Vegetationsmonitoring - Revitalisierung erzgebirgischer Moore
Vegetationsmonitoring - Revitalisierung erzgebirgischer Moore
Vegetationsmonitoring - Revitalisierung erzgebirgischer Moore
Erfolgreiche ePaper selbst erstellen
Machen Sie aus Ihren PDF Publikationen ein blätterbares Flipbook mit unserer einzigartigen Google optimierten e-Paper Software.
Gedanken zu einem vegetationskundlichen<br />
Monitoring in erzgebirgischen <strong>Moore</strong>n<br />
10.05.2012 Fachbereich 55 Messnetz Naturschutz<br />
Dr. D. Wendel<br />
Dr. D. Tolke
• Beobachten und Erinnern oder<br />
nachvollziehbar Messen und<br />
Dokumentieren?<br />
Warum Monitoring?<br />
• Erfolge dokumentieren, Probleme analysieren<br />
• Prozesse verstehen, Wissen korrigieren<br />
• „Drei Fachleute – vier Meinungen“<br />
Mothhäuser Haide - Fläche 49:<br />
Andromeda polifolia nach 1991 neu
Grundannahmen<br />
• Arten / Pflanzengesellschaften stehen in engem Verhältnis zur Umwelt<br />
• langsame Reaktion → spiegelt langfristige Trends wider
Großer Kranichsee 1953<br />
Strukturwandel: Gehölze als Indikator<br />
http://kontaminace.cenia.cz/<br />
Regel: Bäume als Indikator → nur in unbewirtschafteten Beständen brauchbar
Großer Kranichsee 2010<br />
1<br />
2<br />
http://kontaminace.cenia.cz/
1 2<br />
Grenzschneise<br />
DGM2<br />
Großer Kranichsee (Tschechische Republik)
0 100 200 300 400 500 0 100 200 300 400 500<br />
Datenbasis: DGM2 (GeoSN 2008)<br />
Datenbasis: Luftbild (GeoSN 2008)<br />
Bewaldungsprozess → verursacht durch Austrocknung (Gräben, Grenzschneise)
Grenzen der Methode: gestörte Standorte, konkurrenzarm<br />
- Erstbesiedlung relativ trockener Standorte durch Nässezeiger wie<br />
Schmalblättriges Wollgras (nach Ellenberg et al. 2003: F=9)<br />
- „Zweitbesiedlung“ durch Birke
Punktuelle Erhebungen mittels Probeflächen<br />
Abbildung: Natur und Landschaft 6 (1990)<br />
Aufwand?<br />
1. Fragestellung<br />
Quantifizierung !<br />
Nutzen ?<br />
klassische<br />
Vegetationsaufnahme<br />
oder<br />
Rasterzählung
Versuchsanlage<br />
1. „Repräsentanz“ und Homogenität<br />
2. Form<br />
3. Größe<br />
4. Zeitpunkt<br />
Identität des Probepunktes →<br />
Vermarkung ist zwingend nötig!
Moorkörper<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
Badwegmoor<br />
Bornmoor<br />
A-Flügelmoor<br />
Oberes Teichhübelmoor<br />
Unteres Teichhübelmoor<br />
Nasses Fichzig<br />
Brandhübelmoor<br />
Raumstruktur und Lage der Probeflächen<br />
Zwischenmoor an der Schweinitz<br />
1<br />
6<br />
2<br />
3<br />
5<br />
4<br />
7<br />
Moorgebiet Deutscheinsiedel<br />
8<br />
hydrologische Vielfalt<br />
→ Versuchsanlage muss<br />
angepasst sein<br />
0 200 400 600 Met er<br />
N<br />
Quelle: Wendel 2010
Spontane Regeneration als Maßstab: Deutscheinsiedel 2004<br />
# #<br />
Quelle: Wendel 2010<br />
# ###<br />
# ##<br />
# ##<br />
## #<br />
# #<br />
Alte Eins<br />
#<br />
#<br />
#<br />
##<br />
#<br />
konvergente Ströme, flache Torfe, mesotroph<br />
#<br />
###<br />
#<br />
##<br />
# #<br />
Grabenverlandung<br />
nässebedingt abgestorbene<br />
Bäume<br />
0 100 200 300 400 500 Meter<br />
N
Spontane Regeneration als Maßstab: Mothhäuser Haide 2006<br />
Stromlinien:<br />
Edom & Kessler 2006<br />
Referenz<br />
divergente Ströme, mächtige Torfe, teils oligotroph<br />
Anlage von Probeflächen:<br />
nach Vegetation (1959)<br />
→ 40 PF<br />
nach Strommuster +<br />
Vernässung<br />
→ 2 x 10 PF<br />
nach höchsten Potenzial +<br />
möglicher Degeneration?<br />
→ 2 x 5 PF<br />
nässebedingt abgestorbene<br />
Bäume<br />
auflichtender Bestand<br />
Grabenverlandung<br />
Quelle: Wendel 2010
oligo- bis schwach mesotroph mesotroph<br />
Vegetationstyp 1d: Trunkelbeer-Schmalblattwollgras-GesellscVegetationstyp 3a: Rosmarienheide-Moorgehölz Vegetationstyp 4b: Trunkelbeer-Schmalblattwollgras-Nasswald Vegetationstyp 5a: Pfeifengras-Wollreitgras-Nasswald<br />
Vegetationstyp 3b: Rosmarienheide-Moorwald Vegetationstyp 4c: Sparrenbinsen-Schmalblattwollgras-Nasswald Vegetationstyp 5b: Wollgras-Wollreitgras-Nasswald<br />
Vegetationstyp 2a: Bunttorfmoos-Gesellschaft Vegetationstyp 3c: Moosbeer-Moorwald Vegetationstyp 4d: Heidekraut Schmalblattwollgras-Nasswald Vegetationstyp 5c: Grauseggen-Wollreitgras-Nasswald<br />
Vegetationstyp 2b: Scheidenwollgras-Spießtorfmoos-Gesellschaft Vegetationstyp 3d: Moosbeer-Drahtschmielen-Moorwald Vegetationstyp 4a: Schnabelseggen-Schmalblattwollgras-Nasswal Vegetationstyp 5d: Waldschachtelhalm-Wollreitgras-Nasswald<br />
Vegetationstyp 2c: Scheidenwollgras-Moosbeer-Gesellschaft Vegetationstyp 3e: Trunkelbeer-Moorwald Vegetationstyp 4e: Pfeifengras-Torfmoos-Nasswald Vegetationstyp 5e: Torfmoos-Wollreitgras-Nasswald<br />
Vegetationstyp 3f: Preiselbeer-Moorwald Vegetationstyp 5f: trenn<br />
VA-Nr. 21 22 23 24 25 26 27 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90919293949596979899############################################################################################################ ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ############<br />
L T K F R N<br />
8 3 5 8 2 2 Pinus rotundata B2 1 r 1 1 2b r 2a + 1 r 2a 1 r 2a r 2a +<br />
8 3 5 8 2 2 Pinus rotundata S + 1 + 2a 2a 1 + 4 3 4 4 4 5a 5a 2a 1 2b 2b 4 5a 3 4 4 1 2a + 2b 2a 2a + 2a + + 2a r 3 + 3 1 + 3 2b + 3 + 1 r 1 2a r 2a<br />
8 3 5 8 2 2 Pinus rotundata grex aborea B1 1 2a1 r 2a 2b2a1 1 2a2a1 1 1 + (2a) 2a2ar + 2a 2a 2b 2a 1 2a1 +<br />
Pinus rotundata grex aborea B2 2b<br />
5 3 6 Picea abies B1 + 1 r r 1 2b 2a 2a + 1 1 + 1 3 3 4 2b 2a 3 2b 2b 3 3 3 3 2a 2a 2a 3 r r r 2a 2a 4 2a 2a 2b 3 3 2b 2b 2b 2a 4 2b 4 4 1 4 3 4 3 2b 3 3 4 2b 2b 2a 2b 2a 1 2b 2b 2m2a 2a 2a2b2a 2a2b3 2a2a2a2m 4 1 2a2b+ 3 2b 2a2a3 2m4 r 2a3 4 2b 3 3 3 4 r 4 3 5 5 4 4 4 4 4 3 3 3 4 3 4 3 2b 5 4 3 3 3 4 4 3 4 2a 3 3 4 3 4 4 4 4 5<br />
5 3 6 Picea abies B2 1 1 r 1 r + 2b 1 2a r r 1 1 + + + 1 2a + 3 2b 2b 3 2a 3 3 2a 2b 1 2a r 2a 3 5a r 2b 1 r + 2a 2a + 1 r 1 2b 3 2b 2a 2b + + r + 2b 2b 2a 2a r 2a 1 r 2a 2b + + 2b 2a 2b 2a 3 2a 2a 2a 4<br />
5 3 6 Picea abies S r 1 r 2a 1 r + + 2b1 2a+ 1 + 2a+ 1 2a1 + + 1 2a2b1 2a3 + 2a2a2a2b2a2a2a2a2a2a+ + r 1 2a2a2a1 3 1 2a2b2a2a2a2a1 1 2a3 2b1 2a1 2a1 1 2b3 2a 2a2b1 + r 1 2b + 1 + 1 + r r 1 + r 2a 1 + + 2a + r + 1 + 3 r 2b 2a + 1 r + 3 2a 2a + + 2a + 2a 2a 2b2a 3 1 3 2a + 2a<br />
7 Betula pendula B1 + r r 3 2b 2b 2a 1 2a 1 r 2mr + 2a 2b 3 3 3 2a 2b (2a) 2a 2a 2a<br />
7 Betula pendula B2 1 r 1 1 r + + 2a 1 2a 2a + + + 1 + 2a 1 2m1 + 2a + 1 ( r ) 2a 2a<br />
7 Betula pendula S r + + + 2a + 1 + + r 2a + + + + + + 2a + 2a + 1 2a + 1 1 + r 2m 2m 1 1 3 1 1 2a 1 1 + + + 1 1 1 + r + 1 1 + 1 1 r + 1<br />
7 8 3 3 Betula pubescens agg. B1 + 4 2a 2a 2a 5 2b 4 3 r 3 2a 1 2a + 2b 1 2a 2a 2a 3 2m1 2a r r 3 3 2a 3 1 + 1 2b 5 1 4 2 1 1 3 4 4 (2a2a 2a 2a (+)<br />
7 8 3 3 Betula pubescens agg. B2 + r + + + 3 + 2a 2a 2a 2a + r + 1 r 2a 2m 1 + 2a 1 + r 3<br />
7 8 3 3 Betula pubescens agg. S + + + + + 1 + + r 2a 1 2a 2a 2a 1 + 2a 1 + + 1 1 + + r 1 + + 1 r 1 + + + + 2a 2a + 1 1 1 1 + + + r 1 + 1 1 + 1 1 r 1<br />
7 7 Pinus sylvestris B1 1 1 r 1 + 1 r 1 (1) r r 2b 2b2a 2b 2a r 1 1 1 r 1 1 1 1 2 2a2a2b 2b 2m r 2a +<br />
7 7 Pinus sylvestris B2 1 1 r r 1 2a 1 2a +<br />
6 4 Sorbus aucuparia B1 2a r<br />
6 4 Sorbus aucuparia B2 r 1 + r r r + r 2b 1 2b 2a r 2a 2a<br />
Bodenvegetation<br />
Indikation auf der Ebene von Pflanzengesellschaften<br />
AG1_Artengruppen mit Verbreitungschwerpunkt in lichten Moorwäldern und offenen <strong>Moore</strong>n<br />
- AG1.1_ Artengruppe nasser, oligotropher <strong>Moore</strong>, stark lichtbedürftig<br />
8 6 5 1 Cetraria islandica M 1 + r<br />
9 2 6 7 1 Sphagnum fuscum M +<br />
9 2 4 7 1 Sphagnum papillosum M + + +<br />
9 3 5 9 1 Carex pauciflora K +<br />
9 3 4 8 2 Sphagnum tenellum M 2m2a 2a 1 +<br />
9 2 4 8 1 Kurzia pauciflora M 1<br />
6 8 1 Warnstorfia fluitans M 2m1 1 .(12m+ 1 r + + +<br />
9 3 6 7 1 Sphagnum magellanicum M 1 1 2mr + 2m + 2m + 2m 1<br />
8 2 6 8 1 Mylia anomala M 1 1 2m 1 2m1 + r + + 2m2m + + + 1 r<br />
9 4 5 9 1 1 Andromeda polifolia K 1 1 2m+ 2m11 + 1 (2m) 1 2a 2m +<br />
8 3 4 8 2 Calypogeia sphagnicola M r + 2m 2m r<br />
8 4 3 9 1 1 Drosera rotundifolia K 1 2m1 + 1 2m1 2m 1 + 1 r<br />
9 3 6 8 1 Sphagnum cuspidatum M 2a2b2m2m 2a1 2b2b2m2b 2m2m2a 2m 2a 2b 1 2m 2a 1<br />
9 3 7 1 Sphagnum capillifolium var. rubellum M 2m2b 4 r 3 2m 2m 2m<br />
- AG1.2_ Artengruppe nasser, oligotropher <strong>Moore</strong>, lichtbedürftig<br />
7 3 6 7 2 Sphagnum angustifolium M 1 2m2m 2m 2m 1 .(1) 2m<br />
7 2 6 7 3 Aulacomnium palustre M 2m 1 2m 1 1 2m1 1 + 2m 2m2m 1 1 2m (2m) ,(1) 1 2a<br />
8 2 6 6 1 Polytrichum strictum M + 1 2m 1 + + + + 1 2m2m .(1) .(1) 1<br />
7 3 6 2 Empetrum nigrum K 1 2m2a 1 1 2a 2m 1 1 1 1 2b 1 2a + 2m 2m r 1 +<br />
7 5 3 9 1 Vaccinium oxycoccos K (+) 2a 2a 2m2a 2a + 3 2m 2m2m3 2m2a 2a 2mr 2m2m2m2m2m3 2m2m 2m2m1 1 2a 3 2m1 1 2a + 1 + 2m2m2m 2m 1 2m 1 r 2m 2m<br />
7 9 2 1 Eriophorum vaginatum K 2a 1 3 2m2m2m2m3 2b3 2b3 1 2b 1 1 + 2b2a2m2a 3 2a 2b 3 2m2a1 2a2a2a2a2m4 2a 2b r 2b 3 2a 1 2a 2a 1 + 2a 1 1 + + 1 2m2b + 1 (1) + + 1 1 2a + 1 1 (1) + r + 1 + 1 + 2a 1 r + + 1 + 1 1 + 2a + 2b 2m2m2m2m2m2a 2m2m2m2m2a 4 2m2m+ 2m2m2m3 2b 3 1 1 + 1 2m2a 2a + 2m +<br />
- AG1.3_Artengruppe mäßig nasser, oligotropher <strong>Moore</strong><br />
6 5 1 3 Vaccinium uliginosum K 2m2b 2m2m2b 2m2a 1 r (+) + + 2m + 1 3 2a 2a 2b r 3 2a ( r 1 1 2b 2m2m+ 3 2b 1 + 1 1 1 1 + + 1 1 1 1 2a 1 1 + + (+) 1 2b 1 + + 1 1 1 2a + 2m1 1 1 1 1 1 2m2a 2m2a 2a 2m2m1 2a 2m + +<br />
8 3 1 1 Calluna vulgaris K 1 2m2m 2a 2m2a 1 1 1 1 2m1 1 + + 2m+ 2a 2a 4 2m2a 3 2a 1 1 1 2m3 1 1 1 3 1 2m3 1 2a 1 2a 1 1 + 1 1 2m2a 1 1 2m2m2m2m+ + 1 2m2b + + + 2a 3 1 + 2m1 1 + 1 2m2m1 1 1 r 2m+ 1 1 + + 2a 2m2b 2m2a 2b 2m3 2m 2m2m2m1 2m 2m1 1 1 + 1 1 1 1<br />
7 4 7 2 1 Melampyrum pratense ssp. paludosum K 1 2m + 2m 1 1 + 1 1 2m+ 1 1 + 1 1 1 + 1 1 2m1 1 1 1 1 1 2m 2m1 2m1 1 + r 2m2m1 1 r 2m(1) 2m 2m 1 1 1 2m2m2m2m1 1 1 2m2m 2m 2m 1 1 2m 2m2m 2m2m1 1 1 2m<br />
5 5 4 2 1 Vaccinium vitis-idaea K 2m 2m2m+ 2m 1 + + + 1 + 2b2a 2b2a2m1 2m1 1 2a 2b 1 3 1 3 2a 2m2a1 1 3 2a+ 1 2a2m2m2m2m2m1 2a 2m2a 2m2m1 2m4 1 1 2m2m2m1 2m+ 1 2m2a 2m2a 2m2a 2m2m+ 2a + 2a + 2m2m2b 2a 1 2a 2a 1 1 2a 2m2m 2m 2m+ + 1 +<br />
8 3 6 6 1 Dicranella cerviculata M 1 2m + + + + 1 2m2m+ + + r r 1 r r + + + 2m 2m+ + 2m + 1 + 1 r 2m 2m1 2mr + r<br />
- AG1.4_Artengruppe nasser, mesotroph-saurer Zwischenmoore<br />
7 3 7 2 Molinia caerulea K 1 1 1 1 2b r + 4 1 1 1 1 1 + + + 1 + 1 + + 1 1 r + + 1 2m2m + r 1 1 1 r 1 r 1 1 2b 1 + 2b r 1 1 3 1 + 2b 4 4 1 2a 1 2a 2a 2m2b 1 1 3 3 2 2b 2b 1 2b 5 4 2a 2a 4 2b 2b 2a + + 2m 3 2m (+) r 2a + 1<br />
9 10 3 3 Carex rostrata K 2m 1 2m1 2m1 2m1 1<br />
7 4 9 4 2 Carex canescens K 1 1 1 2a + 1 2m1 + + 1 + 1 + 2m 1 1 1 2m + + + 1 1 2a 1 + 1 r r 2m 1 + + 2a 1 + 2m 1 2a+ 1 2m + 1 2m + 2m r 1 r<br />
7 3 6 7 2 Sphagnum fallax M 3 2b 3 3 4 2a 3 2b 2a 5 4 5a 5 3 3 3 3 2b 4 3 4 1 5 4 2a 2a 2m2a 2m1 2a 2m2b 3 4 2m 1 4 + 2a 2a 3 4 2m2m 2a 1 2a 2m2m2a 2a 5 2m 2m 1 2b 3 2m2m 5a 2m2m2a 2b 1 2m4 2b 2b 2mr r 2a r 2m+ 2b4 5 3 4 2 + 5 3 4 3 2b2a3 5 2m3 2a 2m r 2m3 1 2m2m r<br />
8 9 4 2 Eriophorum angustifolium K 2a 2b 2m1 2a 1 4 3 3 3 2a 1 3 3 1 2a (+) + 1 + + 1 1 2m 2m1 1 1 1 1 1 1 1 2m1 + 1 r<br />
6 2 6 7 2 Polytrichum commune M 2a2a2a2b2a2m 2a2a2m2m 2a 2m1 2a 2m 1 1 2m 1 1 + r + 1 1 2m 2m1 2m 2b + 2m2m2 2a 2m2a 2a 2a + 2m2mr 1 2m 2m r (2m<br />
9 5 5 9 3 2 Agrostis canina K 2a 2a 2a 1 1 + + 2a 2m 3 2m<br />
7 4 5 9 4 3 Juncus filiformis K 2m2m 2a r 1 1 (+) + 2m 2m 2m2m 2m 2m2m<br />
8 3 8 3 2 Carex nigra K 2m1 2m 2m 2m(+) 1 1 1 .(1) r + 2m 3 1 1 1 2m 2m2a 2m+ 2m+ 2b 4 2m2m5 2 2a 3 2m+ 1 2b 2m 2a 3 2a 2m2m + 2m2m 1 r r<br />
7 4 5 6 2 Sphagnum palustre M + 2m 1<br />
8 3 8 3 2 Carex echinata K r 1 + r 1 1 2m1 2m 2m + 2b + + 2m2m 2m 1 1 + 1<br />
5 3 6 7 2 Sphagnum fimbriatum M 2b + 2b 2m 3 2b5 5 2a2b 2m 2a 2m 2a<br />
6 2 6 8 2 Sphagnum riparium M 2m 4 2a + 2a<br />
8 5 2 7 1 1 Juncus squarrosus K 2m2a 2m1 2m1 2m r 2a 2a 1 2m2m 1<br />
AG2_Artengruppen mit Verbreitungschwerpunkt in bodensauren Wäldern<br />
- AG2.1_Artengruppe dauerfeuchter Standorte<br />
6 2 6 7 2 Sphagnum russowii M r 2a 2a 2m 2a 2a + 4 2b 3 2b 5a 3 2b 3 2m2a 2a 2b 1. 2m1 1 4 1 2a 2a 2m2m 2b 2b 2a 2m2a 2m2m2m 2m2m2a 2m2m2m2m2m 1 2m 2a 2m 2m2b 2a r 2mr r 2a 2m2m2a 2m r r 2m 2b 2b 2a 2b 2m 2m2m 2m2m<br />
3 5 7 2 Sphagnum capillifolium var. capillifolium M 2a 1 2m1 2a + 2m2b 2a + 2b 1 2m4 3 4 2m2b 2m 1 2m2a 2m 2a 2m2m2b 2a 2a 2m2a 1 2b 3 2m2a 2m 2m2m2m 2mr 1 2m 2m2a 2b + 2m 2m 2m 2m2m 2m 1 2m<br />
3 3 5 6 2 Tetraphis pellucida M + + + 2m2m 2m+ + + r r + + 2m2m 1 1 1 2m2m2m + 1 1 r 2m1 1 2m1 1 + + r 1 2m1 1 2m r r + + r + + + + + + + 2m + 1 2m2m r 2m2m 2m2m 2m 2m<br />
8 3 6 4 2 Ptilidium ciliare M + + + r + 2m2m1 2m1 1 1 r 2mr 2a 1 2m + 2m2m1 2m2m 1 2m2m2m 2m2a 2m + 1 2m2m2a 2m2m 1 2m 1 1 2a 2a 2a 2m 2m 2m1 2m<br />
4 2 6 7 1 Sphagnum girgensohnii M + + + 2a 1 2b 2b 2a 2a 1 2m + 1 5a 2a 1 1 4 2a 2m1 3 2a 3 2m2a 4 3 2b 3 2b 2a 2b + 2m 2m3 1 2m2b 2b 2b 2b 2m2a 3 3 2a 3 2a 2b 4 2m2a 2m1 2b + 2m 2mr + + + 2b 3 2a1 1 2ar 2b2a2m2m 2m2a 2b 2a 2m2m2b 2a 2a2m2a 2a<br />
5 5 5 3 Cephalozia bicuspidata M + + 1 1 2m 1 1 r r + + r 1 + 1 1 1 2m2m 2m1 + 2m 2m1 2m r 1 2m2m r + + + r r r r + 1 2m 1 r r 2m+ r 1 2m2m 2m<br />
5 3 6 5 3 Calypogeia muelleriana M r + 2m2m2m 2m + + 2m2m+ 2m2m1 2m 2m1 1 + r 1 2m2m2m+ 2mr r 2m 2m2m r r r r r 2m 2m 2m r 2m2m 2m 2m<br />
8 2 6 8 2 Calliergon stramineum M + r 1 + 1 1 2m 2m1 2m 2m 2m 1 2m 2m1 1 r 1 2m + 1 2m 1 2m 2m + 2a 2m 1 1 1 2a2m 2a 3 2m2m 2m 2m2m2m 2m 3 2m<br />
- AG2.2_Artengruppe mit weiter ökologischer Amplitude<br />
5 5 2 3 Vaccinium myrtillus K 2m2a 2a 1 2a 3 2a 1 1 1 1 1 r + 1 + 3 2m3 4 4 3 3 2b 4 2b 1 2a 3 3 2b 2b 3 3 4 4 4 3 3 3 4 4 3 3 4 2b 5 5 4 4 5 3 4 4 4 4 3 4 5 5 2a 4 4 3 4 5 4 3 4 3 5 4 4 5 5 3 4 2b 3 5 3 5 1 5 4 4 3 4 4 4 2b 2a 4 1 2a 2a 2b 2a 2b 2a 2b 2a 2b 3 2a 2a 2a 2m2m2a 3 3 3 2b 3 2a 1 1 3 2a 1 1 + 2m2m + 2m2a + 2m2m3 2a 2a 2m3 2m2b + 2m2a 2m2m2m2a 2a 2a 2m2m2a 2a 2a 2a 2m2m2m 2a 2b 2m1 2a 2a2a2a3 2a2b2a2a2a2b+ 2m2m<br />
5 5 4 4 Dicranum scoparium M 2m + 1 2b + 1 1 2m2a 2m 2m1 1 + 1 2a r 2mr r 3 2a 1 2m2b+ 2a2b2m 2a2m2m2a 2m2b 2m 2m + + 2a 2m2m3 2m+ 2a 2m2a 2a 2a 2a 2b 2a 2a 2b 2b + 2mr 2b 1 2m2a 2b 2a 2b 2m r + + r 2m 1 2m2a 2m2m2m 2m 2a 2a 2m2m2m2m2m 2a 2m2a 2m2m2m + 2a 2m 2m2m<br />
4 2 5 6 2 Polytrichum formosum M 2m 1 + + + 1 2m + r r + + r 1 1 2m1 2m1 2m2m2m1 2a 1 2m + + + 2m1 1 + 1 2m 2b 2m + 1 1 + 1 2m 2m 2a 1 + + + + 2m + r r 2m + 2m 2m 2m2a r r 2m 2a 2m2m2a 2a 2m2a 2m2m2m2m2m2m2a 2m 2m1 2m2a 2a 2a2a 2a 2m2m2a 2a 2a 2a 2a 2m<br />
5 5 4 2 Pohlia nutans M 1 + + + 2m2m 1 + + + r r r r 2a 1 + 2m 2m2m2m2m2m2m2m2m2m 2m + 2m2m 2m1 r 1 2m2m2m2m 2m2m2m+ 2mr + 2a 2m2m2mr + + r + r 2m 2m 2m + 2m 2m2mr 2mr 2m2m2m2m2m2m2m2a 1 2m 2m 1 2m1 2m2m<br />
6 3 5 4 2 Pleurozium schreberi M 2a + 1 2a r 2m1 2m 2m2a 2m1 2m2a 2m 3 2m 2m2m 2m2m 2m 2a 2m 2m 2m 2m 1 2a 2b 2a 2m2b 2b 2mr r 1 2m2a 2m 2m2a 2m 2m2m 2m2m 2b 1 2m2m 2m1<br />
4 3 5 5 2 Lepidozia reptans<br />
- AG2.3_Artengruppe trockenerer Standorte<br />
M r + r + r 2m + r r + + 1 + 1 2m 1 r + 1 2m2m + r 1 r + r + r r r r r 1 r r r 2m r 2m2m 1 2m<br />
4 3 5 4 3 Lophocolea heterophylla M 1 1 r 1 1 2m2m2m2m1 2m 2m 2m1 2m1 2m 1 1 2m2m 2m 2m 1 1 2m2m1 2m2m 2m2m 2m 1 1 2m + 2m<br />
5 3 4 4 2 Plagiothecium curvifolium M r + 1 + 1 1 1 2m 1 2m 2m 2m 1 1 2m 2m 2m 2m 1 2m r 2m 2m r 1 2m2m 2m 2m2m2a 2m 2m2m 2a 2m 2m 2m 1 2m 2m 2m 1<br />
7 3 5 6 5 Lophocolea bidentata+ M + 1 1 2m 2m + + 2m 1 2m 2a 2m 2m 2m 2m 1 1 2a 2m 1 2m2m2m2m 2m<br />
6 2 2 3 Deschampsia flexuosa K 2m 1 + + + 2m2m2m2m2m2m2m2m2m2m1 1 2m1 2a2a2b1 2b2m2m2m+ 1 2m1 1 2m2a 1 2a 2m1 + 2m2a r 2a 2m3 2m2m2m2m3 2a2b2b1 2m2m1 2m 2b 2m2b 2m2m2m2m 2m2a 2a 2a 2m 2m+ 5 2a 2a 2a 2m2a 2m3 2a2a2m3 2b5 4 2a 4 5a 3 5 + 2m 2b 2m4 2a 4 2a 4 4 4 4 2b 2a 2b 4 2m5a 4 2 2a 3 4 2a3 2b3 4 3 2b2a2a2a4 2m<br />
7 5 2 5 2 3 Galium saxatile K 1 + + r + 1 1 1 + 1 2m 1 2m( r ) 1 (+) 2m1 1 1 2m1 2m 2a 2m1 + 2m+ 1 1 + + 1 r r 1 2m 2m 1 2m + + 2 2m2m 2m 2m 2m2m2m2m2m1 2m2m 1 1 1 1 2m2m2m 2m2m2m2m2m2m2m2m1 1 2m1 + 2m2m2a 2m2a 2m2m2a + 2m 1 2m<br />
6 4 5 4 6 Brachythecium salebrosum + M 1 3 + 1 + 2m 1 2m1 2a + 2m 1 2m1 2b 2b 2m1 2m 2m2m1 + 2m 2m 2m2m2m2m 2m1 2m2m2m + 1 2m2a 2a 2m 2m 2m 2a 2m 2a 2a 3<br />
3 4 7 6 3 Brachythecium oedipodium M 2m 2m2m 2a 2m 2m 2m2a 2a 2m 2a 2m 2m 2m2m 2m 2m 2m 2m 2m 2b 2m2b 2b 2a 2b 2a 2a 2a 2b<br />
5 4 5 4 2 Dicranella heteromalla M + + 1 2m 2m2m2m r + 2m 2m r r 2mr r r + 1 r 2mr r 2mr 2m2m 2m2m 2m 2m 2m2m 2m 2m 2m 2m<br />
AG3_Artengruppe der hochmontanen Stufe, stark feuchtebedürftig<br />
5 4 6 6 2 Bazzania trilobata M + 1 1 + + r 2a 2m1 2m1 + 1 r 2m11 2m 2m 2m 1 + + 2a 2a 2a + + + 2m 2a<br />
6<br />
4<br />
6<br />
6<br />
3<br />
3<br />
1<br />
3<br />
6<br />
6<br />
6<br />
6<br />
4<br />
6<br />
6<br />
5<br />
5<br />
2<br />
2<br />
2<br />
Dicranum polysetum<br />
Dicranodontium denudatum<br />
Brachythecium starkei<br />
Dicranum montanum<br />
M<br />
M<br />
M<br />
M<br />
+ +<br />
+ + + + 1 r<br />
1 1<br />
+ 1<br />
2m2m 1<br />
1<br />
1<br />
+<br />
1 1 1<br />
2m<br />
1 2m2m<br />
1 + 2m<br />
2m<br />
1<br />
1<br />
+ 2m Quelle: Wendel 2010 2m<br />
4 3 6 6 3 Ptilium crista-castrensis M 1<br />
AG4_Artengruppen mit Schwerpunkt in Wollreitgras-Fichtenwäldern<br />
- AG4.1_Artengruppe frischer, saurer Standorte<br />
5 5 7 3 2 Trientalis europaea K 1 + + r + + 1 1 + 2m1 2m 2m 1 1 2m+ 2m1 + 1 1 2m2m2m1 2m2m2m2m 2m+ 2m1 1 2m+ + 1 (+) 2m1 2m+ + 1<br />
4 3 6 7 Dryopteris dilatata K + 1 r + 1 1 2m1 2m2m2m 1 1 1 1 1 1 1 2m + 1 1 + 1 1 1 + 1 + + + 1 2m<br />
6 4 4 7 2 2 Calamagrostis villosa K 2m + 1 1 r 1 1 1 1 + r + 2a 2a 4 2a 2a 1 2m2m2a 3 2m3 2m2m2b + 2m2m2m1 4 2a 5 2m2m2m3 2m2a 2a 2m2m3 4 4 4 3 3 + 2m1 5 5 3 3 4 3 2b 3 2m3 3 2b 3 3 4 2a<br />
5 3 4 3 Dryopteris carthusiana K r + r r + 1 r + + + r 2m1 1 + + + 1 1 1 1 1 1 + 1 r 1 2m+ 1 1 + 1<br />
Tabelle mit Probeflächen: Blöcke kennzeichnen Artengruppen /Vegetationstypen
Bult- und Schlenkengesellschaften<br />
(Krusne Hory)<br />
VT 3a: Rosmarienheide-Moorgehölz<br />
(Kleiner Kranichsee)
VT 3b: Rosmarienheide-Moorwald<br />
(Mothhäuser Haide)<br />
VT 3c: Moosbeer-Moorwald<br />
(Mothhäuser Haide)
VT3f: Preiselbeer-Moorwald (Mothhäuser Haide)<br />
Eichung steht aus → Messung der Grundwasserstände!
Flächige Erhebungen von Pflanzengesellschaften<br />
Stengelhaide 2008:<br />
nasse Dominanztypen<br />
Quelle: Wendel 2009<br />
0 300 600 900 Meter<br />
Problem: Orientierung → Nachvollziehbarkeit der Vegetationsgrenzen<br />
→ Kombination mit vegetationskundlichen u. hydrologischen Probeflächen<br />
N
Indikatoren moortypischer Lebensraumeigenschaften<br />
Georgenfelder Hochmoor<br />
1953: - Wald<br />
Heute: - im Torfmoos eingewachsene Bäume<br />
- Schlenken,<br />
- Torfneubildung?
Georgenfelder Hochmoor 1953<br />
http://kontaminace.cenia.cz/
Georgenfelder Hochmoor 2010<br />
http://kontaminace.cenia.cz/
Indikatorarten: - Zeiger spezifischer Ökosystemzustände<br />
- möglichst Schlüsselarten = ökosystemprägend<br />
- ausbreitungsfähig (a - vorhanden, b - nicht flächig)<br />
- ausbreitungsfreudig
Mögliche Indikatoren<br />
Zeigerwerte 1<br />
Strukturen: Akrotelm, Schlenken, (Bulte)<br />
Torfbildner:<br />
- Sphagnum magellanicum → oft punktuell<br />
- S. rubellum → oft punktuell<br />
Zeiger hoher 1 o. stabiler Wasserstände 2 :<br />
- S. cuspidatum 1 → in nassen Gräben<br />
- S. tenellum 1,2 → selten, punktuell<br />
Arten der Zwischenmoore / nassen<br />
Wälder / Übergangsstadien:<br />
- S. fallax → in nassen Gräben<br />
Wasserstand u.F. (cm) 2<br />
Art<br />
L R F<br />
Mittelwert<br />
Maximum<br />
Standardabweichung<br />
Minimum Spanne<br />
Sphagnum cuspidatum 9 1 8 0 9 -9 18<br />
Sphagnum tenellum 9 2 8 7 12 3 9<br />
Sphagnum rubellum 9 1 7 14 21 8 13<br />
Sphagnum magellanicum 9 1 7 21 31 11 20<br />
Sphagnum angustifolium 6 2 7 9 17 2 15<br />
Sphagnum russowii 6 2 7 23 32 16 16<br />
1) Düll in Ellenberg et al. 2003; 2) Dierssen & Dierssen 2001
10<br />
11<br />
7<br />
12<br />
9<br />
8<br />
Indikatorarten: Einzelmoorspezifisch!<br />
Fundpunkte im Georgenfelder Hochmoor 2012<br />
6<br />
13<br />
14<br />
17<br />
15<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
S. fallax<br />
S. tenellum<br />
S. cuspidatum<br />
S. papillosum<br />
S. rubellum<br />
- geeignet: S. cuspidatum, rubellum, papillosum ungeeignet: S. fuscum, balticum<br />
- Arten sind nicht überall im Moor zu erwarten! Andromeda polifolia
Mothhäuser Haide 1953<br />
Bereit sein für das Unerwartete<br />
Regeneration und Degeneration zugleich<br />
2010 bewaldet<br />
2010 entwaldet<br />
http://kontaminace.cenia.cz/
Mothhäuser Haide 2010<br />
http://kontaminace.cenia.cz/
Klimawandel<br />
Entwässerung<br />
Wasserbarrieren<br />
Wiedervernässung<br />
Monitoring in freier Wildbahn<br />
Schwefeldioxid Stickoxide / Ammonium<br />
Überlagerung, interne Folgeprozesse<br />
Befahrung,<br />
Trittschäden<br />
Bewirtschaftung,<br />
Nutzungsauflassung<br />
Flugaschen / Kalk<br />
Nährstoffeintrag<br />
durch Wild<br />
Schäle, Fegen,<br />
Verbiss<br />
- Es werden immer mehrere Faktoren beobachtet = erschwert Interpretation<br />
- Messung und Bewertung sind zweierlei<br />
→ Vermeidung von unnötigen oder undokumentierten Randeinflüssen<br />
→ keine engen Untersuchungsansätze = Kombinationen von Methoden<br />
(vermarkte Vegetationsaufnahmen; Vegetationskarten; punktuelle Erfassung von Indikatoren in Rastern o. Transekten,…)
5 6<br />
BL<br />
Westerzgebirge<br />
# #<br />
#<br />
4<br />
Gibt es grundlegende Probleme?<br />
Mulde<br />
TL<br />
HL<br />
Mittelerzgebirge<br />
Mit wachsendem Alter der Probeflächen:<br />
- steigt deren Wert, aber<br />
- sinkt deren Zahl<br />
9<br />
# # #<br />
8<br />
Osterzgebirge<br />
1 2<br />
7 3<br />
0 20 40 60 Kilometer<br />
Elbe<br />
N<br />
BL<br />
Hühnerhaide<br />
TL<br />
Höhenstufe<br />
HL<br />
Tiefland<br />
Hügelland<br />
Unteres Bergland<br />
Mittleres Bergland<br />
Oberes Bergland<br />
Hohes Bergland<br />
(Kammlagen)<br />
Untersuchungsraum<br />
Großlandschaften*<br />
BL – Bergland<br />
HL – Hügelland<br />
TL – Tiefland<br />
Naturräume*<br />
Gebiete mit<br />
vermarkten<br />
Probeflächen<br />
(inkl. Nr.)<br />
Quelle: Wendel, Landgraf,<br />
Hain 2012<br />
*Bastian et al. (2002)<br />
Es fehlt eine hinreichende Verankerung:<br />
- „im Boden“ (Holzpflöcke…)<br />
- in dauerhaften Institutionen
Dauerhafte Vermarkung – Methodik nach Landgraf & Hain 2011<br />
Ca. 10 EURO<br />
? Lage?<br />
Unzerstörbar?<br />
- Kenntnis und Akzeptanz durch<br />
Flächeneigentümer!<br />
- Anlage nach Renaturierung?
Kriterien für ein Monitoring (Bericht „Hühnerhaide“, verändert)<br />
1. „Rücksicht“: Geringe Belastung des <strong>Moore</strong>s (auch im Eigeninteresse!)<br />
2. „Dauerhaftigkeit“: dauerhafte Markierung, institutionelle Sicherung<br />
3. „Reproduzierbarkeit“: Dokumentation der Versuchsanlage u. Methodik<br />
4. „Effizienz“: Probeflächen klein + übersichtlich, wenige Parameter<br />
5. „Qualitätssicherung“: Exaktheit, Expertenwissen, Belege, Kontrollen<br />
6. „Repräsentanz“: repräsentative Widerspiegelung der Moorstruktur<br />
7. Analysierbarkeit“: Trennbarkeit Umweltfaktoren, brauchbare Indikatoren<br />
8. „Objektivität“: objektive Probeflächenauswahl<br />
9. „Vergleichbarkeit“: Vergleichbarkeit zu anderen Daueruntersuchungen<br />
10. „Aussagetiefe“: mehr als reines Erfolgsmonitoring?<br />
11. „Hintergrundmonitoring“: ungestörte Referenzflächen als Vergleich<br />
Quelle: Wendel, Landgraf, Hain 2012
Gemeinsam durch das Gestrüpp der Fragen und Unwägbarkeiten?<br />
Foto: D. Wendel
Monitoring ist nötig und machbar<br />
• Sicherung bestehender Flächen!<br />
• Welche Interessenten und<br />
Interessen gibt es?<br />
• Wer hat Kapazitäten?<br />
• „Monitoringflächen zum Verleih“?<br />
• Wer hat Skepsis?<br />
• Definition von Renaturierungszielen.<br />
Erwartungen nicht zu hoch<br />
setzen! Erfolg wird wesentlich vom<br />
Standortspotenzial abhängen.<br />
• In welchem Zeitraum wird<br />
monitiert?<br />
• Welche Fragen sind zu stellen und<br />
welche Methoden zu wählen bzw.<br />
zu kombinieren?
Vielen Dank für Ihre Aufmerksamkeit!