in</strong> Guthsrest<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Guth<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

--. halber Keller un<strong>te</strong>r PlNr. 251b bei HsNr. 14.<br />

318 1/3*. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am Kirchhof<br />

1/2 Antheil (ganze Fläche 0,54 mit HsNr. 14).<br />

941. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Me<strong>tz</strong>enbühl.<br />

42. Wohnhaus mit Backofen, Keller und Stall,<br />

Hofraum und Pflanzgärtchen.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

81. Stadle am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

144. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Mühllei<strong>te</strong>n.<br />

558. Plfanzbeet.<br />

708. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n an der Mergnersstrasse<br />

(Ausbruch aus HsNr. 5).<br />

951. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Me<strong>tz</strong>enbühl.<br />

43. Wohnhaus mit Keller und Stall, Hofraum<br />

und Pflanzgärtchen.<br />

294. Scheuer vor dem un<strong>te</strong>rn Thor,<br />

325. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n bei der Badersgasse.<br />

709. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n an der Mergnersgasse.<br />

58. Wohnhaus mit Keller und Stall, Holzhalle<br />

mit Backofen und Streuschupfe, dann Hofraum.<br />

319. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n beim Kirchhof.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

151. Pflanz- und Grasgar<strong>te</strong>n bei der Mühllei<strong>te</strong>.<br />

254. Scheuer h<strong>in</strong><strong>te</strong>r der Mauer am Schmiedberg<br />

mit Keller (1/3 Antheil vom Keller <strong>ge</strong>hört<br />

HsNr. 11).<br />

57. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe,<br />

Backofen und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

249. Scheuer h<strong>in</strong><strong>te</strong>r der Mauer am Schmiedberg.<br />

342. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Badersgasse.<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

6,85<br />

8,36<br />

9,89<br />

12,64<br />

58


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

58 56,<br />

106,<br />

332,<br />

339<br />

59 54,<br />

55,<br />

54 1/2<br />

60a 50,<br />

51<br />

60b 52,<br />

53<br />

61a 47*,<br />

353<br />

61b 47*,<br />

354,<br />

289<br />

62 44,<br />

285,<br />

331<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Hauptstr. 20<br />

Konrad Michael<br />

Zoebele<strong>in</strong><br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

Hauptstr. 18 Johann Heckel Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

Hauptstr. 14 Johann Hofmann Schre<strong>in</strong>ermeis<strong>te</strong>r<br />

Hauptstr. 16 Friedrich Zobel Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

Hauptstr. 3<br />

Hauptstr. 3<br />

Hauptstr. 5<br />

Johann Ch<strong>ris</strong>tian<br />

Daut<br />

Johann Jakob<br />

Dorn<br />

Johann Siegmund<br />

Pickelmann<br />

Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

E<strong>in</strong> Guthsrest<br />

E<strong>in</strong> Guthsrest<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Trüpfgüthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

773. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Mergnersgasse.<br />

56. Wohnhaus mit Keller und Stall, Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

106. Scheuer beim h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

332. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Badersgasse.<br />

54. Wohnhaus mit Keller, Stall, Schwe<strong>in</strong>stall,<br />

Backofen, Streuschupfe, Hofraum und Pflanzgärtle<strong>in</strong>.<br />

55. Pflanz- und Baumgar<strong>te</strong>n beim Haus.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

54 1/2. Scheuer mit Hofraum.<br />

50. Wohnhaus, Thurm mit Stall, Hofraum.<br />

51. Gemüsgar<strong>te</strong>n, der Badersgar<strong>te</strong>n.<br />

52. Wohnhaus mit Keller und Stall dann Hofraum.<br />

53. Pflanz- und Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm<br />

Haus.<br />

47*. Wohnhaus mit Keller und Stall, Schwe<strong>in</strong>stall,<br />

Backofen und Horaum 1/2 Antheil (ganze<br />

Fläche 0,05 mit HsNr. 61b.<br />

353. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am Gäßle<strong>in</strong> bei<br />

der Badersgasse.<br />

47*. Wohnhaus mit Keller und Stall, Schwe<strong>in</strong>stall,<br />

Backofen und Hofraum 1/2 Antheil (ganze<br />

Fläche 0,05 tgw. mit HsNr. 61a).<br />

354. Gras- und baumgar<strong>te</strong>n am Gäßle<strong>in</strong> bei<br />

der Badersgasse.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

289. Pflanzgar<strong>te</strong>n beim Un<strong>te</strong>rn Thor am<br />

Schmiedberg.<br />

44. Wohnhaus mit Backofen, Keller und Stall.<br />

285. Scheuer mit Keller und Holzle<strong>ge</strong> beim<br />

un<strong>te</strong>rn Thor.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

331. Pflanzgärtle<strong>in</strong> bei der Badersgasse.<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

11,05<br />

3,77<br />

2,79<br />

2,82<br />

3,215<br />

1,755<br />

12,01<br />

59


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong> al<strong>te</strong><br />

HsNr. FlNr.<br />

63 132,<br />

133b,<br />

133a,<br />

954<br />

64 217,<br />

218<br />

1/3*,<br />

137,<br />

172,<br />

946<br />

65 218,<br />

218*<br />

1/3,<br />

936<br />

66 221a,<br />

221b,<br />

222,<br />

237*<br />

67 223,<br />

218<br />

1/3*,<br />

215*,<br />

173,<br />

218 1/2<br />

68 224,<br />

218<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Hauptstr. 52 Gottlieb Müller Schuhma<strong>cher</strong>meis<strong>te</strong>r<br />

Hauptstr. 51<br />

Hauptstr. 49<br />

Andreas Heckel's<br />

Wittwe Magdalena<br />

Schre<strong>in</strong>ermeis<strong>te</strong>r<br />

Andreas Moes<strong>in</strong><strong>ge</strong>r<br />

Schlossermeis<strong>te</strong>r<br />

Hauptstr. 45 Georg Friedrich Schuhma<strong>cher</strong>meis<strong>te</strong>r<br />

Hauptstr. 47<br />

Nürnber<strong>ge</strong>r Str. 3<br />

Bernhard Konrad<br />

Gebhard<br />

Johann Georg<br />

Hirschmann<br />

Webermeis<strong>te</strong>r<br />

Webermeis<strong>te</strong>r<br />

E<strong>in</strong> Guth<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Trüpfgüthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

132. Wohnhaus mit Keller und Stall.<br />

133b. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n beim Haus mit<br />

133a. Scheuer und Backofen.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

954. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am Me<strong>tz</strong>erbühle<strong>in</strong><br />

217. Wohnhaus mit Stall, Keller und Hofraum.<br />

218*. Backofen. 1/4 Antheil (ganze Fläche<br />

0,003 mit HsNr. 65, 67 u. 68 <strong>in</strong> Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

137. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Mühlleithen.<br />

172. Pflanzgar<strong>te</strong>n bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

946. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Me<strong>tz</strong>enbühl.<br />

218. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe<br />

und Hofraum.<br />

218 1/3*. Backofen. 1/4 Antheil (ganze Fläche<br />

0,003 mit HsNr. 64, 67 u. 68).<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

936. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Me<strong>tz</strong>enbühl.<br />

221a. Wohnhaus mit Keller und Stall, Backofen,<br />

Streuschupfe und Hofraum.<br />

221b. Pflanzgar<strong>te</strong>n neben dem Haus.<br />

222. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Haus.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

237*. Scheuer am Schmiedberg 1/2 Antheil<br />

(ganze Fläche 0,02 mit HsNr. 30).<br />

223. Wohnhaus mit Keller und Stall.<br />

218 1/3*. Backofen. 1/4 Antheil (ganze Fläche<br />

0,003 mit HsNr. 64, 65 u. 68).<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

215*. die Zehentscheuer. 1/4 Antheil (ganze<br />

Fläche 0,04 mit HsNr. 68, 87a u. 87b.<br />

173. Pflanzgar<strong>te</strong>n bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

218 1/2 Pflanzgärtchen beim Haus.<br />

224. Wohnhaus mit Keller und Stall, Hofraum.<br />

218 1/3*. Backofen. 1/4 Antheil (ganze Fläche<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

5,76<br />

5,411<br />

3,531<br />

11,94<br />

1,678<br />

7,46<br />

60


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

1/3*,<br />

215*,<br />

225<br />

69 201,<br />

197,<br />

141,<br />

200<br />

70 196,<br />

163<br />

71 195,<br />

297*,<br />

140<br />

72 191,<br />

179,<br />

183,<br />

193,<br />

180,<br />

192<br />

73 186,<br />

187<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Hauptstr. 53 Andreas Dürr Häfnermeis<strong>te</strong>r<br />

E<strong>in</strong> Tröpfgüthle<strong>in</strong><br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

0,003 mit HsNr. 64, 65 u. 67).<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

215*. die Zehentscheuer. 1/4 Antheil (ganze<br />

Fläche 0,04 mit HsNr. 67, 87a u. 87b).<br />

225. Pflanz- und Baumgar<strong>te</strong>n beim Haus mit<br />

Les<strong>te</strong>ren [=le<strong>tz</strong><strong>te</strong>ren] als ehemali<strong>ge</strong> Staats-<br />

Realität.<br />

201. Wohnhaus mit Keller und Stall.<br />

197. Holzhalle, Scheuer und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

141. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Mühlleithe<br />

200. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Grabenacker.<br />

Hauptstr. 55 Georg Sei<strong>tz</strong> Maurer E<strong>in</strong> Trüpfhaus 196. Wohnhaus mit Keller und Stall, Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n.<br />

163. Pflanzgar<strong>te</strong>n bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

Hauptstr. 57 Gottlieb Dimler Zimmermeis<strong>te</strong>r<br />

Bayreuther Str. 4<br />

Bayreuther Str. 2<br />

Michael Heckel's<br />

Wittwe<br />

Ziegler<br />

Andreas Groeschel<br />

Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

E<strong>in</strong> Trüpfhaus<br />

Das Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>n-<br />

Guth<br />

E<strong>in</strong> Trüpfhaus<br />

195. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe<br />

und Pflanzgärtle<strong>in</strong>.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

207*. Scheuer bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>. 1/4 Antheil<br />

(ganze Fläche 0,03 mit HsNr. 2 u. 99).<br />

140. Pflanzbeet an der Mühlleithen.<br />

191. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe,<br />

Hofraum und Pflanzgärtle<strong>in</strong> bei der<br />

Streuschupfe.<br />

179. Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong> und Brennofen.<br />

183. Scheuer mit Keller bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

193. Backofen.<br />

180. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

192. Pflanz- und Gemüsgar<strong>te</strong>n beim Haus.<br />

186. Wohnhaus mit Keller, Stall u. Streuschupfe,<br />

Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

187. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>ofen<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

74 161, Hauptstr. 58 Johann Ohsmann Maurer E<strong>in</strong> Trüpfhaus 161. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streu- 3,16<br />

2,29<br />

1,17<br />

1,228<br />

16,74<br />

1,57<br />

61


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

162,<br />

175<br />

75 159,<br />

158,<br />

169<br />

76 281,<br />

291,<br />

290,<br />

555<br />

77 282,<br />

296,<br />

310<br />

78 301,<br />

302<br />

79 299,<br />

311,<br />

314<br />

80 284a,<br />

284b,<br />

309<br />

81 270,<br />

264,<br />

271<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Hauptstr. 56<br />

Georg Friedrich<br />

Thummert<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

Hauptstr. 12 E<strong>rh</strong>ard Erbar Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

Hauptstr. 10<br />

Hüller Str. 5<br />

Johann Proeschel,<br />

junior<br />

Johann Koerzdoerfer<br />

Schre<strong>in</strong>ermeis<strong>te</strong>r<br />

Hüller Straße 1 Johann Kalb Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

Am Schmidberg 3<br />

Georg Friedrich's<br />

Wittwe Helena<br />

E<strong>in</strong> Trüpfhaus<br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Güthle<strong>in</strong><br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

schupfe und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n.<br />

162. Pflanzgar<strong>te</strong>n vorm Haus.<br />

175. Pflanzgar<strong>te</strong>n bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

159. Wohnhaus mit Keller und Stall.<br />

158. Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

169. Pflanzgar<strong>te</strong>n bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

281. Wohnhaus mit Keller und Stall, Schwe<strong>in</strong>stall<br />

und Hofraum.<br />

291. Halbe Scheuer am un<strong>te</strong>rn Thor.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

290. halbe Scheuer am un<strong>te</strong>rn Thor.<br />

555. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Gäschen.<br />

282. Wohnhaus mit Keller und Stall, Bret<strong>te</strong><strong>rh</strong>alle,<br />

Streuschupfe und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

296. Scheuer beim Un<strong>te</strong>rn Thor.<br />

310. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Armenhaus.<br />

Maurer E<strong>in</strong> Trüpfhaus 301. Wohnhaus mit Keller, Stall und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

302. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n beim Haus.<br />

Am Schmidberg 1 Johann Wofram Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

Schuhma<strong>cher</strong><br />

E<strong>in</strong> Trüpfhaus<br />

E<strong>in</strong> Tropfgüthle<strong>in</strong><br />

E<strong>in</strong> Trüpfhaus<br />

299. Wohnhaus mit Keller und Stall, Streuschupfe.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

311. Pflanzgärtle<strong>in</strong> beim Armenhaus.<br />

314. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n beim Kirchhof.<br />

284a. Wohnhaus mit Keller und Stall.<br />

284b. Gemüsgärtchen vorm Haus.<br />

309. Grasgar<strong>te</strong>n beim Armenhaus.<br />

270. Wohnhaus mit Keller und Stall,<br />

Wagnerswerkstät<strong>te</strong>, Streuschupfe und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

2,53<br />

13,45<br />

3,60<br />

0,53<br />

1,44<br />

1,94<br />

1,405<br />

62


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

82 273,<br />

295*,<br />

266,<br />

269<br />

83 274,<br />

267<br />

84a 279*,<br />

278,<br />

795<br />

84b 279*,<br />

276<br />

85 18,<br />

277,<br />

73 1/2<br />

86 119a,<br />

119b,<br />

231<br />

87a 213,<br />

99*,<br />

215*,<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

264. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Schmiedberg.<br />

271. Pflanz-, Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n daselbst.<br />

Am Schmidberg 5 Georg Lot<strong>te</strong>r Schuhma-<br />

E<strong>in</strong> Trüpfhaus 273. Wohnhaus mit Keller und Stall, Schwe<strong>in</strong>stall,<br />

<strong>cher</strong>meis<br />

Streuschupfe, Hofraum und Pflanzgärt<strong>cher</strong>meis<strong>te</strong>le<strong>in</strong><br />

beim Haus.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

295*. Scheuer beim Un<strong>te</strong>rn Thor. 1/2 Antheil<br />

(ganze Fläche 0,02 mit HsNr. 32).<br />

266. Pflanzgärtle<strong>in</strong> am Schmiedberg.<br />

Am Schmidberg 7 Wolfgang Schlossermeis<strong>te</strong>stät<strong>te</strong>.<br />

E<strong>in</strong> Trüpfhaus 274. Wohnhaus mit Stall und Schlosserwerk-<br />

Thummert<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

267. Pflanzbeet am Schmiedberg eim Schlosse<strong>rh</strong>ü<strong>ge</strong>l.<br />

Am Schmidberg 2 Kaspar Hömmel Krämer E<strong>in</strong> Trüpfhaus 279*. Wohnhaus. 1/2 Antheil (ganze Fläche<br />

0,02 mit HsNr. 84b).<br />

278. Stall.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

795. Pflanzgärtle<strong>in</strong> an der Wiesengasse.<br />

Am Schmidberg 2<br />

Georg Körner<br />

Johann Rupprecht<br />

Schneidermeis<strong>te</strong>r<br />

Zimmermann<br />

Burgweg 7 Johann Poehner Webermeis<strong>te</strong>r<br />

Nürnber<strong>ge</strong>r Str. 4<br />

Johann Konrad<br />

Ziegler<br />

E<strong>in</strong> Trüpfhaus<br />

E<strong>in</strong> Trüpfhaus<br />

E<strong>in</strong> Trüpfhaus<br />

279*. Wohnhaus. 1/2 Antheil (ganze Fläche<br />

0,02 mit HsNr. 84a).<br />

276. Stall.<br />

18. Wohnhaus mit Keller und Stall.<br />

277. Streuschupfe.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

73 1/2. Scheuer beim H<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

119a. Wohnhaus mit Keller und Stall, Thurm<br />

und Hofraum mit Cys<strong>te</strong>rne.<br />

119b. Gemüsgar<strong>te</strong>n vorm Haus.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

231. Pflanz-, Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n beim<br />

Fallmeis<strong>te</strong>r.<br />

Maurer E<strong>in</strong> Trüpfhaus 213. Wohnhaus mit Keller und Stall, Schwe<strong>in</strong>stall<br />

und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

0,54<br />

0,75<br />

0,03<br />

0,02<br />

2,15<br />

1,31<br />

3,464<br />

63


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

87b 214,<br />

215*<br />

88 672,<br />

673<br />

89 521,<br />

522<br />

90 u.<br />

91<br />

283a,<br />

283b,<br />

233,<br />

234<br />

92 8,<br />

955<br />

93 34,<br />

315,<br />

320<br />

94 35,<br />

92,<br />

110<br />

95 108,<br />

109a,<br />

109b,<br />

109c<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Nürnber<strong>ge</strong>r Str. 6 Jakob De<strong>in</strong>zer Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

E<strong>in</strong> Trüpfhaus<br />

Nikolaus Ziegler Bür<strong>ge</strong>r Das Mohrenhäusle<strong>in</strong><br />

W<strong>in</strong>dmühle 1 Konrad S<strong>te</strong>n<strong>ge</strong>l W<strong>in</strong>dmüller<br />

Hauptstr. 8 und<br />

Am Schmidberg 8<br />

Die W<strong>in</strong>dmühle<br />

Stadt<strong>ge</strong>me<strong>in</strong>de (Stadt) Geme<strong>in</strong>debesi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n<br />

Schmidbergstr. 4 Johann Baier Bür<strong>ge</strong>r Das ehemali<strong>ge</strong><br />

Stadtknechtshaus<br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

99*. Stadel am h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor. 1/8 Antheil (ganze<br />

Fläche 0,03 mit HsNr. 20 u. 50).<br />

215*. Die Zehentscheune. 1/4 Antheil (ganze<br />

Fläche 0,04 mit HsNr. 67, 68 u. 87b).<br />

214. Wohnhaus mit Keller, Stall und Hofraum.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

215*. Die Zehentscheune. 1/4 Antheil (ganze<br />

Fläche 0,04 mit HsNr. 67, 68 u. 87a).<br />

672. Wohnhaus mit Keller, Stall und Scheuer.<br />

673. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n beim Haus mit<br />

Backofen.<br />

521. Wohnhaus mit Keller, Stall und Stadel,<br />

Hofraum.<br />

522. Pflanz- u. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n mit der<br />

W<strong>in</strong>dmühle.<br />

283a. Das Hir<strong>te</strong>nhaus mit Stall, Schwe<strong>in</strong>stall,<br />

Backofen und Hofraum.<br />

283b. Pflanzgar<strong>te</strong>n vorm Haus.<br />

233. Das Fallmeis<strong>te</strong>rshaus mit Stall.<br />

234. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n beim Haus.<br />

8. Wohnhaus mit Keller und Stall.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

955. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Me<strong>tz</strong>erbühl.<br />

Hauptstr. 34 Kirch<strong>ens</strong>tiftung (Kirche) - 34. Die Stadtpfarrkirche und freier Pla<strong>tz</strong>.<br />

315. Kirchhof beim Badersberg.<br />

320. Gemüs-. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n beim<br />

un<strong>te</strong>rn Thor.<br />

Schloßstr. 2<br />

Schloßstr. 3<br />

Staat, dafür der<br />

kgl. Rentbeam<strong>te</strong><br />

Staat, dafür der<br />

kgl. Rentbeam<strong>te</strong><br />

(Staat) Staatsrealitä<strong>te</strong>n 35. Das Schulhaus mit Keller und Cis<strong>te</strong>rne<br />

92. Holzhalle beim h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn oder Pfarrthor.<br />

110. Holzschupfe beim Schulhaus.<br />

(Staat) Staatsrealitä<strong>te</strong>n 108. Das Pfar<strong>rh</strong>aus mit Kelle<strong>rh</strong>aus und Keller,<br />

Hofraum und Cis<strong>te</strong>rne<br />

109a. Wasch- und Backhaus mit Holzstall,<br />

Wagnerremise und Hofraum.<br />

109b. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n.<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

0,03<br />

1,43<br />

10,20<br />

0,35<br />

0,07<br />

0,84<br />

0,04<br />

0,39<br />

64


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

96 72 Am h<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor 2 Georg Andreas<br />

Fietta<br />

97 62, Schloßstr. 13<br />

Johann Adam<br />

63,<br />

Rackelmann<br />

206<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Maurer<br />

Bür<strong>ge</strong>r<br />

98 61 Konrad Kreusel Ökonomiebür<strong>ge</strong>r<br />

99 31,<br />

120,<br />

207*,<br />

182<br />

Hauptstr. 31 Joseph Schell Drechslermeis<strong>te</strong>r<br />

Das h<strong>in</strong><strong>te</strong>re<br />

Tho<strong>rh</strong>aus<br />

Das ehemali<strong>ge</strong><br />

P<strong>fle</strong>ghaus<br />

E<strong>in</strong> Trüpfhaus im<br />

Schloßhof<br />

Das vormali<strong>ge</strong><br />

Stadtschreibershaus<br />

100 46 Hauptstr. 1 Andreas Herzog Maurer Das un<strong>te</strong>r Tho<strong>rh</strong>aus<br />

101 (siehe<br />

Stadt<strong>ge</strong>me<strong>in</strong>de (Stadt) Geme<strong>in</strong>debesi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n<br />

rechts)<br />

1. S<strong>te</strong>uerbare<br />

Grundbesi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n<br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

109c. Gemüsgar<strong>te</strong>n.<br />

72. Wohnhaus mit Stall. 0,90<br />

62. Wohnhaus mit Keller, Stallun<strong>ge</strong>n, Brunnen<br />

1,88<br />

und Hofraum.<br />

63. Scheuer.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

206. Wa<strong>ge</strong>nschupfe bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

61. Wohnhaus im Schloßhof mit Keller, Backofen<br />

0,07<br />

und Stall, Schwe<strong>in</strong>stall, Brunnen und<br />

Hofraum.<br />

31. Wohnhaus mit Keller und Stall, Schwe<strong>in</strong>stall,<br />

1,057<br />

Hofraum und Pflanzgärtle<strong>in</strong> vorm Haus.<br />

120. Keller mit Dach am Schwabenberg.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

207*. Scheuer bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>. 1/4 Antheil<br />

(ganze Fläche 0,03 mit HsNr. 2 u. 71).<br />

182. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

46. Wohnhaus, Stall und Hofraum. 0,03<br />

117. Wohnhaus – das Bergschloß mit Hofraum.<br />

118a. Hofraum.<br />

118b. Wurzgar<strong>te</strong>n.<br />

118c. Felsen.<br />

45. Brunnenhaus mit Brunnen.<br />

65. Feuerrequisi<strong>te</strong>nhaus.<br />

17. Die Stadtmauer.<br />

32 1/2. Hafnerseeweiherle<strong>in</strong>.<br />

49. Badersseeweiherle<strong>in</strong>.<br />

88. Pflanzgar<strong>te</strong>n beim h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

95 1/2. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Brand.<br />

103. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Brand.<br />

114. Gemüs- und Grasgar<strong>te</strong>n h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Haus<br />

65


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

(siehe<br />

rechts)<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

2. Uns<strong>te</strong>uerbare<br />

Grundbesi<strong>tz</strong>un-<br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

Nr. 40.<br />

157. Hofraum vor'm HsNr. 75 mit Pflanzgärtle<strong>in</strong>.<br />

160. Dungstät<strong>te</strong> bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

177. Pflanzgärtle<strong>in</strong> daselbst.<br />

194 1/2. Hofraum vor'm Haus Nr. 104.<br />

202. Hofraum bei der Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

204. Dungstät<strong>te</strong> daselbst.<br />

216. Wurzgar<strong>te</strong>n beim Zehentstadel.<br />

238 1/2 Pflanzgärtle<strong>in</strong> am Stadel von HsNr.<br />

12.<br />

255. Grasgar<strong>te</strong>n beim Schmiedberg.<br />

262. Hofraum an der Mauer.<br />

293 1/2. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Stadel vor HsNr. 22.<br />

317. Pflanzgar<strong>te</strong>n beim Kirchhof.<br />

330. Pflanzgar<strong>te</strong>n an der Badersgasse.<br />

333. Pflanzgärtle<strong>in</strong> daselbst.<br />

336. Pflanzgar<strong>te</strong>n allda.<br />

344. Dungstät<strong>te</strong> daselbst.<br />

444. Grasgärtle<strong>in</strong> bei der Tiefengasse.<br />

553. Gänsseeweiherle<strong>in</strong><br />

554. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Gänssee<br />

704 1/2. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Gänssee<br />

719. Rößweiher.<br />

935. Pflanzgärtle<strong>in</strong> am Me<strong>tz</strong>enbühl.<br />

937. Gemüs- und Baumgar<strong>te</strong>n daselbst, der<br />

obere Schulgar<strong>te</strong>n.<br />

938. Me<strong>tz</strong>enbühlweiherle<strong>in</strong> beim Schulgar<strong>te</strong>n.<br />

950. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Me<strong>tz</strong>erbühl.<br />

952. Pflanzgar<strong>te</strong>n daselbst.<br />

957. Pflanzgar<strong>te</strong>n am Me<strong>tz</strong>enbühl.<br />

959. Pflanz-, Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am Me<strong>tz</strong>enbühl.<br />

32, 66, 154, 190, 235, 248, 272, 297, 304,<br />

313, 370. Sämtliche Strasse, Gassen und<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

66


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

(siehe<br />

rechts)<br />

(siehe<br />

rechts)<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

<strong>ge</strong>n<br />

a. We<strong>ge</strong><br />

I. Ortswe<strong>ge</strong><br />

II. Distriktstrassen<br />

III. Geme<strong>in</strong>dewe<strong>ge</strong><br />

IV. Feld- und<br />

Holzwe<strong>ge</strong><br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

öffentlichen Plä<strong>tz</strong>e <strong>in</strong> dem Städtchen Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>.<br />

445. von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> nach Pott<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>.<br />

466. von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> nach Gräfenberg.<br />

653, 969. von Lauf über Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> nach<br />

Pegni<strong>tz</strong>.<br />

714. von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> nach Auerbach.<br />

335. Badersgasse von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> nach Kröt<strong>te</strong>nhof<br />

und Höchstadt.<br />

838. Al<strong>te</strong>nbrunnenweg von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> nach<br />

Ot<strong>te</strong>nhof.<br />

852. Maie<strong>rh</strong>ölzle<strong>in</strong>weg von Hun<strong>ge</strong>r nach<br />

Mergners.<br />

960. W<strong>in</strong>dluckenweg von Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> nach<br />

Eckenreuth.<br />

370 1/2. W<strong>in</strong>dmühlenweg.<br />

399. L<strong>in</strong>denberg und Ge<strong>rh</strong>ardsfelsenweg.<br />

438. Wassers<strong>te</strong><strong>in</strong>weg.<br />

501. Mühlweg.<br />

529. W<strong>in</strong>dmühlenweg.<br />

539. Grunbenweg.<br />

542. un<strong>te</strong>rer Badersbergweg.<br />

543. Kirchhofsweg.<br />

574. S<strong>te</strong>i<strong>ge</strong>weg.<br />

609 1/2. Hafenpla<strong>tz</strong>weg.<br />

627. Gewei<strong>ge</strong>hauweg.<br />

629. Gewei<strong>ge</strong>hauweg.<br />

632. Gewei<strong>ge</strong>hauweg.<br />

650. Gewei<strong>ge</strong>hauweg.<br />

681. Sünderweg.<br />

701. Gänsweg.<br />

729. Lei<strong>te</strong>nfuhrweg.<br />

791. Oberer Schmidbergweg.<br />

815. Ameisenbühlweg.<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

67


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

102 300a,<br />

300b<br />

103 280,<br />

83<br />

104 194a,<br />

194b<br />

105 259,<br />

260<br />

106 217<br />

1/2a,<br />

217<br />

1/2b,<br />

312<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

823. Ameisenbühlweg.<br />

826. Wiesengaßweg.<br />

836. Schmalenheidweg.<br />

853. Schmalenheidweg.<br />

863. Würblesgrubenweg.<br />

878. Harzelbergweg.<br />

894. Ameisenbühlweg.<br />

915. Lehenackerweg.<br />

922. Me<strong>tz</strong>enbühlweg.<br />

923. Lei<strong>te</strong>nweg.<br />

926. W<strong>in</strong>dluckenweg.<br />

929. W<strong>in</strong>dluckenweg.<br />

1006. Ameisenbühlweg.<br />

1027. Tho<strong>rh</strong>elmesweg.<br />

1031. Tho<strong>rh</strong>elmesweg.<br />

V. Fußwe<strong>ge</strong> 352. Das h<strong>in</strong><strong>te</strong>r Gäßle<strong>in</strong>.<br />

783. Teufelslochpfad.<br />

867. Hun<strong>ge</strong>rpfad.<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

VI. Wasser ohne 189,78<br />

Hüller Str. 3 Stadt<strong>ge</strong>me<strong>in</strong>de (Stadt) Geme<strong>in</strong>debesi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n<br />

300a. Das Armenhaus mit Hofraum.<br />

0,06<br />

300b. Pflanzgärtle<strong>in</strong>.<br />

Johann Weih Bür<strong>ge</strong>r Das frühere Armenhaus<br />

280. Wohnhaus mit Stall, Keller und Hofraum.<br />

0,77<br />

83. Pflanzgar<strong>te</strong>n beim h<strong>in</strong><strong>te</strong>rn Thor.<br />

Bayreuther Str. 3 Michael Ulherr Webermeis<strong>te</strong>r<br />

E<strong>in</strong> Trüpfhaus 194a. Wohnhaus mit Keller und Stall.<br />

0,04<br />

194b. Gemüsgärtchen h<strong>in</strong><strong>te</strong>rm Haus.<br />

Am Schmidberg 9 Konrad Thummert<br />

Viehhändler<br />

0,88<br />

Nürnber<strong>ge</strong>r Str. 1<br />

Georg Friedrich<br />

Bock<br />

Kantor<br />

E<strong>in</strong> im Jahre<br />

1835 neu erbau<strong>te</strong>s<br />

Wohnhaus<br />

E<strong>in</strong> im Jahre<br />

1844 neu erbau<strong>te</strong>s<br />

Wohnhaus<br />

259.Wohnhaus mit Keller, Stall und Stadel.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

260. Gras- und Baumgar<strong>te</strong>n am Schmidberg<br />

mit Gar<strong>te</strong>nacker.<br />

217 1/2a. Wohnhaus mit Keller, Stall.<br />

217 1/2b. Pflanzgärtle<strong>in</strong> vorm Haus.<br />

walzende Besi<strong>tz</strong>un<strong>ge</strong>n:<br />

--. halber Keller un<strong>te</strong>r PlNr. 251b bei HsNr. 14.<br />

312. Pflanzgar<strong>te</strong>n beim Armenhaus.<br />

1,07<br />

68


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

al<strong>te</strong><br />

HsNr.<br />

107,<br />

107<br />

1/2,<br />

108<br />

al<strong>te</strong><br />

FlNr.<br />

36,<br />

42 1/2,<br />

48<br />

heuti<strong>ge</strong><br />

Straße/HsNr.<br />

Name/Besi<strong>tz</strong>er Beruf histor. Hofbezeichnung<br />

für die Brau<strong>ge</strong>sellschaft<br />

der<br />

Mittheilhaber<br />

E<strong>rh</strong>ard Erbar<br />

Brau<strong>ge</strong>sellschaft<br />

Besi<strong>tz</strong><strong>ge</strong><strong>ge</strong>nstand<br />

- 36. Das Bräuhaus.<br />

42 1/2. Die Malzmühle.<br />

48. Die Malzdörre.<br />

Vortrag d. Erwerbsti<strong>te</strong>l<br />

(Auszü<strong>ge</strong>)<br />

Besi<strong>tz</strong> <strong>in</strong><br />

Tagwerk.<br />

0,13<br />

Tagwerk der <strong>in</strong>wärti<strong>ge</strong>n Hausbesi<strong>tz</strong>er <strong>in</strong>s<strong>ge</strong>samt 839,38<br />

69


Anhang 2<br />

Kar<strong>te</strong>n und Pläne


* A J A I J A E <br />

HI * = O HA K JD<br />

6 F C H= F D EI ? D A = HJA # 6 # <br />

6 F C H = F D E I ? D A = H J A * = J J H $ ! ! " * A J A I J A E <br />

* = O A H E I ? D A I = @ A I L A H A I I K C I = J ) K I C = > A ' & $<br />

+ D HEI JE= A 4 A E? D A HJ* = > A HC * H B H K I JK @ , A = F BA C A


* A J A I J A E <br />

HI * = O HA K JD<br />

EG K E@ = JE I F = & # <br />

= H JA C H K @ = C A K @ 3 K A A <br />

* A E= C A K EG K E@ = J E I F = @ A H / A A E @ A * A J A I J A E <br />

9 : : 1 8 & # 8 A H A I I K C I = J * = O H A K J D / H K @ <br />

I J A K A H = J = I J A H @ A H 5 J A K A H C A A E @ A * A J A I J A E 5 J ) * > C <br />

4 A F ' H ! % = . E = = J 2 J J A I J A E & # "<br />

= I J= > # ' K E !<br />

+ D HEI JE= A 4 A E? D A HJ* = > A HC * H B H K I JK @ , A = F BA C A


* A J A I J A E <br />

HI * = O HA K JD<br />

79<br />

102<br />

78<br />

EG K E@ = JE I F = & # <br />

EJ0 = K I K A H <br />

90<br />

96<br />

86<br />

48<br />

55<br />

47 107 1/2<br />

46<br />

54<br />

45<br />

107<br />

53<br />

44 50<br />

51 52<br />

101<br />

95<br />

33<br />

36<br />

98<br />

43<br />

35<br />

34<br />

32<br />

28<br />

94<br />

97<br />

30<br />

29<br />

37<br />

49<br />

41<br />

40<br />

39<br />

38<br />

1<br />

31<br />

93<br />

2<br />

42<br />

3<br />

56<br />

99<br />

4<br />

59<br />

58<br />

57<br />

26<br />

27<br />

25<br />

5<br />

60b<br />

24<br />

23<br />

6<br />

61a<br />

61b<br />

84a<br />

108 100<br />

84b<br />

85<br />

62<br />

22<br />

7<br />

60a<br />

21<br />

20<br />

8<br />

19<br />

9<br />

92<br />

18<br />

10<br />

76<br />

103<br />

11<br />

17<br />

16<br />

12<br />

13<br />

14<br />

77<br />

15<br />

80<br />

82<br />

83<br />

81<br />

105<br />

74<br />

75<br />

104<br />

71<br />

70<br />

69<br />

63<br />

64<br />

106<br />

65<br />

66<br />

67<br />

91<br />

73<br />

87a<br />

87b<br />

68<br />

72<br />

= H JA C H K @ = C A K @ 3 K A A <br />

* A E= C A K EG K E@ = J E I F = @ A H / A A E @ A * A J A I J A E <br />

9 : : 1 8 & # 8 A H A I I K C I = J * = O H A K J D / H K @ <br />

I J A K A H = J = I J A H @ A H 5 J A K A H C A A E @ A * A J A I J A E 5 J ) * > C <br />

4 A F ' H ! % = . E = = J 2 J J A I J A E & # "<br />

= I J= > # ' K E !<br />

+ D HEI JE= A 4 A E? D A HJ* = > A HC * H B H K I JK @ , A = F BA C A


%<br />

%<br />

$<br />

"<br />

=<br />

&<br />

#<br />

#<br />

<br />

!<br />

<br />

<br />

#<br />

%<br />

zu49<br />

!<br />

!<br />

!<br />

"<br />

32/8<br />

126/3<br />

%<br />

!<br />

<br />

!<br />

#<br />

%<br />

<br />

" <br />

# <br />

$<br />

&<br />

<br />

218/3<br />

<br />

!<br />

%<br />

183<br />

786<br />

704/4<br />

704/3<br />

H auptstr.<br />

U n t e r e r S c h m i d b e r g<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

T e u f e l s l o c h<br />

BayreutherStr.(St2163)<br />

S c h m i d b e r g ä c k e r<br />

Am Schm idberg<br />

) 6 A K BA I ? D<br />

Am Badersberg<br />

zu304<br />

Am Schm idberg<br />

Schm idbergstr.<br />

Am Schm idberg<br />

O b e r e r S c h m i d b e r g<br />

Am Schm idberg<br />

E @ A HC = HJA <br />

zu17<br />

zu17<br />

Schloßstr.<br />

Hauptstr.<br />

Burgw eg<br />

Nürnber<strong>ge</strong>rStr.<br />

zu373<br />

Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor<br />

b e r g<br />

349/1<br />

zu373<br />

zu 373<br />

375/1<br />

73<br />

zu373<br />

5 ? D K A<br />

zu 17<br />

Parkpla<strong>tz</strong><br />

267<br />

269<br />

265<br />

273<br />

263<br />

259<br />

17<br />

zu272<br />

774<br />

zu17<br />

zu304<br />

zu272<br />

zu252<br />

zu17<br />

zu239<br />

zu17<br />

zu815<br />

333<br />

zu32<br />

zu17<br />

351/2<br />

355<br />

369/1<br />

545<br />

307<br />

308<br />

541/1<br />

327/2<br />

327/3<br />

327/1<br />

315<br />

327<br />

320<br />

320/1<br />

319<br />

327/4<br />

325<br />

323<br />

324<br />

281<br />

552<br />

705/1<br />

705<br />

705/2<br />

702/1<br />

* A J A I J A E <br />

<br />

709<br />

838/1<br />

774/6<br />

309<br />

311<br />

301<br />

300/1<br />

299<br />

774/3<br />

774/2<br />

283/1<br />

283<br />

286<br />

288<br />

285<br />

287<br />

270<br />

294<br />

773 772<br />

768<br />

282<br />

332<br />

331<br />

334<br />

334/2<br />

329<br />

351/3<br />

336<br />

337 338<br />

340<br />

346/3<br />

347<br />

346 345/1<br />

345<br />

60<br />

74<br />

348<br />

67<br />

68<br />

69<br />

36 41<br />

37<br />

40<br />

35<br />

117<br />

113<br />

32/4<br />

116<br />

121<br />

119/2<br />

122<br />

123<br />

124<br />

125<br />

118/1 127<br />

131<br />

1<br />

132<br />

218<br />

217<br />

217/2<br />

218/2<br />

214<br />

32/9<br />

215<br />

212/2<br />

213<br />

212/3<br />

226/9<br />

365<br />

77/2<br />

365/1<br />

80<br />

79<br />

81<br />

84<br />

82<br />

85<br />

83<br />

86<br />

94/1<br />

363/1<br />

376<br />

92<br />

89<br />

95<br />

75<br />

76<br />

73/4<br />

73/2<br />

94<br />

93<br />

96<br />

97<br />

98<br />

349<br />

363<br />

373/3<br />

78<br />

370<br />

373/2<br />

95/2<br />

107<br />

100<br />

102<br />

103<br />

104<br />

105<br />

106<br />

375/3<br />

375/2<br />

375<br />

376/2<br />

Am Brand<br />

Am Brand<br />

378<br />

zu153<br />

zu153<br />

184/9<br />

Hauptstr.<br />

BayreutherStr.(St2163)<br />

Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>ngasse<br />

180<br />

180/12<br />

179<br />

180/3<br />

179/1<br />

184/8<br />

186<br />

192<br />

400/5<br />

191<br />

400<br />

139<br />

380/5<br />

380/2<br />

184/12<br />

186/1<br />

184/23<br />

182<br />

/10<br />

382<br />

383/2<br />

378/1<br />

373/4<br />

379/1<br />

143/1<br />

378/2<br />

379<br />

379/2<br />

166 163<br />

161<br />

159<br />

184/4<br />

195<br />

196<br />

201<br />

198<br />

152<br />

207<br />

209<br />

184/11<br />

194<br />

184/10<br />

377<br />

378/3<br />

158<br />

134<br />

378/4<br />

137<br />

138<br />

140<br />

154<br />

141<br />

142<br />

147<br />

143<br />

146<br />

145<br />

148<br />

149<br />

74/11<br />

132/1<br />

159/1<br />

152/1<br />

150<br />

153<br />

151/1<br />

151/2<br />

191/1<br />

184/7<br />

181/1<br />

181<br />

174<br />

971/4<br />

401/1<br />

404/8<br />

407/2<br />

401<br />

403/3<br />

400/3<br />

404/1<br />

404/6<br />

404/2<br />

404<br />

407/3<br />

23<br />

797<br />

774/7<br />

778/1<br />

778/2<br />

226/3<br />

260<br />

275<br />

24<br />

25<br />

25/2<br />

26<br />

274<br />

242/1<br />

238<br />

221<br />

236<br />

226/1<br />

802/1<br />

806<br />

260/1<br />

775/2<br />

264<br />

774/8<br />

261<br />

774/9<br />

774/4<br />

260/3<br />

775/1<br />

775<br />

260/4<br />

257<br />

251<br />

250<br />

249<br />

233<br />

790<br />

232<br />

790/2<br />

798<br />

778<br />

783<br />

778/5<br />

778/4<br />

778/6<br />

778/3<br />

778/8<br />

778/7<br />

778/10<br />

778/9<br />

778/17<br />

% % "<br />

778/11<br />

18<br />

790/1<br />

790/3<br />

778/12<br />

778/13<br />

778/16<br />

778/15<br />

778/14<br />

823<br />

21<br />

284<br />

272<br />

256<br />

22<br />

46<br />

20<br />

252<br />

254<br />

253<br />

16<br />

255<br />

239/3<br />

240<br />

239<br />

32/1<br />

241<br />

242<br />

220<br />

229<br />

776<br />

771<br />

770<br />

769<br />

766<br />

777<br />

763/4<br />

782<br />

784 821<br />

!<br />

279<br />

50<br />

"<br />

51<br />

49<br />

838/1<br />

47<br />

48<br />

45<br />

44<br />

32<br />

15<br />

14<br />

13<br />

247<br />

27<br />

245<br />

11<br />

10<br />

9<br />

8<br />

244<br />

7<br />

12<br />

246<br />

248<br />

6<br />

% % " <br />

HI * = O HA K JD<br />

= H JA @ A H @ A H - JM E? K C I F D = I A <br />

<br />

D ? D EJJA = JA HE? D A H5 EA @ K C I A H<br />

I F JA I EJJA = JA H = H JC H @ K C ! # ' > EI<br />

> A HC = C = H > A HC 0 BJA $ D <br />

A K A EJ> EI 0 BJA ' = D HD K @ A HJ<br />

0 BJA ' = D HD K @ A HJ> EI D A K JA<br />

, EA = H EA H K C A I JA A K H D A H K C I M A H JA @ = H @ EA E - E A <br />

B= ? D K > A H F H BA I E @ <br />

!<br />

= HJA C HK @ = C A @ EC EJ= A H = J= I JA HF = * A J A I JA E ! <br />

5 J= = JE? D A I 8 A H A I I K C I = J ? D A D A = I J= ><br />

+ D H EI JE= A 4 A E? D A H J ) * H A A H I JH = A ' ' $ # * = > A H C<br />

* H B H K I J K @ , A = F BA C A ! K E !<br />

<br />

$<br />

"<br />

"<br />

"<br />

$<br />

&<br />

<br />

<br />

!<br />

$<br />

<br />

#<br />

#<br />

<br />

%<br />

#<br />

%<br />

'<br />

'<br />

<br />

<br />

!<br />

&<br />

$<br />

# %<br />

'<br />

<br />

<br />

<br />

& $<br />

"<br />

235<br />

238/2<br />

$<br />

"<br />

54/2<br />

54 52<br />

&<br />

55<br />

<br />

56<br />

57/2<br />

!<br />

57<br />

59<br />

58<br />

62<br />

63<br />

64<br />

"<br />

#<br />

66/1<br />

43<br />

42<br />

67/3<br />

<br />

! $<br />

&<br />

'<br />

&<br />

! <br />

66<br />

#<br />

$<br />

71<br />

72<br />

34<br />

110<br />

! "<br />

108<br />

<br />

111<br />

!<br />

! $<br />

33<br />

114 112<br />

! &<br />

'<br />

28<br />

#<br />

29<br />

30<br />

%<br />

118<br />

115<br />

'<br />

#<br />

126/2<br />

31<br />

! <br />

! !<br />

" $ " ""<br />

119<br />

! #<br />

126<br />

" &<br />

5<br />

4<br />

! %<br />

129<br />

! '<br />

3<br />

" <br />

" !<br />

#<br />

" #<br />

# <br />

" '<br />

445/40<br />

223<br />

" %<br />

224<br />

969/18<br />

$ "<br />

<br />

&<br />

=<br />

#<br />

228<br />

&<br />

!<br />

<br />

!<br />

<br />

$<br />

&<br />

"<br />

$ "<br />

$ $<br />

$ <br />

# &<br />

# ' =<br />

# $<br />

# '<br />

# "<br />

# %<br />

# !<br />

!<br />

$<br />

"<br />

404/7<br />

&<br />

<br />

401/2<br />

400/2<br />

400/ 1<br />

"<br />

<br />

<br />

404/4<br />

$


'<br />

* A J A I J A E <br />

HI * = O HA K JD<br />

%<br />

= HJA @ A H> A I EJ HA ? D JE? D A 3 K = EJ JA K @ <br />

/ A > K @ A EJ > A I @ A H A . K J E A <br />

& # "<br />

<br />

/ K J/ K JI HA I J<br />

/ JA E<br />

#<br />

'<br />

"<br />

! <br />

&<br />

!<br />

$<br />

'<br />

0 = K I<br />

6 H F BD = K I 6 H F BC JA E<br />

"<br />

$<br />

%<br />

<br />

#<br />

<br />

5 J= @ JF B= HH EH? D A<br />

#<br />

5 ? D EA @ A<br />

<br />

"<br />

!<br />

!<br />

!<br />

<br />

$<br />

%<br />

<br />

<br />

#<br />

&<br />

#<br />

!<br />

"<br />

#<br />

$<br />

%<br />

&<br />

'<br />

<br />

2 B= HHD = K I<br />

5 ? D K D = K I<br />

* A HC I ? D I I<br />

5 J= @ J = K A H<br />

L H = EC A I 4 = JD = K I<br />

L H = EC A I 5 J= @ J<br />

I ? D HA E> A HD = K I<br />

A D A = EC A I 5 J= @ J<br />

A ? D JI D = K I<br />

K JA HA I 5 ? D I I <br />

A D A 2 BA C I ? D I I<br />

/ = I JM EHJI ? D = BJ K <br />

M A E A 4 <br />

$<br />

%<br />

&<br />

'<br />

<br />

<br />

!<br />

"<br />

#<br />

$<br />

%<br />

* H K D = K I<br />

= D A<br />

= @ HHA<br />

K JA HA I 6 HD = K I<br />

D E JA HA I 6 HD = K I<br />

0 EHJA D = K I<br />

. = A EI JA HI D = K I<br />

* HK A D = K I<br />

. A K A HHA G K EI EJA D = K I<br />

A D A JI J= @ A <br />

BH D A HA I ) H A D = K I<br />

) H A D = K I<br />

&<br />

! <br />

#<br />

<br />

<br />

!<br />

"<br />

/ = I JM EHJI ? D = BJ K <br />

C @ A A M A <br />

/ = I JM EHJI ? D = BJ H A<br />

/ = I JM EHJI ? D = BJ K <br />

C @ A A 5 JA H<br />

/ = I JM EHJI ? D = BJ K H<br />

C @ A A 5 ? D M = A<br />

&<br />

'<br />

! <br />

! <br />

!<br />

EA C A D JJA<br />

9 E @ D A<br />

9 A ED A H> A E@ A H EA C A D JJA<br />

* = @ A HI I A A M A ED A HA E<br />

0 = B A HI A A M A ED A HA E<br />

= H JA C H K @ = C A K @ 3 K A A <br />

* A E= C A K EG K E@ = J E I F = @ A H / A A E @ A * A J A I J A E <br />

9 : : 1 8 & # 8 A H A I I K C I = J * = O H A K J D / H K @ <br />

I J A K A H = J = I J A H @ A H 5 J A K A H C A A E @ A * A J A I J A E 5 J ) * > C <br />

4 A F ' H ! % = . E = = J 2 J J A I J A E & # " <br />

= I J= > # ' K E !<br />

+ D HEI JE= A 4 A E? D A HJ* = > A HC * H B H K I JK @ , A = F BA C A


* A J A I J A E <br />

HI * = O HA K JD<br />

= H JA @ A H * A I EJ C H A <br />

& # "<br />

/ A A E @ A > A I EJ<br />

6 = C M A H<br />

6 = C M A H<br />

6 = C M A H<br />

= H JA C H K @ = C A K @ 3 K A A <br />

* A E= C A K EG K E@ = J E I F = @ A H / A A E @ A * A J A I J A E <br />

9 : : 1 8 & # 8 A H A I I K C I = J * = O H A K J D / H K @ <br />

I J A K A H = J = I J A H @ A H 5 J A K A H C A A E @ A * A J A I J A E 5 J ) * > C <br />

4 A F ' H ! % = . E = = J 2 J J A I J A E & # "<br />

= I J= > # ' K E !<br />

+ D HEI JE= A 4 A E? D A HJ* = > A HC * H B H K I JK @ , A = F BA C A


* A J A I J A E <br />

HI * = O HA K JD<br />

= H JA @ A H * A H K BI C H K F F A <br />

& # "<br />

= J H2 B= HHA H A D HA H<br />

0 @ A H<br />

H A H0 F BA D @ A H8 EA D D @ A H<br />

A > A I EJJA D = @ M A H K @ 9 EHJA <br />

* H= K C A I A I ? D = BJ* ? A H5 ? D M A E I ? D A E@ A H<br />

A J C A H/ = I JM EHJ9 E @ A H<br />

A J= D = @ M A H<br />

5 ? D I I A H5 ? D EA @ = C A I ? D EA @ <br />

* = K D = @ M A H<br />

= K HA H E A H = EA C A H0 B A H9 A C = ? D A H<br />

0 L A H= H> A EJA @ A I 0 = @ M A H<br />

5 ? D HA E A H* JJ A H, HA ? D I A H9 = C A H<br />

/ A H> A HK @ A @ A HD = @ M A H<br />

5 = JJA H5 ? D K D = ? D A H HI ? D A H<br />

6 A N JED = @ M A H<br />

9 A > A H5 ? D A E@ A H5 JHK F BM EH A H5 A EA H<br />

= @ M EHJI ? D = BJ<br />

EA > HC A H8 EA D = I JHEA HA H<br />

= H JA C H K @ = C A K @ 3 K A A <br />

* A E= C A K EG K E@ = J E I F = @ A H / A A E @ A * A J A I J A E <br />

9 : : 1 8 & # 8 A H A I I K C I = J * = O H A K J D / H K @ <br />

I J A K A H = J = I J A H @ A H 5 J A K A H C A A E @ A * A J A I J A E 5 J ) * > C <br />

4 A F ' H ! % = . E = = J 2 J J A I J A E & # "<br />

= I J= > # ' K E !<br />

+ D HEI JE= A 4 A E? D A HJ* = > A HC * H B H K I JK @ , A = F BA C A


%<br />

$<br />

"<br />

=<br />

$<br />

!<br />

# <br />

%<br />

<br />

"<br />

&<br />

#<br />

"<br />

#<br />

<br />

!<br />

!<br />

<br />

<br />

<br />

#<br />

%<br />

!<br />

"<br />

!<br />

$<br />

<br />

&<br />

&<br />

<br />

"<br />

<br />

!<br />

$<br />

<br />

#<br />

#<br />

zu49<br />

<br />

#<br />

!<br />

<br />

!<br />

$<br />

%<br />

"<br />

#<br />

#<br />

&<br />

%<br />

&<br />

'<br />

&<br />

'<br />

'<br />

!<br />

&<br />

"<br />

<br />

<br />

$<br />

<br />

#<br />

!<br />

!<br />

$<br />

<br />

<br />

239/3<br />

&<br />

<br />

<br />

"<br />

"<br />

'<br />

#<br />

8<br />

" <br />

%<br />

<br />

9<br />

126/3<br />

'<br />

<br />

#<br />

"<br />

8<br />

%<br />

!<br />

#<br />

7<br />

<br />

!<br />

'<br />

<br />

%<br />

#<br />

$ "<br />

6<br />

%<br />

5<br />

" %<br />

4<br />

# <br />

$ $<br />

3<br />

$<br />

1<br />

445/42<br />

$ <br />

" "<br />

#<br />

# &<br />

$ <br />

# $<br />

# <br />

# '<br />

" '<br />

# "<br />

&<br />

# %<br />

# !<br />

32/8<br />

<br />

218/3<br />

<br />

!<br />

"<br />

!<br />

$<br />

%<br />

'<br />

<br />

"<br />

$<br />

&<br />

183<br />

#<br />

&<br />

<br />

!<br />

"<br />

786<br />

! '<br />

<br />

<br />

$<br />

&<br />

<br />

$<br />

%<br />

'<br />

$<br />

1<br />

#<br />

"<br />

4<br />

7<br />

$<br />

#<br />

"<br />

!<br />

$<br />

%<br />

3<br />

"<br />

1<br />

"<br />

#<br />

!<br />

'<br />

4<br />

2<br />

<br />

"<br />

'<br />

#<br />

1<br />

<br />

$<br />

903/8<br />

2<br />

976/4<br />

=<br />

&<br />

14<br />

903/7<br />

<br />

%<br />

$<br />

<br />

<br />

!<br />

%<br />

6<br />

#<br />

5<br />

4<br />

'<br />

'<br />

912<br />

<br />

911<br />

913/1<br />

"<br />

' ' '<br />

' ' ' <br />

548/2<br />

333<br />

Am Badersberg<br />

U n t e r e r S c h m i d b e r g<br />

Am Schm idberg<br />

Am Schm idberg<br />

Schloßstr.<br />

Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor<br />

K l a u s k i r c h e n b e r g<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

Schm idbergstr.<br />

Hauptstr.<br />

T e u f e l s l o c h<br />

Am Schm idberg<br />

Parkpla<strong>tz</strong><br />

Burgw eg<br />

Hauptstr.<br />

E @ A HC = HJA <br />

5 ? D K A<br />

Schulstr.<br />

An derKlauskirche<br />

H auptstr.(St2163)<br />

zu17<br />

zu304<br />

17<br />

zu17<br />

zu304<br />

zu17<br />

541/1<br />

zu373<br />

zu373<br />

Hauptstr.<br />

Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>ngasse<br />

BeiderZie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong><br />

Am W assers<strong>te</strong><strong>in</strong><br />

Blum <strong>ens</strong>tr.<br />

Lärch<strong>ens</strong>tr.<br />

Nürnber<strong>ge</strong>rStr.(KrBT 30)<br />

Wichandstr.<br />

Hubertusw eg<br />

EckenreutherStr.<br />

Buch<strong>ens</strong>tr.<br />

Am Ge<strong>rh</strong>ardsfelsen<br />

Am Brand<br />

Am Brand<br />

O b e r e r S c h m i d b e r g<br />

zu153<br />

zu153<br />

S c h m i d b e r g ä c k e r<br />

Am Schm idberg<br />

BayreutherStr.(St2163)<br />

Nürnber<strong>ge</strong>rStr.<br />

BayreutherStr.(St2163)<br />

L<strong>in</strong>denbergstr.<br />

KrBT 30<br />

Me<strong>tz</strong>enbühlstr.<br />

) 6 A K BA I ? D<br />

971/4<br />

L i n d e n b e r g<br />

Klausber<strong>ge</strong>rStr.<br />

W<strong>in</strong>dlucke<br />

V i e h t r i e b<br />

Am Ge<strong>rh</strong>ardsfelsen<br />

S c h w im m b a d<br />

Tennispla<strong>tz</strong><br />

TS<br />

384<br />

373<br />

369/1<br />

355<br />

351/2<br />

102 104<br />

zu 373 zu373<br />

351/3<br />

334<br />

332<br />

347<br />

331<br />

334/2<br />

346/3<br />

346<br />

zu272<br />

273<br />

zu272<br />

zu252<br />

107<br />

zu17<br />

zu 32<br />

838/1<br />

438<br />

zu 815<br />

TS<br />

774<br />

zu17<br />

zu239<br />

zu17<br />

zu17<br />

2552-949/1<br />

327<br />

327/1<br />

949/1<br />

949/2<br />

2552-949/2<br />

948/38<br />

948/13<br />

965/2<br />

960/1<br />

327/2<br />

327/3<br />

320<br />

933/5<br />

315<br />

548/3<br />

704/4<br />

704/3<br />

545<br />

307<br />

327/4<br />

325<br />

324<br />

323<br />

705<br />

705/1<br />

709<br />

705/2<br />

336<br />

337 338<br />

340<br />

345/1<br />

308<br />

552<br />

702/1<br />

309<br />

329<br />

311<br />

299<br />

301<br />

300/1<br />

320/1<br />

774/6<br />

774/3<br />

774/2<br />

283/1<br />

345<br />

281<br />

283<br />

319<br />

838/1<br />

286<br />

285 288<br />

294<br />

282<br />

386<br />

386/1<br />

287<br />

773 772<br />

768<br />

365/1<br />

375/3<br />

385/3<br />

387/3<br />

387<br />

387/2<br />

180/11<br />

387/1<br />

180/2<br />

180/12<br />

180<br />

184/9<br />

179<br />

179/1<br />

191<br />

404/1<br />

380/5<br />

380/2<br />

375<br />

214<br />

113<br />

184/12<br />

186/1<br />

398/5 398/6 398/7<br />

184/23<br />

398/14<br />

398/9<br />

398/1<br />

415/1<br />

213<br />

401/1<br />

415/7<br />

415<br />

401<br />

400/3<br />

400<br />

404/8<br />

398/2<br />

407/2<br />

398/3<br />

397/1<br />

180/3<br />

184/8<br />

186<br />

404/2<br />

404/3<br />

412/5<br />

407<br />

407/3<br />

407/1<br />

69<br />

408<br />

127<br />

131<br />

182<br />

398/15<br />

397<br />

398/16<br />

398/17<br />

398<br />

398/18<br />

398/19<br />

398/20<br />

397/5<br />

382/4<br />

398/11<br />

398/12<br />

398/13<br />

180/13<br />

398/10<br />

376<br />

166 163<br />

184/4<br />

80<br />

195<br />

365<br />

77/2<br />

374<br />

375/2<br />

196<br />

201<br />

198<br />

76<br />

75<br />

349/1<br />

94/1<br />

152<br />

207<br />

184/11<br />

194<br />

209<br />

32/9<br />

192<br />

184/10<br />

215<br />

212/2<br />

191/1<br />

184/7<br />

212/3<br />

400/5<br />

375/1<br />

378<br />

388<br />

119/2<br />

373/4<br />

382<br />

379/1<br />

383/2<br />

378/1<br />

378/2<br />

379/2 379<br />

378/3<br />

378/4<br />

138<br />

139<br />

143/1<br />

161<br />

159<br />

158<br />

159/1<br />

400/2<br />

398/21<br />

226/9<br />

403/1<br />

400/4<br />

81<br />

415/2<br />

400/1<br />

403<br />

403/3<br />

404/6<br />

404/4<br />

403/4<br />

404<br />

92<br />

363/1<br />

404/5<br />

403/5<br />

403/6<br />

412<br />

95<br />

94<br />

93<br />

97<br />

73/2<br />

376/2<br />

98<br />

100<br />

73<br />

32/4<br />

377<br />

123<br />

124<br />

121<br />

122<br />

137<br />

140<br />

141<br />

142<br />

143<br />

363<br />

146<br />

145<br />

147<br />

148<br />

118/1<br />

125<br />

67<br />

217<br />

217/2<br />

36<br />

35<br />

218<br />

60<br />

373/3<br />

82<br />

83<br />

84<br />

85<br />

79<br />

86<br />

89<br />

78<br />

96<br />

149<br />

132/1<br />

150<br />

151/1<br />

151/2<br />

152/1<br />

153<br />

349<br />

348<br />

74<br />

370<br />

95/2<br />

103<br />

105<br />

106<br />

73/4<br />

373/2<br />

154<br />

174/11<br />

442/2<br />

181<br />

181/1<br />

174<br />

132<br />

68<br />

63<br />

64<br />

62<br />

275<br />

67/3<br />

110<br />

134<br />

72<br />

108<br />

118<br />

119<br />

117<br />

129<br />

71<br />

114 112<br />

116<br />

111<br />

445/40<br />

398/4<br />

398/8<br />

66<br />

218/2<br />

37<br />

29<br />

23<br />

223<br />

224<br />

778/1<br />

778/2<br />

226/3<br />

404/7<br />

797<br />

401/2<br />

948/3<br />

228<br />

25<br />

44<br />

802/1<br />

24<br />

25/2<br />

45<br />

226/1<br />

238<br />

274<br />

269<br />

259<br />

260<br />

806<br />

267<br />

263<br />

264<br />

774/8<br />

774/4<br />

775/1<br />

774/9<br />

260/1<br />

260/4<br />

775/2<br />

115<br />

126/2<br />

257<br />

775<br />

260/3<br />

774/7<br />

242/1<br />

126<br />

54/2<br />

66/1<br />

58<br />

48<br />

47<br />

18<br />

256<br />

34<br />

33<br />

52<br />

50<br />

51<br />

241<br />

247<br />

233<br />

798<br />

232<br />

790<br />

778<br />

778/5<br />

778/4<br />

778/6<br />

403/2<br />

783<br />

778/3<br />

240<br />

253<br />

249<br />

778/7<br />

778/8<br />

778/9<br />

778/10<br />

778/11<br />

790/1<br />

261<br />

32/1<br />

220<br />

49<br />

221<br />

229<br />

236<br />

272<br />

284<br />

252<br />

251<br />

250<br />

254<br />

255<br />

270<br />

<br />

55<br />

265<br />

57/2<br />

59<br />

42<br />

41<br />

43<br />

40<br />

54<br />

&<br />

<br />

57<br />

56<br />

242<br />

21<br />

22<br />

46<br />

20<br />

239<br />

790/2<br />

790/3<br />

778/12<br />

776<br />

778/13<br />

777<br />

778/14<br />

778/15<br />

778/16<br />

778/17<br />

823<br />

811<br />

784<br />

770<br />

771<br />

279<br />

31<br />

30<br />

28<br />

27<br />

32<br />

26<br />

10<br />

11<br />

782<br />

769<br />

821<br />

766<br />

245<br />

244<br />

12<br />

14<br />

13<br />

16<br />

15<br />

246<br />

248<br />

763/4<br />

235<br />

238/2<br />

969/18<br />

810/3<br />

397/4<br />

397/6<br />

948/17<br />

948/6<br />

412/6<br />

397/3<br />

816<br />

416/7<br />

415/8<br />

416/11<br />

416/6<br />

416/5<br />

415/9<br />

416/8<br />

416/21<br />

416/9<br />

416/10<br />

415/4<br />

412/10<br />

412/8<br />

412/9<br />

415/6<br />

416/14<br />

416/15<br />

964/4<br />

416/2<br />

416/3<br />

971/4<br />

967/1<br />

967<br />

971/10<br />

966/6<br />

966/8<br />

967/2<br />

966/4<br />

974<br />

966/2<br />

966/16<br />

966/7<br />

966<br />

976/3<br />

966/5<br />

977<br />

974/1<br />

974/3<br />

966/3<br />

974/2<br />

976/1<br />

965<br />

966/1<br />

980/1<br />

976/2<br />

964/1<br />

976<br />

980/3<br />

965/3<br />

964<br />

979/1<br />

962/2<br />

964/2<br />

932<br />

978/1<br />

979<br />

962/4<br />

964/3<br />

962/1<br />

964/10<br />

416/1<br />

417<br />

416/4<br />

971/3<br />

971/13<br />

415/10<br />

412/3<br />

416/20<br />

416<br />

416/12<br />

416/16<br />

413<br />

411/3<br />

412/4<br />

412/14<br />

412/2<br />

411/15<br />

411/5<br />

410<br />

411/2<br />

931/1<br />

978<br />

961<br />

416/13<br />

971/12<br />

415/3<br />

412/7<br />

980<br />

975<br />

980/2<br />

932/3<br />

948/7<br />

411/4<br />

966/12<br />

810/1<br />

1810<br />

420<br />

1806<br />

423<br />

419<br />

1811<br />

422<br />

421<br />

1813<br />

1826/3<br />

971<br />

971/2<br />

972<br />

973<br />

1826<br />

981<br />

979/2<br />

982<br />

948/5<br />

962<br />

978/5<br />

949<br />

804<br />

804/1<br />

901<br />

900/21<br />

933/2<br />

933/3<br />

933/1<br />

933/4<br />

933<br />

927/6<br />

900/9<br />

927/2<br />

900/8<br />

900/7<br />

900/3<br />

903<br />

900/4<br />

948/27<br />

903/5<br />

948/14 934<br />

932/2<br />

948/12<br />

960/4<br />

928/3<br />

932/5<br />

936<br />

928/2<br />

928/1<br />

927/7<br />

927<br />

927/1<br />

903/4<br />

960/2<br />

932/4<br />

900/13<br />

900/16<br />

900/14<br />

900/17<br />

960/10<br />

810/2<br />

928/4<br />

900<br />

900/6<br />

960/3<br />

931<br />

925/1<br />

808/1<br />

808/2<br />

808/3<br />

960/11<br />

956<br />

955<br />

953<br />

954<br />

948/15<br />

803<br />

948/8<br />

948/16<br />

951<br />

806/1<br />

948/23<br />

948<br />

809<br />

960/9<br />

948/10<br />

903/6<br />

904<br />

903/3<br />

903/2<br />

903/1<br />

812<br />

813<br />

813/1<br />

929<br />

927/4<br />

984<br />

987<br />

921/2<br />

928<br />

927/3<br />

927/5<br />

985<br />

918<br />

918/2<br />

920<br />

919<br />

810<br />

905<br />

913<br />

892<br />

891<br />

908<br />

890<br />

898<br />

896<br />

& ' ' <br />

922<br />

921<br />

1001<br />

909<br />

923<br />

913/2 1000<br />

" " #<br />

918/3<br />

906<br />

& "<br />

& ' !<br />

' <br />

St2163<br />

" $ %<br />

! & #<br />

! & # <br />

! & # <br />

! & % "<br />

! & # "<br />

" % <br />

5 JA A <br />

" % "<br />

" % !<br />

" " <br />

" " <br />

" ! !<br />

! ' ! <br />

" ! $<br />

" ! "<br />

" ! %<br />

" ! #<br />

! ' <br />

W a s s e r s t e i n<br />

" ! <br />

! ' #<br />

" &<br />

! ' $<br />

" %<br />

" #<br />

& %<br />

KrBT 30<br />

& &<br />

! ' $ <br />

& #<br />

! ' !<br />

' $ # <br />

' $ $ <br />

" $ % <br />

& % <br />

& %<br />

' <br />

% % " <br />

! #<br />

<br />

<br />

! $<br />

!<br />

#<br />

"<br />

%<br />

'<br />

! "<br />

! $<br />

!<br />

" $ " ""<br />

! &<br />

" &<br />

" <br />

' <br />

& $<br />

& #<br />

% % "<br />

# ' =<br />

" #<br />

" %<br />

<br />

! <br />

&<br />

$<br />

!<br />

<br />

& $<br />

! <br />

! !<br />

! #<br />

! %<br />

! '<br />

" !<br />

=<br />

<br />

' " & <br />

=<br />

! #<br />

<br />

& <br />

1b<br />

12<br />

11<br />

13<br />

" $<br />

13<br />

<br />

8<br />

" $<br />

11<br />

6<br />

' % #<br />

# <br />

# !<br />

%<br />

$<br />

%<br />

!<br />

15<br />

9<br />

' ! <br />

#<br />

<br />

!<br />

"<br />

#<br />

$<br />

%<br />

& <br />

'<br />

<br />

<br />

<br />

!<br />

"<br />

#<br />

* A J A I J A E <br />

HI * = O HA K JD<br />

= H JA @ A H<br />

@ A = F BA C A H EI ? D A 1 JA H A I I A <br />

, A = F BA C A HEI ? D A H<br />

1 JA HA I I A > A HA E? D<br />

M E? D JEC A H5 JH= A <br />

K @ 2 = J H= K <br />

> A @ A K JA @ A H9 A C<br />

- I A > A C HA A<br />

> A @ A K JA @ A / H <br />

@ A H. HA EB ? D A<br />

, A = HJI > E@ F H C A @<br />

D EI J HEI ? D A H HJI H= @<br />

> A @ A K JA @ A / H B ? D A * K HC > A HC 5 ? D E@ > A HC <br />

> A @ A K JA @ A / H B ? D A 0 = K I C HJA > I J> = K M EA I A <br />

. HEA @ D B<br />

D EI J H HJI A E C = C > A E 7 JA HA 6 H<br />

D EI J H HJI A E C = C > A E 0 E JA HA 6 H<br />

2 = J L H@ A A D A > A HA 6 H<br />

5 J= @ J> A BA I JEC K C = K A HHE C K @ 6 H A <br />

A D A , F F A > K HC = K B@ A * K HC > A HC EJ* A BA I JEC K C<br />

D EI J H5 JH= A H= K 0 = K F JI JH= A A D A 5 JH= A = H J<br />

EJ > A HM EA C A @ C EA > A I J @ EC A H* A > = K K C<br />

D EI J H5 JH= A H= K * K HC M A C<br />

D EI J H5 JH= A H= K 5 ? D I JH= A<br />

A D A 2 BA C = JI I ? D <br />

D EI J H5 JH= A H= K 5 ? D E@ > A HC I JH= A<br />

EH? D A = HA = EJ2 B= HH EH? D A A D A 4 = JD = K I <br />

A D A 5 ? D K A A D A 2 B= HHD = K I<br />

<br />

5 ? D A K A L EA HJA ) 0 E JA HA 6 H<br />

D EI J H9 A C A L A H> E @ K C A @ K H? D @ = I 5 ? D A K A L EA HJA <br />

5 ? D A K A L EA HJA E H@ A K @ E H@ I JA <br />

5 ? D E@ > A HC M A C<br />

3 K = HJEA H> A E@ A HA D A EA C A D JJA<br />

10<br />

7<br />

18<br />

17<br />

8<br />

8<br />

5<br />

3<br />

23<br />

!<br />

21<br />

18<br />

#<br />

10<br />

7a<br />

7b<br />

<br />

, = I 5 ? D A K A L EA HJA ) 0 E JA HA 6 HEI JE 6 A N J@ A H, A = EI JA = I 6 A E<br />

@ A I - I A > A I > A I ? D HEA > A E? D JA @ ? D E @ A H@ HJEC A F K > E EA HJA = HJA <br />

@ = HC A I JA J1 * A HA E? D @ A H5 J= @ J = K A HM K H@ A E @ A HD EA I EC A = HJA = K A H<br />

@ K H? D > H ? D A K @ BBA I E? D JE? D A . A D I JA A L @ A H = H EA HK C = K I C A I F = HJ<br />

@ EA 5 J= @ J = K A H= I I JA = > A H@ K H? D C C EC = I , A = = H EA HJ<br />

$<br />

<br />

$<br />

%<br />

&<br />

'<br />

16<br />

5a<br />

12<br />

<br />

!<br />

= HJA C HK @ = C A @ EC EJ= A H = J= I JA HF = * A J A I JA E ! <br />

5 J= = JE? D A I 8 A H A I I K C I = J ? D A D A = I J= ><br />

#<br />

%<br />

+ D H EI JE= A 4 A E? D A H J ) * H A A H I JH = A ' ' $ # * = > A H C<br />

* H B H K I J K @ , A = F BA C A ! K E !<br />

<br />

!<br />

<br />

&<br />

'<br />

&<br />

&<br />

&<br />

<br />

%<br />

<br />

<br />

<br />

'<br />

<br />

"<br />

#


$<br />

"<br />

"<br />

&<br />

<br />

32/8<br />

%<br />

#<br />

"<br />

#<br />

$<br />

'<br />

<br />

$<br />

#<br />

!<br />

# <br />

948/6<br />

&<br />

' " & <br />

%<br />

" <br />

#<br />

<br />

&<br />

%<br />

"<br />

<br />

#<br />

!<br />

<br />

#<br />

'<br />

"<br />

$<br />

552<br />

541/1<br />

%<br />

$<br />

"<br />

!<br />

355<br />

333<br />

334<br />

351/2<br />

351/3<br />

$<br />

332<br />

331<br />

E @ A HC = HJA <br />

#<br />

"<br />

334/2<br />

346/3<br />

336<br />

329<br />

337 338<br />

340<br />

<br />

327<br />

!<br />

327/3<br />

327/2<br />

327/1<br />

327/4<br />

#<br />

Am Badersberg<br />

325 323<br />

%<br />

320/1<br />

320<br />

319<br />

315<br />

"<br />

311<br />

299<br />

<br />

300/1<br />

!<br />

#<br />

774/3<br />

309<br />

301<br />

545<br />

307<br />

308<br />

Hauptstr.<br />

774/6<br />

&<br />

704/3<br />

838/1<br />

=<br />

704/4<br />

705<br />

705/1<br />

<br />

705/2<br />

702/1<br />

* A J A I J A E <br />

@ A 709 = F BA C A H EI ? D A 1 JA H A I I A <br />

<br />

HI * = O HA K JD<br />

<br />

= H JA @ A H<br />

lstr.<br />

derZie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong><br />

b e r g<br />

2163)<br />

8/7<br />

374<br />

382/4<br />

388<br />

'<br />

398/8<br />

398/11<br />

398/12<br />

398/13<br />

180/2<br />

$ <br />

180/13<br />

398/9<br />

398/3<br />

397/3<br />

398/1<br />

398/2<br />

397/1<br />

398/10<br />

382<br />

$ $<br />

373/4<br />

174/11<br />

# '<br />

180/12<br />

415/7<br />

# ' =<br />

180/3<br />

182<br />

401/2<br />

415<br />

5 ? D K A<br />

Parkpla<strong>tz</strong><br />

180<br />

379/1<br />

$<br />

401<br />

383/2<br />

184/9<br />

Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>ngasse<br />

179<br />

181/1<br />

181<br />

<br />

$ "<br />

166 163<br />

971/4<br />

401/1<br />

!<br />

376<br />

179/1<br />

415/1<br />

<br />

<br />

378<br />

$ <br />

184/23<br />

184/8<br />

183<br />

184/7<br />

378/1<br />

186/1<br />

400/3<br />

373/3<br />

%<br />

184/12<br />

191/1<br />

400/5<br />

"<br />

192<br />

186<br />

400<br />

184/4<br />

369/1<br />

Am Brand<br />

378/2<br />

379/2 379<br />

400/2<br />

400/4<br />

80<br />

81<br />

82<br />

84<br />

85<br />

83<br />

161<br />

415/2<br />

zu373<br />

BayreutherStr.(St2163)<br />

184/10<br />

"<br />

# &<br />

#<br />

400/1<br />

403<br />

<br />

403/3<br />

415/3<br />

$<br />

403/1<br />

377<br />

191<br />

403/2<br />

159<br />

79<br />

# $<br />

159/1<br />

184/11<br />

404/6<br />

403/4<br />

412/7<br />

!<br />

!<br />

86<br />

194<br />

404/7<br />

412/6<br />

77/2<br />

378/3<br />

158<br />

404<br />

403/5<br />

# %<br />

195<br />

89<br />

404/1<br />

403/6<br />

365<br />

92<br />

375/2<br />

376/2<br />

&<br />

196<br />

365/1<br />

Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor<br />

zu373<br />

378/4<br />

404/2<br />

404/5<br />

412<br />

78<br />

95<br />

95/2<br />

<br />

94/1<br />

96<br />

93<br />

380/2<br />

94<br />

404/8<br />

375/1<br />

375<br />

zu153<br />

201<br />

198<br />

404/3<br />

412/5<br />

zu 373<br />

Am Brand<br />

137<br />

138<br />

140<br />

139 141<br />

380/5<br />

142<br />

154<br />

!<br />

<br />

404/4<br />

373/2<br />

%<br />

$<br />

97<br />

98<br />

$<br />

143/1<br />

143<br />

# "<br />

363<br />

363/1<br />

370<br />

375/3<br />

Hauptstr.<br />

# !<br />

<br />

!<br />

407<br />

100<br />

103<br />

75<br />

76<br />

102 104<br />

zu153<br />

407/3<br />

407/2<br />

349/1<br />

73/2<br />

73<br />

147<br />

148<br />

146<br />

145<br />

151/1<br />

150<br />

153<br />

! #<br />

<br />

134<br />

174<br />

<br />

149<br />

105<br />

151/2<br />

%<br />

407/1<br />

zu373<br />

106<br />

152/1<br />

152<br />

$<br />

349<br />

73/4<br />

$<br />

107<br />

zu17<br />

132/1<br />

207<br />

209<br />

72<br />

119/2<br />

<br />

132<br />

348<br />

108<br />

118<br />

'<br />

&<br />

'<br />

<br />

117<br />

zu17<br />

69<br />

347<br />

68<br />

74<br />

121<br />

123<br />

124<br />

125<br />

119<br />

118/1<br />

127<br />

129<br />

71<br />

445/40<br />

&<br />

!<br />

213<br />

408<br />

63<br />

122<br />

=<br />

<br />

67<br />

66<br />

116<br />

64<br />

131<br />

214<br />

67/3<br />

111<br />

32/4<br />

62<br />

110<br />

114 112<br />

&<br />

!<br />

215<br />

212/3<br />

346<br />

Schloßstr.<br />

36<br />

35<br />

113<br />

126/3<br />

Burgw eg<br />

32/9<br />

212/2<br />

60<br />

217<br />

218<br />

217/2 218/2<br />

<br />

!<br />

<br />

# <br />

<br />

" &<br />

!<br />

<br />

%<br />

218/3<br />

969/18<br />

! #<br />

" '<br />

37<br />

948/17<br />

&<br />

115<br />

126/2<br />

126<br />

" #<br />

" %<br />

Nürnber<strong>ge</strong>rStr.<br />

226/9<br />

59<br />

#<br />

#<br />

" !<br />

223<br />

!<br />

54/2<br />

948/3<br />

345/1<br />

55<br />

57/2<br />

58<br />

54<br />

66/1<br />

43<br />

42<br />

41<br />

! &<br />

" $ " ""<br />

" <br />

948/5<br />

48/23<br />

40<br />

%<br />

34<br />

33<br />

zu 32<br />

<br />

! '<br />

<br />

1<br />

224<br />

228<br />

955<br />

! $<br />

! <br />

! %<br />

345<br />

! <br />

31<br />

57<br />

zu17<br />

zu17<br />

56<br />

! $<br />

! "<br />

! #<br />

52<br />

Hauptstr.<br />

4<br />

30<br />

3<br />

&<br />

!<br />

28<br />

29<br />

! !<br />

5<br />

803<br />

&<br />

$<br />

27<br />

<br />

'<br />

%<br />

44<br />

32<br />

%<br />

49<br />

838/1<br />

47<br />

48<br />

zu17<br />

802/1<br />

24<br />

45<br />

25<br />

25/2<br />

26<br />

6<br />

"<br />

#<br />

& $<br />

32/1<br />

50<br />

51<br />

!<br />

220<br />

7<br />

<br />

"<br />

"<br />

<br />

10<br />

235<br />

221<br />

324<br />

17<br />

zu49<br />

<br />

8<br />

'<br />

9<br />

21<br />

23<br />

zu239<br />

242<br />

'<br />

22<br />

281<br />

zu17<br />

Schm idbergstr.<br />

242/1<br />

<br />

%<br />

11<br />

229<br />

226/1<br />

&<br />

244<br />

806/1<br />

zu304<br />

46<br />

$<br />

12<br />

248<br />

zu17<br />

241<br />

282<br />

<br />

279<br />

&<br />

13<br />

245<br />

#<br />

18<br />

14<br />

238/2<br />

283<br />

zu304<br />

zu272<br />

20<br />

<br />

Am Schm idberg<br />

Am Schm idberg<br />

238<br />

<br />

&<br />

273<br />

Am Schm idberg<br />

Am Schm idberg<br />

O b e r e r S c h m i d b e r g<br />

zu 815<br />

&<br />

275<br />

zu272<br />

16<br />

15<br />

!<br />

236<br />

247<br />

246<br />

<br />

778/3<br />

%<br />

274<br />

zu252<br />

240<br />

283/1<br />

$<br />

272<br />

284<br />

<br />

252<br />

253<br />

797<br />

"<br />

#<br />

250<br />

249<br />

251<br />

&<br />

286<br />

285 288<br />

!<br />

254<br />

&<br />

255<br />

239/3<br />

&<br />

233<br />

256<br />

798<br />

270<br />

806<br />

287<br />

267<br />

269<br />

265<br />

259<br />

<br />

232<br />

778/5<br />

778/6<br />

'<br />

263<br />

778/4<br />

257<br />

790/1<br />

239<br />

261<br />

264<br />

774/8<br />

260/4<br />

790<br />

#<br />

790/2<br />

260<br />

294<br />

775/2<br />

774/2<br />

774/4<br />

775/1<br />

774/9<br />

% % " <br />

260/1<br />

790/3<br />

778/7<br />

775<br />

260/3<br />

778/11<br />

) 6 A K BA I ? D<br />

778/12<br />

776<br />

778/8<br />

778/13<br />

U n t e r e r S c h m i d b e r g<br />

" . HEA @ D B<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong><br />

778/9<br />

778/14<br />

778/10<br />

778/15<br />

778/16<br />

778/17<br />

BayreutherStr.(St2163)<br />

774/7<br />

778/1<br />

A D A 2 BA C = JI I ? D <br />

T e u f e l s l o c h<br />

778/2<br />

EH? D A = HA = EJ2 B= HH EH? D A A D A 4 = JD = K I <br />

778<br />

S c h m i d b e r g ä c k e r<br />

810/1<br />

<br />

"<br />

810/3<br />

786<br />

777<br />

811<br />

<br />

!<br />

#<br />

774<br />

$<br />

%<br />

& <br />

'<br />

<br />

<br />

<br />

!<br />

"<br />

#<br />

$<br />

%<br />

&<br />

'<br />

<br />

, A = F BA C A HEI ? D A H<br />

1 JA HA I I A > A HA E? D<br />

773<br />

M E? D JEC A H5772JH= A <br />

K @ 2 = J H= K <br />

> A @ A K JA @ A H9 A C<br />

, A = HJI > E@ F H C A @<br />

771<br />

D EI J HEI ? D A H HJI H= @<br />

770<br />

> A @ A K JA @ A / H B ? D A * K HC > A HC 5 ? D E@ > A HC <br />

783<br />

769<br />

% % "<br />

D EI J H9 A C A L A H> E @ K C A @ K H? D @ = I 5 ? D A K A L EA HJA <br />

784 5 J = = J E? D A I 8 A H A I I K C I = 821 J ? D A # <br />

& $<br />

=<br />

1b<br />

!<br />

+ D H EI JE= A 4 A E? D A H J ) * H A A H I JH = A ' ' $ # * = > A H C<br />

* H B H K I J K @ , A = F BA C A ! K E !<br />

& #<br />

768<br />

766<br />

823<br />

763/4<br />

226/3<br />

> A @ A K JA @ A / H <br />

@ A H. HA EB ? D A<br />

& <br />

- I A > A C HA A<br />

> A @ A K JA @ A / H B ? D A 0 = K I C HJA > I J> = K M EA I A <br />

D EI J H HJI A E C = C > A E 7 JA HA 6 H<br />

D EI J H HJI A E C = C > A E 0 E JA HA 6 H<br />

2 = J L H@ A A D A > A HA 6 H<br />

5 J= @ J> A BA I JEC K C = K A HHE C K @ 6 H A <br />

A D A , F F A > K HC = K B@ A * K HC > A HC EJ* A BA I JEC K C<br />

D EI J H5 JH= A H= K 0 = K F JI JH= A A D A 5 JH= A = H J<br />

EJ > A HM EA C A @ C EA > A I J @ EC A H* A > = K K C<br />

D EI J H5 JH= A H= K * K HC M A C<br />

D EI J H5 JH= A H= K 5 ? D I JH= A<br />

D EI J H5 JH= A H= K 5 ? D E@ > A HC I JH= A<br />

A D A 5 ? D K A A D A 2 B= HHD = K I<br />

5 ? D A K A L EA HJA ) 0 E JA HA 6 H<br />

5 ? D A K A L EA HJA E H@ A K @ E H@ I JA <br />

5 ? D E@ > A HC M A C<br />

3 K = HJEA H> A E@ A HA D A EA C A D JJA<br />

, = I 5 ? D A K A L EA HJA ) 0 E JA HA 6 HEI JE 6 A N J@ A H, A = EI JA = I 6 A E<br />

@ A I - I A > A I > A I ? D HEA > A E? D JA @ ? D E @ A H@ HJEC A F K > E EA HJA = HJA <br />

@ = HC A I JA J1 * A HA E? D @ A H5 J= @ J = K A HM K H@ A E @ A HD EA I EC A = HJA = K A H<br />

@ K H? D > H ? D A K @ BBA I E? D JE? D A . A D I JA A L @ A H = H EA HK C = K I C A I F = HJ<br />

782<br />

@ EA 5 J= @ J = K A H= I I JA = > A H@ K H? D C C EC = I , A = = H EA HJ<br />

= H J A C H K @ = C A @ EC EJ = A H = J = I J A H F = * A J A I J A E !


Anhang 3<br />

Abbildun<strong>ge</strong>n


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 1<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Abbildung<br />

Neg.-Nr.: 9/1<br />

Datum: -<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, Burg und Stadt aus der Vo<strong>ge</strong>lschau. Federzeichnung zwischen 1632 und 1670.<br />

Le<strong>ge</strong>nde: a. das al<strong>te</strong> Schloss zu Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, b. das Schlosswäch<strong>te</strong>rshauß, c. Munition Thurm,<br />

d. der grosse Keller, e. das Rathhauß, f. das h<strong>in</strong>der Thor, g. das obere Thor, h. das un<strong>te</strong>r Thor,<br />

i. Weg nach Mergners, k. Weg nach ..., l. Weg nach Stierberg und Hiltpolts<strong>te</strong><strong>in</strong>, m. Weg nach Weiganz,<br />

n. Weg nach Hun<strong>ge</strong>rs und Velden, o. die Cis<strong>te</strong>rn auff dem al<strong>te</strong>n Schloß<br />

Abb. 2<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Abbildung<br />

Neg.-Nr.: 9/1<br />

Datum: -<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, Stadtansicht von Os<strong>te</strong>n. Kupferstich um 1700.<br />

Die Pfarrkirche, das benachbar<strong>te</strong> Rathauses und das 1668/69 erbau<strong>te</strong> P<strong>fle</strong>gamtsschloss ra<strong>ge</strong>n<br />

aus dem Stadtbild heraus. Deutlich wird die Dom<strong>in</strong>anz der oberen <strong>ge</strong><strong>ge</strong>nüber der un<strong>te</strong>ren Burg<br />

auf dem Burgfelsen im H<strong>in</strong><strong>te</strong>rgrund. Im Vordergrund e<strong>in</strong> Nu<strong>tz</strong>gar<strong>te</strong>n vor der Stadtmauer.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 3<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Abbildung<br />

Scann-Nr.: 01<br />

Datum: -<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, Stadtansicht von Os<strong>te</strong>n. Nach e<strong>in</strong>em Kupferstich von C. M. Roth, um 1759.<br />

Der Turm der neu errich<strong>te</strong><strong>te</strong>n und 1748 <strong>ge</strong>weih<strong>te</strong>n Pfarrkirche überragt das Ortsbild. Im Vordergrund<br />

Nu<strong>tz</strong>gär<strong>te</strong>n vor der Stadtmauer.<br />

Abb. 4<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Abbildung<br />

Scann-Nr.: 02<br />

Datum: -<br />

Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> von Nordwes<strong>te</strong>n. Bezeichnet und <strong>ge</strong>stochen von Alexander Marx, 1844.<br />

Im Vordergrund das Scheunenvier<strong>te</strong>l vor dem H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor im Wes<strong>te</strong>n. Dah<strong>in</strong><strong>te</strong>r der Burgfelsen<br />

mit der oberen (nördlichen) Burg l<strong>in</strong>ks und der un<strong>te</strong>ren (südlichen) Burg rechts. L<strong>in</strong>ks die Pfarrkirche<br />

als wei<strong>te</strong>re städ<strong>te</strong>bauliche Dom<strong>in</strong>an<strong>te</strong>.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 5<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Fotografie<br />

Neg.-Nr.: 9/1<br />

Datum: -<br />

Luftbild, Mit<strong>te</strong> 19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Blick von Südos<strong>te</strong>n auf Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. Im Vordergrund der damals noch e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>ne histo<strong>ris</strong>che Ortsrand.<br />

Am äußers<strong>te</strong>n l<strong>in</strong>ken Bildrand das Quartier bei der ehem. Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>, <strong>in</strong> der Bildmit<strong>te</strong> das<br />

Anfang des 20. Jh. errich<strong>te</strong><strong>te</strong> Forsthaus. Im H<strong>in</strong><strong>te</strong>rgrund der Burgberg (l<strong>in</strong>ks) und der Schmidberg<br />

(rechts). Dazwischen e<strong>in</strong><strong>ge</strong>bet<strong>te</strong>t der Altort mit der aus dem Ortsbild herausra<strong>ge</strong>nden Pfarrkirche.<br />

Abb. 6<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Fotografie<br />

Neg.-Nr.: 9/7<br />

Datum: -<br />

Postkar<strong>te</strong> „Romatisches Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> – fränk. Schweiz“, Mit<strong>te</strong> 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Blick von Süden auf Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> mit histo<strong>ris</strong>chen Ortsrand. Nu<strong>tz</strong>gär<strong>te</strong>n vermit<strong>te</strong>ln der Übergang<br />

von der Bebauung <strong>in</strong> die um<strong>ge</strong>bende Flur. Im H<strong>in</strong><strong>te</strong>rgrund die Anla<strong>ge</strong> auf dem Burgberg und die<br />

Pfarrkirche, die das Ortsbild übe<strong>rh</strong>öhen.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 7<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Fotografie<br />

Neg.-Nr.: 9/4<br />

Datum: -<br />

Postkar<strong>te</strong> „Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> (Fränk. Schweiz)“, 1. Hälf<strong>te</strong> 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Blick von Südos<strong>te</strong>n auf Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Ortsrand mit Hopfenfeldern. Vorne das Anfang<br />

des 20. Jah<strong>rh</strong>underts errich<strong>te</strong> Forsthaus. Die Pfarrkirche und die Bur<strong>ge</strong>n auf dem Burgberg übe<strong>rh</strong>öhen<br />

das Ortsbild.<br />

Abb. 8<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Fotografie<br />

Neg.-Nr.: 9/6<br />

Datum: -<br />

Postkar<strong>te</strong> „Gruss aus Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>“, 1. Hälf<strong>te</strong> 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Blick von Nordwes<strong>te</strong>n auf Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Ortsrand mit aus<strong>ge</strong>dehn<strong>te</strong>n Obstbaumwiesen<br />

vor der Stadtmauer. In der Bildmit<strong>te</strong> die Pfarrkirche, rechts die nördliche Burg, un<strong>te</strong><strong>rh</strong>alb davon<br />

das Scheunenvier<strong>te</strong>l Am h<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor, l<strong>in</strong>ks außen das ehemali<strong>ge</strong> P<strong>fle</strong>gamtsschloss


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 9<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Fotografie<br />

Neg.-Nr.: 9/3<br />

Datum: -<br />

Postkar<strong>te</strong> „Gruss aus Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>“, Anfang 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Blick von Wes<strong>te</strong>n auf den Burgberg. Im Vordergrund e<strong>in</strong>e priva<strong>te</strong> Zier- und Nu<strong>tz</strong>gar<strong>te</strong>nanla<strong>ge</strong> am<br />

westlichen Hang des Burgber<strong>ge</strong>s.<br />

Abb. 10<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Fotografie<br />

Neg.-Nr.: 9/14<br />

Datum: -<br />

Postkar<strong>te</strong> „Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>“, 1. Hälf<strong>te</strong> 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Blick von Nordos<strong>te</strong>n auf das Un<strong>te</strong>re oder Bayreuther Tor. Im H<strong>in</strong><strong>te</strong>rgrund der Turm der Pfarrkirche<br />

und die nördliche Burg auf dem Burgberg. Im Vordergrund die Freifläche, woh<strong>in</strong> 1961 der Luitpoldbrunnen<br />

verse<strong>tz</strong>t werden soll<strong>te</strong>.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 11<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Fotografie<br />

Neg.-Nr.: 9/9<br />

Datum: -<br />

Postkar<strong>te</strong> „Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>, Fränk. Schweiz“, beschrif<strong>te</strong>t 1910.<br />

Blick von Südwes<strong>te</strong>n auf das Un<strong>te</strong>re Tor. L<strong>in</strong>ks das Fachwerk<strong>ge</strong>bäude des Tiefen Brunn<strong>ens</strong>. Spi<strong>tz</strong><br />

<strong>ge</strong>schnit<strong>te</strong>ne Biberschwanzzie<strong>ge</strong>l sowohl auf dem To<strong>rh</strong>aus als auch auf dem Brunnenhaus. Der<br />

Stadtboden war off<strong>ens</strong>ichtlich unbefestigt.<br />

Abb. 12<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Fotografie<br />

Neg.-Nr.: 9/8<br />

Datum: -<br />

Postkar<strong>te</strong> „Gruss aus Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>“, Anfang 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Blick von Norden über den un<strong>te</strong>ren Markt. Im Mit<strong>te</strong><strong>lp</strong>unkt die Pfarrkirche. Rechts außen das damals<br />

noch e<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong> Giebelhaus Hauptstr. 28. Daneben das Gebäude Hauptstr. 30 mit verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>r<br />

Fassade. Stadtboden mit e<strong>in</strong>zelnen Pflas<strong>te</strong>rflächen (Tore<strong>in</strong>fahr<strong>te</strong>n, Abflussr<strong>in</strong>ne)


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 13<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Fotografie<br />

Neg.-Nr.: 9/11<br />

Datum: -<br />

Postkar<strong>te</strong> „Fränkische Schweiz, Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>“, datiert 1901.<br />

Blick von Süden über den oberen Markt mit der Pfarrkirche und dem vor<strong>ge</strong>la<strong>ge</strong>r<strong>te</strong>n, ehemali<strong>ge</strong>n<br />

Rathaus. Zu beiden Sei<strong>te</strong>n e<strong>in</strong>- und zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong> Giebelhäuser. Überwie<strong>ge</strong>nd unbefestig<strong>te</strong>r<br />

Stadtboden.<br />

Abb. 14<br />

histo<strong>ris</strong>che<br />

Fotografie<br />

Neg.-Nr.: 9/13<br />

Datum: -<br />

Postkar<strong>te</strong> „Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. Fränkische Schweiz“, 1. Vier<strong>te</strong>l 20. Jah<strong>rh</strong>undert (nach 1902).<br />

Blick von Süden über den oberen Markt. L<strong>in</strong>ks der 1902 vor dem heuti<strong>ge</strong>n Gebäude Hauptstr. 42<br />

errich<strong>te</strong><strong>te</strong> Luitpoldbrunnen. Zu beiden Sei<strong>te</strong>n e<strong>in</strong>- und zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong> Giebelhäuser.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 15<br />

Gesamtansicht<br />

Neg.-Nr.: 8/10<br />

Datum: 14.07.03<br />

Blick vom Schmidberg auf Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>.<br />

Blick von Schmidberg nach Wes<strong>te</strong>n auf das Zentrum und den nördlichen Abschnitt des Altor<strong>te</strong>s.<br />

Die Pfarrkirche überragt mit ihrem Turm das Ortsbild. Kenntlich ist die markan<strong>te</strong> Reihung von<br />

Giebelfassaden entlang der Hauptstraße (ehem. Straßenmarkt).<br />

Abb. 16<br />

Gesamtansicht<br />

Neg.-Nr.: 8/13<br />

Datum: 14.07.03<br />

Blick vom Schmidberg auf Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>.<br />

Blick von Schmidberg nach Wes<strong>te</strong>n auf den südlichen Abschnitt des Altor<strong>te</strong>s. Im H<strong>in</strong><strong>te</strong>rgrund die<br />

Burganla<strong>ge</strong> auf dem Burgberg. Zu Füßen der Burg die ehem. Marktsiedlung mit den markan<strong>te</strong>n<br />

Giebelfassaden entlang der Hauptstraße.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 17<br />

Gesamtansicht<br />

Neg.-Nr.: 8/9<br />

Datum: 14.07.03<br />

Blick vom Schmidberg auf Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>.<br />

Blick von Schmidberg nach Südwes<strong>te</strong>n auf die jün<strong>ge</strong>ren Siedlungs<strong>ge</strong>bie<strong>te</strong> j<strong>ens</strong>eits der Staatsstraße<br />

2163. Am l<strong>in</strong>ken Bildrand, an der Nürnber<strong>ge</strong>r Straße, das Forstamts<strong>ge</strong>bäude (Nürnber<strong>ge</strong>r<br />

Str. 12). H<strong>in</strong><strong>te</strong>n rechts das Quartier bei der ehemali<strong>ge</strong>n Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>.<br />

Abb. 18<br />

histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong><br />

Ortse<strong>in</strong>gang<br />

Neg.-Nr.: 5/32<br />

Datum: 23.06.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Ortse<strong>in</strong>gang von Norden beim Un<strong>te</strong>ren Tor (Bayreuther Tor).<br />

Im Bildh<strong>in</strong><strong>te</strong>rgrund das Un<strong>te</strong>re Tor, der histo<strong>ris</strong>che Ortse<strong>in</strong>gang von Norden. L<strong>in</strong>ks vorne e<strong>in</strong> <strong>ge</strong>mauer<strong>te</strong>r<br />

Kellere<strong>in</strong>gang und davor e<strong>in</strong>e S<strong>te</strong><strong>in</strong>mar<strong>te</strong>r aus dem 17. Jah<strong>rh</strong>undert (D<strong>enkma</strong>l, s. u.).


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 19<br />

Hauptstraße<br />

Neg.-Nr.: 7/16A<br />

Datum: 14.07.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Ortse<strong>in</strong>gang von Norden beim Un<strong>te</strong>ren Tor (Bayreuther Tor).<br />

Blick vom Scheunenvier<strong>te</strong>l im Norden auf das Un<strong>te</strong>re Tor. Der Weg durch das Scheunenvier<strong>te</strong>l<br />

führt parallel zur Hauptstraße. Städ<strong>te</strong>baulich <strong>in</strong><strong>te</strong>ressan<strong>te</strong> Gebäudestaffelung mit pla<strong>tz</strong>arti<strong>ge</strong>r Erwei<strong>te</strong>rung<br />

im Vordergrund, seit 1961 Standort des Luitpoldbrunn<strong>ens</strong> (siehe dort).<br />

Abb. 20<br />

histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong><br />

Ortse<strong>in</strong>gang<br />

Neg.-Nr.: 10/34<br />

Datum: 01.08.03<br />

Ortse<strong>in</strong>gang von Süden beim ehemali<strong>ge</strong>n Oberen Tor (Nürnber<strong>ge</strong>r Tor).<br />

Das Walmdach<strong>ge</strong>bäude h<strong>in</strong><strong>te</strong>r der L<strong>in</strong>de rechts markiert den Standort des 1809/10 ab<strong>ge</strong>brochenen<br />

Oberen Tores. Im Stadtgrund<strong>ris</strong>s bef<strong>in</strong>det sich hier e<strong>in</strong>e für Torsituationen typische Engs<strong>te</strong>lle.<br />

Der Pla<strong>tz</strong> mit der L<strong>in</strong>de ist der Rest e<strong>in</strong>es ehemali<strong>ge</strong>n War<strong>te</strong>pla<strong>tz</strong>es vor dem Oberen Tor.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 21<br />

histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong><br />

Ortse<strong>in</strong>gang<br />

Neg.-Nr.: 5/15<br />

Datum: 23.06.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Ortse<strong>in</strong>gang am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor (Pfarrtor) von Wes<strong>te</strong>n.<br />

Der histo<strong>ris</strong>che Ortse<strong>in</strong>gang von Wes<strong>te</strong>n besaß nur e<strong>in</strong>e un<strong>te</strong>r<strong>ge</strong>ordne<strong>te</strong> Verkehrsfunktion. Er<br />

führt durch das Scheunenvier<strong>te</strong>l zur ehemali<strong>ge</strong>n W<strong>in</strong>dmühle und früher wei<strong>te</strong>r nach Höchstadt.<br />

Blick entlang des Hauptwe<strong>ge</strong>s mit Sichtbeziehung zum Turm der Pfarrkirche.<br />

Abb. 22<br />

Ortse<strong>in</strong>gang<br />

Neg.-Nr.: 11/5<br />

Datum: 01.08.03<br />

Kreuzung Nürnber<strong>ge</strong>r Straße / Bayreuther Straße (St 2163). Blick nach Norden.<br />

Der Altort liegt e<strong>in</strong><strong>ge</strong>bet<strong>te</strong>t zwischen bewalde<strong>te</strong>n Kuppen. L<strong>in</strong>ks am Burgberg die Befestigungsmauern<br />

der mit<strong>te</strong>lal<strong>te</strong>rlichen Burganla<strong>ge</strong>, rechts der Schmidberg als wei<strong>te</strong>re ortsbildrahmende<br />

E<strong>rh</strong>ebung. Dazwischen ragt der Turm der Pfarrkirche aus dem Ortsbild hervor.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 23<br />

Histo<strong>ris</strong>che<br />

Grünfläche<br />

Neg.-Nr.: 8/6<br />

Datum: 14.07.03<br />

Dolomitfelsen an der L<strong>in</strong>denbergstraße. Blick von Norden stadtauswärts.<br />

Als e<strong>in</strong>e typische Kars<strong>te</strong>rsche<strong>in</strong>ung des Jura<strong>ge</strong>bir<strong>ge</strong>s prä<strong>ge</strong>n zahlreiche, <strong>te</strong>ils überwu<strong>cher</strong><strong>te</strong> Dolomitfelsen<br />

das Landschaftsbild um Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>. Sie haben e<strong>in</strong>en unmit<strong>te</strong>lbaren E<strong>in</strong>fluss auf das<br />

Ortsbild, die Landschaft ist re<strong>ge</strong>lrecht mit den Ortsrändern verzahnt.<br />

Abb. 24<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong><br />

Ortsrand<br />

Neg.-Nr.: 10/12<br />

Datum: 01.08.03<br />

Histo<strong>ris</strong>che Grünfläche im Nordwes<strong>te</strong>n, Umfeld Fl.Nrn. 74 und 346-351. Blick von Norden.<br />

Im Nordwes<strong>te</strong>n ist der histo<strong>ris</strong>che Ortsrand noch weit<strong>ge</strong>hend unverbaut e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n. Obstbaumwiesen<br />

und Nu<strong>tz</strong>gär<strong>te</strong>n im direk<strong>te</strong>n Anschluss an die Stadtmauer vermit<strong>te</strong>ln den Übergang <strong>in</strong> die um<strong>ge</strong>bende<br />

Landschaft. Rechts histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Fußweg zum Scheunenvier<strong>te</strong>l im Wes<strong>te</strong>n der Stadt.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 25<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong><br />

Ortsrand<br />

Neg.-Nr.: 9/29<br />

Datum: 14.07.03<br />

Histo<strong>ris</strong>che Grünfläche im Nordwes<strong>te</strong>n, Fl.Nrn. 74 und 348. Blick von Südwes<strong>te</strong>n.<br />

Detail des histo<strong>ris</strong>chen Ortsrandes mit Obstbaumwiese unmit<strong>te</strong>lbar vor der Stadtmauer. Rechts<br />

der Westgiebel des P<strong>fle</strong>gamtsschlosses.<br />

Abb. 26<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong><br />

Ortsrand<br />

Neg.-Nr.: 8/17<br />

Datum: 14.07.03<br />

Histo<strong>ris</strong>che Grünfläche vor der Stadtmauer im Os<strong>te</strong>n, Fl.Nr. 246. Blick von Südos<strong>te</strong>n.<br />

Der Obst- u. Gemüsegar<strong>te</strong>n ist an dieser S<strong>te</strong>lle bereits im Katas<strong>te</strong>rplan von 1854 als Obstbaumwiese<br />

und <strong>in</strong> e<strong>in</strong>em Kupferstich um 1700 als Gemüsegar<strong>te</strong>n <strong>ge</strong>kennzeichnet (s. o.). Die Fläche ist<br />

e<strong>in</strong> typisches Beispiel für die gärtne<strong>ris</strong>che Nu<strong>tz</strong>ung im unmit<strong>te</strong>lbaren Vorfeld der Stadtmauer.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 27<br />

Friedhof<br />

Neg.-Nr.: 10/10<br />

Datum: 01.08.03<br />

Friedhof, an<strong>ge</strong>legt <strong>in</strong> den 1681, Leichenhaus 1. Hälf<strong>te</strong> 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Der ummauer<strong>te</strong> Friedhof wurde im Jahre 1681 nördlich auße<strong>rh</strong>alb der Stadtmauer, am Fuße des<br />

Badersber<strong>ge</strong>s an<strong>ge</strong>legt. Seit dem 19. Jah<strong>rh</strong>undert erfolg<strong>te</strong>n zwei Erwei<strong>te</strong>run<strong>ge</strong>n nach Wes<strong>te</strong>n. Die<br />

beiden äl<strong>te</strong>ren Abschnit<strong>te</strong> s<strong>in</strong>d von e<strong>in</strong>er verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>n Mauer um<strong>ge</strong>ben.<br />

Abb. 28<br />

Friedhofstor<br />

Neg.-Nr.: 2/32<br />

Datum: 23.06.03<br />

Friedhofsportal, Sands<strong>te</strong><strong>in</strong>pfos<strong>te</strong>n 17. Jah<strong>rh</strong>undert (?), Torgit<strong>te</strong>r 19./Anfang 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Östliches E<strong>in</strong>gangsportal zum Friedhof mit Pfos<strong>te</strong>n aus Sands<strong>te</strong><strong>in</strong>quadern, jeweils mit Ku<strong>ge</strong>lbekrönung.<br />

Zweiflü<strong>ge</strong>li<strong>ge</strong>s, gusseisernes Tor.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 29<br />

Stadtbefestigung<br />

Neg.-Nr.: 7/15A<br />

Datum: 14.07.03<br />

Un<strong>te</strong>res Tor oder Bayreuther Tor, Hauptstr. 1 (siehe dort), D<strong>enkma</strong>l.<br />

Das Un<strong>te</strong>re oder Bayreuther Tor bildet den histo<strong>ris</strong>chen Ortse<strong>in</strong>gang von Norden, aus Richtung<br />

Bayreuth / Pegni<strong>tz</strong> bzw. aus Mergners. Der das Tor westlich (im Bild rechts) um<strong>ge</strong>hende Straßenzug<br />

wurde erst im 20. Jah<strong>rh</strong>undert an<strong>ge</strong>legt.<br />

Abb. 30<br />

Stadtbefestigung<br />

Neg.-Nr.: 5/10<br />

Datum: 23.06.03<br />

H<strong>in</strong><strong>te</strong>res Tor oder Pfarrtor, Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor 2 (siehe dort), D<strong>enkma</strong>l.<br />

Das H<strong>in</strong><strong>te</strong>re Tor oder Pfarrtor bildet den histo<strong>ris</strong>chen Ortse<strong>in</strong>gang von Wes<strong>te</strong>n. Es besaß nur e<strong>in</strong>e<br />

un<strong>te</strong>r<strong>ge</strong>ordne<strong>te</strong> Verkehrsfunktion. Stadtauswärts führt der Weg nach Wes<strong>te</strong>n mit<strong>te</strong>n durch das<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor auf die ehemali<strong>ge</strong> W<strong>in</strong>dmühle zu bzw. Richtung Höchstadt.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 31<br />

Stadtbefestigung<br />

Neg.-Nr.: 7/18A<br />

Datum: 14.07.03<br />

Stadtmauer im Nordos<strong>te</strong>n mit ehem. Eckturm, zu Hauptstraße 9, 16.-19. Jah<strong>rh</strong>undert, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Ursprünglich wohl höhere Maue<strong>rh</strong>albschale aus Kalks<strong>te</strong><strong>in</strong>-Bruchstücken, 1. Hälf<strong>te</strong> 16. Jah<strong>rh</strong>undert,<br />

mit Fachwerkaufsa<strong>tz</strong> aus dem 19. Jah<strong>rh</strong>undert. Mauerwerk <strong>in</strong> jungs<strong>te</strong>r Zeit neu aus<strong>ge</strong>fugt.<br />

Blick <strong>in</strong> den Weg Am Schmidberg von Norden.<br />

Abb. 32<br />

Stadtbefestigung<br />

Neg.-Nr.: 6/10A<br />

Datum: 23.06.03<br />

Ehem. Gefängnisturm im Südos<strong>te</strong>n der Stadtmauer, zu Schmidbergstr. 4, 16.-18. Jh., D<strong>enkma</strong>l.<br />

Verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong> Maue<strong>rh</strong>albschale mit jün<strong>ge</strong>rem Sat<strong>te</strong>ldach, le<strong>tz</strong><strong>te</strong>res wohl aus dem 19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Mauerwerk aus Kalks<strong>te</strong><strong>in</strong>-Bruchstücken <strong>in</strong> jüngs<strong>te</strong>r Zeit neu aus<strong>ge</strong>fugt. Der Turm <strong>ge</strong>hör<strong>te</strong> zum<br />

ehem. Stadtknechtshaus, Schmidbergstr. 4. Blick über den Weg Am Schmidberg von Norden.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 33<br />

Stadtbefestigung<br />

Neg.-Nr.: 10/14<br />

Datum: 01.08.03<br />

Stadtmauer im Norden, 16.-18. Jah<strong>rh</strong>undert, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Überbauung der Stadtmauer mit Neben<strong>ge</strong>bäuden aus dem 19./20. Jah<strong>rh</strong>undert. Mauerwerk aus<br />

Kalks<strong>te</strong><strong>in</strong>-Bruchstücken <strong>in</strong> jüngs<strong>te</strong>r Zeit neu aus<strong>ge</strong>fugt. Der Stadtmauer im Norden und Nordwes<strong>te</strong>n<br />

s<strong>in</strong>d Obst- und Gemüsegär<strong>te</strong>n vor<strong>ge</strong>la<strong>ge</strong>rt, die den histo<strong>ris</strong>chen Ortsrand bilden (s. o.).<br />

Abb. 34<br />

Stadtbefestigung<br />

Neg.-Nr.: 10/16<br />

Datum: 01.08.03<br />

Stadtmauer im Nordwes<strong>te</strong>n mit Turm, 16.-18. Jah<strong>rh</strong>undert, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Mauer <strong>in</strong> der ursprünglichen Höhe von ca. 4,5 m und Halbschalenturm aus Kalks<strong>te</strong><strong>in</strong>-<br />

Bruchstücken. Mauerwerk <strong>in</strong> jüngs<strong>te</strong>r Zeit neu aus<strong>ge</strong>fugt, Ke<strong>ge</strong>ldach des Turmes erneuert. H<strong>in</strong><strong>te</strong>r<br />

der Mauer die ehemals zum P<strong>fle</strong>gamtsschloss <strong>ge</strong>höri<strong>ge</strong> Scheune (Schloßstr. 13).


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 35<br />

Stadtbefestigung<br />

Neg.-Nr.: 9/30<br />

Datum: 01.08.03<br />

Stadtmauer im Südwes<strong>te</strong>n, zw. Hauptstr. 50 und 52, 16.-18. Jah<strong>rh</strong>undert, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Res<strong>te</strong> der ehemali<strong>ge</strong>n Stadtmauer mit Turmru<strong>in</strong>e am Fuße des Burgber<strong>ge</strong>s. Mauerwerk aus Kalks<strong>te</strong><strong>in</strong>-Bruchstücken.<br />

Mauerwerk <strong>in</strong> schlech<strong>te</strong>m E<strong>rh</strong>altungszustand.<br />

Abb. 36<br />

Hauptstraße<br />

Neg.-Nr.: 6/30A<br />

Datum: 23.06.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Straßenraum beim Un<strong>te</strong>ren Tor.<br />

L<strong>in</strong>ks der histo<strong>ris</strong>che Stad<strong>te</strong><strong>in</strong>gang beim Un<strong>te</strong>ren Tor. In der Bildmit<strong>te</strong> der Straßendurchbruch (La<strong>ge</strong><br />

des ehem. Badersseeweiherle<strong>in</strong>s), über den die Hauptstraße um das Tor herum<strong>ge</strong>führt wird.<br />

Die Häuser im H<strong>in</strong><strong>te</strong>rgrund werden vom östlichen Giebel des P<strong>fle</strong>gamtsschlosses überragt.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 37<br />

Hauptstraße<br />

Neg.-Nr.: 3/4<br />

Datum: 23.06.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Straßenraum beim Tiefen Brunnen. Blick von Süden.<br />

Vor dem Un<strong>te</strong>ren Tor s<strong>te</strong>ht das 1543-1549 errich<strong>te</strong><strong>te</strong> Brunnenhaus, der so <strong>ge</strong>nann<strong>te</strong> Tiefe Brunn<strong>ens</strong><br />

(bei Hauptstr. 5, siehe dort). Der histo<strong>ris</strong>che Fachwerkbau und das Un<strong>te</strong>re Tor prä<strong>ge</strong>n den<br />

hiesi<strong>ge</strong>n Straßenraum wesentlich.<br />

Abb. 38<br />

Hauptstraße<br />

Neg.-Nr.: 3/10<br />

Datum: 23.06.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Straßenraum im Norden. Blick von Süden.<br />

Die histo<strong>ris</strong>che Aufweitung des Straßenraumes vor dem Un<strong>te</strong>ren Tor fungiert seit dem Straßendurchbruch<br />

zur Um<strong>ge</strong>hung der Torengs<strong>te</strong>lle als Straßengabel. Aufgrund se<strong>in</strong>er La<strong>ge</strong> an der Gabelung<br />

besi<strong>tz</strong>t das Haus Hauptstr. 5 (Bildmit<strong>te</strong>) e<strong>in</strong>e besondere städ<strong>te</strong>bauliche Funktion.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 39<br />

Hauptstraße<br />

Neg.-Nr.: 6/26A<br />

Datum: 23.06.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Straßenraum im Norden (Un<strong>te</strong>rer Markt). Blick von Nordos<strong>te</strong>n.<br />

Der <strong>ge</strong>schlossene histo<strong>ris</strong>che Straßenraum am Un<strong>te</strong>ren Markt wird zu beiden Sei<strong>te</strong>n vorwie<strong>ge</strong>nd<br />

von Giebelfassaden <strong>ge</strong>prägt. Im Zentrum der dreiecksförmi<strong>ge</strong>n Straßenaufweitung (ehem.<br />

Straßenmarkt, heu<strong>te</strong> Straßengabel) e<strong>in</strong>e <strong>in</strong> jün<strong>ge</strong>rer Zeit <strong>ge</strong>stal<strong>te</strong><strong>te</strong> Grünfläche.<br />

Abb. 40<br />

Hauptstraße<br />

Neg.-Nr.: 4/10<br />

Datum: 23.06.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Straßenraum am Übergang zw. Un<strong>te</strong>rem und Oberem Markt. Blick von Süden.<br />

Die Stadtpfarrkirche und das benachbar<strong>te</strong> ehemali<strong>ge</strong> Rathaus spr<strong>in</strong><strong>ge</strong>n aus der Baul<strong>in</strong>ie hervor.<br />

Verstärkt wird deren städ<strong>te</strong>bauliche Dom<strong>in</strong>anz noch durch ihre La<strong>ge</strong> auf e<strong>in</strong>em Geländesat<strong>te</strong>l, der<br />

den Straßenraum <strong>in</strong> zwei Abschnit<strong>te</strong> gliedert, den Oberen und den Un<strong>te</strong>ren Markt.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 41<br />

Hauptstraße<br />

Neg.-Nr.: 4/12<br />

Datum: 23.06.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Straßenraum im Süden. Blick von Süden.<br />

Auch der <strong>ge</strong>schlossene histor. Straßenraum am Oberen Markt wird beidseitig v. a. von Giebelfassaden<br />

<strong>ge</strong>prägt. Blick auf die Straßengabelung Hauptstraße/Schmidbergstraße mit dem ehem.<br />

Stadtschreibe<strong>rh</strong>aus, das raumbildende Funktion besi<strong>tz</strong>t. Rechts stattliche ehem. Brauereihöfe.<br />

Abb. 42<br />

Hauptstraße<br />

Neg.-Nr.: 4/14<br />

Datum: 23.06.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Straßenraum im Süden mit pla<strong>tz</strong>arti<strong>ge</strong>r Erwei<strong>te</strong>rung. Blick von Süden.<br />

Dem ab<strong>ge</strong>gan<strong>ge</strong>nen Oberen oder Nürnber<strong>ge</strong>r Tor (s. o.) war e<strong>in</strong> War<strong>te</strong>pla<strong>tz</strong> vor<strong>ge</strong>la<strong>ge</strong>rt, der heu<strong>te</strong><br />

mit den Anwesen Hauptstr. 49 u. 51 sowie Nürnber<strong>ge</strong>r Str. 1 <strong>te</strong>ilweise überbaut ist. Die pla<strong>tz</strong>arti<strong>ge</strong><br />

Erwei<strong>te</strong>rung mit der ortsbildprä<strong>ge</strong>nden L<strong>in</strong>de rechts blieb davon als Rest e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 43<br />

Hauptstraße<br />

Neg.-Nr.: 10/30<br />

Datum: 01.08.03<br />

Straßenraum im Südwes<strong>te</strong>n. Blick von Wes<strong>te</strong>n, Höhe E<strong>in</strong>mündung <strong>in</strong> die Bayreuther Straße.<br />

Südlich vor der Stadtmauer knickt die Hauptstraße nach Wes<strong>te</strong>n ab und führt auf die Bayreuther<br />

Straße zu. Der Straßenzug wird – im Wechsel von Haupt- und Neben<strong>ge</strong>bäuden – überwie<strong>ge</strong>nd<br />

von traufständi<strong>ge</strong>n Bau<strong>te</strong>n des 19./20. Jah<strong>rh</strong>undert <strong>ge</strong>prägt. Rechts das vormali<strong>ge</strong> Rathaus.<br />

Abb. 44<br />

Burgweg<br />

Neg.-Nr.: 7/24A<br />

Datum: 14.07.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Straßenraum im Süden. Blick von Os<strong>te</strong>n.<br />

Un<strong>ge</strong>fähr mittig des Oberen Mark<strong>te</strong>s zweigt von der Hauptstraße der Burgweg nach Wes<strong>te</strong>n ab<br />

und erschließt den Straßenzug am Fuße des Burgber<strong>ge</strong>s. Der Weg dient noch heu<strong>te</strong> als Zugang<br />

zur oberen Burg auf dem nördlichen Burgberg.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 45<br />

Burgweg<br />

Neg.-Nr.: 1/18<br />

Datum: 23.06.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Straßenraum im Wes<strong>te</strong>n. Blick von Süden.<br />

Giebelfassaden l<strong>in</strong>ks und Neben<strong>ge</strong>bäude rechts säumen den Straßenraum am Fuße des Burgber<strong>ge</strong>s.<br />

In der Verlän<strong>ge</strong>rung des Burgwe<strong>ge</strong>s nach Norden befand sich h<strong>in</strong><strong>te</strong>r dem dorti<strong>ge</strong>n Tor e<strong>in</strong><br />

Aufzug, der die Versorgung der oberen Burg auf dem nördlichen Burgfelsen si<strong>cher</strong><strong>te</strong>.<br />

Abb. 46<br />

Burgweg<br />

Neg.-Nr.: 1/23<br />

Datum: 23.06.03<br />

Treppe zur oberen Burg.<br />

Der e<strong>in</strong>zi<strong>ge</strong> fußläufi<strong>ge</strong> Zugang zur oberen<br />

Burg bes<strong>te</strong>ht noch heu<strong>te</strong> über e<strong>in</strong>e Treppe,<br />

die zwischen den Anwesen Burgweg 5 und<br />

11 den Berg h<strong>in</strong>auf führt.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 47<br />

Schloßstraße<br />

Neg.-Nr.: 5/28<br />

Datum: 23.06.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Straßenraum vor dem H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor oder Pfarrtor. Blick von Os<strong>te</strong>n.<br />

Der histo<strong>ris</strong>che Straßenraum beim H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor wird vom ehemali<strong>ge</strong>n Pfar<strong>rh</strong>aus (Schloßstr. 3,<br />

l<strong>in</strong>ks an<strong>ge</strong>schnit<strong>te</strong>n) und dem Gebäude Schloßstr. 5 mit dem stattlichen Fachwerkgiebel (rechts)<br />

sowie dem To<strong>rh</strong>aus selbst <strong>ge</strong>prägt.<br />

Abb. 48<br />

Schloßstraße<br />

Neg.-Nr.: 3/24<br />

Datum: 23.06.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Straßenraum im Norden. Blick von Süden.<br />

Der Straßenraum ist unre<strong>ge</strong>lmäßig bebaut. L<strong>in</strong>ks e<strong>in</strong>e Baulücke zwischen Schloßstr. 5 und 9.<br />

Rechts die rückseiti<strong>ge</strong> Bebauung der Grundstücke an der Hauptstraße. Hier Neubau<strong>te</strong>n an der<br />

S<strong>te</strong>lle des ab<strong>ge</strong>gan<strong>ge</strong>nen Kommunbrauhauses und der Malzmühle.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 49<br />

Schmidbergstraße<br />

Neg.-Nr.: 6/25A<br />

Datum: 23.06.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Straßenraum im Norden. Blick von Norden.<br />

Die Schmidbergstraße verläuft parallel zw. Hauptstraße und östli<strong>cher</strong> Stadtmauer. Giebel- u.<br />

traufständi<strong>ge</strong> Wohn- u. Neben<strong>ge</strong>bäude bilden e<strong>in</strong>en <strong>ge</strong>schlossenen Straßenraum mit unre<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong>n<br />

Raumkan<strong>te</strong>n am Rande des Altor<strong>te</strong>s, der <strong>te</strong>ilweise von Neubau<strong>te</strong>n un<strong>te</strong>rbrochen wird.<br />

Abb. 50<br />

Schmidbergstraße<br />

Neg.-Nr.: 6/24A<br />

Datum: 23.02.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Straßenraum im Süden. Blick von Norden.<br />

Der westliche Straßenzug wird hauptsächlich von den rückwärti<strong>ge</strong>n, <strong>te</strong>ils zu Wohnzwecken aus<strong>ge</strong>bau<strong>te</strong>n<br />

oder neu überbau<strong>te</strong>n Neben<strong>ge</strong>bäuden der zur Hauptstraße h<strong>in</strong> orientier<strong>te</strong>n Grundstücke<br />

<strong>ge</strong>bildet. Ge<strong>ge</strong>nüber e<strong>in</strong>e Zeile mit relativ gleichförmi<strong>ge</strong>r traufständi<strong>ge</strong>r Bebauung.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 51<br />

Am Schmidberg<br />

Neg.-Nr.: 4/9<br />

Datum: 23.06.03<br />

Südli<strong>cher</strong> Abschnitt. Blick von Wes<strong>te</strong>n.<br />

Die histo<strong>ris</strong>che Wegführung Am Schmidberg verläuft auße<strong>rh</strong>alb der östlichen Stadtmauer am Fuße<br />

des Schmidber<strong>ge</strong>s und mündet nördlich des Oberen Tores sowie südlich vom Haus Hauptstr.<br />

43 auf die Hauptstraße. Er bildet die Schnitts<strong>te</strong>lle zwischen Stadt und Landschaft im Os<strong>te</strong>n.<br />

Abb. 52<br />

Am Schmidberg<br />

Neg.-Nr.: 6/8A<br />

Datum: 23.06.03<br />

Nördli<strong>cher</strong> Abschnitt. Blick von Süden.<br />

Der Weg am Schmidberg ist locker mit Neben<strong>ge</strong>bäuden bebaut (Scheunen, Holzle<strong>ge</strong>n, Brauere<strong>in</strong>eben<strong>ge</strong>bäude<br />

...). Vor allem im Wes<strong>te</strong>n, zur Stadtmauer h<strong>in</strong>, lie<strong>ge</strong>n Obst- und Gemüsegär<strong>te</strong>n als<br />

Teil des histo<strong>ris</strong>chen Ortsrandes.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 53<br />

Fußweg<br />

Neg.-Nr.: 10/26<br />

Datum: 01.08.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Fußweg westlich h<strong>in</strong><strong>te</strong>r dem Burgberg, Fl.Nr. 373/2.<br />

Die histo<strong>ris</strong>che Wegführung verläuft von der ehemali<strong>ge</strong>n Flur Schloßfeld westlich h<strong>in</strong><strong>te</strong>r dem<br />

Burgberg zum Scheunenvier<strong>te</strong>l Am h<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor, vorbei an Dolomitfelsgruppen. Rest e<strong>in</strong>er fußläufi<strong>ge</strong>n<br />

Verb<strong>in</strong>dung, die früher wei<strong>te</strong>r nach Süden, zur heuti<strong>ge</strong>n Bayreuther Straße führ<strong>te</strong>.<br />

Abb. 54<br />

Fußweg<br />

Neg.-Nr.: 8/23<br />

Datum: 14.07.03<br />

Histo<strong>ris</strong><strong>cher</strong> Fußweg im Nordwes<strong>te</strong>n der Stadt, Fl.Nr. 352.<br />

Die histo<strong>ris</strong>che Wegführung verläuft vom Scheunenvier<strong>te</strong>l Am h<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor nach Norden, auf die<br />

Straße nach Höchstadt zu. Zu beiden Sei<strong>te</strong>n des We<strong>ge</strong>s lie<strong>ge</strong>n aus<strong>ge</strong>dehn<strong>te</strong> Obstbaumwiesen,<br />

die den histo<strong>ris</strong>chen Ortsrand bilden (sieh oben).


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 55<br />

Hauptstr. 1<br />

Neg.-Nr.: 3/2<br />

Datum: 23.06.03<br />

Un<strong>te</strong>res oder Bayreuther Tor, im Kern 16./17. Jah<strong>rh</strong>undert, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, aus Bruchs<strong>te</strong><strong>in</strong>en mit Eckverzahnung massiv <strong>ge</strong>mauer<strong>te</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau mit<br />

rundbogi<strong>ge</strong>r Durchfahrt. Zu beiden Sei<strong>te</strong>n e<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong> Anbau<strong>te</strong>n.<br />

Abb. 56<br />

Hauptstr. 3<br />

Neg.-Nr.: 2/36<br />

Datum: 23.06.03<br />

Ehem. Wohnstallhaus, 19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau <strong>in</strong> Mischbauweise. Erd<strong>ge</strong>schoss <strong>ge</strong>mauert und flächig verpu<strong>tz</strong>t,<br />

Ober<strong>ge</strong>schoss nach Süden <strong>ge</strong>mauert und verpu<strong>tz</strong>t, zu den übri<strong>ge</strong>n Sei<strong>te</strong>n fachwerksichtig (vor<strong>ge</strong>blendet).<br />

Giebel fachwerksichtig.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 57<br />

Hauptstr.5<br />

Neg.-Nr.: 3/6<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, bez. 1785, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s, flächig verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Giebelhaus. F<strong>ens</strong><strong>te</strong>r im westlichen Bereich der Südfassade<br />

sowie auf der West- und der Nordsei<strong>te</strong> vergrößert. Über dem E<strong>in</strong>gangsportal bez. "17 HG 85".<br />

Exponier<strong>te</strong> La<strong>ge</strong> im Straßenraum als nördli<strong>cher</strong> Raumabschlusses des Un<strong>te</strong>ren Mark<strong>te</strong>s.<br />

Abb. 58<br />

Tiefer Brunnen<br />

Neg.-Nr.: 8/18<br />

Datum: 14.07.03<br />

Brunnenhaus, 1543/49, Fl.Nr. 45 (bei Hauptstr. 5), D<strong>enkma</strong>l.<br />

Fachwerkbau mit durch<strong>ge</strong>henden Stü<strong>tz</strong>en über Sands<strong>te</strong><strong>in</strong>sockel mit Walmdach. Türe mit auf<strong>ge</strong>doppel<strong>te</strong>m<br />

Türblatt. F<strong>ens</strong><strong>te</strong>röffnun<strong>ge</strong>n mit rau<strong>te</strong>nförmi<strong>ge</strong>r Holzvergit<strong>te</strong>rung <strong>ge</strong>schlossen. Im Inneren<br />

der 92 m tiefe, <strong>ge</strong>mauer<strong>te</strong> Brunn<strong>ens</strong>chacht mit eisernem Ziehwerk.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 59<br />

Hauptstr. 7<br />

Neg.-Nr.: 3/26<br />

Datum: 23.06.03<br />

Gasthof und Me<strong>tz</strong><strong>ge</strong>rei Burghardt,<br />

im Kern 17./18. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s, flächig verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Giebelhaus.<br />

Erd<strong>ge</strong>schoss massiv <strong>ge</strong>mauert,<br />

Ober<strong>ge</strong>schoss und Giebel <strong>in</strong> Fachwerk.<br />

Giebelfassade vermutlich vor<strong>ge</strong>blendet.<br />

Ladene<strong>in</strong>bau (Me<strong>tz</strong><strong>ge</strong>rei) und F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rvergrößerun<strong>ge</strong>n<br />

im Erd<strong>ge</strong>schoss, ansons<strong>te</strong>n<br />

re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong> F<strong>ens</strong><strong>te</strong>ranordnung e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n.<br />

Abb. 60<br />

Hauptstr. 11<br />

Neg.-Nr.: 3/29<br />

Datum: 23.06.03<br />

Landgasthof Tiefer Brunnen, wohl 18. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s, flächig verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Giebelhaus. Erd<strong>ge</strong>schoss massiv, Ober<strong>ge</strong>schoss und Giebel<br />

wohl <strong>in</strong> Fachwerk. Re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong> F<strong>ens</strong><strong>te</strong>ranordnung im Ober<strong>ge</strong>schoss und Giebel. Drill<strong>in</strong>gsf<strong>ens</strong><strong>te</strong>r<br />

im Erd<strong>ge</strong>schoss wohl auf e<strong>in</strong>en Umbau Mit<strong>te</strong> des 20. Jah<strong>rh</strong>underts zurück<strong>ge</strong>hend.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 61<br />

Hauptstr. 12<br />

Neg.-Nr.: 2/24<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, bez. 1852.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, flächig verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>r Massivbau mit Sat<strong>te</strong>ldach <strong>ge</strong><strong>ge</strong>nüber dem Un<strong>te</strong>ren Tor. E<strong>in</strong>gangtüre<br />

ursprünglich auf der östlichen Traufsei<strong>te</strong>, ans<strong>te</strong>lle des zwei<strong>te</strong>n F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rs von Norden.<br />

Hier im Sturz bez. "18 E. Erbar. 52".<br />

Abb. 62<br />

Hauptstr. 16<br />

Neg.-Nr.: 2/20<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 19./frühes 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, ursprünglich nur zweiachsi<strong>ge</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau. Erd<strong>ge</strong>schoss massiv <strong>ge</strong>mauert,<br />

Ober<strong>ge</strong>schoss und Giebel <strong>in</strong> Fachwerk und <strong>in</strong>s<strong>ge</strong>samt flächig verpu<strong>tz</strong>t. Wohl im 20. Jah<strong>rh</strong>undert<br />

Erwei<strong>te</strong>rung nach Os<strong>te</strong>n um e<strong>in</strong>e F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rachse. Standort der ehemali<strong>ge</strong>n Badstube.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 63<br />

Hauptstr. 17<br />

Neg.-Nr.: 3/31<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 18./19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

E<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s Giebelhaus mit Zwerchhaus nach Norden. Flächig verpu<strong>tz</strong>t mit massivem Erd<strong>ge</strong>schoss.<br />

Re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong> F<strong>ens</strong><strong>te</strong>ranordnung e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n.<br />

Abb. 64<br />

Hauptstr. 18<br />

Neg.-Nr.: 2/18<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, Ende 19./Anfang 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s, massives und flächig verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Giebelhaus. Histo<strong>ris</strong>che F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rgliederung<br />

e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n. Giebelwand mit Ortgang<strong>ge</strong>sims.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 65<br />

Hauptstr. 20<br />

Neg.-Nr.: 2/17<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 17./18. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

E<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s, breit <strong>ge</strong>la<strong>ge</strong>r<strong>te</strong>s Giebelhaus. Erd<strong>ge</strong>schoss <strong>in</strong> Bruchs<strong>te</strong><strong>in</strong>en massiv <strong>ge</strong>mauert<br />

und mit dem Giebel flächig verpu<strong>tz</strong>t. Histo<strong>ris</strong>che F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rgliederung und Erschließung weit<strong>ge</strong>hend<br />

e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n. Traditioneller Typus des äl<strong>te</strong>ren, e<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>n Giebelhauses.<br />

Abb. 66<br />

Hauptstr. 21<br />

Neg.-Nr.: 3/33<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohn- und Geschäftshaus,<br />

wohl 18. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s, flächig verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Giebelhaus.<br />

Erd<strong>ge</strong>schoss massiv <strong>ge</strong>mauert,<br />

Ober<strong>ge</strong>schoss und Giebel <strong>in</strong> Fachwerk,<br />

straß<strong>ens</strong>eitig massive Giebelfassade vor<strong>ge</strong>blendet.<br />

Ladene<strong>in</strong>bau im Erd<strong>ge</strong>schoss<br />

(Schreibwaren<strong>ge</strong>schäft), ansons<strong>te</strong>n re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong><br />

F<strong>ens</strong><strong>te</strong>ranordnung e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n, im<br />

Giebelbereich <strong>in</strong> Segmentbo<strong>ge</strong>n<strong>ge</strong>wänden.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 67<br />

Hauptstr. 23<br />

Neg.-Nr.: 3/34<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohn- und Geschäftshaus, wohl 18. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s, flächig verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Giebelhaus.<br />

Erd<strong>ge</strong>schoss massiv <strong>ge</strong>mauert,<br />

Ober<strong>ge</strong>schoss und Giebel <strong>in</strong> Fachwerk,<br />

straß<strong>ens</strong>eitig massive Giebelfassade vor<strong>ge</strong>blendet.<br />

Erd<strong>ge</strong>schoss durch F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rvergrößerun<strong>ge</strong>n<br />

(F<strong>ris</strong>örladen) verändert, ansons<strong>te</strong>n<br />

re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong> F<strong>ens</strong><strong>te</strong>ranordnung<br />

e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n.<br />

Abb. 68<br />

Hauptstr. 24<br />

Neg.-Nr.: 2/11<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 18. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s Giebelhaus, flächig<br />

verpu<strong>tz</strong>t mit re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong>r F<strong>ens</strong><strong>te</strong>ranordnung.<br />

Relieftafel über der Haustüre bez.<br />

"C D 1764" (s. u.).


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 69<br />

Hauptstr. 24, Relieftafel<br />

Neg.-Nr.: 2/15<br />

Datum: 23.06.03<br />

Relieftafel, bez. 1764, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Relieftafel über der Haustüre von Haus<br />

Hauptstr. 22, bez. "C D 1764". Zweiflü<strong>ge</strong>li<strong>ge</strong>,<br />

kassettier<strong>te</strong> Haustüre mit Oberlicht aus<br />

der Zeit um 1900 oder frühes 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Abb. 70<br />

Hauptstr. 26<br />

Neg.-Nr.: 3/8<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohn- und Geschäftshaus, im Kern wohl 18. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s Giebelhaus, flächig verpu<strong>tz</strong>t mit erneuer<strong>te</strong>m S<strong>te</strong><strong>in</strong><strong>ge</strong>wände am E<strong>in</strong>gangsportal.<br />

Re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong> F<strong>ens</strong><strong>te</strong>ranordnung im Ober<strong>ge</strong>schoss und im Giebel, F<strong>ens</strong><strong>te</strong>r im Erd<strong>ge</strong>schoss vergrößert.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 71<br />

Hauptstr. 28<br />

Neg.-Nr.: 2/7<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohn- und Geschäftshaus, 18./19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s, flächig verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Giebelhaus. Re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong> F<strong>ens</strong><strong>te</strong>ranordnung im Ober<strong>ge</strong>schoss<br />

und Giebel e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n, Lunet<strong>te</strong>nf<strong>ens</strong><strong>te</strong>r <strong>in</strong> der Giebelspi<strong>tz</strong>e. Erd<strong>ge</strong>schoss durch Ladene<strong>in</strong>bau<br />

verändert (Leb<strong>ens</strong>mit<strong>te</strong>l<strong>ge</strong>schäft und Bäckerei). Wohl im 19. Jah<strong>rh</strong>undert/um 1900 überformt.<br />

Abb. 72<br />

Hauptstr. 29<br />

Neg.-Nr.: 3/25<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 18./19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s, flächig verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Giebelhaus<br />

(südliche Fachwerkwand im O-<br />

ber<strong>ge</strong>schoss unverpu<strong>tz</strong>t). Erd<strong>ge</strong>schoss<br />

massiv <strong>ge</strong>mauert, Ober<strong>ge</strong>schoss und Giebel<br />

<strong>in</strong> Fachwerk, straß<strong>ens</strong>eitig massive<br />

Giebelfassade vor<strong>ge</strong>blendet. Re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong><br />

F<strong>ens</strong><strong>te</strong>ranordnung im Ober<strong>ge</strong>schoss und<br />

im Giebel, mit profilier<strong>te</strong>n Solbänken.<br />

F<strong>ens</strong><strong>te</strong>r im Erd<strong>ge</strong>schoss vergrößert, E<strong>in</strong>gangstüre<br />

<strong>in</strong> Korbbo<strong>ge</strong>n<strong>ge</strong>wände.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 73<br />

Hauptstr. 30<br />

Neg.-Nr.: 2/5<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 18./19. Jah<strong>rh</strong>undert, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, traufständi<strong>ge</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau <strong>in</strong> Mischbauweise. Erd<strong>ge</strong>schoss massiv <strong>ge</strong>mauert<br />

und verpu<strong>tz</strong>t, Ober<strong>ge</strong>schoss fachwerksichtig. Das Gebäude ursprünglich wohl <strong>in</strong>s<strong>ge</strong>samt flächig<br />

verpu<strong>tz</strong>t.<br />

Abb. 74<br />

Hauptstr. 31<br />

Neg.-Nr.: 4/1<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 19./20. Jah<strong>rh</strong>undert, mit äl<strong>te</strong>rem Kern ?.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, flächig verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau mit re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong>r F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rgliederung. Aufgrund<br />

se<strong>in</strong>e Eckla<strong>ge</strong> an der Straßengabelung Hauptstraße/Schmidbergstraße mit wichti<strong>ge</strong>r städ<strong>te</strong>bauli<strong>cher</strong><br />

Funktion. Ehemali<strong>ge</strong>s Stadtschreibe<strong>rh</strong>aus.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 75<br />

Hauptstr. 32<br />

Neg.-Nr.: 2/2<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus (und Neben<strong>ge</strong>bäude, siehe un<strong>te</strong>n), bez. 1818, im Kern wohl äl<strong>te</strong>r, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s, flächig verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Giebelhaus mit Krüppelwalm (ursprgl. Las<strong>te</strong>naufzug). Erd<strong>ge</strong>schoss<br />

massiv <strong>ge</strong>mauert, Ober<strong>ge</strong>schoss und Giebel <strong>in</strong> Fachwerk. E<strong>in</strong>gangsportal bez. 1818.<br />

Die vor<strong>ge</strong>blende<strong>te</strong> <strong>ge</strong>mauer<strong>te</strong> Giebelfassade wohl aus dieser Zeit.<br />

Abb. 76<br />

Hauptstr. 33<br />

Neg.-Nr.: 4/7<br />

Datum: 23.06.03<br />

Brauerei Gasthof Wagner, bez. 1853, Brauerwappen bez. 1795, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s, flächig verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Giebelhaus mit seitlichen Anbau<strong>te</strong>n. Korbbogi<strong>ge</strong>s E<strong>in</strong>gangsportal<br />

mit aus<strong>ge</strong>zo<strong>ge</strong>nen Volu<strong>te</strong>n im Sturz, bez. "J G St 1853". F<strong>ens</strong><strong>te</strong>r im Erd<strong>ge</strong>schoss<br />

vergrößert, sonst re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong> Gliederung. Giebelfassade dickflächig überpu<strong>tz</strong>t.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 77<br />

Hauptstr. 33<br />

Neg.-Nr.: 6/11A<br />

Datum: 23.06.03<br />

Brauerei Gasthof Wagner, Rück<strong>ge</strong>bäude.<br />

Auf dem rückwärti<strong>ge</strong>n Grundstück sowie j<strong>ens</strong>eits des We<strong>ge</strong>s Am Schmidberg verschiedene Brauereifunktions<strong>ge</strong>bäude<br />

e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n. Hier Brauhaus am Schmidbergweg von Nordos<strong>te</strong>n. Traufständi<strong>ge</strong>r<br />

massiver Bau mit Fachwerkaufsa<strong>tz</strong>, wohl 19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Abb. 78<br />

Hauptstr. 34, evang.-luth. Pfarrkirche<br />

Neg.-Nr.: 2/10<br />

Datum: 23.06.03<br />

Kirchenbau, 1733/35, D<strong>enkma</strong>l.<br />

E<strong>in</strong>schiffi<strong>ge</strong> Chorturmkirche als typische<br />

pro<strong>te</strong>stantische Landkirche des 18. Jah<strong>rh</strong>underts.<br />

Massiver Sands<strong>te</strong><strong>in</strong>quader-bau<br />

(S<strong>te</strong><strong>in</strong>ma<strong>te</strong>rial aus den Brüchen im Veld<strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong>er<br />

Forst). Dom<strong>in</strong>an<strong>te</strong> La<strong>ge</strong> auf<br />

e<strong>in</strong>em Geländesat<strong>te</strong>l zwischen dem Oberen<br />

und dem Un<strong>te</strong>ren Markt.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 79<br />

Hauptstr. 36<br />

Neg.-Nr.: 1/35<br />

Datum: 23.06.03<br />

Ehem. Rathaus, 1663 erbaut, 1767 Baureparaturen, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau <strong>in</strong> Mischbauweise. Erd<strong>ge</strong>schoss massiv <strong>ge</strong>mauert, Ober<strong>ge</strong>schoss<br />

und Giebel <strong>in</strong> Fachwerk, das an der Ostfassade freiliegt (Sichtfachwerk), sonst flächig<br />

verpu<strong>tz</strong>t. Südfassade mit E<strong>in</strong>gangsportal aus dem 19. Jah<strong>rh</strong>undert. Dach mit Hopfengauben.<br />

Abb. 80<br />

Hauptstr. 37<br />

Neg.-Nr.: 4/3<br />

Datum: 23.06.03<br />

Ehem. Gasthof Zum Zeiserla, 2. Hälf<strong>te</strong> 19. Jah<strong>rh</strong>undert/um 1900.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, traufständi<strong>ge</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau. Flächig verpu<strong>tz</strong>t mit Ecklisenen und brei<strong>te</strong>m<br />

Gurtband. Segmentbogi<strong>ge</strong>s E<strong>in</strong>gangsportal mit zweiflü<strong>ge</strong>li<strong>ge</strong>m Türblatt, wohl bauzeitlich. Histo<strong>ris</strong>che<br />

Fassadengliederung e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 81<br />

Hauptstr. 37<br />

Neg.-Nr.: 6/14A<br />

Datum: 23.06.03<br />

Ehem. Gasthof Zum Zeiserla, Rück<strong>ge</strong>bäude,<br />

spä<strong>te</strong>s 18./19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Giebelständi<strong>ge</strong>r Bau <strong>in</strong> Mischbauweise.<br />

Hohes Keller<strong>ge</strong>schoss und Ober<strong>ge</strong>schoss<br />

massiv <strong>ge</strong>mauert und flächig verpu<strong>tz</strong>t,<br />

Giebel fachwerksichtig. Mit e<strong>in</strong>läufi<strong>ge</strong>r Außentreppe<br />

zum Ober<strong>ge</strong>schoss.<br />

Abb. 82<br />

Hauptstr. 38<br />

Neg.-Nr.: 1/34<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 17./18. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s, flächig verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Giebelhaus.<br />

E<strong>in</strong> F<strong>ens</strong><strong>te</strong>r im Erd<strong>ge</strong>schoss vergrößert<br />

sowie Veränderun<strong>ge</strong>n auf der<br />

Nordsei<strong>te</strong>. Ansons<strong>te</strong>n re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong> F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rgliederung<br />

e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n. Giebelfassade e-<br />

ventuell vor<strong>ge</strong>blendet.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 83<br />

Hauptstr. 39<br />

Neg.-Nr.: 4/4<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, im Kern 17. Jah<strong>rh</strong>undert, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s, breit <strong>ge</strong>la<strong>ge</strong>r<strong>te</strong>s Giebelhaus, flächig verpu<strong>tz</strong>t. Brei<strong>te</strong>s, rundbogi<strong>ge</strong>s E<strong>in</strong>gangsportal.<br />

Veränderung der ansons<strong>te</strong>n re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong>n F<strong>ens</strong><strong>te</strong>ranordnung im südlichen Erd<strong>ge</strong>schoss.<br />

Abb. 84<br />

Hauptstr. 40<br />

Neg.-Nr.: 1/32<br />

Datum: 23.06.03<br />

Ehem. Gasthof Al<strong>te</strong> Post, um 1800, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s, flächig verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Giebelhaus.<br />

Erd<strong>ge</strong>schoss massiv, Ober<strong>ge</strong>schoss<br />

<strong>in</strong> Fachwerk. Erd<strong>ge</strong>schoss durch<br />

Schauf<strong>ens</strong><strong>te</strong>re<strong>in</strong>bau e<strong>in</strong>seitig verändert<br />

(Fahrschule), ansons<strong>te</strong>n re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong><br />

F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rgliederung. Profilier<strong>te</strong>, hölzerne<br />

Gewänderahmun<strong>ge</strong>n im Ober<strong>ge</strong>schoss<br />

und im Giebel. E<strong>in</strong>gangstüre mit zweiflü<strong>ge</strong>li<strong>ge</strong>m<br />

Türblatt und Oberlicht aus der<br />

1. Hälf<strong>te</strong> des 19. Jah<strong>rh</strong>underts.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 85<br />

Hauptstr. 43<br />

Neg.-Nr.: 11/9<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, bez. 1834, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, <strong>in</strong> den Voll<strong>ge</strong>schossen verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>r Walmdachbau. Über der Türe bez. "1834<br />

WR". Eckla<strong>ge</strong> zum Weg Am Schmidberg. Die dorti<strong>ge</strong> Giebelfassade mit fachwerksichti<strong>ge</strong>m Giebel,<br />

e<strong>in</strong>seitig leicht vorkra<strong>ge</strong>nd, d. h. die Südwand des Gebäudes ist Teil der ehem. Stadtmauer.<br />

Abb. 86<br />

Hauptstr. 44<br />

Neg.-Nr.: 1/14<br />

Datum: 23.06.03<br />

Giebelhaus (und Neben<strong>ge</strong>bäude, siehe un<strong>te</strong>n), 17./18. Jah<strong>rh</strong>undert, D<strong>enkma</strong>l.<br />

E<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s Giebelhaus des traditionellen Bautypus mit Hopfengauben. Erd<strong>ge</strong>schoss massiv<br />

<strong>ge</strong>mauert und mit dem Fachwerkgiebel verpu<strong>tz</strong>t. 1. DG mit profilier<strong>te</strong>n Gewänderahmun<strong>ge</strong>n<br />

(Wohnfunktion). Segmentbogi<strong>ge</strong>s Tür<strong>ge</strong>wände mit zweiflü<strong>ge</strong>li<strong>ge</strong>m Türblatt, 2. Hälf<strong>te</strong> 19. Jh.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 87<br />

Hauptstr. 46<br />

Neg.-Nr.: 1/13<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 18. Jah<strong>rh</strong>undert, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s Giebelhaus mit zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>m Zwerchhaus nach Norden. Voll<strong>ge</strong>schosse<br />

massiv <strong>ge</strong>mauert und flächig verpu<strong>tz</strong>t. Giebel <strong>in</strong> Sichtfachwerk mit e<strong>in</strong>er <strong>ge</strong>mal<strong>te</strong>n Sonnenuhr.<br />

Re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong> F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rgliederung e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n.<br />

Abb. 88<br />

Hauptstr. 48<br />

Neg.-Nr.: 1/12<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 18./19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s, von der Straßenl<strong>in</strong>ie zurückverse<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Giebelhaus. Voll<strong>ge</strong>schosse flächig verpu<strong>tz</strong>t,<br />

Giebel mit Sichtfachwerk (evtl. vor<strong>ge</strong>blendet). F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rforma<strong>te</strong> an den Sei<strong>te</strong>n <strong>te</strong>ilweise verändert.<br />

Vor dem Gebäude befand sich früher der Hafnerseeweiher.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 89<br />

Hauptstr. 52<br />

Neg.-Nr.: 1/10<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 18. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s Giebelhaus mit Krüppelwalm. Voll<strong>ge</strong>schosse flächig verpu<strong>tz</strong>t, Giebel mit Sichtfachwerk<br />

und doppel<strong>te</strong>n Fußstreben. F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rforma<strong>te</strong> <strong>in</strong> den Voll<strong>ge</strong>schossen verändert, ursprüngliche<br />

Gliederung jedoch noch ablesbar.<br />

Abb. 90<br />

Hauptstr. 53<br />

Neg.-Nr.: 4/22<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 18./1. Hälf<strong>te</strong> 19. Jah<strong>rh</strong>undert, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, traufständi<strong>ge</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau <strong>in</strong> Mischbauweise. Erd<strong>ge</strong>schoss massiv <strong>ge</strong>mauert<br />

und verpu<strong>tz</strong>t, straß<strong>ens</strong>eitig verkl<strong>in</strong>kert. Ober<strong>ge</strong>schoss und Giebel fachwerksichtig, im Giebel<br />

doppel<strong>te</strong> Fußstreben und Rau<strong>te</strong>nfachwerk.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 91<br />

Hauptstr. 54<br />

Neg.-Nr.: 4/19<br />

Datum: 23.06.03<br />

Ehem. Gasthof mit an<strong>ge</strong>bau<strong>te</strong>m Saal, 2. Hälf<strong>te</strong> 19./Mit<strong>te</strong> 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, traufständi<strong>ge</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau, flächig verpu<strong>tz</strong>t, 2. Hälf<strong>te</strong> 19. Jah<strong>rh</strong>undert. Im<br />

Wes<strong>te</strong>n an<strong>ge</strong>bau<strong>te</strong>r Saal, Mit<strong>te</strong> 20. Jah<strong>rh</strong>undert. Anschließend der ehemali<strong>ge</strong> Wirtsgar<strong>te</strong>n.<br />

Abb. 92<br />

Hauptstr. 54<br />

Neg.-Nr.: 4/21<br />

Datum: 23.06.03<br />

Ehem. Wirtsgar<strong>te</strong>n des Gasthofes.<br />

Im Gar<strong>te</strong>n e<strong>in</strong> kle<strong>in</strong>es <strong>ge</strong>mauer<strong>te</strong>s und verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Neben<strong>ge</strong>bäude mit profilier<strong>te</strong>m Dach<strong>ge</strong>sims<br />

und Walmdach (l<strong>in</strong>ks im Bild). Ursprüngliche Nu<strong>tz</strong>ung unklar, mögli<strong>cher</strong>weise handelt es sich um<br />

e<strong>in</strong> ehem. Feldhü<strong>te</strong><strong>rh</strong>äuschen, das bereits vor der übri<strong>ge</strong>n Bebauung des Grundstückes bestand.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 93<br />

Hauptstr. 59A<br />

Neg.-Nr.: 4/27<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, bez. 1920.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau mit Zwerchhaus. Fachwerksichti<strong>ge</strong>r W<strong>in</strong>dfang, Ostgiebel<br />

mit histo<strong>ris</strong>ierendem Fachwerk. Veränderung des Äußeren durch dicklagi<strong>ge</strong>n Fassadenpu<strong>tz</strong><br />

(Isolierpu<strong>tz</strong>). In der Wet<strong>te</strong>rfahne bez. "1920".<br />

Abb. 94<br />

Burgweg 3<br />

Neg.-Nr.: 1/17<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, giebelständi<strong>ge</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau<br />

mit Frackdach, flächig verpu<strong>tz</strong>t.<br />

F<strong>ens</strong><strong>te</strong>r im Erd<strong>ge</strong>schoss <strong>in</strong> Segmentbo<strong>ge</strong>n<strong>ge</strong>wänden.<br />

Keller<strong>ge</strong>schoss durch Gara<strong>ge</strong>ne<strong>in</strong>bau<br />

verändert.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 95<br />

Burgweg 5<br />

Neg.-Nr.: 1/26<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 19./Anfang 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

E<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, fachwerksichti<strong>ge</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau<br />

über hohem massivem und verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>m<br />

Keller<strong>ge</strong>schoss (ehem. Stallnu<strong>tz</strong>ung).<br />

Abb. 96<br />

Burgweg 7 und 9<br />

Neg.-Nr.: 8/15<br />

Datum: 14.07.03<br />

Südliche und nördliche Burg auf dem Burgberg, Anla<strong>ge</strong> auf das 12. Jah<strong>rh</strong>undert zurück<strong>ge</strong>hend.<br />

Südliche Burg: zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau, 17./18. Jh.; Rundturm mit Zeltdach; Zis<strong>te</strong>rne;<br />

Res<strong>te</strong> der Umfassungsmauern, 1. Hälf<strong>te</strong> 16. Jh. Nördliche Burg: erd<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s Walmdachhaus,<br />

16./17. Jh.; daran Holzanbau von 1929; Res<strong>te</strong> der Umfassungsmauern, 16. Jh.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 97<br />

Schloßstr. 1<br />

Neg.-Nr.: 5/4<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 18./19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, relativ breit <strong>ge</strong>la<strong>ge</strong>r<strong>te</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau, flächig verpu<strong>tz</strong>t. Re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong> F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rgliederung<br />

e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n.<br />

Abb. 98<br />

Schloßstr. 2<br />

Neg.-Nr.: 3/22<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, Ende 19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, flächig verpu<strong>tz</strong>er Sat<strong>te</strong>ldachbau mit re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong>r F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rgliederung. Standort<br />

der ehemali<strong>ge</strong>n Schule bis 1872.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 99<br />

Schloßstr. 3<br />

Neg.-Nr.: 5/24<br />

Datum: 23.06.03<br />

Ehemali<strong>ge</strong>s Pfar<strong>rh</strong>aus (mit Neben<strong>ge</strong>bäude, siehe un<strong>te</strong>n), im Kern 17. Jah<strong>rh</strong>undert, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau <strong>in</strong> Mischbauweise mit re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong>r F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rgliederung. Erd<strong>ge</strong>schoss<br />

massiv <strong>ge</strong>mauert und verpu<strong>tz</strong>t, Ober<strong>ge</strong>schoss fachwerksichtig. Westlich <strong>ge</strong>mauer<strong>te</strong> und<br />

verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong> Giebelfassade vor<strong>ge</strong>blendet. 1840 grundle<strong>ge</strong>nd renoviert.<br />

Abb. 100<br />

Schloßstr. 5<br />

Neg.-Nr.: 5/25<br />

Datum: 23.06.03<br />

Gasthaus Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong>tube, 18. Jah<strong>rh</strong>undert, D<strong>enkma</strong>l.<br />

E<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s Giebelhaus. Erd<strong>ge</strong>schoss <strong>ge</strong>mauert und verpu<strong>tz</strong>t; Giebel fachwerksichtig. Segmentbo<strong>ge</strong>n<strong>ge</strong>wände<br />

<strong>in</strong> der Giebelfassade aus dem 19. Jah<strong>rh</strong>undert.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 101<br />

Schloßstr. 5<br />

Neg.-Nr.: 5/21<br />

Datum: 23.06.03<br />

Gasthaus Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong>tube, Sei<strong>te</strong>nansicht.<br />

Südliche Traufsei<strong>te</strong> mit Giebehlhaus, wohl aus der 1. Hälf<strong>te</strong> des 20. Jah<strong>rh</strong>underts. La<strong>ge</strong> unmit<strong>te</strong>lbar<br />

vor dem H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor.<br />

Abb. 102<br />

Schloßstr. 11<br />

Neg.-Nr.: 3/16<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, Ende 19./Anfang 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, traufständi<strong>ge</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau. Flächig verpu<strong>tz</strong>t mit re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong>r F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rgliederung.<br />

Segmentbogi<strong>ge</strong>s Tür<strong>ge</strong>wände mit zweiflü<strong>ge</strong>li<strong>ge</strong>m Türblatt, bauzeitlich.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 103<br />

Schloßstr. 13<br />

Neg.-Nr.: 3/11<br />

Datum: 23.06.03<br />

Hoftoranla<strong>ge</strong> des ehem. Nürnber<strong>ge</strong>r P<strong>fle</strong>gamtsschlosses, 17./18. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Massivmauerwerk mit rundbogi<strong>ge</strong>r Durchfahrt und seitli<strong>cher</strong> Fußgän<strong>ge</strong>rpfor<strong>te</strong>. L<strong>in</strong>ks<br />

davon verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong> Neben<strong>ge</strong>bäude mit Sat<strong>te</strong>ldach und Rech<strong>te</strong>ckf<strong>ens</strong><strong>te</strong>rn.<br />

Abb. 104<br />

Schloßstr. 13<br />

Neg.-Nr.: 3/13<br />

Datum: 23.06.03<br />

Ehem. Nürnber<strong>ge</strong>r P<strong>fle</strong>gamtsschloß und<br />

Hoftor, 1669/70, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r Massivbau über hohem<br />

Kellersockel. Mitti<strong>ge</strong> Erschließung <strong>in</strong> der<br />

Südfassade über Freitreppe und rundbogi<strong>ge</strong>s<br />

Tür<strong>ge</strong>wände. Ins<strong>ge</strong>samt die histo<strong>ris</strong>che<br />

F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rgliederung mit Rech<strong>te</strong>ckf<strong>ens</strong><strong>te</strong>rn<br />

<strong>in</strong> profilier<strong>te</strong>n Sands<strong>te</strong><strong>in</strong><strong>ge</strong>wänden<br />

e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n, im oberen Giebelbereich <strong>in</strong><br />

Rundbo<strong>ge</strong>n<strong>ge</strong>wänden. Südliches Zwerchhaus<br />

mit <strong>ge</strong>schweif<strong>te</strong>m Giebel von 1905.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 105<br />

Schloßstr. 15<br />

Neg.-Nr.: 10/1<br />

Datum: 01.08.03<br />

Wohnhaus, bez. 1780, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s Giebelhaus, massiv<br />

<strong>ge</strong>mauert und flächig verpu<strong>tz</strong>t. Re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong><br />

F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rgliederung e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n. Zweiflü<strong>ge</strong>li<strong>ge</strong>s<br />

kassettier<strong>te</strong>s Türblatt bauzeitlich. Im<br />

Wappen über dem E<strong>in</strong>gangsportal bez.<br />

"1780".<br />

Abb. 106<br />

Schmidbergstr. 2<br />

Neg.-Nr.: 6/19A<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 18. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

E<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s Giebelhaus über hohem<br />

Kellersockel. Verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Bruchs<strong>te</strong><strong>in</strong>mauerwerk,<br />

Giebel <strong>in</strong> Fachwerk. Zweiflü<strong>ge</strong>li<strong>ge</strong>s<br />

Türblatt mit Oberlicht, wohl aus der 1. Hälf<strong>te</strong><br />

des 19. Jah<strong>rh</strong>underts. L<strong>in</strong>ks davon<br />

rundbogi<strong>ge</strong>r Kellere<strong>in</strong>gang.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 107<br />

Schmidbergstr.<br />

6 und 8<br />

Neg.-Nr.: 6/20A<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhäuser, 19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei, jeweils zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>, traufständi<strong>ge</strong> Sat<strong>te</strong>ldachbau<strong>te</strong>n. Flächig verpu<strong>tz</strong>t mit relativ re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong>r<br />

F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rgliederung.<br />

Abb. 108<br />

Am Schmidberg 1<br />

Neg.-Nr.: 5/35<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, bez. 1784.<br />

E<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, flächig verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau. Erd<strong>ge</strong>schoss massiv <strong>ge</strong>mauert, Giebel <strong>in</strong><br />

Fachwerk. Im sands<strong>te</strong><strong>in</strong>ernen Tür<strong>ge</strong>wände bez. "F D 1784". Wohl ehemali<strong>ge</strong>s Wohnstallhaus.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 109<br />

Am Schmidberg 2<br />

Neg.-Nr.: 5/34<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r Massivbau mit Pultdach und Zwerchhaus nach Norden. Zwerchhaus fachwerksichtig,<br />

sonst flächig verpu<strong>tz</strong>t. S<strong>te</strong>ht mit der Rückwand unmit<strong>te</strong>lbar an der Stadtmauer, neben dem<br />

Un<strong>te</strong>ren Tor.<br />

Abb. 110<br />

Bayreuther Str. 2<br />

Neg.-Nr.: 8/5<br />

Datum: 14.07.03<br />

Wohnhaus mit Neben<strong>ge</strong>bäude, 1890er Jahre (g).<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau. Nördlich an<strong>ge</strong>baut bauzeitliches Neben<strong>ge</strong>bäude.<br />

Ehemali<strong>ge</strong>r Stallbereich <strong>ge</strong>mauert und verpu<strong>tz</strong>t, Scheunenbereich fachwerksichtig. Rückwärtig<br />

Sonnenuhr aus jüngs<strong>te</strong>r Zeit.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 111<br />

Bayreuther Str. 3<br />

Neg.-Nr.: 4/35<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 1. Drit<strong>te</strong>l 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>r Massivbau mit Halbwalmdach. Nordostgiebel fachwerksichtig. Re<strong>ge</strong>lmäßi<strong>ge</strong><br />

F<strong>ens</strong><strong>te</strong>rgliederung weit<strong>ge</strong>hend e<strong>rh</strong>al<strong>te</strong>n. Jün<strong>ge</strong>rer Anbau nach Südwes<strong>te</strong>n.<br />

Abb. 112<br />

Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>ngasse<br />

2<br />

Neg.-Nr.: 4/31<br />

Datum: 23.06.03<br />

Ehem. Zie<strong>ge</strong>lhüt<strong>te</strong>, 18./19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Fachwerkbau bzw. -scheune mit Sat<strong>te</strong>ldach. Erd<strong>ge</strong>schoss <strong>te</strong>ilweise massiv <strong>ge</strong>mauert und verpu<strong>tz</strong>t.<br />

Zwei große E<strong>in</strong>fahrtstore.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 113<br />

Nürnber<strong>ge</strong>r<br />

Str. 8<br />

Neg.-Nr.: 1/8<br />

Datum: 23.06.03<br />

Wohnhaus, 19./Anfang 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

E<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, traufständi<strong>ge</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau mit straß<strong>ens</strong>eiti<strong>ge</strong>m Zwerchhaus. Das Äußere mit<br />

Zementfaserplat<strong>te</strong>n verschalt. Rückwärtig, Fl.Nr. 215, die ehemali<strong>ge</strong> Zehntscheune.<br />

Abb. 114<br />

Nürnber<strong>ge</strong>r<br />

Str. 12<br />

Neg.-Nr.: 1/2<br />

Datum: 23.06.03<br />

Ehem. Forsthaus, Anfang 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>r Massivbau über mehrgliedri<strong>ge</strong>m Grund<strong>ris</strong>s <strong>in</strong> histo<strong>ris</strong>ierenden Bauformen,<br />

mit straß<strong>ens</strong>eiti<strong>ge</strong>m Erker im Ober<strong>ge</strong>schoss.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 115<br />

Nürnber<strong>ge</strong>r<br />

Str. 12<br />

Neg.-Nr.: 1/4<br />

Datum: 23.06.03<br />

Ehem. Forsthaus, Hofraum und Neben<strong>ge</strong>bäude, Anfang 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zweiflü<strong>ge</strong>li<strong>ge</strong>s, verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Neben<strong>ge</strong>bäude mit Walmdach. Dachfläche mit Schleppgauben und<br />

e<strong>in</strong>er größeren S<strong>te</strong>hgaube für den Las<strong>te</strong>naufzug. Stichbogi<strong>ge</strong> Tor<strong>ge</strong>wände.<br />

Abb. 116<br />

Schulstr. 2<br />

Neg.-Nr.: 9/35<br />

Datum: 01.08.03<br />

Wohnhaus, 1. Hälf<strong>te</strong>/Mit<strong>te</strong> 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

E<strong>in</strong><strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>r Sat<strong>te</strong>ldachbau mit ab<strong>ge</strong>schlepp<strong>te</strong>m Zwerchhaus.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 117<br />

Höchstäd<strong>te</strong>r Str. 4<br />

Neg.-Nr.: 8/21<br />

Datum: 14.07.03<br />

Pfar<strong>rh</strong>aus, 1. Hälf<strong>te</strong> 20. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>r, verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>r Massivbau mit Walmdach. Fünfachsi<strong>ge</strong> Hauptfassade mit mitti<strong>ge</strong>r<br />

Erschließung. Fassadengliederung mit<strong>te</strong>ls Solbank<strong>ge</strong>sims im Ober<strong>ge</strong>schoss. Dachfläche mit kle<strong>in</strong>en<br />

S<strong>te</strong>hgauben.<br />

Abb. 118<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l<br />

Neg.-Nr.: 5/12<br />

Datum: 23.06.03<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor im Wes<strong>te</strong>n, Teil des Ensembles.<br />

Vor dem h<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor, zu beiden Sei<strong>te</strong>n des We<strong>ge</strong>s, unre<strong>ge</strong>lmäßig zue<strong>in</strong>ander s<strong>te</strong>hende Scheunen.<br />

Die Bausubstanz stammt vor allem aus dem 18. und 19. Jah<strong>rh</strong>undert. Überwie<strong>ge</strong>nd Fachwerk<strong>ge</strong>bäude<br />

über Bruchs<strong>te</strong><strong>in</strong>sockel, <strong>te</strong>ilweise massiv <strong>ge</strong>mauert. Blick Richtung Un<strong>te</strong>res Tor.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 119<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l<br />

Neg.-Nr.: 5/19<br />

Datum: 23.06.03<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor im Wes<strong>te</strong>n, Teil des Ensembles.<br />

Blick von Os<strong>te</strong>n stadtauswärts durch das Scheunenvier<strong>te</strong>l. Der Weg führt wei<strong>te</strong>r zur ehemali<strong>ge</strong>n<br />

W<strong>in</strong>dmühle bzw. nach Höchstadt. Die histo<strong>ris</strong>che Bausubstanz wird nur von e<strong>in</strong>zelnen Neubau<strong>te</strong>n<br />

un<strong>te</strong>rbrochen.<br />

Abb. 120<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l<br />

Neg.-Nr.: 5/36A<br />

Datum: 23.06.03<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l im Norden Am Schmidberg.<br />

Vor dem Un<strong>te</strong>ren Tor, reihen sich zu beiden Sei<strong>te</strong>n des We<strong>ge</strong>s, der parallel zur Hauptstraße verläuft<br />

und nach Bayreuth / Pegni<strong>tz</strong> bzw. nach Mergners führ<strong>te</strong>, histo<strong>ris</strong>che Scheunen auf. Die Bausubstanz<br />

stammt überwie<strong>ge</strong>nd aus dem 19. Jah<strong>rh</strong>undert. Blick von Südwes<strong>te</strong>n stadtauswärts.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 121<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l<br />

Neg.-Nr.: 6/6A<br />

Datum: 23.06.03<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l im Nordos<strong>te</strong>n Am Schmidberg, Scheunen, Fl.Nr. 251, 253, 255, Denkmäler.<br />

Das Scheunenvier<strong>te</strong>l fügt sich zwischen Stadtmauer und Schmidberg e<strong>in</strong>. L<strong>in</strong>ks drei d<strong>enkma</strong>l<strong>ge</strong>schü<strong>tz</strong><strong>te</strong><br />

Fachwerkscheunen aus dem 18. Jah<strong>rh</strong>undert, die mittlere bez. 1768. Typisch für die Zeit<br />

das Rau<strong>te</strong>nfachwerk und die doppel<strong>te</strong>n Fußstreben. Rechts Rest e<strong>in</strong>es Stadtmauerturm.<br />

Abb. 122<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l<br />

Neg.-Nr.: 6/31A<br />

Datum: 23.06.03<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l im Nordos<strong>te</strong>n Am Schmidberg.<br />

Östli<strong>cher</strong> Abschnitt des Scheunenvier<strong>te</strong>ls im Nordos<strong>te</strong>n Am Schmidberg. Blick von Os<strong>te</strong>n stad<strong>te</strong><strong>in</strong>wärts.<br />

L<strong>in</strong>ks e<strong>in</strong> Fachwerkbau mit <strong>ge</strong>mauer<strong>te</strong>m Keller<strong>ge</strong>schoss.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 123<br />

Scheunen<br />

Neg.-Nr.: 4/17<br />

Datum: 23.06.03<br />

Am Brand, zwei Fachwerkscheunen, Fl.Nrn. 145, 150, 18. Jah<strong>rh</strong>undert, Denkmäler.<br />

Am südlichen Fuße des Burgber<strong>ge</strong>s zwei Fachwerkscheunen über <strong>ge</strong>mauer<strong>te</strong>m Sockel. Typisch<br />

für die Zeit die doppel<strong>te</strong>n Fußstreben.<br />

Abb. 124<br />

Scheune<br />

Neg.-Nr.: 10/23<br />

Datum: 01.08.03<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor, Scheune, Fl.Nr. 95, bez. 1766, D<strong>enkma</strong>l.<br />

Dreigadi<strong>ge</strong> Scheune <strong>in</strong> Mischbauweise mit Sat<strong>te</strong>ldach. Erd<strong>ge</strong>schoss <strong>in</strong> verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>m Bruchs<strong>te</strong><strong>in</strong>mauerwerk,<br />

Giebel <strong>in</strong> Fachwerk. Konstruktion mit Rau<strong>te</strong>nfachwerk <strong>in</strong> der Giebelspi<strong>tz</strong>e deu<strong>te</strong>t auf<br />

e<strong>in</strong>e Ents<strong>te</strong>hung im 18. Jah<strong>rh</strong>undert h<strong>in</strong>. Im Pu<strong>tz</strong>feld über dem Tor bez. "HH HW (?) 1766".


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 125<br />

Scheune<br />

Neg.-Nr.: 10/19<br />

Datum: 01.08.03<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor, Scheune, 18./19. Jah<strong>rh</strong>undert, Fl.Nr. 79.<br />

Fachwerkscheune mit Sat<strong>te</strong>ldach im Scheunenvier<strong>te</strong>l Am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor. Westli<strong>cher</strong> Teil mit Rau<strong>te</strong>nfachwerk<br />

<strong>in</strong> der Giebelspi<strong>tz</strong>e (nicht im Bild) wohl noch aus dem 18. Jah<strong>rh</strong>undert. Gebäude <strong>in</strong><br />

der 2. Hälf<strong>te</strong> des 19. Jah<strong>rh</strong>underts nach Wes<strong>te</strong>n erwei<strong>te</strong>rt.<br />

Abb. 126<br />

Scheune<br />

Neg.-Nr.: 1/28<br />

Datum: 23.06.03<br />

Scheune h<strong>in</strong><strong>te</strong>r Hauptstraße 44, wohl 18. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Fachwerkscheune über hohem Mauersockel. Bausubstanz stark <strong>ge</strong>fährdet. Sel<strong>te</strong>nes Beispiel e<strong>in</strong>er<br />

Scheune <strong>in</strong>ne<strong>rh</strong>alb der Stadtbefestigung.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 127<br />

Scheune<br />

Neg.-Nr.: 4/16<br />

Datum: 23.06.03<br />

Scheune an der Hauptstraße, Fl.Nr. 132, 19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong> Fachwerkscheune über Bruchs<strong>te</strong><strong>in</strong>sockel mit Hopfengauben.<br />

Abb. 128<br />

Scheune<br />

Neg.-Nr.: 10/7<br />

Datum: 01.08.03<br />

Scheunenvier<strong>te</strong>l im Norden, Scheune, Fl.Nr. 774/3, bez. 1885.<br />

Zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong> Scheune mit Segmentbo<strong>ge</strong>n<strong>ge</strong>wänden. Massivbau aus Bruchs<strong>te</strong><strong>in</strong>mauerwerk<br />

und grob überscheibt.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 129<br />

Neben<strong>ge</strong>bäude<br />

Neg.-Nr.: 3/15<br />

Datum: 23.06.03<br />

Ehem. Wirtschafts<strong>ge</strong>bäude beim P<strong>fle</strong>gamtsschloß, Schloßstr. 13.<br />

Rechts Fachwerkscheune, <strong>te</strong>ilweise <strong>ge</strong>mauer<strong>te</strong> Wandabschnit<strong>te</strong>, 18. Jah<strong>rh</strong>undert. L<strong>in</strong>ks zwei<strong>ge</strong>schossi<strong>ge</strong>s<br />

Neben<strong>ge</strong>bäude, Erd<strong>ge</strong>schoss massiv <strong>ge</strong>mauert, Ober<strong>ge</strong>schoss <strong>in</strong> Fachwerk. Die Gebäude<br />

bilde<strong>te</strong>n den Wirtschaftshof des ehemali<strong>ge</strong>n P<strong>fle</strong>gamtsschlosses.<br />

Abb. 130<br />

Neben<strong>ge</strong>bäude<br />

Neg.-Nr.: 5/6<br />

Datum: 23.06.03<br />

Neben<strong>ge</strong>bäude zu Hauptstr. 32, 19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Neben<strong>ge</strong>bäude <strong>in</strong> Mischbauweise mit <strong>ge</strong>mauer<strong>te</strong>m Erd<strong>ge</strong>schoss und Fachwerkober<strong>ge</strong>schoss.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 131<br />

Neben<strong>ge</strong>bäude<br />

Neg.-Nr.: 5/26<br />

Datum: 23.06.03<br />

Neben<strong>ge</strong>bäude zu Schloßstr. 3<br />

Neben<strong>ge</strong>bäude und ehemali<strong>ge</strong>r Schwe<strong>in</strong>estall. Jeweils massiv <strong>ge</strong>mauert und verpu<strong>tz</strong>t.<br />

Abb. 132<br />

Neben<strong>ge</strong>bäude<br />

Neg.-Nr.: 9/17<br />

Datum: 01.08.03<br />

Kelle<strong>rh</strong>aus und S<strong>te</strong><strong>in</strong>mar<strong>te</strong>r, D<strong>enkma</strong>l, an der Hauptstraße, FlNr. 774.<br />

Gemauer<strong>te</strong>r Kellere<strong>in</strong>gang mit Sat<strong>te</strong>ldach als Zugang zu e<strong>in</strong>em un<strong>te</strong>r der rückwärti<strong>ge</strong>n Scheune<br />

<strong>ge</strong>le<strong>ge</strong>nen Keller. L<strong>in</strong>ks davon S<strong>te</strong><strong>in</strong>mar<strong>te</strong>r (D<strong>enkma</strong>l), errich<strong>te</strong>t zum Gedenken an den am 16.<br />

November 1681 von Kameraden erstochenen Nürnber<strong>ge</strong>r Musketier Hans He<strong>in</strong>rich Schneider.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 133<br />

Luitpoldbrunnen<br />

Neg.-Nr.: 5/30<br />

Datum: 23.06.03<br />

Luitpoldbrunnen außen vor dem Un<strong>te</strong>ren Tor an der Hauptstraße.<br />

Obeliskbrunnen mit dem Bildnis des Pr<strong>in</strong>zre<strong>ge</strong>n<strong>te</strong>n, 1902 aus Anlass der Fertigs<strong>te</strong>llung der zentralen<br />

Jurawasserleitung errich<strong>te</strong>t. Ursprüngli<strong>cher</strong> Standort am Oberen Markt, vor dem Haus<br />

Hauptstr. 42. 1961 aufgrund des Neubaus der Sparkasse an den heuti<strong>ge</strong>n Standort verse<strong>tz</strong>t.<br />

Abb. 134<br />

Backofen<br />

Neg.-Nr.: 10/5<br />

Datum: 01.08.03<br />

Backofen im Hofraum von Hauptstr. 18.<br />

Gemauer<strong>te</strong>s und verpu<strong>tz</strong><strong>te</strong>s Gebäude mit Sat<strong>te</strong>ldach. Das Gebäude, das unmit<strong>te</strong>lbar <strong>in</strong>nen an die<br />

Stadtmauer angrenzt, ist <strong>te</strong>ilweise mit e<strong>in</strong>em jün<strong>ge</strong>ren Neben<strong>ge</strong>bäude überbaut.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 135<br />

Baudetail<br />

Neg.-Nr.: 8/3<br />

Datum: 01.08.03<br />

Fachwerkgiebel am Gebäude Hauptstr. 46.<br />

Typisches Sichtfachwerk aus dem 18. Jah<strong>rh</strong>undert mit doppel<strong>te</strong>n Fußstreben, <strong>in</strong> den Brüstungsfeldern<br />

Andreaskreuze mit Vier<strong>te</strong>lbö<strong>ge</strong>n. L<strong>in</strong>ks außen e<strong>in</strong>e Sonnenuhr.<br />

Abb. 136<br />

Baudetail<br />

Neg.-Nr.: 8/2<br />

Datum: 01.08.03<br />

Dach mit Hopfengauben am Gebäude Hauptstr. 44.<br />

Breit <strong>ge</strong>la<strong>ge</strong>r<strong>te</strong> Gebäude mit großem Dachraum und Hopfengauben.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 137<br />

Baudetail<br />

Neg.-Nr.: 6/21A<br />

Datum: 23.06.03<br />

Hause<strong>in</strong>gang zu Schmidbergstr. 8<br />

Zweiflü<strong>ge</strong>li<strong>ge</strong>s asymet<strong>ris</strong>ches Türblatt mit<br />

e<strong>in</strong>em s<strong>te</strong>henden und e<strong>in</strong>em auf<strong>ge</strong>henden<br />

Flü<strong>ge</strong>l. Kasset<strong>te</strong>nfelder mit <strong>ge</strong>schni<strong>tz</strong><strong>te</strong>n<br />

Ornamen<strong>te</strong>n, Mit<strong>te</strong>/2. Hälf<strong>te</strong> 19. Jah<strong>rh</strong>undert.<br />

Abb. 138<br />

Baudetail<br />

Neg.-Nr.: 10/21<br />

Datum: 01.08.03<br />

Mauerwerk e<strong>in</strong>er Scheune im Scheunenvier<strong>te</strong>l<br />

am H<strong>in</strong><strong>te</strong>ren Tor.<br />

Verwendurng von Kalkbruchs<strong>te</strong><strong>in</strong>en für<br />

Scheunenwände, im größeren Stil erst ab<br />

im 19. Jah<strong>rh</strong>undert vorkommend. Die<br />

Mauern waren nur grob mit Kalkmör<strong>te</strong>l<br />

überscheibt. Das Mauerwerk der hier ab<strong>ge</strong>bilde<strong>te</strong><strong>te</strong>n<br />

Scheune laut Grunds<strong>te</strong>uerkatas<strong>te</strong>r<br />

von 1840.


Stadt Be<strong>tz</strong><strong>ens</strong><strong>te</strong><strong>in</strong> / Lkrs. Bayreuth / Ofr.<br />

D<strong>enkma</strong><strong>lp</strong><strong>fle</strong><strong>ge</strong><strong>ris</strong><strong>cher</strong> E<strong>rh</strong>ebungsbo<strong>ge</strong>n<br />

Abb. 139<br />

Baudetail<br />

Neg.-Nr.: 9/23<br />

Datum: 01.08.03<br />

Scheune mit Biberschwanzdeckung.<br />

Das typische histo<strong>ris</strong>che Dachdeckungsma<strong>te</strong>rial ist der Biberschwanzzie<strong>ge</strong>l. Verwendung ca. ab<br />

dem 18. Jah<strong>rh</strong>undert. Zuvor waren die Häuser überwie<strong>ge</strong>nd mit Stroh <strong>ge</strong>deckt.<br />

Abb. 140<br />

Gar<strong>te</strong>ntor<br />

Neg.-Nr.: 10/36<br />

Datum: 01.08.03<br />

Gusseiserner Zaun am Gebäude Hauptstr. 12.<br />

Gusseiserner Zaun mit Fußgän<strong>ge</strong>rtürchen wohl aus der Bauzeit des Gebäudes, 1852 bzw. 2.<br />

Hälf<strong>te</strong> 19. Jah<strong>rh</strong>undert.

Hurra! Ihre Datei wurde hochgeladen und ist bereit für die Veröffentlichung.

Erfolgreich gespeichert!

Leider ist etwas schief gelaufen!