Алтабаш, номер 55 (июль-август 2009) - Татары Германии

TÖRKİYÄ TATARLARI
Nr. 4/55, 2009
GÖNÜL XANIM
(Däwamı; başı 18nçe bittä)
“Tatarlar, yähüdlär kebek, milli añnarın saqlap
qalunı buldıralar häm mädäniyätlären, milli
barlıqların däwam itterä belälär”. Min tatarlarnıñ yuq
bulaçaqlarına berqayçan da ışanmıym. Minemçä,
wäzğıyät tatarlarğa qarşı tügel, kiresençä, alarnıñ
faydasına. Uñay şartlarnı kötälär, dip uylıym.
Berläşkän millätlär oyışmasında xätta Şärıq Timurnıñ
bayrağı urın algan ikän, anda iñ elek Tatarstan
bayrağı cilferdärgä tiyeş. Etik bularaq ğadel
bulmağan bu xäl kiläçäktä tözäteler dip ömet itäm.
Xäbärçe: Törkiyädäge häm dönyadağı
tatarlarnıñ xaläten niçek bäyälisez? Tatarstannan çittä
yäşäwçe tatarlar üzlären niçek saqlap qala alırlar?
G.Pultar: Törkiyädä tarqawlıq bar. Soñğı
waqıtta monı härkem añlıy başladı. Törkiyädäge
tatarlar berläşergä tiyeş. Tatar cämğıyätläreneñ ber
konfederatsiyä tübäse astına cıyılıp, berlek
oyıştırıruları kiräk. Bügenge köndä andıy berlegebez
yuq, ber-berebezne tanımıybız, kemneñ närsä
eşlägänen belmibez, arabızda xäbärsezlek bar.
Quruhuyüktä, Bögrüdeliktä, Alaşähärdä häm başqa
qalalarda tatarlar yäşägänlege turında küptän tügel
genä belep aldıq. Bu uñaydan Saban tuyı bäyräme
bezneñ öçen oçraşu, berläşü urınına äwerelep bara.
Min dönyadağı başqa tatarlarnıñ xaläte belän dä
tanışıp barırğa tırışam. Finländiyä tatarları çın
mäğnäsendä ber cämğıyät bulıp yaşılär. Läkin anda
fın kiyäwläre, fin kilennäre alu barlıqqa kilgän. Tatar
ğailäsenä finnär ütep kergäç, qayber närsälär üzgärä
başlağan, tatar ısulı, şärıq mädäniyäte artqı planğa
etärelgänlege sizelä. Törkiyädän yäki Tatarstannan
kilen alu – alar öçen şatlıq çığanağı. Fin tatarları
barısı bergä berläşep, İslam cämğıyäte bularaq
oyışqannar häm köçle cämğıyät bulıp eşläp kilälär.
Kiläçäktä dä şulay däwam itülären telim.
Amerikadağı tatarlarnı da köçle truppa diyäsem kilä.
Tik, ike tatar öçkä bülenä digändäy, andağı mäsälä –
cämğıyätlärneñ küp buluı.
Dönya tarixında kritik mizgellär bula, andıy
waqıtta çiklär yañadan sızıla. Änä şundıy oçraqta
tatarlar öçen min äybät kiläçäk kürergä telim
falımda.
Xäbärçe: Tatarstan-Törkiyä mönäsäbätlärenä
kilsäk, Sez çiklärneñ yabıq waqıtların da kürdegez,
bügenge tormışnı da beläsez, ike il arasındağı
elemtälär turındağı fikerläregez nindi? Kiläçäktä
mönäsäbätlär niçek däwam itär yäki niçek däwam
itärgä tiyeş diyep uylıysız?
G.Pultar: Tatarstan belän Törkiyä arasındağı
elemtälärneñ yaqın uzğanı bik matur. Tatarstan
yaklarınnan Törkiyägä kilgän keşelär zur, märtäbäle
urınnarğa urnaştırılğannar, şul uq waqıtta alar da tırış
xezmät quyğannar. Räşit Räxmäti Arattan başlap,
Säğädät Çağatayğa qädär, Yosıf Aqçura, Sadri
Maqsudi kebeklärneñ ütä cawaplılıq taläp itkän
wazıyfaları bulğan. Alarnıñ eşçänlekläre Törkiyä
Cömhuriyäteneñ qorılışına xezmät itkän.
Cömhuriyät qorılğaç, qayber säyäsi qararlar
nigezendä Törkiyä üz telenä iñ yaqın telne söyläşä
torğan Äzerbaycannı da onıtırğa mäcbür bulğan.
Näticädä, Törkiyädän çittäge törki xalıqlar turında
ber närsä belmi torğan yaña buın barlıqqa kilde.
Kübebez “Törkestan” digän atama belän tanış tügel.
Awrupada töreklärne, tatarlarnı belüçelär bik yuq.
“Qazanğa baram” digäç, “Yağni Qazaxıstanğamı? –
dip qaytarıp sorıylar. Ayanıç. Şuña kürä min
mönäsäbätlärneñ tiz arada artaçağı mäsäläsendä
optimist tügel. Bu cähättän ber waqıyğanı iskä alıp
ütäsä kilä. Bilkänt universitetında eşlägän waqıtta ber
kiçädä Törkiyäneñ elekkege premyer-ministrı Bülänt
Äcävit belän oçraştım. Yanına barıp:
- Minem Sezneñ belän tatarlar turında söyläşer
öçen ayıruça oçraşasım kilä, – digäç, ul:
- Qırım tatarlarımı? – dide. Minem:
- Yuq, Qazan tatarları turında, – digäç ul
aptıratıp, añışmağan keşe kebek yözemä qaradı.
Qızğanıç, xätta däwlät eşleklelärebez belmi.
Törkiyäneñ Tatarstanğa mönäsäbäten başqa
törki cömhuriyätlär tışında kürmäskä kiräk.
Tatarstanğa da tege yäki bu törki cömhuriyätkä
kürsätelgän iğtibar bulırğa tiyeş.
G.Pultar: Alarnıñ ana tellären belep
betermäwlären äytäsem kilä. Tatarça söyläşergä
Sadri Maksudi.
omtıluları, bezneñ kebek çittän kilüçelärgä, güyä, ber
büläk. Bezneñ belän ike minut tatarça söyläşälär dä,
borılıp üzara rusça gäp qoralar. Minem, çit ildä
tärbiyälängänlektän, tatarça süz baylığım bik az,
läkin alarnıqı da minekennän artıq tügel, köndälek
tromışnıñ aryağına çığa almııylar.
Xäbärçe: Qazanğa nigez salınuğa 1000 yıl tulu
uñayınnan oyıştırlığan bäyrämgä çaqırılğan
idegezme, bu tarixi waqıyğa küñelegezdä qaysı yağı
belän istä qaldı?
G.Pultar: Bu bäyrämne urtaqlaşuıma min bik
şat buldım. Üzebezne istälekle çaranıñ ber kisäge
itep xis itü güzäl toyğılar uyattı bezdä. Berläşterüçe,
bötenläşterüçe rux xökem itte bäyrämdä. İskitkeç 3
kön uzdırdıq. Bik küp keşe belän oçraştıq, tanıştıq.
Bäyrämnän soñ da kitäse kilmäde, min qızım belän
tağın ber atna tordım. Bu köngä qädär küreşergä
nasıyp bulmağan tuğannarım belän tanıştım.
Tatarstanğa säyäxätebez qızım Nilüfär Ärän öçen bik
faydalı buldı. Berençedän, tatarçasın şomarttı,
ikençedän, bäleş, göbädiyä kebek tatar rizıqları
peşerergä öyrängeç programma qısalarında barırğa
ölgerä almıy qalğan myzeylarnı irkenläp yörep
çıqtıq. Qayber muzeylarnıñ yañartıluı mine
söyenderde.
Elek Tatarstan räsem sänğäte muzeyendağı
küreneşlär mine bik borçuğa salğan ide. Anda
berençe qatta frantsuz häm rus rässamnäreneñ bik
matur kartinaları urnaştırılğan, ä ikençe qatta zyr
zalda tatar sänğäte belän bäyle az miqdarda äyberlär:
ber poçmaqta – ber-ike par alqa, arıraq – ber räsem,
qarşıda ber tübätäy urın alğan. Bolarnı kürgäç
iskärmästän: “Qarağız, ruslar nindi mädäni,
kartinalar töşerälär, ä tatarlarnıñ qulınnan menä bolar
ğına kilä”, – digän işaräne añlar kebek bulasıñ. Bu
yulı andağı eksponatlarnıñ baylığı, tatar mädäniyäte
belän bäyle ürnäklärneñ küplege bezne bik
qänäğätländerde. Tik Tatarstan däwlät muzeenda
käyef beraz töşte, anda Söyembikä belän bäyle ike
genä räsem bar, anıñ qarawı Äbi patşa Katerinanıñ
räsmenäre mul quyılğan.
Xäbärçe: Sezne çorıbıznıñ eşlekele, aktıv tatar
xatını häm ğalimä buludan tış, uzğan ğasırnıñ osta
säyätçese Sadri Maqsudineñ onığı bularaq ta tanıylar.
Sezneñçä Sadri Maqsudigä Törkiyädä tiyeşle iğtıbar
bireläme? Kübräk qaysı möxit iskä ala?
G.Pultar: Sadri Maqsudineñ törle yaqları bar.
Bereçese – Atatörek çorında ul millät wäkile
(deputat) bulğan. İkençese – Törkiyä
Cömhuriyäteneñ tel reformasın tormışqa aşıruçılarnıñ
iñ başlında torğan. Öçençese – Törek tarix qorılışı
(Törek tarix ınstitutı)nıñ yañabaştan formalaşuında
zur xezmät quyğan. Ayıruça, anıñ “Mäğnäwi
wasıyätem” digän “Millät toyğılarnıñ sotsiologik
nigezläre” dip atalğan fänni xezmäte zur ähämiyätkä
iyä. Törkiyäneñ elekkege mädäniyät ministrı Namıq
Kemal Zäybäk miña “Mäğnäwi wasıyätem”neñ yıllar
buyınça baş oçındağı kitabı buluı turında äytkän ide.
Babamnıñ älege xezmäte bügen dä aktuallegen
cuymıy. Ul anda millät bulunıñ şartların, nindi
elementlar kiräklegen täfsilläp añlatqan.
Sadri Maqsudi Arsalnıñ tel belän bäyle fikerläre
törle dairädä törleçä qabul itelä. Ul törek telendäge
ğäräpçä, farsıça süzlärneñ alıp taşlanuın, törek
teleneñ saf törekçä buluın yaqlap çıqqan. Anıñ
fikerläre belän Atatörek tä kileşkän. Ä millätçelär,
xuplarğa tiyeş kebek kürensälär dä, babayımnıñ tel
turındağı ideyäsen önäp betermilär. Nigä? Çönki
traditsiyälärgä, yäşäp kilä torğan ğädätlärgä qarşı
kilergä telämilär. Yıllar uza, xäzerge Televole
(kürenekle şäxeslärneñ şäxsi tormışları turında
ğäybät teletapşıruı) mädäniyätendä başqa närsälärgä
iğtibar artqan sayın Sdari Maqsudi onıtıla başlağan
kebek. Läkin hiç kötmägändä anıñ elekkege
studentları belän oçraşırğa turı kilä, fikerlären,
xezmätlären sağınıp iskä alalar, yuqsınalar.
Törkiyädä iske näsel äle onıtmağan, ä yaña näsel anı
belmi.
Anıñ meñ törle neçkälek belän buldırğan
millätçelek teoriyäseneñ asıl mäğnäse bügen
Törkiyädä cuyılğan, qızğanıç, iğtibardan yıraqta
qaltan. Bit Sadri Maqsudi Arsal 1931 yılda Törek
tarix qorılışın qorıp, Törkiyä cömhyriyäteneñ räsmi
tarix nigezen buldığan törkemdä urın alğan. Benedikt
Anderson äytkänçä, älege sostav yaña cämğıyät
tözügä xezmät itkän. Törkiyä cömhuriyäte
qorılğançığa qädär şäriğät xoquqı patşalıq sörgän
cämğıyätkä ul Törek xoquqı tarixın yazıp bülæk
itüçe. Xoquq mäktäben qorıp, törek däwläteneñ
könbatış xoquq nigezen bulduruı belän dä onıtılmas
ber şäxes.
Xäbärçe: Äñgämäbez bik qızıqlı buldı, Gönül
xanım. Waqıtığıznı qızğanmıy birgän cawaplarığızğa
zur räxmät. Uñışlarığıznıñ däwam itüen telim.
Ruşaniyä Altay
İstanbul, Törkiyä
19