Алтабаш, номер 55 (июль-август 2009) - Татары Германии
Алтабаш, номер 55 (июль-август 2009) - Татары Германии
Алтабаш, номер 55 (июль-август 2009) - Татары Германии
Sie wollen auch ein ePaper? Erhöhen Sie die Reichweite Ihrer Titel.
YUMPU macht aus Druck-PDFs automatisch weboptimierte ePaper, die Google liebt.
TÖRKİYÄ TATARLARI<br />
GÖNÜL XANIM<br />
Xäbärçe: Cämağät eşçänlegegezgä äylänep<br />
qaytıp, tağın ber soraw: liga bularaq Sez nindi çaralar<br />
ütkäräsez?<br />
G.Pultar: 1990 yıldan birle Änqara şähärendä<br />
törle cıyılışlar uzdırıp kildek. Şul cıyılışlarnıñ<br />
bersendä Ğali Aqışqa xezmätlärennän otırı räxmät<br />
belderep, maqtaw gramotası tapşırdıq. Änqaradağı<br />
millättäşlärebez belän tanışu kiçäse oyıştırdıq. Milli<br />
kitapxanä binasında “Traditsiyälärdän kiläçäkkä<br />
taba” digän ber konferentsiyä uzdırdıq. Anda Fatma<br />
Özqan kebek tatar ädäbiyatı, tarixı, mädäniyäte belän<br />
yaqınnan tanış bulğan ğalimnär qızıqlı dokladlar<br />
belän çığış yasadılar. 1994 yılda Milli Mäclesneñ<br />
oyışuına 80 yıl tulu uñayınnan Törek Tel Qorılışı<br />
binasında maxsus ber kiçä ütkärdek. Anı älege<br />
qorılışnıñ citäkçese Äxmät Ärcilasun açıp cibärde.<br />
Millättäş ğalimebez Nadir Däwlät mäclesneñ tarixı<br />
xaqında kiñ mäğlümat birde. Kiçäbezgä mäcles belän<br />
bäyle fänni dissertatsiyälär yaqlağan yäş ğalimnär dä<br />
qatnaştı. Ligabıznıñ kürenekle tatar-törek ğalime<br />
Äxmät Timergä 85 yäş tulu uñayınnan oyıştırğan<br />
kiçäse dä bik küñelle bulıp istä qalğan. Monnan 3 yıl<br />
elek Ğayaz İsxaqıynıñ ülemenä 50 yıl tulu datasın<br />
bilgeläp üttek. Bu uñaydan Qazannan, Bötendönya<br />
tatar kongressınnan maxsus qunaqlarıbız kilde.<br />
Ligabıznıñ eşçänlegendä Bilkänt universitetında<br />
oyıştırılğan Tatarstan belän Rusiyä Federatsiyäse<br />
arasında imzalanğan Şartnamäne tikşerü häm<br />
bäxäsläşü panele ayırım urın alıp tora. Xalıqara<br />
mönäsäbätlär belgeçe Ali Qaraosmanoğlu belän<br />
politolog Äxmät Dedim älege Şartnamäne uqıp<br />
Tatarstannıñ säyäsi statusı, xoquqları turında añlatma<br />
birdelär. Anda bez Şartanamä nigezendä Tatarstannıñ<br />
diplomatik wäkilleklär açarğa xoquqlı buluın, läkin<br />
üz armiyäsen buldıra almayaçağın añladıq. Qızğanıç,<br />
xäzer ul şartnamä häm andağı matdälär inde üz köçen<br />
yuğaltqannar ikän. Yaqın kiläçäktä İstanbulda<br />
Tatarstannıñ bügenge xaläte belän bäyle berär fänni<br />
çara oyıştırasım kilä. Rusiyä Federatsiyäse territorial’<br />
ölkälärgä bülengännän soñ tarixi watanıbıznıñ säyäsi<br />
xaläte bezne ayıruça qızıqsındıra. Tatarstannıñ häm<br />
Tatarstan däwläteneñ xakimiyättä inde köçe yuq,<br />
Tatarstan kebek böten cömhuriyätlär ölkä<br />
citäkçelegenä buysınırğa mäcbür buldılar, diyüçelär<br />
baytaq.<br />
Xäbärçe: Sez niçek uylıysız?<br />
G.Pultar: Min Tatarstanda “Könbatış dönyası<br />
belän bötenläşü” dip atarğa mömkin bulğan zur<br />
üzgäreşlär kürdem. Alar, berençe çiratta iñ elek<br />
uramnarda, tuqtalışlarda, kibetlärdä çağılış tapqan.<br />
Keşelär, telär-telämäs könbatış dönyasınıñ<br />
qıymmätläre, mädäniyäte belän tanışırğa häm alarnı<br />
qabul itärgä duçar bulalar. Sovetlar berlege waqıtında<br />
imperialist yünäleş alğan, könbatış dönyasına<br />
işeklären bötenläy yabıp quyğan, xalqınıñ ofıqların<br />
yuq itkän säyäsi rejimnan soñ, xäzerge bazar<br />
mönäsäbätläre çorında çit illärdän kergän tovarlar<br />
yanında üzgä fikerlär dä ütep kerä. Teläsälär dä,<br />
telämäsälär dä ul fikerlärne qabul itüçelär bula. Bu<br />
nisbättän, min Tatarstannıñ kiläçägen yaxşığa<br />
yurıym. Tatarstan häm anıñ xalqı yañalıqlarğa açıq,<br />
yaxşı belän naçarnı, yuğarı sıyfatnı ğäyät osta tanıy.<br />
Xalıqnıñ kübese Antaliyädä yal itep qaytqan, baytağı<br />
(Däwamı; başı 54nçe çığarışta)<br />
Awrupanıñ törle şähärlären kürergä ölgergännär.<br />
Xätta balaların ul illärdä uqıtılar. Min äle haman<br />
Tatarstan däwläteneñ köçen toyam. Bälki bezgä<br />
bilgele bulmağan nüanslar bardır, fänni<br />
konferentsiyäse oyıştırılğanda küp närsägä açıqlıq<br />
kerteler, dip uylıym.<br />
Xäbärçe: Gönül xanım, Sez şul uq waqıtta<br />
Törek mädäniyäten öyränü cämğıyäten dä citäklisez.<br />
Cämğıyätneñ eşçänlege belän tanıştıra almassızmı?<br />
Räise ber tatar xanımı bulğanlıqtan tatar xalqına<br />
xezmät itüe köteläme?<br />
G.Pultar: Min, Amerika mädäniyäte häm<br />
ädäbiyatı belgeçe bularaq, yılda ber märtäbä uzdırıla<br />
torğan ingliz tele häm ädäbiyätınıñ häm Amerika tele<br />
häm ädäbiyatınıñ yıllıq cıyılışlarında qatnaşa idem.<br />
Bez anda “Könçığışta mädäniyat tikşerenüläre” digän<br />
töşençä belän tanıştıq. Törkiyädä dä moña oxşaş<br />
xezmätlär bulırğa tiyeş dip, 1999 yılda unnan artıq<br />
Awrupa häm törek ğalimnäre belän bergä “Törek<br />
mädäniyatı tikşerenüläre” digän ber törkem buldırdıq,<br />
Gönül xanı m Pultar<br />
berençe utırışıbıznı İsmir qalasındağı Egäy<br />
universitetında başlatıp cibäredek. İngliz tele,<br />
ädäbiyatı bulsın, Amerika tele, ädäbiyatı bulsın –<br />
cıyılışları inglizçä alıp barıla. Bezneñ dä Egäy<br />
universitetındağı utırışıbız başta ingliz telendä alıp<br />
barıldı. Mädäniyät tikşerenüläreneñ<br />
üzençäleklärennän berse – çikle bulmawı, här tema<br />
buyınça eşläw mömkinlege bar. Şunlıqtan, törek<br />
mädäniyäten öyränügä ayıruça iğtibar birä başladıq.<br />
Berençe tema itep Arabesk muzıka tören tikşerdek.<br />
Läkin Törkiyädä törek mädäniyäten öyrænüne<br />
Angliyæ mædæniyæt mærkæze hæm Amerika<br />
xæbærlær mærkæze birgæn qararlar nigezendäge<br />
platforma häm alar boyırğan ingliz telendä alıp baru<br />
mindä qänäğätsezlek tudırdı.<br />
Miña fikerdäş bulğan qayber iptäşlär belän bergä<br />
törek dönyası mädäniyäte buyınça eşlärgä telägän ber<br />
törkem buldırıp, cıyılışlarıbıznı, xezmätlärebezne<br />
törekçä alıp barırğa digän qararğa kildek. Şulay itep,<br />
Törek mädäniyäten öyränü üzäge barlıqqa kilde.<br />
Moni qanunlaştırır öçen räsmi organnarğa möräcäğät<br />
itep, 2005 yılnıñ mart ayında “Mädäniyät<br />
tikşerenüläre” cämğıyäte bularaq terkäldek. Läkin<br />
bez inde moña qädär küp kenä çaralar oyıştırırğa<br />
ölgergän idek. Törkiyäneñ Urta könçığış texnik<br />
Nr. 4/<strong>55</strong>, <strong>2009</strong><br />
universitetında tel mäsäläsenä qağılışlı seminar<br />
oyıştırdıq. 2000 yılda Kämärdä “Mädäniyät häm<br />
kemlek”, Van şähärendä “Törek häm törki<br />
mädäniyätlär” dip atalğan fänni çaralar da bezneñ<br />
xezmätebez. İstanbuldağı simpozium keçkenäräk<br />
masştabta uzdı. Törkiyädäge millättäşlärebez,<br />
qızğanıç, bik qızıqsınu qürsätä almadılar. Vandağı<br />
simpozium zur çara bularaq, kiñ yañğıraş aldı. Anı<br />
oyıştırğanda, tatar mädäniyäte – törek mädäniyäteneñ<br />
ber öleşe, dip ayırım sektsiyä buldırdıq.<br />
“Xalıqara İdel-Urla tikşerenüläre” dip atalğan<br />
simpoziumıbız fän dönyasında zur iğtibar kürde.<br />
İkençe yılnı törek ğalime Timur Qocaoğlu anıñ<br />
däwamı bularaq “Altın Urda” dip isemlängän 3<br />
könlek xalıqara konferentsiyä oyıştırdı. Ğayaz<br />
İsxaqıynıñ qızı, Säğädät Çağatay tarafınnan qorılğan<br />
fond älege çaranıñ sponsorı buldı. Sektsiyälärneñ<br />
berse “İdel-Ural tikşerenüläre” dip ataldı. Anda<br />
professor Nadir Däwlät häm Tatarstannan kilgän<br />
berniçä ğalim tatar telendä doklad uqıdılar. Uzğan yıl<br />
mädäniyät tikşerenüläre cämğıyäte İdel-Ural töbäge<br />
belän bäyle tağın ber konferentsiyä oyıştıru turında<br />
qarar aldı häm anı noyabr’ ayında Tatarstannan,<br />
Finländiyädän, AKŞtan, Gollandiyädän, Mäskäwdän<br />
kilgän ğalimnär qatnaşında Kütaxiyä şähärendä<br />
uzdırırğa nasıyp buldı. Ber genä tikşereneüebez ber<br />
genä fänni çarabız tatar tarixın, mädäniyäten çitlätep<br />
ütmi.<br />
Xäbärçe: “Xalıqarara İdel-Ural tikşerenüläre”<br />
simpoziumınıñ iseme belän bäyle törle süzlär işetergä<br />
turı kilde. Millätçe ber ğalimneñ onığı bularaq nigä<br />
simpoziumnı “İdel-Ural tikşerenüläre” dip tügel,<br />
“Volga-Ural tikşereşnüläre” dip atadığız?<br />
G.Pultar: Äye, bu mäsälädä tänqıyt iteldem.<br />
Läkin Törkiyädä berär “Atlas” kartasın açıp qarağız,<br />
bigräk tä ingliz telendäge kartalarda anda “Volga”<br />
dip yazılğan. Törkiyädä dä “İdel” dip tügel, “Volga”<br />
bularaq belenä. Uqu-uqıtu tele inglizçä bulğan<br />
Bilkänt universitetında ütkärelgän simpoziumınıñ<br />
isemen teläsem dä, telämäsäm dä “Volga-Ural” dip<br />
quyarğa mäcbür idem.<br />
Xäbärçe: Fänni konferentsiyälär, simpoziumnar<br />
oyıştırğanda Sezneñ Bötendönya tatarlar ligası<br />
citäkçese bularaq wazıyfalarığız alğı planğa çığamı?<br />
G.Pultar: Älbättä. Millättäşlärebez arasında<br />
däräcäle ğalimnärebezneñ sanı şaqtıy. Alar belän<br />
elemtälärne cılı totarga omtylam. Fänni çaralarga<br />
teläp çaqıram. Soñgı yıllrda tatar yäşläre arasında<br />
belem dönyasına tartıluçılar işäyde. Bezneñ çaralarnı<br />
alar öçen çınığu mäktäbe diyärgä bula. Monnan<br />
berniçä yıl elek señelem Gölnur Märmär universitetı<br />
ğalimäse Äminä Nasqali belän berlektä “Kiçä, bügen,<br />
irtägä Tatarstan” digän ber konferentsiyä oyıştırğan<br />
ide. Anda bez Tatarstan, Räsäy ğalimnärennän tış,<br />
Amerikada yäşäwçe millättäşebez Yulay Şamiloğlunı<br />
da çaqırdıq. Açılış dokladın ul uqıdı. “Altın Urda”<br />
xalıqara konferentsiyäsendä dä qatnaştı. Şulay uq<br />
Ğäyşä Rorlix ta bez ütkärgän konferentsiyälägä teläp<br />
qatnaştı.<br />
Xäbärçe: Tatar xalqınıñ yazmışı Sezne<br />
uylandıramı? Bez 200-300 yıldan soñ da ber millät<br />
bularaq barlığıbıznı däwam itterä alırbızmı? Ällä<br />
Ğayaz İsxaqıy äytkänçä, bezgä 300 yıldan soñ<br />
inqıyraz yanıymı?<br />
G.Pultar: Min Sezgä şundıy ber äyber äytim:<br />
monı min tügel, Awrupalılar häm frantsuzlar äytä:<br />
(Däwamı 19nçı bittä)<br />
18
Change language