13.11.2013 Aufrufe

Nachwachsende Rohstoffe als Teil des geschlossenen ... - Gmehling

Nachwachsende Rohstoffe als Teil des geschlossenen ... - Gmehling

Nachwachsende Rohstoffe als Teil des geschlossenen ... - Gmehling

MEHR ANZEIGEN
WENIGER ANZEIGEN

Erfolgreiche ePaper selbst erstellen

Machen Sie aus Ihren PDF Publikationen ein blätterbares Flipbook mit unserer einzigartigen Google optimierten e-Paper Software.

<strong>Nachwachsende</strong> <strong>Rohstoffe</strong> <strong>als</strong> <strong>Teil</strong> <strong>des</strong> <strong>geschlossenen</strong> Kreislaufs der Biosphäre<br />

1


Maßnahmen zur Sicherung <strong>des</strong> Energiebedarfs<br />

• Streckung der Ressourcen<br />

– Energieeinsparung (z.B. verbesserte Wärmeisolierung, Elektrogeräte – Standby<br />

abschalten, weniger energieintensive Geräte einsetzen, 3 l-Auto, Brennstoffzelle (H 2 -<br />

Technologie), ...)<br />

– Exploration neuer Lagerstätten<br />

– verfeinerte Abbaumethoden (sek. und tert. Erdölförderung)<br />

• Alternative Energien<br />

– Wasserkraft (z.B. Österreich), Gezeiten<br />

– Sonne (Solarzelle, Aufwindkraftwerk, Hochtemperatursolarwärme)<br />

– Windenergie ( Windparks z.B. auch off-shore)<br />

– Fusion, Kernenergie<br />

– Erdwärme ( Geothermie )<br />

• Alternative <strong>Rohstoffe</strong><br />

– Ölschiefer, Teersände<br />

– nachwachsende <strong>Rohstoffe</strong> (Oleochemie)<br />

– Gas-Hydrate<br />

– Recycling<br />

– evtl. C1-Chemie, Kohle-Oleo-Chemie<br />

große Vorkommen in<br />

Alberta/Kanada (Vorkommen<br />

größer <strong>als</strong> Erdölreserven in<br />

Saudi-Arabien)<br />

2


Abgefackeltes Erdgas<br />

Gesamtmenge an abgefackeltem<br />

Erdgas weltweit:<br />

100 *10 9 m³ pro Jahr<br />

E.Europe<br />

&FSU<br />

6,8%<br />

West.<br />

Europe<br />

3,1%<br />

C&S<br />

America<br />

11,6%<br />

Middle<br />

East<br />

14,7%<br />

Africa<br />

39,3%<br />

Ökonomische Nutzung <strong>des</strong> abgefackelten<br />

Erdgases zur Erzeugung<br />

wertvoller Produkte durch Lurgi´s „gas-<br />

North<br />

America<br />

16,7%<br />

Far East &<br />

Oceania<br />

7,7%<br />

to-chemic<strong>als</strong>“-Technologie<br />

z.B.:<br />

Herstellung von 130 Mt/a Methanol!<br />

in 74 Mega-Methanol (bzw MTP)-Anlagen!<br />

Source:<br />

Energy Information Administration (EIA): ”International Natural Gas Information” 14 Feb 2001, http://www.eia.doe.gov<br />

3


Aufwindkraftwerk<br />

Erzeugte Energie<br />

proportional zur<br />

Intensität der<br />

Sonnenstrahlung,<br />

Kollektorfläche und<br />

Turmhöhe<br />

4


Aufwindkraftwerk<br />

Testphase <strong>des</strong> ersten Aufwindkraftwerks in Manzanares/Spanien von<br />

1986-1989 ( Prof. Jörg Schlaich, Universität Stuttgart )<br />

Leistung 50 kW, Durchmesser Kollektorfläche: 240 m, Kamin: Höhe<br />

195 m, Durchmesser 10 m<br />

der in Sparbauweise errichtete Blechturm bricht 1989 bei einem Orkan<br />

zusammen<br />

2005 soll größtes Aufwindkraftwerk in Australien mit 200 MW Leistung<br />

ans Netz gehen ( Durchmesser Kollektorfläche 5000 m, Turm: Höhe<br />

1000 m, Durchmesser 130 m, Investition ca. 700 Mio. $, geplanter<br />

Baubeginn Ende 2003 )<br />

Ziel Australiens: Erzeugung von jährlich 925 Mio. kWh durch<br />

erneuerbare Energiequellen<br />

5


Hochtemperatursolarenergie<br />

6


Basis, Anteil und Preis der Stromerzeugung<br />

Vergütungssätze* nach dem Erneuerbare-Energien-Gesetz (EEG)<br />

vom 21.7.04 für Neuanlagen:<br />

Wasserkraft: 3.7 – 9.67 ct/kWh<br />

Deponiegas, Klärgas, Grubengas: 6.65 – 9.67 ct/kWh<br />

Biomasse: 3.9 – 17.5 ct/kWh<br />

Geothermie: 7.16 – 15.0 ct/kWh<br />

Windenergie: 5.5 – 8.7 ct/kWh<br />

Solare Energie: 45.7 – 62.4 ct/kWh<br />

(Ziel: Anteil der erneuerbaren Energien an der Stromversorgung auf<br />

min<strong>des</strong>tens 12.5 % bis 2010 ( 20 % bis 2020 ) zu steigern).<br />

*Vergütungssatz in erster Linie abhängig vom Leistungsbereich.<br />

VDI nachrichten 15. Juni 2001<br />

7


Recent and projected trends in population growth<br />

8


Strukturwandel der Rohstoffbasis der Chemischen Industrie<br />

9


Wasserkraft<br />

Shasta Dam, California<br />

America`s second largest dam, Shasta Dam has a spillway three times higher than Niagara<br />

Falls and holds 4.5 million acre-feet of water. Hydroelectricity was the world`s fastest growing<br />

fuel in 1997, and US consumption rose to almost 30 million tons of oil equivalent.<br />

10


Gashydrate<br />

• Fundort: wenige bis 180 Meter unter dem Meeresboden,<br />

bevorzugt in Sedimenten an Kontinentalhängen und in arktischen<br />

Permafrostgebieten *<br />

• Vorkommen vor Nordwesteuropa: ca. 430 000 km 2<br />

• Zusammensetzung: ca. 90% CH 4 und Eis (Clathrate)<br />

• Erforderlich: hoher Druck, niedrige Temperatur, org. Material<br />

• In Gashydraten gespeicherte Menge an Methan übertrifft das in<br />

anderen Kohlenwasserstoff-Reservoirs gespeicherte<br />

Energiepotential um ein Vielfaches *<br />

• 1 m 3 Gashydrat entspricht 163 m 3 CH 4<br />

• Förderung gefährlich aufgrund möglicher Instabilität (geogene<br />

Risikofaktoren, u. a. Klimagas, Kontinentalhangstabilität)<br />

*<br />

http://www.kfa-juelich.de/beo/frgashyd.htm<br />

11


Gashydrate<br />

Gashydrate.cdr<br />

Förderung schwierig:<br />

Temperaturerhöhung<br />

Drucksenkung<br />

Lösungsmittel<br />

12


Gashydrate (Struktur, Vorkommen, ..)<br />

http://www.g-o.de/geo.htm<br />

13


Gashydrat aus der Pipeline ( Petrobras )<br />

14


Förderung der Brennstoffzellenentwicklung<br />

15


Rheinisches Braunkohlerevier<br />

Welche Anstrengung<br />

man bei der Förderung<br />

fossiler Energieträger<br />

auf sich nimmt, soll am<br />

Beispiel<br />

Braunkohleförderung<br />

gezeigt werden.<br />

Umsiedlung Dörfer inkl.<br />

Kirche, Friedhof, ..<br />

Verlegung Autobahn,<br />

Eisenbahnstrecken usw.<br />

Grundwasserprobleme<br />

Großer Aufwand auch<br />

bei der Überführung der<br />

Riesenbagger beim<br />

Wechsel der Abbaustelle<br />

( Entfernung Brücken<br />

usw. )<br />

16


Tagebau<br />

Hambach<br />

17


Schaufelbagger beim Braunkohleabbau<br />

Schaufelbagger:<br />

Höhe 96 m<br />

Länge 225 m<br />

Durchmesser<br />

Schaufelrad 22 m<br />

5 Personen zuständig<br />

Leistung:<br />

240 000 m 3 /Tag<br />

18


Primary energy sources in the United States<br />

since the early 19th century<br />

Chemical Innovation/January 2001<br />

19


Distribution of intercity transportation mileage in the United States<br />

( Chemical Innovation / January 2001 )<br />

20


1700 Chemieunternehmen in Deutschland<br />

Kleine<br />

Unternehmen<br />

49 %<br />

Mittlere<br />

Unternehmen<br />

42 %<br />

< 50 Mitarbeiter<br />

50 bis 499 Mitarbeiter<br />

> 500 Mitarbeiter<br />

Quelle: Destatis, in: Chemische Industrie im Überblick, VCI 2003<br />

Großunternehmen<br />

9 %<br />

21


Die 22 umsatzstärksten deutschen Chemieunternehmen<br />

Rang Firma Umsatz (in Mio. DM)<br />

1 BASF AG 70304<br />

2 Bayer AG 60574<br />

3 Degussa AG 39639<br />

4 Aventis Pharma AG 31471<br />

5 Merck KGaA 13182<br />

6 Boehringer Ingelheim 12126<br />

7 Agfa Gevaert-Gruppe 10288<br />

8 Celanese 10194<br />

9 Fresenius AG 9685*<br />

10 Schering AG 8788<br />

11 Beiersdorf AG 8050<br />

12 Procter & Gamble GmbH 7810<br />

13 Rütgers AG 6118<br />

14 Wacker-Chemie GmbH 5979<br />

15 Wella AG 5523<br />

16 Dynamit Nobel AG 5244<br />

17 Henkel KGaA 4994<br />

18 Dow Deutschland Inc. 4945*<br />

19 Roche Deutschland 4850*<br />

20 B. Braun 4663<br />

21 Clariant GmbH 4370*<br />

22 Solvay Deutschland GmbH 3434<br />

Quelle: VCI, vorläufige Ergebnisse * 1999<br />

22


Sparten der chemischen Industrie<br />

Produktionswerte<br />

1985: 143.8 Mrd. DM<br />

1994: 165.0 Mrd. DM<br />

Anteil der<br />

Sparten<br />

Mrd. DM<br />

Anorganica 9.0 5.5<br />

Organica 26.0 15.8<br />

Düngemittel 1.0 0.6<br />

Kunststoffe 4.5 2.7<br />

Chemiefasern 4.5 2.7<br />

Lacke 8.1 4.9<br />

Seifen und Waschmittel 4.8 2.9<br />

Körperpflegemittel 9.0 5.5<br />

Pharmazeutika 32.8 19.9<br />

TEGEWA* 3.7 2.2<br />

Mineralfarben 6.1 3.7<br />

Pflanzenschutzmittel 2.8 1.7<br />

Photochemie 3.3 2.0<br />

Bautenschutzmittel,<br />

Dachbahnen<br />

In Prozent<br />

3.4 2.1<br />

Klebstoffe 1.7 1.0<br />

Sonstige 23.0 13.9<br />

*Textil-, Papier- und Lederhilfsmittel, Gerb- und Waschrohstoffe<br />

23


Wichtige Produktionsgebiete<br />

(Anteile am Produktionswert in Prozent)<br />

Arzneimittel<br />

Organ. Grundstoffe<br />

Darin enthalten:<br />

Anorg. Grundstoffe<br />

Chemiefasern<br />

7,6<br />

3,7<br />

1,5<br />

1,4<br />

8,6<br />

4,9<br />

20,2<br />

17,9 Kunststoffe u. synth. Kautschuk<br />

16,2<br />

25 Fein- u. Spezialchemikalien<br />

Farben, Lacke, Druckfarben u. Kitte<br />

Farbstoffe u. Pigmente<br />

Fotochemische Erzeugnisse<br />

Klebstoffe u. Gelatine<br />

Wasch- u. Körperpflegemittel<br />

3,8 Pflanzenschutz und Düngemittel<br />

2,4<br />

0 10 20 30<br />

%<br />

24<br />

Quelle: Destatis, in: Chemische Industrie im Überblick, VCI 2003


Anteile ausgewählter Branchen am Umsatz <strong>des</strong><br />

verarbeitenden Gewerbes (2002, in %)<br />

19<br />

13<br />

12<br />

10 10<br />

5<br />

Automobilindustrie Elektrotechnik Maschinenbau Chemie Ernährung Metallerzeugung<br />

Quelle: Destatis<br />

25


Die größten deutschen Unternehmen<br />

26


Größte Chemie-Nationen der Welt 2002<br />

(Nach Umsatz in Milliarden Euro)<br />

500 -<br />

400 -<br />

489<br />

300 -<br />

200 -<br />

100 -<br />

204<br />

132 125<br />

83<br />

0 -<br />

USA<br />

Japan<br />

Deutschland<br />

China<br />

Quelle: Cefic, VCI, in: Chemische Industrie im Überblick, VCI 2003<br />

Frankreich<br />

27


Rank<br />

2001<br />

Global Top 50 Chemical Producers<br />

(Based on the chart showing chemical sales in Chem. Eng. News, July 2002, page 15 – 18)<br />

Rank<br />

2000<br />

Company<br />

Rank<br />

2001<br />

Rank<br />

2000<br />

Company<br />

1 3 Dow Chemical (U.S.)<br />

2 2 DuPont (U.S.)<br />

3 1 BASF (Germany)<br />

4 5 Bayer (Germany)<br />

5 6 TotalFinaElf (France)<br />

6 4 ExxonMobil (U.S.)<br />

7 8 Shell (U.K./Netherlands)<br />

8 17 Degussa (Germany)<br />

9 10 BP (U.K.)<br />

10 9 ICI (U.K.)<br />

11 11 Akzo Nobel (Netherlands)<br />

12 15 Huntsman Corp. (U.S.)<br />

13 14 Mitsui Chemic<strong>als</strong> (Japan)<br />

14 13 Mitsubishi Chemical (Japan)<br />

15 18 Dainippon Ink & Chemic<strong>als</strong> (Japan)<br />

16 16 General Electric (U.S.)<br />

17 21 Henkel (Germany)<br />

18 22 SABIC (Saudi Arabia)<br />

19 20 DSM (Netherlands)<br />

20 12 Sumitomo Chemical (Japan)<br />

21 24 Rhodia (France)<br />

22 26 Air Liquide (France)<br />

23 17 Chevron Phillips (U.S.)<br />

24 29 PPG Industries (U.S.)<br />

25 19 Equistar (U.S.)<br />

Customers of LTP resp. DDBST<br />

26 25 China Petroleum & Chemic<strong>als</strong> (China)<br />

27 30 Clariant (Switzerland)<br />

28 -- Teijin (Japan)<br />

29 37 Air Products & Chemical Corp. (U.S.)<br />

30 43 Formosa Plastics (Taiwan)<br />

31 28 Toray Industries (Japan)<br />

32 23 Syngenta (Switzerland)<br />

33 35 Eastman Chemical (U.S.)<br />

34 45 BOC (U.K.)<br />

35 36 Asahi Kasei (Japan)<br />

36 41 Praxair (U.S.)<br />

37 -- Shin-Etsu (Japan)<br />

38 31 Reliance Industries (India)<br />

39 40 Norsk Hydro (Norway)<br />

40 32 Rohm and Haas (U.S.)<br />

41 38 Solvay (Belgium)<br />

42 42 Ineos Group (U.K.)<br />

43 33 Aventis (France)<br />

44 44 Celanese (Germany)<br />

45 39 Ciba Specialties (Switzerland)<br />

46 34 ENI (Italy)<br />

47 40 Monsanto (U.S.)<br />

48 -- Borealis (Denmark)<br />

49 46 Honeywell (U.S.)<br />

50 47 Lyondell (U.S.)<br />

Members of our UNIFAC consortium<br />

28


Die 30 größten Industrieunternehmen<br />

der Erde<br />

29


Hochschulfinanzierung: Deutschland an der kurzen Leine<br />

30<br />

Aus: Forschung & Lehre 7/2003<br />

S. 346


Top 50 chemical products<br />

31


Ausgewählte Produktionszahlen der Chemischen Industrie Deutschland<br />

1950 - 1990 (in Mio Tonnen)<br />

32


Beschäftigte der chemischen Industrie<br />

VCI - Chemiewirtschaft in Zahlen 2004<br />

*<br />

567668<br />

564878<br />

558730<br />

548834<br />

550321<br />

716734<br />

675000<br />

600000<br />

525000<br />

450000<br />

557033<br />

567126<br />

571802<br />

1980<br />

1981<br />

1982<br />

1983<br />

1984<br />

1985<br />

1986<br />

1987<br />

1988<br />

1989<br />

1990<br />

1991<br />

1992<br />

1993<br />

1994<br />

1995<br />

575310<br />

581958<br />

591895<br />

654769<br />

608705<br />

569998<br />

535896<br />

517531<br />

500546<br />

484639<br />

477613<br />

1966<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

470308<br />

467029<br />

461713<br />

463314<br />

2003<br />

33<br />

*ab 1991: 16 Bun<strong>des</strong>länder; Veränderungsraten ggü. Vorjahr beziehen sich auf diesen neuen Berichtskreis; Quelle: Destatis


Chemiestatistik<br />

34


Unterschied zwischen Labor- und technischen Verfahren<br />

I Probleme <strong>des</strong> größeren Maßstabs<br />

II Wirtschaftlichkeit (d.h. Ziel: Veredlung)<br />

1) Reaktionswärme<br />

2) Umweltprobleme<br />

3) Sicherheit<br />

a) Abluft<br />

b) Abwasser<br />

c) Abfall<br />

Unterschiede<br />

Gewinn = Erlös - Herstellkosten > 0<br />

1) Rohstoffkosten (Standortfrage)<br />

2) Energie (Standortfrage)<br />

3) Betriebsweise<br />

4) Kapazität<br />

5) Stoffverbund<br />

6) Apparate<br />

7) Personalkosten<br />

8) .....<br />

•Art der Durchführung ( disk. kontinuierlich )<br />

•Unterschiedliche Edukte<br />

•Unterschiedliche Verfahren<br />

•Unterschiedliche Apparaturen<br />

Erlös = verkaufte<br />

•Problem<br />

Produktmenge<br />

Wärme<br />

* Preis / Mengeneinheit<br />

35


Laborverfahren -<br />

Technische Verfahren<br />

36


Technische Phenolsynthese<br />

37


Vergleich der Phenolverfahren<br />

Verfahren<br />

Phenolausbeute<br />

bezogen auf Benzol Koppelprodukte<br />

Besonderheiten<br />

(bzw. Toluol) (%)<br />

Benzolsulfonatverfahren 90 – 92 Na 2 SO 3 , Na 2 SO 4 Hoher Bedarf an<br />

Hilfsstoffen<br />

Raschig-Hooker-Verfahren 86 – 88<br />

-<br />

Stark korrosive<br />

Reaktionssysteme, große<br />

Kreislaufströme<br />

alkalische Hydrolyse von<br />

Chlorbenzol 80 – 88 * -<br />

hoher Energiebedarf zur<br />

Erzeugung der Hilfsstoffe<br />

(Cl 2 , NaOH)<br />

Cumolverfahren 91 – 93 Aceton -<br />

Toluoloxidation ca. 70 - stark korrosive<br />

Reaktionssysteme<br />

Dehydrierung von<br />

Cyclohexanol/<br />

Cyclohexanon<br />

80 Wasserstoff, wird zur<br />

Hydrierung von Benzol<br />

verwertet<br />

*Der höhere Wert gilt bei Wiedereinsatz <strong>des</strong> gebildeten Diphenylethers<br />

Produktionskapazitäten für Phenol (1993)<br />

Westeuropa USA Japan<br />

Kapazität ( Mio. t/a ) 1.5 1.9 0.9<br />

-<br />

Cumolverfahren (%) 92 96 65<br />

Toluoloxidation (%) 7 2 13<br />

andere<br />

- - 21<br />

Syntheseverfahren (%)<br />

Phenol aus Teer (%) 1 2 1<br />

38


Herstellung Azofarbstoff<br />

39


Vakuumdrehfilter<br />

40


Bandtrockner<br />

41


Mühlen<br />

42


Sprühtrockner<br />

43


Von der Labor- zur Chemieanlage<br />

Capillary<br />

Vacuum<br />

T<br />

Vacuum<br />

Vigreux<br />

column<br />

44


Schema einer typischen Produktionsanlage in der Chemischen Industrie<br />

Anlsched.cdr<br />

Rückführung von A und B<br />

Inerten-<br />

Ausschleusung<br />

Edukte<br />

A + B<br />

Vorbereitung Reaktion Aufarbeitung<br />

Produkte<br />

C + D<br />

A + B<br />

C + D<br />

evtl. auftretende<br />

Nebenprodukte E + F<br />

45


Grundbegriffe*<br />

Umsatz:<br />

X<br />

j<br />

<br />

n<br />

n<br />

n<br />

jo<br />

jo<br />

j<br />

i = Produkt<br />

j = Edukt z.B. Schlüsselkomponente<br />

k = Schlüsselkomponente<br />

Ausbeute:<br />

Y<br />

ik<br />

<br />

n i<br />

n<br />

n<br />

ko<br />

io<br />

<br />

<br />

k<br />

i<br />

Selektivität:<br />

S<br />

ik<br />

<br />

Y<br />

X<br />

ik<br />

k<br />

<br />

n<br />

n<br />

i<br />

ko<br />

n<br />

n<br />

io<br />

k<br />

<br />

<br />

k<br />

i<br />

* Annahme: kontinuierlicher Betrieb<br />

46


Chlorierung von Benzol<br />

Annahme:<br />

Reaktion 1.Ordnung<br />

<br />

k1t<br />

cA<br />

cAoe<br />

k1<br />

k1t<br />

k2<br />

c <br />

<br />

B<br />

cAo<br />

e e<br />

k2<br />

k1<br />

<br />

t<br />

<br />

<br />

c<br />

C<br />

c<br />

Ao<br />

<br />

c<br />

A<br />

<br />

c<br />

B<br />

47


Reaktionswärme:<br />

Wärmeabfuhr:<br />

Vergleich <strong>des</strong> Oberflächen/Volumen-Verhältnisses<br />

von Labor- und technischem Reaktor<br />

<br />

Q R V<br />

h<br />

r dh . . prop.<br />

R R i<br />

<br />

a) 1 dm 3 Rundkolben ( vereinfacht Kugel ) b) Technischer Reaktor, Zylinderform, V R = 10 m 3<br />

V<br />

T<br />

T <br />

dh . . prop A<br />

Q<br />

A<br />

k<br />

w<br />

A<br />

k<br />

.<br />

R<br />

A = r 2 + 2 r h<br />

V = r 2 h<br />

S = 1 h = 2 r<br />

V = 2 r 3 A = 5 r 2<br />

für V = 10 m 3<br />

r = 1.17 m A = 21.4 m 2<br />

3<br />

3 4 3<br />

V10<br />

m r r 0. 06204m<br />

3<br />

A 4<br />

r<br />

2<br />

<br />

A<br />

V<br />

3 m<br />

48.4<br />

r m<br />

2<br />

3<br />

S h r,m A,m 2 A/V, m 2 /m 3<br />

1 2r 1.17 21.4 2.14<br />

2 4r 0.927 24.3 2.43<br />

3 6r 0.810 26.8 2.68<br />

S = Schlankheitsgrad = h/d = h/2r<br />

Extremfall: adiabate Reaktion führt vereinfacht gerechnet ( keine latente Wärme<br />

berücksichtigt ) zu einer Temperaturerhöhung von ca. 425 °C<br />

48


Kühlung<br />

Chlor<br />

teuer!<br />

49


Konzentrationsverlauf und Selektivität von Folgereaktionen<br />

Benzolchlorierung:<br />

A<br />

k 1 k<br />

B <br />

2<br />

C<br />

Fragestellung: bis zu welchem Umsatz Selektivität von 0.9 zu erreichen?<br />

Chlorierung von Benzol ( 40 – 50 °C ): k 1 = 10 k 2<br />

Oxychlorierung von Benzol: k 1 = k 2<br />

Annahme:<br />

Reaktion 1. Ordnung<br />

c<br />

c<br />

c<br />

exp( k t)<br />

A Aa<br />

1<br />

k<br />

<br />

1<br />

c<br />

(exp( k t) exp( k<br />

t))<br />

<br />

Aa<br />

1<br />

k2<br />

k1<br />

<br />

B 2<br />

c<br />

C<br />

<br />

c<br />

Aa<br />

c<br />

A<br />

c<br />

50<br />

B


Konzentrationsverlauf und Selektivität von Folgereaktionen<br />

51


Beispiele für homogene und heterogene Reaktionen<br />

Homogene Reaktionen:<br />

katalyse.cdr, 30.10.01<br />

<br />

Loder<br />

<br />

G<br />

<br />

Loder<br />

<br />

G<br />

<br />

Loder<br />

<br />

G<br />

<br />

Loder<br />

<br />

G<br />

Veresterungen im Rohrreaktor<br />

Heterogene Reaktionen:<br />

<br />

L<br />

<br />

G<br />

Methanchlorierung<br />

im Rührkesselreaktor<br />

<br />

G<br />

Reaktionsgemisch<br />

(Eintritt)<br />

<br />

L<br />

<br />

L<br />

Katalysator<br />

(fest)<br />

<br />

G<br />

<br />

L<br />

<br />

G<br />

Katalysator<br />

(fest)<br />

Wärmeträger<br />

Veresterungen im<br />

Suspensionsreaktor<br />

Chlorierung<br />

von Benzol<br />

in der Blasensäule<br />

Katalytisches<br />

Cracken im<br />

Wirbelbettreaktor<br />

Heterogen katalysierte<br />

Gasreaktionen<br />

Rohrbündelreaktor<br />

52


Kinetik<br />

zu unterscheiden:<br />

Mikrokinetik, d.h. zeitlicher Ablauf der chemischen<br />

Reaktion, ohne Berücksichtigung <strong>des</strong> Einflusses von<br />

Transportprozessen ( Wärme- und Stofftransport )<br />

Reaktionsgeschwindigkeit<br />

[kmol/m 3 h] bzw. [kmol/kg h]:<br />

Makrokinetik, d.h. Beschreibung der Geschwindigkeit<br />

der chemischen Reaktion unter Berücksichtigung der<br />

überlagerten Transportprozesse.<br />

r<br />

i<br />

<br />

1<br />

V<br />

R<br />

dn<br />

dt<br />

i<br />

bzw.<br />

r<br />

i<br />

1<br />

m<br />

Kat.<br />

dn<br />

dt<br />

i<br />

Äquivalentreaktionsgeschwindigkeit:<br />

Katalysator<br />

r<br />

1<br />

<br />

<br />

i<br />

1<br />

V<br />

R<br />

dn<br />

dt<br />

i<br />

r<br />

1 1<br />

<br />

m<br />

i Kat.<br />

dn<br />

dt<br />

i<br />

r <br />

ir<br />

i<br />

r<br />

r<br />

i<br />

i<br />

53


Messungen zur Kinetik in der Rührzelle<br />

0.4<br />

Molenbruch Essigsäure<br />

0.35<br />

0.3<br />

0.25<br />

0.2<br />

0.15<br />

304.2 K<br />

313.5 K<br />

323.1 K<br />

332.2 K<br />

0.1<br />

0 2000 4000 6000 8000 10000<br />

Zeit [s]<br />

r<br />

=<br />

1<br />

ν<br />

i<br />

HOAc + MeOH MeOAc + H 2 O<br />

k -1<br />

<br />

1<br />

m<br />

Kat.<br />

<br />

dn<br />

dt<br />

i<br />

<br />

k<br />

1<br />

a<br />

HOAc<br />

k1<br />

a<br />

MeOH<br />

k<br />

-1<br />

a<br />

MeOAc<br />

a<br />

54<br />

H<br />

2<br />

O


Differentialkreislaufreaktoren<br />

A + B<br />

C + D<br />

diffreak.cdr, 02.11.99<br />

a) äußerer Kreislauf:<br />

c A 0 , c B 0 , ...<br />

dX A, dX B, ...<br />

V 0<br />

b) innerer Kreislauf:<br />

c A 0 , c B 0 , ...<br />

dX A , dX B, ...<br />

für T = konstant:<br />

i A B C D<br />

r c c c c<br />

m Kat<br />

. . . . .<br />

. . . . .<br />

. . . . .<br />

. . . . .<br />

. . . . .<br />

V 0<br />

m Kat<br />

55


Integralmethode<br />

r<br />

A + B<br />

<br />

f(ci)<br />

1<br />

A<br />

1<br />

V<br />

R<br />

<br />

dn<br />

dt<br />

c<br />

c<br />

A<br />

<br />

Ao<br />

A<br />

dc<br />

f c<br />

<br />

A<br />

i<br />

<br />

<br />

C<br />

k(T)f (c<br />

i<br />

)<br />

für V R = konstant:<br />

r <br />

dc<br />

dt<br />

A<br />

<br />

k(T)f (c<br />

i<br />

)<br />

cA<br />

cA 2<br />

cAcB<br />

c<br />

ln<br />

c<br />

A<br />

Ao<br />

A<br />

1 <br />

c<br />

c<br />

Bo<br />

...... ......<br />

1<br />

<br />

1<br />

c<br />

c<br />

Ao<br />

Ao<br />

c<br />

ln<br />

c<br />

B<br />

Bo<br />

c<br />

c<br />

Ao<br />

A<br />

56


Differentialmethode<br />

57


Differentialmethode<br />

58


Zusammenfassung<br />

kinetik.cdr, 30.10.2000<br />

c<br />

Rührkesselreaktor:<br />

Differentialreaktor:<br />

t cA<br />

dc A/dt A<br />

c A<br />

0 cA c A<br />

dX A<br />

: :<br />

1 :<br />

: :<br />

: :<br />

c A<br />

0<br />

dc /dt A<br />

c A<br />

t<br />

dc<br />

r = - A<br />

= k · f(c ) = k · c<br />

dt<br />

Steigung k<br />

c A<br />

n<br />

c A<br />

<br />

dc<br />

- A<br />

c<br />

n<br />

A<br />

c A<br />

0<br />

<br />

A A A n = ln k + n·ln c A<br />

= k · dt = k·t<br />

ln -<br />

dc A<br />

dt<br />

für n = 1 folgt: ln<br />

ln<br />

c<br />

0<br />

A<br />

c A<br />

c<br />

0<br />

A<br />

c A<br />

= k·t<br />

dc<br />

ln - A<br />

dt<br />

tan = k<br />

ln k<br />

tan = n<br />

t<br />

ln<br />

c A<br />

59


Bestimmung der Aktivierungsenergie<br />

k i<br />

[mol*g -1 *s -1 ]<br />

425<br />

213<br />

0.000182<br />

0.000091<br />

1/T [1/K]<br />

0 0.001 0.002 0.003 0.004<br />

k<br />

0<br />

1 = 114000 mol*g -1 *s -1<br />

E A,1 = 52.2 kJ*mol -1<br />

k -1<br />

0<br />

= 13100 mol*g -1 *s -1<br />

E A,-1 = 55.6 kJ*mol -1<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

-2<br />

-4<br />

-6<br />

-8<br />

-10<br />

-12<br />

ln(ki)<br />

ln<br />

<br />

0<br />

k ln k <br />

i<br />

k1<br />

HOAc + MeOH MeOAc + H 2 O<br />

k -1<br />

i<br />

<br />

E<br />

A,i<br />

R<br />

<br />

1<br />

T<br />

1124<br />

1000<br />

T = 124 K<br />

1/T [K]<br />

310<br />

300<br />

T = 10 K<br />

-14<br />

60


Selektivität für Folgereaktionen<br />

61


Berechnung <strong>des</strong> Konzentrationsverlaufs<br />

der Folgereaktion mit<br />

MS-Excel<br />

A B C D E F G H<br />

0.<br />

3 Zeitschritt 0,10 t ca cb cc<br />

4 k1 1,00 0,0000 1,0000 0,0000 0,0000<br />

5 k2 1,01 0,1000 0,9048 0,0904 0,0047<br />

6 caa 1,00 0,2000 0,8187 0,1636 0,0177<br />

7 0,3000 0,7408 0,2219 0,0373<br />

8<br />

=E4+$C$3<br />

0,4000 0,6703 0,2676 0,0621<br />

9 0,5000 0,6065 0,3025 0,0910<br />

Eingabebereich<br />

10 0,6000 0,5488 0,3283 0,1229<br />

=$C$6*EXP(-$C$4*E4)<br />

11 0,7000 0,4966 0,3464 0,1570<br />

12 0,8000 0,4493 0,3580 0,1926<br />

13 0,9000 0,4066 0,3643 0,2292<br />

14 1,0000 0,3679 0,3660 0,2661<br />

15 1,1000 0,3329 0,3642 0,3030<br />

=$C$6*($C$4/($C$5-$C$4)*(EXP(-$C$4*E4)-EXP(-$C$5*E4)))<br />

16 1,2000 0,3012 0,3593 0,3395<br />

17 kopieren 1,3000 0,2725 0,3520 0,3755<br />

=$C$6-F4-G4<br />

18 1,4000 0,2466 0,3428 0,4106<br />

19 1,5000 0,2231 0,3322 0,4447<br />

20 Folgereaktion1,6000 0,2019 0,3205 0,4776<br />

21 1,7000 0,1827 0,3079 0,5094<br />

22 1,0<br />

1,8000 0,1653 0,2949 0,5398<br />

23 0,9<br />

1,9000 0,1496 0,2815 0,5689<br />

24 2,0000 0,1353 0,2680 0,5967<br />

0,8<br />

ca<br />

25 2,1000 0,1225 0,2545 0,6231<br />

0,7<br />

cb<br />

26 2,2000 0,1108 0,2411 0,6481<br />

0,6<br />

cc<br />

27 2,3000 0,1003 0,2280 0,6718<br />

28 0,5<br />

2,4000 0,0907 0,2151 0,6942<br />

29 0,4<br />

2,5000 0,0821 0,2027 0,7152<br />

30 0,3<br />

2,6000 0,0743 0,1906 0,7351<br />

31 0,2<br />

2,7000 0,0672 0,1790 0,7538<br />

32 2,8000 0,0608 0,1679 0,7713<br />

0,1<br />

33 2,9000 0,0550 0,1573 0,7877<br />

0,0<br />

34 3,0000 0,0498 0,1471 0,8031<br />

0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0<br />

35 3,1000 0,0450 0,1375 0,8174<br />

36<br />

Zeit t<br />

3,2000 0,0408 0,1284 0,8309<br />

37 3,3000 0,0369 0,1197 0,8434<br />

38 3,4000 0,0334 0,1116 0,8551<br />

39 exp( t)<br />

A<br />

<br />

Aa<br />

<br />

1<br />

3,5000 0,0302 0,1039 0,8659<br />

40 3,6000 0,0273 0,0966 0,8761<br />

41 3,7000 0,0247 0,0898 0,8855<br />

42 k<br />

3,8000 0,0224 0,0834 0,8942<br />

1<br />

43 c<br />

3,9000 0,0202 0,0774 0,9023<br />

B<br />

cAa( (exp( k1t)<br />

exp( k2t)))<br />

44 k<br />

4,0000 0,0183 0,0718 0,9099<br />

2<br />

k1<br />

45 4,1000 0,0166 0,0666 0,9169<br />

46 4,2000 0,0150 0,0617 0,9233<br />

47 4,3000 0,0136 0,0571 0,9293<br />

c<br />

48 C<br />

cAa<br />

cA<br />

cB<br />

4,4000 0,0123 0,0528 0,9349<br />

49 4,5000 0,0111 0,0489 0,9400<br />

50 Dr. J. Rarey, 27.10.98 4,6000 0,0101 0,0452 0,9448<br />

62


Input: experimentelle Daten <strong>als</strong> f(t)<br />

c<br />

c<br />

c<br />

exp( k t)<br />

A Aa<br />

1<br />

k<br />

<br />

1<br />

c<br />

(exp( k t) exp( k<br />

t))<br />

<br />

Aa<br />

1<br />

k2<br />

k1<br />

<br />

B 2<br />

63


Simplex-Nelder-Mead-Methode<br />

z.B.:<br />

F =<br />

<br />

i<br />

Komp<br />

j<br />

Daten<br />

c c 2<br />

i,j,ber<br />

i,j,exp<br />

Nelder J.A., Mead R., Comp. J. 7,308 (1965)<br />

Simplex2g.cdr<br />

64


Komplexes<br />

Reaktionsnetzwerk<br />

A<br />

k 1<br />

k 2<br />

B<br />

B<br />

k 3<br />

C<br />

A<br />

k 4<br />

D<br />

65


Reaktionskinetik<br />

Definition der Reaktionsgeschwindigkeit:<br />

r<br />

i<br />

<br />

1<br />

V<br />

R<br />

dn<br />

dt<br />

i<br />

mol<br />

3<br />

hm<br />

<br />

<br />

<br />

bzw.<br />

r<br />

'<br />

i<br />

<br />

1<br />

m<br />

Kat.<br />

dn<br />

dt<br />

i<br />

mol<br />

<br />

hkg<br />

Äquivalentreaktionsgeschwindigkeit:<br />

r<br />

r 1 1 dn<br />

i<br />

i mol <br />

<br />

3<br />

v v V dt hm<br />

<br />

<br />

i<br />

i<br />

R<br />

r<br />

1<br />

v<br />

' 1<br />

<br />

i<br />

i<br />

m<br />

Kat.<br />

dn<br />

dt<br />

i<br />

mol<br />

<br />

hkg<br />

Allgemeiner reaktionskinetischer Ansatz:<br />

r<br />

<br />

f<br />

( T)<br />

f2<br />

( c<br />

1 i<br />

k <br />

k<br />

o<br />

e<br />

)<br />

E<br />

A<br />

RT<br />

m i<br />

c i<br />

benötigt:<br />

<strong>Teil</strong>ordnungen<br />

Stoßfaktor<br />

Aktivierungsenergie<br />

Gesamtordnung<br />

m i<br />

k o<br />

E A<br />

m=m i<br />

66


Ermittlung der kinetischen Parameter (m i , k o, E A )<br />

1) Integralmethode<br />

dc i<br />

dt<br />

c<br />

<br />

c o<br />

dc<br />

f(<br />

c)<br />

kf(c)<br />

kt<br />

c<br />

<br />

c o<br />

dc<br />

f(<br />

c)<br />

ln<br />

<br />

3) Numerische Verfahren<br />

(z.B. Lineare Regression)<br />

dc <br />

dt<br />

dc<br />

dt<br />

A<br />

A<br />

kc<br />

a<br />

A<br />

c<br />

b<br />

B<br />

<br />

lnk<br />

alnc<br />

<br />

A<br />

blnc<br />

B<br />

<br />

Y = a o + a 1 x 1 + a 2 x 2<br />

2) Differentialmethode<br />

a)<br />

dc<br />

i<br />

r <br />

dt<br />

A<br />

m<br />

r kc A<br />

kf(c)<br />

P<br />

b) ln(r ) = lnk + mlnc A<br />

4) Ermittlung von k o<br />

und E A<br />

Arrhenius:<br />

k k<br />

o<br />

lnk<br />

lnk<br />

e<br />

o<br />

<br />

E<br />

A<br />

RT<br />

E<br />

A<br />

RT<br />

67


Messungen zur Kinetik in der Rührzelle<br />

0.4<br />

Molenbruch Essigsäure<br />

0.35<br />

0.3<br />

0.25<br />

0.2<br />

0.15<br />

304.2 K<br />

313.5 K<br />

323.1 K<br />

332.2 K<br />

0.1<br />

0 2000 4000 6000 8000 10000<br />

Zeit [s]<br />

r<br />

=<br />

1<br />

ν<br />

i<br />

HOAc + MeOH MeOAc + H 2 O<br />

k -1<br />

<br />

1<br />

m<br />

Kat.<br />

<br />

dn<br />

dt<br />

i<br />

<br />

k<br />

1<br />

a<br />

HOAc<br />

k1<br />

a<br />

MeOH<br />

k<br />

-1<br />

a<br />

MeOAc<br />

a<br />

68<br />

H<br />

2<br />

O


Molenbrüche (ideal) - Aktivitäten (UNIQUAC)<br />

k 1<br />

HOAc + MeOH MeOAc + H 2 O<br />

k -1<br />

ln ki [mol*g -1 *s -1 ]<br />

Molenbrüche (ideal)<br />

Aktivitäten (UNIQUAC)<br />

-7<br />

-7<br />

-8<br />

-8<br />

k 1 -9<br />

-9<br />

-10<br />

-10<br />

k -1 -11<br />

k -1<br />

-11<br />

-12<br />

-12<br />

-13<br />

0.0029 0.003 0.0031 0.0032 0.0033<br />

1/T [1/K]<br />

1/T [1/K]<br />

ln ki [mol*g -1 *s -1 ]<br />

0.0029 0.003 0.0031 0.0032 0.0033<br />

, Hydrolyse vermessen , Veresterung vermessen<br />

k 1<br />

69


Heiratsvermittlerin<br />

70


Katalyse Absenkung der Aktivierungsenergie E A<br />

E A,Kat<br />

Aktivierungsenergie.cdr<br />

E<br />

E A<br />

A<br />

B<br />

Heiratsvermittlerin<br />

A<br />

B<br />

Reaktionskoordinate<br />

71


Vergleich von homogener und heterogener Katalyse<br />

Homogene<br />

Katalyse<br />

Heterogene<br />

Katalyse<br />

Aktivität (bezogen auf den Metallgehalt) hoch unterschiedlich<br />

Selektivität hoch unterschiedlich<br />

Reaktionsbedingungen mild rauh<br />

Katalysatorstandzeiten unterschiedlich lang<br />

Empfindlichkeit gegenüber Katalysatorgiften niedrig hoch<br />

Diffusionsprobleme keine können von<br />

Bedeutung sein<br />

Katalysatorrückführung teuer nicht nötig<br />

sterische und elektronische<br />

Katalysatoreigenschaften<br />

einstellbar?<br />

mechanistische Interpretation<br />

möglich<br />

möglich in<br />

wenigen Fällen<br />

nicht möglich<br />

mehr oder weniger<br />

unmöglich<br />

*(a) Private Mitteilung, Nachr. Chem. Tech. Lab. 1979, 27, 257; (b) J. Falbe, H. Bahrmann, Chem. Zeit 1981, 15, 37; W. Keim in<br />

Industrial Applications of Homogeneous Catalysis, D. Reidel, Dordrecht, 1988.<br />

72


Einige Meilensteine der Katalysatorentwicklung<br />

73


Catalyst Suppliers offer tailor made solutions<br />

by a range of Catalysts<br />

74


Stofftransport und Reaktion<br />

E<br />

E A<br />

A<br />

A<br />

B<br />

E A,Kat<br />

ln k<br />

unkatalysiert (Steigung: E A /R)<br />

StofftransportundReaktion.cdr<br />

1.5<br />

Filmdiffusionshemmung (D ~ T )<br />

Porendiffusionshemmung<br />

(Steigung: E /2R)<br />

A,Kat<br />

B<br />

Mikrokinetik<br />

(Steigung: E<br />

A,Kat<br />

/R)<br />

Reaktionskoordinate<br />

1 / T<br />

(1a) Filmdiffusion<br />

(1b) Porendiffusion<br />

(2) Adsorption<br />

(3) Oberflächenreaktion<br />

(4) Desorption<br />

(5a) Porendiffusion<br />

(5b) Filmdiffusion<br />

1a<br />

5b<br />

5a<br />

1b<br />

äußere<br />

Oberfläche<br />

2-4<br />

Grenzschicht<br />

innere<br />

Oberfläche<br />

75


Zu berücksichtigender Stoff- und Wärmetransport bei heterogenen<br />

Reaktionen<br />

Stofftransport_Kat.cdr<br />

äußere<br />

Oberfläche<br />

p A<br />

Gas-Flüssig<br />

Grenzfläche<br />

p A,i<br />

Oberfläche <strong>des</strong><br />

Katalysator<br />

5b<br />

1a<br />

5a<br />

1b<br />

2-4<br />

innere<br />

Oberfläche<br />

c A,l<br />

c A,i<br />

c A,s<br />

flüssige Phase<br />

Gasfilm Flüssigkeitsfilm<br />

Film über dem<br />

Katalysator<br />

Drei-Phasen-Suspensionsreaktor<br />

(1a)<br />

(1b)<br />

(2)<br />

(3)<br />

(4)<br />

(5a)<br />

(5b)<br />

Grenzschicht<br />

Filmdiffusion<br />

Porendiffusion<br />

Adsorption<br />

Oberflächenreaktion<br />

Desorption<br />

Porendiffusion<br />

Filmdiffusion<br />

76

Hurra! Ihre Datei wurde hochgeladen und ist bereit für die Veröffentlichung.

Erfolgreich gespeichert!

Leider ist etwas schief gelaufen!