22.07.2013 Aufrufe

Vegetationsmonitoring - Revitalisierung erzgebirgischer Moore

Vegetationsmonitoring - Revitalisierung erzgebirgischer Moore

Vegetationsmonitoring - Revitalisierung erzgebirgischer Moore

MEHR ANZEIGEN
WENIGER ANZEIGEN

Erfolgreiche ePaper selbst erstellen

Machen Sie aus Ihren PDF Publikationen ein blätterbares Flipbook mit unserer einzigartigen Google optimierten e-Paper Software.

Gedanken zu einem vegetationskundlichen<br />

Monitoring in erzgebirgischen <strong>Moore</strong>n<br />

10.05.2012 Fachbereich 55 Messnetz Naturschutz<br />

Dr. D. Wendel<br />

Dr. D. Tolke


• Beobachten und Erinnern oder<br />

nachvollziehbar Messen und<br />

Dokumentieren?<br />

Warum Monitoring?<br />

• Erfolge dokumentieren, Probleme analysieren<br />

• Prozesse verstehen, Wissen korrigieren<br />

• „Drei Fachleute – vier Meinungen“<br />

Mothhäuser Haide - Fläche 49:<br />

Andromeda polifolia nach 1991 neu


Grundannahmen<br />

• Arten / Pflanzengesellschaften stehen in engem Verhältnis zur Umwelt<br />

• langsame Reaktion → spiegelt langfristige Trends wider


Großer Kranichsee 1953<br />

Strukturwandel: Gehölze als Indikator<br />

http://kontaminace.cenia.cz/<br />

Regel: Bäume als Indikator → nur in unbewirtschafteten Beständen brauchbar


Großer Kranichsee 2010<br />

1<br />

2<br />

http://kontaminace.cenia.cz/


1 2<br />

Grenzschneise<br />

DGM2<br />

Großer Kranichsee (Tschechische Republik)


0 100 200 300 400 500 0 100 200 300 400 500<br />

Datenbasis: DGM2 (GeoSN 2008)<br />

Datenbasis: Luftbild (GeoSN 2008)<br />

Bewaldungsprozess → verursacht durch Austrocknung (Gräben, Grenzschneise)


Grenzen der Methode: gestörte Standorte, konkurrenzarm<br />

- Erstbesiedlung relativ trockener Standorte durch Nässezeiger wie<br />

Schmalblättriges Wollgras (nach Ellenberg et al. 2003: F=9)<br />

- „Zweitbesiedlung“ durch Birke


Punktuelle Erhebungen mittels Probeflächen<br />

Abbildung: Natur und Landschaft 6 (1990)<br />

Aufwand?<br />

1. Fragestellung<br />

Quantifizierung !<br />

Nutzen ?<br />

klassische<br />

Vegetationsaufnahme<br />

oder<br />

Rasterzählung


Versuchsanlage<br />

1. „Repräsentanz“ und Homogenität<br />

2. Form<br />

3. Größe<br />

4. Zeitpunkt<br />

Identität des Probepunktes →<br />

Vermarkung ist zwingend nötig!


Moorkörper<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

8<br />

Badwegmoor<br />

Bornmoor<br />

A-Flügelmoor<br />

Oberes Teichhübelmoor<br />

Unteres Teichhübelmoor<br />

Nasses Fichzig<br />

Brandhübelmoor<br />

Raumstruktur und Lage der Probeflächen<br />

Zwischenmoor an der Schweinitz<br />

1<br />

6<br />

2<br />

3<br />

5<br />

4<br />

7<br />

Moorgebiet Deutscheinsiedel<br />

8<br />

hydrologische Vielfalt<br />

→ Versuchsanlage muss<br />

angepasst sein<br />

0 200 400 600 Met er<br />

N<br />

Quelle: Wendel 2010


Spontane Regeneration als Maßstab: Deutscheinsiedel 2004<br />

# #<br />

Quelle: Wendel 2010<br />

# ###<br />

# ##<br />

# ##<br />

## #<br />

# #<br />

Alte Eins<br />

#<br />

#<br />

#<br />

##<br />

#<br />

konvergente Ströme, flache Torfe, mesotroph<br />

#<br />

###<br />

#<br />

##<br />

# #<br />

Grabenverlandung<br />

nässebedingt abgestorbene<br />

Bäume<br />

0 100 200 300 400 500 Meter<br />

N


Spontane Regeneration als Maßstab: Mothhäuser Haide 2006<br />

Stromlinien:<br />

Edom & Kessler 2006<br />

Referenz<br />

divergente Ströme, mächtige Torfe, teils oligotroph<br />

Anlage von Probeflächen:<br />

nach Vegetation (1959)<br />

→ 40 PF<br />

nach Strommuster +<br />

Vernässung<br />

→ 2 x 10 PF<br />

nach höchsten Potenzial +<br />

möglicher Degeneration?<br />

→ 2 x 5 PF<br />

nässebedingt abgestorbene<br />

Bäume<br />

auflichtender Bestand<br />

Grabenverlandung<br />

Quelle: Wendel 2010


oligo- bis schwach mesotroph mesotroph<br />

Vegetationstyp 1d: Trunkelbeer-Schmalblattwollgras-GesellscVegetationstyp 3a: Rosmarienheide-Moorgehölz Vegetationstyp 4b: Trunkelbeer-Schmalblattwollgras-Nasswald Vegetationstyp 5a: Pfeifengras-Wollreitgras-Nasswald<br />

Vegetationstyp 3b: Rosmarienheide-Moorwald Vegetationstyp 4c: Sparrenbinsen-Schmalblattwollgras-Nasswald Vegetationstyp 5b: Wollgras-Wollreitgras-Nasswald<br />

Vegetationstyp 2a: Bunttorfmoos-Gesellschaft Vegetationstyp 3c: Moosbeer-Moorwald Vegetationstyp 4d: Heidekraut Schmalblattwollgras-Nasswald Vegetationstyp 5c: Grauseggen-Wollreitgras-Nasswald<br />

Vegetationstyp 2b: Scheidenwollgras-Spießtorfmoos-Gesellschaft Vegetationstyp 3d: Moosbeer-Drahtschmielen-Moorwald Vegetationstyp 4a: Schnabelseggen-Schmalblattwollgras-Nasswal Vegetationstyp 5d: Waldschachtelhalm-Wollreitgras-Nasswald<br />

Vegetationstyp 2c: Scheidenwollgras-Moosbeer-Gesellschaft Vegetationstyp 3e: Trunkelbeer-Moorwald Vegetationstyp 4e: Pfeifengras-Torfmoos-Nasswald Vegetationstyp 5e: Torfmoos-Wollreitgras-Nasswald<br />

Vegetationstyp 3f: Preiselbeer-Moorwald Vegetationstyp 5f: trenn<br />

VA-Nr. 21 22 23 24 25 26 27 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90919293949596979899############################################################################################################ ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ############<br />

L T K F R N<br />

8 3 5 8 2 2 Pinus rotundata B2 1 r 1 1 2b r 2a + 1 r 2a 1 r 2a r 2a +<br />

8 3 5 8 2 2 Pinus rotundata S + 1 + 2a 2a 1 + 4 3 4 4 4 5a 5a 2a 1 2b 2b 4 5a 3 4 4 1 2a + 2b 2a 2a + 2a + + 2a r 3 + 3 1 + 3 2b + 3 + 1 r 1 2a r 2a<br />

8 3 5 8 2 2 Pinus rotundata grex aborea B1 1 2a1 r 2a 2b2a1 1 2a2a1 1 1 + (2a) 2a2ar + 2a 2a 2b 2a 1 2a1 +<br />

Pinus rotundata grex aborea B2 2b<br />

5 3 6 Picea abies B1 + 1 r r 1 2b 2a 2a + 1 1 + 1 3 3 4 2b 2a 3 2b 2b 3 3 3 3 2a 2a 2a 3 r r r 2a 2a 4 2a 2a 2b 3 3 2b 2b 2b 2a 4 2b 4 4 1 4 3 4 3 2b 3 3 4 2b 2b 2a 2b 2a 1 2b 2b 2m2a 2a 2a2b2a 2a2b3 2a2a2a2m 4 1 2a2b+ 3 2b 2a2a3 2m4 r 2a3 4 2b 3 3 3 4 r 4 3 5 5 4 4 4 4 4 3 3 3 4 3 4 3 2b 5 4 3 3 3 4 4 3 4 2a 3 3 4 3 4 4 4 4 5<br />

5 3 6 Picea abies B2 1 1 r 1 r + 2b 1 2a r r 1 1 + + + 1 2a + 3 2b 2b 3 2a 3 3 2a 2b 1 2a r 2a 3 5a r 2b 1 r + 2a 2a + 1 r 1 2b 3 2b 2a 2b + + r + 2b 2b 2a 2a r 2a 1 r 2a 2b + + 2b 2a 2b 2a 3 2a 2a 2a 4<br />

5 3 6 Picea abies S r 1 r 2a 1 r + + 2b1 2a+ 1 + 2a+ 1 2a1 + + 1 2a2b1 2a3 + 2a2a2a2b2a2a2a2a2a2a+ + r 1 2a2a2a1 3 1 2a2b2a2a2a2a1 1 2a3 2b1 2a1 2a1 1 2b3 2a 2a2b1 + r 1 2b + 1 + 1 + r r 1 + r 2a 1 + + 2a + r + 1 + 3 r 2b 2a + 1 r + 3 2a 2a + + 2a + 2a 2a 2b2a 3 1 3 2a + 2a<br />

7 Betula pendula B1 + r r 3 2b 2b 2a 1 2a 1 r 2mr + 2a 2b 3 3 3 2a 2b (2a) 2a 2a 2a<br />

7 Betula pendula B2 1 r 1 1 r + + 2a 1 2a 2a + + + 1 + 2a 1 2m1 + 2a + 1 ( r ) 2a 2a<br />

7 Betula pendula S r + + + 2a + 1 + + r 2a + + + + + + 2a + 2a + 1 2a + 1 1 + r 2m 2m 1 1 3 1 1 2a 1 1 + + + 1 1 1 + r + 1 1 + 1 1 r + 1<br />

7 8 3 3 Betula pubescens agg. B1 + 4 2a 2a 2a 5 2b 4 3 r 3 2a 1 2a + 2b 1 2a 2a 2a 3 2m1 2a r r 3 3 2a 3 1 + 1 2b 5 1 4 2 1 1 3 4 4 (2a2a 2a 2a (+)<br />

7 8 3 3 Betula pubescens agg. B2 + r + + + 3 + 2a 2a 2a 2a + r + 1 r 2a 2m 1 + 2a 1 + r 3<br />

7 8 3 3 Betula pubescens agg. S + + + + + 1 + + r 2a 1 2a 2a 2a 1 + 2a 1 + + 1 1 + + r 1 + + 1 r 1 + + + + 2a 2a + 1 1 1 1 + + + r 1 + 1 1 + 1 1 r 1<br />

7 7 Pinus sylvestris B1 1 1 r 1 + 1 r 1 (1) r r 2b 2b2a 2b 2a r 1 1 1 r 1 1 1 1 2 2a2a2b 2b 2m r 2a +<br />

7 7 Pinus sylvestris B2 1 1 r r 1 2a 1 2a +<br />

6 4 Sorbus aucuparia B1 2a r<br />

6 4 Sorbus aucuparia B2 r 1 + r r r + r 2b 1 2b 2a r 2a 2a<br />

Bodenvegetation<br />

Indikation auf der Ebene von Pflanzengesellschaften<br />

AG1_Artengruppen mit Verbreitungschwerpunkt in lichten Moorwäldern und offenen <strong>Moore</strong>n<br />

- AG1.1_ Artengruppe nasser, oligotropher <strong>Moore</strong>, stark lichtbedürftig<br />

8 6 5 1 Cetraria islandica M 1 + r<br />

9 2 6 7 1 Sphagnum fuscum M +<br />

9 2 4 7 1 Sphagnum papillosum M + + +<br />

9 3 5 9 1 Carex pauciflora K +<br />

9 3 4 8 2 Sphagnum tenellum M 2m2a 2a 1 +<br />

9 2 4 8 1 Kurzia pauciflora M 1<br />

6 8 1 Warnstorfia fluitans M 2m1 1 .(12m+ 1 r + + +<br />

9 3 6 7 1 Sphagnum magellanicum M 1 1 2mr + 2m + 2m + 2m 1<br />

8 2 6 8 1 Mylia anomala M 1 1 2m 1 2m1 + r + + 2m2m + + + 1 r<br />

9 4 5 9 1 1 Andromeda polifolia K 1 1 2m+ 2m11 + 1 (2m) 1 2a 2m +<br />

8 3 4 8 2 Calypogeia sphagnicola M r + 2m 2m r<br />

8 4 3 9 1 1 Drosera rotundifolia K 1 2m1 + 1 2m1 2m 1 + 1 r<br />

9 3 6 8 1 Sphagnum cuspidatum M 2a2b2m2m 2a1 2b2b2m2b 2m2m2a 2m 2a 2b 1 2m 2a 1<br />

9 3 7 1 Sphagnum capillifolium var. rubellum M 2m2b 4 r 3 2m 2m 2m<br />

- AG1.2_ Artengruppe nasser, oligotropher <strong>Moore</strong>, lichtbedürftig<br />

7 3 6 7 2 Sphagnum angustifolium M 1 2m2m 2m 2m 1 .(1) 2m<br />

7 2 6 7 3 Aulacomnium palustre M 2m 1 2m 1 1 2m1 1 + 2m 2m2m 1 1 2m (2m) ,(1) 1 2a<br />

8 2 6 6 1 Polytrichum strictum M + 1 2m 1 + + + + 1 2m2m .(1) .(1) 1<br />

7 3 6 2 Empetrum nigrum K 1 2m2a 1 1 2a 2m 1 1 1 1 2b 1 2a + 2m 2m r 1 +<br />

7 5 3 9 1 Vaccinium oxycoccos K (+) 2a 2a 2m2a 2a + 3 2m 2m2m3 2m2a 2a 2mr 2m2m2m2m2m3 2m2m 2m2m1 1 2a 3 2m1 1 2a + 1 + 2m2m2m 2m 1 2m 1 r 2m 2m<br />

7 9 2 1 Eriophorum vaginatum K 2a 1 3 2m2m2m2m3 2b3 2b3 1 2b 1 1 + 2b2a2m2a 3 2a 2b 3 2m2a1 2a2a2a2a2m4 2a 2b r 2b 3 2a 1 2a 2a 1 + 2a 1 1 + + 1 2m2b + 1 (1) + + 1 1 2a + 1 1 (1) + r + 1 + 1 + 2a 1 r + + 1 + 1 1 + 2a + 2b 2m2m2m2m2m2a 2m2m2m2m2a 4 2m2m+ 2m2m2m3 2b 3 1 1 + 1 2m2a 2a + 2m +<br />

- AG1.3_Artengruppe mäßig nasser, oligotropher <strong>Moore</strong><br />

6 5 1 3 Vaccinium uliginosum K 2m2b 2m2m2b 2m2a 1 r (+) + + 2m + 1 3 2a 2a 2b r 3 2a ( r 1 1 2b 2m2m+ 3 2b 1 + 1 1 1 1 + + 1 1 1 1 2a 1 1 + + (+) 1 2b 1 + + 1 1 1 2a + 2m1 1 1 1 1 1 2m2a 2m2a 2a 2m2m1 2a 2m + +<br />

8 3 1 1 Calluna vulgaris K 1 2m2m 2a 2m2a 1 1 1 1 2m1 1 + + 2m+ 2a 2a 4 2m2a 3 2a 1 1 1 2m3 1 1 1 3 1 2m3 1 2a 1 2a 1 1 + 1 1 2m2a 1 1 2m2m2m2m+ + 1 2m2b + + + 2a 3 1 + 2m1 1 + 1 2m2m1 1 1 r 2m+ 1 1 + + 2a 2m2b 2m2a 2b 2m3 2m 2m2m2m1 2m 2m1 1 1 + 1 1 1 1<br />

7 4 7 2 1 Melampyrum pratense ssp. paludosum K 1 2m + 2m 1 1 + 1 1 2m+ 1 1 + 1 1 1 + 1 1 2m1 1 1 1 1 1 2m 2m1 2m1 1 + r 2m2m1 1 r 2m(1) 2m 2m 1 1 1 2m2m2m2m1 1 1 2m2m 2m 2m 1 1 2m 2m2m 2m2m1 1 1 2m<br />

5 5 4 2 1 Vaccinium vitis-idaea K 2m 2m2m+ 2m 1 + + + 1 + 2b2a 2b2a2m1 2m1 1 2a 2b 1 3 1 3 2a 2m2a1 1 3 2a+ 1 2a2m2m2m2m2m1 2a 2m2a 2m2m1 2m4 1 1 2m2m2m1 2m+ 1 2m2a 2m2a 2m2a 2m2m+ 2a + 2a + 2m2m2b 2a 1 2a 2a 1 1 2a 2m2m 2m 2m+ + 1 +<br />

8 3 6 6 1 Dicranella cerviculata M 1 2m + + + + 1 2m2m+ + + r r 1 r r + + + 2m 2m+ + 2m + 1 + 1 r 2m 2m1 2mr + r<br />

- AG1.4_Artengruppe nasser, mesotroph-saurer Zwischenmoore<br />

7 3 7 2 Molinia caerulea K 1 1 1 1 2b r + 4 1 1 1 1 1 + + + 1 + 1 + + 1 1 r + + 1 2m2m + r 1 1 1 r 1 r 1 1 2b 1 + 2b r 1 1 3 1 + 2b 4 4 1 2a 1 2a 2a 2m2b 1 1 3 3 2 2b 2b 1 2b 5 4 2a 2a 4 2b 2b 2a + + 2m 3 2m (+) r 2a + 1<br />

9 10 3 3 Carex rostrata K 2m 1 2m1 2m1 2m1 1<br />

7 4 9 4 2 Carex canescens K 1 1 1 2a + 1 2m1 + + 1 + 1 + 2m 1 1 1 2m + + + 1 1 2a 1 + 1 r r 2m 1 + + 2a 1 + 2m 1 2a+ 1 2m + 1 2m + 2m r 1 r<br />

7 3 6 7 2 Sphagnum fallax M 3 2b 3 3 4 2a 3 2b 2a 5 4 5a 5 3 3 3 3 2b 4 3 4 1 5 4 2a 2a 2m2a 2m1 2a 2m2b 3 4 2m 1 4 + 2a 2a 3 4 2m2m 2a 1 2a 2m2m2a 2a 5 2m 2m 1 2b 3 2m2m 5a 2m2m2a 2b 1 2m4 2b 2b 2mr r 2a r 2m+ 2b4 5 3 4 2 + 5 3 4 3 2b2a3 5 2m3 2a 2m r 2m3 1 2m2m r<br />

8 9 4 2 Eriophorum angustifolium K 2a 2b 2m1 2a 1 4 3 3 3 2a 1 3 3 1 2a (+) + 1 + + 1 1 2m 2m1 1 1 1 1 1 1 1 2m1 + 1 r<br />

6 2 6 7 2 Polytrichum commune M 2a2a2a2b2a2m 2a2a2m2m 2a 2m1 2a 2m 1 1 2m 1 1 + r + 1 1 2m 2m1 2m 2b + 2m2m2 2a 2m2a 2a 2a + 2m2mr 1 2m 2m r (2m<br />

9 5 5 9 3 2 Agrostis canina K 2a 2a 2a 1 1 + + 2a 2m 3 2m<br />

7 4 5 9 4 3 Juncus filiformis K 2m2m 2a r 1 1 (+) + 2m 2m 2m2m 2m 2m2m<br />

8 3 8 3 2 Carex nigra K 2m1 2m 2m 2m(+) 1 1 1 .(1) r + 2m 3 1 1 1 2m 2m2a 2m+ 2m+ 2b 4 2m2m5 2 2a 3 2m+ 1 2b 2m 2a 3 2a 2m2m + 2m2m 1 r r<br />

7 4 5 6 2 Sphagnum palustre M + 2m 1<br />

8 3 8 3 2 Carex echinata K r 1 + r 1 1 2m1 2m 2m + 2b + + 2m2m 2m 1 1 + 1<br />

5 3 6 7 2 Sphagnum fimbriatum M 2b + 2b 2m 3 2b5 5 2a2b 2m 2a 2m 2a<br />

6 2 6 8 2 Sphagnum riparium M 2m 4 2a + 2a<br />

8 5 2 7 1 1 Juncus squarrosus K 2m2a 2m1 2m1 2m r 2a 2a 1 2m2m 1<br />

AG2_Artengruppen mit Verbreitungschwerpunkt in bodensauren Wäldern<br />

- AG2.1_Artengruppe dauerfeuchter Standorte<br />

6 2 6 7 2 Sphagnum russowii M r 2a 2a 2m 2a 2a + 4 2b 3 2b 5a 3 2b 3 2m2a 2a 2b 1. 2m1 1 4 1 2a 2a 2m2m 2b 2b 2a 2m2a 2m2m2m 2m2m2a 2m2m2m2m2m 1 2m 2a 2m 2m2b 2a r 2mr r 2a 2m2m2a 2m r r 2m 2b 2b 2a 2b 2m 2m2m 2m2m<br />

3 5 7 2 Sphagnum capillifolium var. capillifolium M 2a 1 2m1 2a + 2m2b 2a + 2b 1 2m4 3 4 2m2b 2m 1 2m2a 2m 2a 2m2m2b 2a 2a 2m2a 1 2b 3 2m2a 2m 2m2m2m 2mr 1 2m 2m2a 2b + 2m 2m 2m 2m2m 2m 1 2m<br />

3 3 5 6 2 Tetraphis pellucida M + + + 2m2m 2m+ + + r r + + 2m2m 1 1 1 2m2m2m + 1 1 r 2m1 1 2m1 1 + + r 1 2m1 1 2m r r + + r + + + + + + + 2m + 1 2m2m r 2m2m 2m2m 2m 2m<br />

8 3 6 4 2 Ptilidium ciliare M + + + r + 2m2m1 2m1 1 1 r 2mr 2a 1 2m + 2m2m1 2m2m 1 2m2m2m 2m2a 2m + 1 2m2m2a 2m2m 1 2m 1 1 2a 2a 2a 2m 2m 2m1 2m<br />

4 2 6 7 1 Sphagnum girgensohnii M + + + 2a 1 2b 2b 2a 2a 1 2m + 1 5a 2a 1 1 4 2a 2m1 3 2a 3 2m2a 4 3 2b 3 2b 2a 2b + 2m 2m3 1 2m2b 2b 2b 2b 2m2a 3 3 2a 3 2a 2b 4 2m2a 2m1 2b + 2m 2mr + + + 2b 3 2a1 1 2ar 2b2a2m2m 2m2a 2b 2a 2m2m2b 2a 2a2m2a 2a<br />

5 5 5 3 Cephalozia bicuspidata M + + 1 1 2m 1 1 r r + + r 1 + 1 1 1 2m2m 2m1 + 2m 2m1 2m r 1 2m2m r + + + r r r r + 1 2m 1 r r 2m+ r 1 2m2m 2m<br />

5 3 6 5 3 Calypogeia muelleriana M r + 2m2m2m 2m + + 2m2m+ 2m2m1 2m 2m1 1 + r 1 2m2m2m+ 2mr r 2m 2m2m r r r r r 2m 2m 2m r 2m2m 2m 2m<br />

8 2 6 8 2 Calliergon stramineum M + r 1 + 1 1 2m 2m1 2m 2m 2m 1 2m 2m1 1 r 1 2m + 1 2m 1 2m 2m + 2a 2m 1 1 1 2a2m 2a 3 2m2m 2m 2m2m2m 2m 3 2m<br />

- AG2.2_Artengruppe mit weiter ökologischer Amplitude<br />

5 5 2 3 Vaccinium myrtillus K 2m2a 2a 1 2a 3 2a 1 1 1 1 1 r + 1 + 3 2m3 4 4 3 3 2b 4 2b 1 2a 3 3 2b 2b 3 3 4 4 4 3 3 3 4 4 3 3 4 2b 5 5 4 4 5 3 4 4 4 4 3 4 5 5 2a 4 4 3 4 5 4 3 4 3 5 4 4 5 5 3 4 2b 3 5 3 5 1 5 4 4 3 4 4 4 2b 2a 4 1 2a 2a 2b 2a 2b 2a 2b 2a 2b 3 2a 2a 2a 2m2m2a 3 3 3 2b 3 2a 1 1 3 2a 1 1 + 2m2m + 2m2a + 2m2m3 2a 2a 2m3 2m2b + 2m2a 2m2m2m2a 2a 2a 2m2m2a 2a 2a 2a 2m2m2m 2a 2b 2m1 2a 2a2a2a3 2a2b2a2a2a2b+ 2m2m<br />

5 5 4 4 Dicranum scoparium M 2m + 1 2b + 1 1 2m2a 2m 2m1 1 + 1 2a r 2mr r 3 2a 1 2m2b+ 2a2b2m 2a2m2m2a 2m2b 2m 2m + + 2a 2m2m3 2m+ 2a 2m2a 2a 2a 2a 2b 2a 2a 2b 2b + 2mr 2b 1 2m2a 2b 2a 2b 2m r + + r 2m 1 2m2a 2m2m2m 2m 2a 2a 2m2m2m2m2m 2a 2m2a 2m2m2m + 2a 2m 2m2m<br />

4 2 5 6 2 Polytrichum formosum M 2m 1 + + + 1 2m + r r + + r 1 1 2m1 2m1 2m2m2m1 2a 1 2m + + + 2m1 1 + 1 2m 2b 2m + 1 1 + 1 2m 2m 2a 1 + + + + 2m + r r 2m + 2m 2m 2m2a r r 2m 2a 2m2m2a 2a 2m2a 2m2m2m2m2m2m2a 2m 2m1 2m2a 2a 2a2a 2a 2m2m2a 2a 2a 2a 2a 2m<br />

5 5 4 2 Pohlia nutans M 1 + + + 2m2m 1 + + + r r r r 2a 1 + 2m 2m2m2m2m2m2m2m2m2m 2m + 2m2m 2m1 r 1 2m2m2m2m 2m2m2m+ 2mr + 2a 2m2m2mr + + r + r 2m 2m 2m + 2m 2m2mr 2mr 2m2m2m2m2m2m2m2a 1 2m 2m 1 2m1 2m2m<br />

6 3 5 4 2 Pleurozium schreberi M 2a + 1 2a r 2m1 2m 2m2a 2m1 2m2a 2m 3 2m 2m2m 2m2m 2m 2a 2m 2m 2m 2m 1 2a 2b 2a 2m2b 2b 2mr r 1 2m2a 2m 2m2a 2m 2m2m 2m2m 2b 1 2m2m 2m1<br />

4 3 5 5 2 Lepidozia reptans<br />

- AG2.3_Artengruppe trockenerer Standorte<br />

M r + r + r 2m + r r + + 1 + 1 2m 1 r + 1 2m2m + r 1 r + r + r r r r r 1 r r r 2m r 2m2m 1 2m<br />

4 3 5 4 3 Lophocolea heterophylla M 1 1 r 1 1 2m2m2m2m1 2m 2m 2m1 2m1 2m 1 1 2m2m 2m 2m 1 1 2m2m1 2m2m 2m2m 2m 1 1 2m + 2m<br />

5 3 4 4 2 Plagiothecium curvifolium M r + 1 + 1 1 1 2m 1 2m 2m 2m 1 1 2m 2m 2m 2m 1 2m r 2m 2m r 1 2m2m 2m 2m2m2a 2m 2m2m 2a 2m 2m 2m 1 2m 2m 2m 1<br />

7 3 5 6 5 Lophocolea bidentata+ M + 1 1 2m 2m + + 2m 1 2m 2a 2m 2m 2m 2m 1 1 2a 2m 1 2m2m2m2m 2m<br />

6 2 2 3 Deschampsia flexuosa K 2m 1 + + + 2m2m2m2m2m2m2m2m2m2m1 1 2m1 2a2a2b1 2b2m2m2m+ 1 2m1 1 2m2a 1 2a 2m1 + 2m2a r 2a 2m3 2m2m2m2m3 2a2b2b1 2m2m1 2m 2b 2m2b 2m2m2m2m 2m2a 2a 2a 2m 2m+ 5 2a 2a 2a 2m2a 2m3 2a2a2m3 2b5 4 2a 4 5a 3 5 + 2m 2b 2m4 2a 4 2a 4 4 4 4 2b 2a 2b 4 2m5a 4 2 2a 3 4 2a3 2b3 4 3 2b2a2a2a4 2m<br />

7 5 2 5 2 3 Galium saxatile K 1 + + r + 1 1 1 + 1 2m 1 2m( r ) 1 (+) 2m1 1 1 2m1 2m 2a 2m1 + 2m+ 1 1 + + 1 r r 1 2m 2m 1 2m + + 2 2m2m 2m 2m 2m2m2m2m2m1 2m2m 1 1 1 1 2m2m2m 2m2m2m2m2m2m2m2m1 1 2m1 + 2m2m2a 2m2a 2m2m2a + 2m 1 2m<br />

6 4 5 4 6 Brachythecium salebrosum + M 1 3 + 1 + 2m 1 2m1 2a + 2m 1 2m1 2b 2b 2m1 2m 2m2m1 + 2m 2m 2m2m2m2m 2m1 2m2m2m + 1 2m2a 2a 2m 2m 2m 2a 2m 2a 2a 3<br />

3 4 7 6 3 Brachythecium oedipodium M 2m 2m2m 2a 2m 2m 2m2a 2a 2m 2a 2m 2m 2m2m 2m 2m 2m 2m 2m 2b 2m2b 2b 2a 2b 2a 2a 2a 2b<br />

5 4 5 4 2 Dicranella heteromalla M + + 1 2m 2m2m2m r + 2m 2m r r 2mr r r + 1 r 2mr r 2mr 2m2m 2m2m 2m 2m 2m2m 2m 2m 2m 2m<br />

AG3_Artengruppe der hochmontanen Stufe, stark feuchtebedürftig<br />

5 4 6 6 2 Bazzania trilobata M + 1 1 + + r 2a 2m1 2m1 + 1 r 2m11 2m 2m 2m 1 + + 2a 2a 2a + + + 2m 2a<br />

6<br />

4<br />

6<br />

6<br />

3<br />

3<br />

1<br />

3<br />

6<br />

6<br />

6<br />

6<br />

4<br />

6<br />

6<br />

5<br />

5<br />

2<br />

2<br />

2<br />

Dicranum polysetum<br />

Dicranodontium denudatum<br />

Brachythecium starkei<br />

Dicranum montanum<br />

M<br />

M<br />

M<br />

M<br />

+ +<br />

+ + + + 1 r<br />

1 1<br />

+ 1<br />

2m2m 1<br />

1<br />

1<br />

+<br />

1 1 1<br />

2m<br />

1 2m2m<br />

1 + 2m<br />

2m<br />

1<br />

1<br />

+ 2m Quelle: Wendel 2010 2m<br />

4 3 6 6 3 Ptilium crista-castrensis M 1<br />

AG4_Artengruppen mit Schwerpunkt in Wollreitgras-Fichtenwäldern<br />

- AG4.1_Artengruppe frischer, saurer Standorte<br />

5 5 7 3 2 Trientalis europaea K 1 + + r + + 1 1 + 2m1 2m 2m 1 1 2m+ 2m1 + 1 1 2m2m2m1 2m2m2m2m 2m+ 2m1 1 2m+ + 1 (+) 2m1 2m+ + 1<br />

4 3 6 7 Dryopteris dilatata K + 1 r + 1 1 2m1 2m2m2m 1 1 1 1 1 1 1 2m + 1 1 + 1 1 1 + 1 + + + 1 2m<br />

6 4 4 7 2 2 Calamagrostis villosa K 2m + 1 1 r 1 1 1 1 + r + 2a 2a 4 2a 2a 1 2m2m2a 3 2m3 2m2m2b + 2m2m2m1 4 2a 5 2m2m2m3 2m2a 2a 2m2m3 4 4 4 3 3 + 2m1 5 5 3 3 4 3 2b 3 2m3 3 2b 3 3 4 2a<br />

5 3 4 3 Dryopteris carthusiana K r + r r + 1 r + + + r 2m1 1 + + + 1 1 1 1 1 1 + 1 r 1 2m+ 1 1 + 1<br />

Tabelle mit Probeflächen: Blöcke kennzeichnen Artengruppen /Vegetationstypen


Bult- und Schlenkengesellschaften<br />

(Krusne Hory)<br />

VT 3a: Rosmarienheide-Moorgehölz<br />

(Kleiner Kranichsee)


VT 3b: Rosmarienheide-Moorwald<br />

(Mothhäuser Haide)<br />

VT 3c: Moosbeer-Moorwald<br />

(Mothhäuser Haide)


VT3f: Preiselbeer-Moorwald (Mothhäuser Haide)<br />

Eichung steht aus → Messung der Grundwasserstände!


Flächige Erhebungen von Pflanzengesellschaften<br />

Stengelhaide 2008:<br />

nasse Dominanztypen<br />

Quelle: Wendel 2009<br />

0 300 600 900 Meter<br />

Problem: Orientierung → Nachvollziehbarkeit der Vegetationsgrenzen<br />

→ Kombination mit vegetationskundlichen u. hydrologischen Probeflächen<br />

N


Indikatoren moortypischer Lebensraumeigenschaften<br />

Georgenfelder Hochmoor<br />

1953: - Wald<br />

Heute: - im Torfmoos eingewachsene Bäume<br />

- Schlenken,<br />

- Torfneubildung?


Georgenfelder Hochmoor 1953<br />

http://kontaminace.cenia.cz/


Georgenfelder Hochmoor 2010<br />

http://kontaminace.cenia.cz/


Indikatorarten: - Zeiger spezifischer Ökosystemzustände<br />

- möglichst Schlüsselarten = ökosystemprägend<br />

- ausbreitungsfähig (a - vorhanden, b - nicht flächig)<br />

- ausbreitungsfreudig


Mögliche Indikatoren<br />

Zeigerwerte 1<br />

Strukturen: Akrotelm, Schlenken, (Bulte)<br />

Torfbildner:<br />

- Sphagnum magellanicum → oft punktuell<br />

- S. rubellum → oft punktuell<br />

Zeiger hoher 1 o. stabiler Wasserstände 2 :<br />

- S. cuspidatum 1 → in nassen Gräben<br />

- S. tenellum 1,2 → selten, punktuell<br />

Arten der Zwischenmoore / nassen<br />

Wälder / Übergangsstadien:<br />

- S. fallax → in nassen Gräben<br />

Wasserstand u.F. (cm) 2<br />

Art<br />

L R F<br />

Mittelwert<br />

Maximum<br />

Standardabweichung<br />

Minimum Spanne<br />

Sphagnum cuspidatum 9 1 8 0 9 -9 18<br />

Sphagnum tenellum 9 2 8 7 12 3 9<br />

Sphagnum rubellum 9 1 7 14 21 8 13<br />

Sphagnum magellanicum 9 1 7 21 31 11 20<br />

Sphagnum angustifolium 6 2 7 9 17 2 15<br />

Sphagnum russowii 6 2 7 23 32 16 16<br />

1) Düll in Ellenberg et al. 2003; 2) Dierssen & Dierssen 2001


10<br />

11<br />

7<br />

12<br />

9<br />

8<br />

Indikatorarten: Einzelmoorspezifisch!<br />

Fundpunkte im Georgenfelder Hochmoor 2012<br />

6<br />

13<br />

14<br />

17<br />

15<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

S. fallax<br />

S. tenellum<br />

S. cuspidatum<br />

S. papillosum<br />

S. rubellum<br />

- geeignet: S. cuspidatum, rubellum, papillosum ungeeignet: S. fuscum, balticum<br />

- Arten sind nicht überall im Moor zu erwarten! Andromeda polifolia


Mothhäuser Haide 1953<br />

Bereit sein für das Unerwartete<br />

Regeneration und Degeneration zugleich<br />

2010 bewaldet<br />

2010 entwaldet<br />

http://kontaminace.cenia.cz/


Mothhäuser Haide 2010<br />

http://kontaminace.cenia.cz/


Klimawandel<br />

Entwässerung<br />

Wasserbarrieren<br />

Wiedervernässung<br />

Monitoring in freier Wildbahn<br />

Schwefeldioxid Stickoxide / Ammonium<br />

Überlagerung, interne Folgeprozesse<br />

Befahrung,<br />

Trittschäden<br />

Bewirtschaftung,<br />

Nutzungsauflassung<br />

Flugaschen / Kalk<br />

Nährstoffeintrag<br />

durch Wild<br />

Schäle, Fegen,<br />

Verbiss<br />

- Es werden immer mehrere Faktoren beobachtet = erschwert Interpretation<br />

- Messung und Bewertung sind zweierlei<br />

→ Vermeidung von unnötigen oder undokumentierten Randeinflüssen<br />

→ keine engen Untersuchungsansätze = Kombinationen von Methoden<br />

(vermarkte Vegetationsaufnahmen; Vegetationskarten; punktuelle Erfassung von Indikatoren in Rastern o. Transekten,…)


5 6<br />

BL<br />

Westerzgebirge<br />

# #<br />

#<br />

4<br />

Gibt es grundlegende Probleme?<br />

Mulde<br />

TL<br />

HL<br />

Mittelerzgebirge<br />

Mit wachsendem Alter der Probeflächen:<br />

- steigt deren Wert, aber<br />

- sinkt deren Zahl<br />

9<br />

# # #<br />

8<br />

Osterzgebirge<br />

1 2<br />

7 3<br />

0 20 40 60 Kilometer<br />

Elbe<br />

N<br />

BL<br />

Hühnerhaide<br />

TL<br />

Höhenstufe<br />

HL<br />

Tiefland<br />

Hügelland<br />

Unteres Bergland<br />

Mittleres Bergland<br />

Oberes Bergland<br />

Hohes Bergland<br />

(Kammlagen)<br />

Untersuchungsraum<br />

Großlandschaften*<br />

BL – Bergland<br />

HL – Hügelland<br />

TL – Tiefland<br />

Naturräume*<br />

Gebiete mit<br />

vermarkten<br />

Probeflächen<br />

(inkl. Nr.)<br />

Quelle: Wendel, Landgraf,<br />

Hain 2012<br />

*Bastian et al. (2002)<br />

Es fehlt eine hinreichende Verankerung:<br />

- „im Boden“ (Holzpflöcke…)<br />

- in dauerhaften Institutionen


Dauerhafte Vermarkung – Methodik nach Landgraf & Hain 2011<br />

Ca. 10 EURO<br />

? Lage?<br />

Unzerstörbar?<br />

- Kenntnis und Akzeptanz durch<br />

Flächeneigentümer!<br />

- Anlage nach Renaturierung?


Kriterien für ein Monitoring (Bericht „Hühnerhaide“, verändert)<br />

1. „Rücksicht“: Geringe Belastung des <strong>Moore</strong>s (auch im Eigeninteresse!)<br />

2. „Dauerhaftigkeit“: dauerhafte Markierung, institutionelle Sicherung<br />

3. „Reproduzierbarkeit“: Dokumentation der Versuchsanlage u. Methodik<br />

4. „Effizienz“: Probeflächen klein + übersichtlich, wenige Parameter<br />

5. „Qualitätssicherung“: Exaktheit, Expertenwissen, Belege, Kontrollen<br />

6. „Repräsentanz“: repräsentative Widerspiegelung der Moorstruktur<br />

7. Analysierbarkeit“: Trennbarkeit Umweltfaktoren, brauchbare Indikatoren<br />

8. „Objektivität“: objektive Probeflächenauswahl<br />

9. „Vergleichbarkeit“: Vergleichbarkeit zu anderen Daueruntersuchungen<br />

10. „Aussagetiefe“: mehr als reines Erfolgsmonitoring?<br />

11. „Hintergrundmonitoring“: ungestörte Referenzflächen als Vergleich<br />

Quelle: Wendel, Landgraf, Hain 2012


Gemeinsam durch das Gestrüpp der Fragen und Unwägbarkeiten?<br />

Foto: D. Wendel


Monitoring ist nötig und machbar<br />

• Sicherung bestehender Flächen!<br />

• Welche Interessenten und<br />

Interessen gibt es?<br />

• Wer hat Kapazitäten?<br />

• „Monitoringflächen zum Verleih“?<br />

• Wer hat Skepsis?<br />

• Definition von Renaturierungszielen.<br />

Erwartungen nicht zu hoch<br />

setzen! Erfolg wird wesentlich vom<br />

Standortspotenzial abhängen.<br />

• In welchem Zeitraum wird<br />

monitiert?<br />

• Welche Fragen sind zu stellen und<br />

welche Methoden zu wählen bzw.<br />

zu kombinieren?


Vielen Dank für Ihre Aufmerksamkeit!

Hurra! Ihre Datei wurde hochgeladen und ist bereit für die Veröffentlichung.

Erfolgreich gespeichert!

Leider ist etwas schief gelaufen!