26.02.2013 Aufrufe

Neue Philosophische Abhandlungen der Baierischen Akademie der ...

Neue Philosophische Abhandlungen der Baierischen Akademie der ...

Neue Philosophische Abhandlungen der Baierischen Akademie der ...

MEHR ANZEIGEN
WENIGER ANZEIGEN

Sie wollen auch ein ePaper? Erhöhen Sie die Reichweite Ihrer Titel.

YUMPU macht aus Druck-PDFs automatisch weboptimierte ePaper, die Google liebt.

^ l-^/ö<br />

.<br />

c .//


^, /J/a. C:. //•


Ja(erifd)en äfaDemie<br />

tet Siffcttfcbaftcn.<br />

^ri^et: :öaJtK<br />

^ * Zif. -S. f.<br />

."". ft .S..^J«...r't./t..ll«r,n£h..<br />

#<br />

gebrudt bct) lolianu tpaul flotter, Ä«rfüvt!i..C^p|%5Cfabemie* w^ 2ß:ibfc^aft8«


Scne&e.<br />

itV uSeröebett r)temi( t)er ^tUf)vUn 2Bclf emett<br />

neuen f^anb unfever ^'b&anMunöen. ^ö t|l<br />

littfere ^fiion einigen ^abet) getroffenen ^cvdn^c^<br />

rungen ^ecfeenfc^aft s» geben. 235ir nennen fie neue<br />

2ib(?«nblungen, njeil unfere 5(fabemie mit l)cm^tttvitt<br />

ttv '^t^kvm^ ^Earl ^[jeobcrö eine neue, für (le fo^<br />

tt)o&I, ar^ für aWe SBifienfc&aften/ gen^ig glucfltc^c<br />

Speere ()eginnet<br />

S)ie t>ortgen 21B{)


ovbnum^n, rnttf \Xnht(\nmM)hiUn §ur Solö^» S)te^<br />

feil abti\xl)tlfmf mb §ur ^cqmmüd)Uxt ba* Ädufer<br />

^abert mtv unö eutfc^loffett ( obsvoW t^ie ^Jafieit t>erei^<br />

mcjct fmt>/ unD unjertrennltcl) bleiben) hk ©egetiflatt^<br />

be abgefön^ert / unt) bte ^dnt>e fo f)txau^ ^n gebe«/<br />

t)ag bk pl)\lofüpf)ifd)tn mc ti^tm TS^ei&e, unb bk fyU<br />

^cvifd)cn eine eigene au


^m abbrechen f)d^t ^it htm peotett mtitn \t>k<br />

n\(fyt (attge fdumem Unfere Xi)vdmn finb abgetrocf;<br />

mt, mf> tt)tr finb mcbtv in t>ic @i>^are unfeter S^o^<br />

difa fm ^i^mfdyafkn mb Mnftt gldit^^e« fo fe^r<br />

in bm ^ai)vbü(^cvn bn ^efd&td&te, t)af3 t()r ^nbtnUn<br />

in bm fpdteflen Sa^i-öuitbevtcn nocö mit €6rfurc^t<br />

itrtt) ^eft)«nt)emn9 mb gefet.^eit tDertett» ^els«<br />


Uß @tut)iiimö t)er öter^u unentbe()r(id)e« ^atuvöe^<br />

fd)tcöte «nb g[f)emte ftabcn mv t>u aitgene^mffe ^ojf;?<br />

itunä unftv ?ßeifpi'ec&ett punftlic^ erfüUcn $u Umm-<br />

Et tanto niagis hoc , quidquid eft temporis;<br />

Futilis & caduci, fi non datur fa6tis<br />

(Nam horiim materia in aliena manu).<br />

"Mos carte Itudiis proferamus.<br />

X^


SnnHIt<br />

I 3lbep^» Äenncbr^ ^om^cjoar %<br />

a Äcott|>. (S^vuhet, ton &« ^o(l)M)e i 4»<br />

3<br />

!3c>^. 4)dfett0ricbetr 55cfd}i:clbuns eitiet netmi 2(rt cInetJ<br />

ajltonomifc^en O.uaörantcn mit ©(aeci^cn/ worauf man<br />

tk fUittjlcn ^^ci(« cHie«J ©toöeö genauer/ jlc^eret un^<br />

leichter bemevfen-fann. . . . 10^<br />

4 !3or» Hiebet: t)om £uftereffropl;or» C*; . 171<br />

5 5r» ^ö^trl 3(^4t:i> , c^emifc^e ttntevfiic^ung Jjerf($ietiener ^bel^<br />

gejleine. .,*<br />

ai9<br />

4 Ffl» Smlndm , de paradoxe Phaenomeno magnetico<br />

magnetem fortius ferrum purum, quam alium magnetem<br />

attrahere - »353<br />

7 P^ü.<br />

mad[)en. ..,,<br />

391<br />

5ir4?ßt?^ t)t)n einer neuen S(rt t>te (Sa(peternapl)m ju<br />

(*)5D?an roonte 6^. tüebcr Die g()rc tiefer ^rfinMing (Ireitta machen;<br />

anein arfd)on offenfUcl) in Der ?S?eIt befaimt, unt> »011 iinfrrer<br />

Qlfatiemte te(i)t)nt, ebe ba?/ waS er f^Ibjl ©. 212. «om ^appenbedel<br />

«nfüt)rt , al« eine neue grftnDung «on anUern au§(jfpcfaunet roarb.<br />

5ßarum mng i{)n m\)\ im ^l)i)ftfer/ U^ Der eviäliUuig [einer jBer-<br />

(uä)e; ui(t)t ö«iwnnt ^attn?<br />

Qfh*».<br />

:jiDe<br />

,


^H a nH Uli 9<br />

^ e 3 a t


2,<br />

§. I*<br />

_lm 3^l)vc i76q, l)(iht \(^ eine furje 'D^acl^nci^t t)on einigen !Be^<br />

joaren / l)auptfacf)(icl> in 5lnfcl)ung Deö afaöcmifcljen sroffen ^iv^<br />

fc()cn ? ^öc^oare in öaö aä:)U (Stucf Dcö Patrioten in ^Batcrn mo<br />

rucfen (ajfciu 5(llcin , well bctflfcic^en ffeitie / perioöifcbe (Sc^rif*!<br />

fcn nur; in mnigc ^unDe ju faden, unD eben Darum (eicOt in ^er*<br />

scj]cnl)eit ju fonimcn pficßcn : fo Ijat Die c^urfuviKic^e 5lfaDemie<br />

DcK ^Biffenfdjaffen für nid)t unn6tl)i.g erachtet, mir aufjutra.gen<br />

eine üolIflc^nDigcre unD genauere 5i6l)anD(un5 über DIefe ^Katerie<br />

jü ücrfalTcn , rodete ju feiner ^^it Den iibriflen afaDemifc^en Me-<br />

nioires einüevictbet weiDen konnte; Damit Die raren unD fojlbareti<br />

(Sc^n^eDcr ^atut t)on Diefer 5lrt; wefdje fte in ibrem 9^atura^<br />

lienfabinct befind, Den ^iebljabern Der 'D'^atura(flefcf)icf;{e jum rttt^<br />

flemcinen 5^u^en t^orselegt wevDen m5cf;ten»<br />

^ 2 §. IL<br />

,


4<br />

$(6&attt(und<br />

joflrein i^rcn pljpflfanfcOen^cfct^tcibungenunb 9^aturöncnfamni(uti*<br />

gen üieffa(ti^ atiflCidset. ©ejfcn un5eaifctD^ud)teö mid[),nicl)t aller*<br />

öitiflö ücr^ebenö ju fepn , ivenn icf> l)jci; ein furjcö ^BerKic^nig Der üer^<br />

fc^icöenen Gattungen t)on Q5ejoarcn bcpfe^e; tbcife bamit ic() üicteit<br />

Cefern/wefcbe Die ^u§e ober bie®cfC5cnl)eif iMt l)aben, bic \ijcitfd)ic^?<br />

iigen '^Cßcrfe itac^xufcl)(a5cn , in wc(cben {oldfc ^efcbrcibunscn anju^<br />

(reffen fitibf einen furzen Jöegrif üon bicfcn fonbcrbarcn ^crüor^<br />

bringungen bcr 9^atur mittl)ei{e t tbeilö bamit Die befonöcrcn €i*<br />

gcnfc^aften unfcrcr afabemifd^cn ^ejoare (cid^er unö beudicl)ec<br />

j)orge|Telfet werben m5gen, M man fk mit anbcrn ^cjüciren^<br />

mkf)c mcbr befant^ »nö rd;oH anber^wo befc^rieben jlnb/ oergfei»<br />

§. IIL<br />

® er ^ame 25e30rt t; fd^einet urfprungUd^ arabifd^ / unb boR<br />

ben europ^üifi^en 35cfc^ reibern ber "iK^aturancn aü& einer öerflimmel^<br />

ten 2{bjlammung ber ^ortc ^^rfez-flÄar , ßezarahat, Beiaar<br />

.gejlaltet ju feijn : benn biefe üerrd)iebenen Q5enennun()en (cgen \>it<br />

Straber in ber 35efd>rcibung il)rer 5(rjnci)en bcn .Körpern be^^<br />

weldK unö unter bem ^ame ^ejortt- jugefübret werben. ©Jpiel*<br />

mann '^njl, Mat.Med, ^v\mpfcr in am^nit. exot. mei;net, ec<br />

Jomme uon bem orientaiird)en ^orte Bafahr ber. $(nbere fcifeH<br />

-ibnt>onbembebrdifdKn ^a//a/, fo einen ^^eberrfd^er auöbrucfef,<br />

Hnb t?on bem perjifd)en Sahr^ fo (Bift bei§et, ber/ af(^ ob er nv^ra«»<br />

Jid) 9(eid)fam ber 55ej\x>inger bcö ©iftö biefe. (Einige finb mit ^r,<br />

^ten^et ber ^?ei)nung , er fep auö bem pcrfifcb^n ^« ( wiber ) unl><br />

Zohar (®ift) sufammengefe^et. §(nbcre fud;cn feinen Urfpruiii<br />

j ; ><br />

an*»


anbet^Wö^et. €€ufcv Fund. Mat AM, ®!itmit aUt fom/<br />

wen Die tneijlen bcfoiiDcrjf tie r(tcni @cftrift|!c(fcc Äbctein , öa§ öcr<br />

95ejoac ein S^itfmitui wit^ct Daö ©ift fcp» 3a in bcu lUfccn 33il'<br />

d^ern Don Der 5(pütl)efc!ffiinfl ftukt mau oftcrö l>le Alexipharmaca<br />

( 5lcjnepen rotbcc öag 0ift ) mit Den Q?cjoatöifi>cn ücnvcc^*<br />

feff. 2fuö öiefcm folijet / öa§ m einem rcl)r weiUvuiftiijcn QÖcrl^anDc<br />

ju Den 55eparen all Dieienicjen ?9?atecien Qmdmt werben , fie mo^<br />

gen auö Der "i^atiir oDec autJ bei* Äunjl ent|^el)cn, miM fk eine<br />

Sfrjnep wiDet tajJ ®ift, unD n)iDct anDccc cjcfvibUtdx ^ranfljeitew<br />

Sel)alten wecDcn. ^ö seljoren fof^fic^ nictjt nur Die natudic^en,<br />

fonöetn nudö alle (Gattungen öev 3)?ineva(bejoare / welche man in<br />

bcn 2f)).^tI)eFenatlö @pie§fl(aö(eben, au65 (galpcferseifTc, unDau^<br />

öewijlcn 9)?emüen/ al^auö ©olOe, (Silber, ^ifen, Sinne u. f. w.<br />

jubcrcitef»<br />

(Einige ^amaiiilcn fe^en auc^ in tiiefeö ^a* Den fo^e^<br />

nannten ^töbcjoac, weld^ec nic^tö anDcrö i|l, or^ eine (gamm^<br />

(uns fu&tiffJJ / tocferec unö naffer ^cDe , welche fid^ um einen (Btcin,<br />

eine t5}?ufc^er/ oDec fon|t um einen fe|!en ^6rpec regt, unD burc^<br />

einen SufaÜ üon Dem Orte Det (Jntflebunfl weitere fort geTOiUjet<br />

tt)irb , bi^ butc5 3(nlegung einer gr6|Tern oDer geringem Quantität<br />

€röe eine bicfere ober bünnere iefer Söejoar \m^ fa|i in aUen "^^tu<br />

Un ber ^Beitfugel in üerfd)iebener ©r6§e, ^arbe unb ©ejlart an*<br />

setroflren. (5r i|t iteiter ju nic^t^ al$ jur ^ermel)runs eine^ 5^(U»<br />

tura(ienFabinetö ju brauc()en»<br />

3u biefen föimcn aud^ bie f^dm ober burd; tie Äunjl<br />

gemachten JScioare be^^flefcUet werben , n)e(4>e auö ©ewinnfucbt bcu


15<br />

^bf)M^<br />

tcn ein tticl;rmö tjorfommcn n)irt>*<br />

§, IV.<br />

3m ensetn ^cr|lnnt)c wcröcn in t>ie ^laJTe bcr JSejoa«<br />

öfl jene l)avtC/ jurimmcnflcbcnöe^ f!dnarficie Materien gcfe^ct/ it)e(j<br />

d)e in t?evfd)tcöcncn '^l)cifcn Der ^l)ieife , a(^ in il^rcn .^Insenöciöcn/<br />

^J^avnblafcn , Vieren , 9)?agen , ©nllblöfcn unD mel)t cinbcrn orten<br />

\\)xa Leiber flcfunticn werben. (5ö finö niitl)tn t)on öiefem §acbe<br />

jene Wirten fejTer itorpcr nicbt aucsefcbiojfen, mefcf^c fid> (n Deri<br />

5Rieven unD in Den JSoarnblafcn Der ^^enfrben unD Der ^btere gc^<br />

flalten/ unD eiflcnt(ic() ^uim (calculi) genannt werDen.<br />

©ie2(faDemie befi^et einen fo(cr)en (Stein, n3e(c^erin Dem<br />

^ieDerbaierifcben ©ericf)te JToalf unweit Der ^taDt ^l>ajTau mi Det<br />

j|)arnblafe eineö ^ferDö im 3al)re 1766. sefct)niften worDcn ijh<br />

©ie ©e)Mt Diefeö (Steinö fallt jwar in Daö DiunDe, Dod) foun*<br />

Te()e(ma^i5/ Da§ er auf einer (Seite mcrf(id) platt jufammenseDrücff,<br />

auf einer anDern


«nb^tJgebröcfffTitt), jufammmscrc^et : bennan bemOcfe, wo «<br />

msm ifif fi(¥ man beutrief?, t)a§ bie «f^e (Sc(>a(e auf Oenjwetf^<br />

rcn, unö btefc auf ber brKfen bic^t «esf.<br />

JDicfc (Scharen jTnb an bcc !Dicfe fcl)c un^rcic^ : t)ic jwcpfe<br />

^at !aum bcn adm ^l)cir cincc Sinic, ba bte cifc an einiflen jDr;<br />

fen ubcc eine €inie, an anbern Drten Um eine l)a(t>e Sinie bicf<br />

ijl» 5(uf be^; Obecffdd&e, befonberö ber brittcn ed;afe, raufen<br />

«triebe weigflraue etrid^e e e e in ©ejlart bec 5(Dem fceuiTOeif^<br />

5er. (5vragf|icl^imec5eibn)afrecfa(!öanjric^aup6fcn, m\)Qkbt<br />

ouf ben ^ol)rcn einen ucinofcn Oeruc^ t>on fid). €c fonnte uier*<br />

(eic^t bicnen, ^et{\id)c bamit ju machen, mittest wercTxi: bie ^\op<br />

am auf STcincpen fommen fonnten / Diefc fremben unb fcOdbrif<br />

4en Äocpet noc5 in ben ^ambrafen bei; rebenbiflen Q^ferbe aufiut^<br />

iofeii unb ab^ufui^ren.<br />

®ie Äceböau^en, werd^e ^u gemijfen Sa^röjetfen in beit<br />

mm^4oml)i, m in ben ^ru^frebfcn mac^fen, unb nac& einer Seit<br />

tt)ieber üerfc^roinben, (^aben l)ier ibren %Ma^: mie nic^t minber aff^<br />

©orten Don «;>erren, roerc^e ibren Urfpruns einem jufdüisen, ober,<br />

mt^k mebreren 9^aturforfc^er bafur galten , einem fcanfen Suj^ati.-<br />

be üerfc^iebener 5)?ufcbern jujufcbreiben baben. ^aö t)k Ärebö^<br />

äugen füwobt afö bie fetten für ^irfuns in ber STr^nepfun^ m^<br />

öbeii, unb waö bie Herten für Q3ortl)eire in ber ^anbeifc&aft rd--<br />

Oen, baö i|l i'ebermann fattfam befannt»<br />

enbKcf) fonnen auc5 bier bie fügenannfen iEgagropilen<br />

.ober ^aarbdUeeine (^uUc ftnben, wercbe man juweiten in bem<br />

50?a5en ber ^ube, ber ©ei§en , befonberö ber ©dmfen unb anbe^<br />

«r ^bicre antrift, ©ie werben nad^ m^ md) au^ tm paaren,<br />

werc^e biefe ^biere mit ber Sungc m ber^aut abjlreic(;en, unb<br />

mit<br />

•<br />

. '


mit Um ^pcic^d mm\^t\)t in tm ^Kügm bwuntei'förucfen, ju^<br />

fammcn öcfammcit. 9ißei( wetct Die ©aftei nod; t>ie ^lUme,<br />

noc^ auc^ Me 33eit)eciung teö ^^agcrtö folc^e xdl)C imt) b^ttc ^ai><br />

Uxitnfül^ öie ^jaare finö; nufxul6fen im ©mnDc ift: fo bleiben<br />

fie<br />

unt>crl)auct ; Dutdf; l>ic fUbx\d)ti ^aum öcö @pcid;crö nnö De0<br />

ajlaqcnö ab« liefen fie bet ^in#<br />

gcTOciöe eine runt)(ic|)tc (5)cflalt. Ciniflc öat)on fint> Durv^auö xanl),<br />

mit) l)aaricl)t / auöcre finl) mit cinev statten otier aucT; etwaö vun#<br />

jcUcl;ten braunen o^ei fc^wvirjficl^ten öönnen J&aut be^ecfet.<br />

Itntet tiefen iEgagropilen , mtd)t in bem ^atutalien*<br />

fiiale unferer 5(faC>cmie \)ent)al)vet jlnö, h^thtt im unfer« 5(ufmetF#<br />

\mhit auf ficf), (Fig. 2.) öie auf Der ^upferplatte t>ot()ej!e!ref<br />

Wirt), 5j)^an l)at ftc in t>m ^agm eineö jOcbfen auö ticr (Scl)tt)ei|<br />

flefunben. @ie ij^ butd)aiiö raub/ wnbmit weifen, braunen unö<br />

fc^warjen paaren befc^et, welche fo untereinan<strong>der</strong> tjermifc^t fmD/<br />

t)a§ ber san^ie 5öaU üollfommen grau auöfiel)t. JÖeybc ^nöe a<br />

«tiD b finb fo niebergebinktet , bcif ber ganje Äorper eine faf^ fpl)^#<br />

nobifc()e ^iflur üorfTellet. ®er S)urd)mefier beij bei? ^o(en a b<br />

mijTet nur bre») franjitfifd^e SoHe unb brei) Linien , ber anbere abet<br />

c d bre^ Bolle unb fec^ö £inien. ^it 9\ec^te f6nncn bie fünfte<br />

a unb b ^olen .genannt werben ; benn bie iEgagvopile beweifel<br />

Qa\n<br />

beutlicb / ^(^^ f«c in bem SiJJasen beö Cd)fcn um btefe jwcen<br />

f))unfte fei> Qtmkü worben ; unb jwar bej^onbi^ noc^ einer(ei) Sa«»<br />

je: benn alle J^aave ber Oberffi^c^e lie.qen nac^ ber ncimlicben<br />

Si\id[)tung ubercinanber. Qin bem ^nbe a , wo bie ^aare fo fcl;6n<br />

in bie ÜJunbunc) fc^ttii'^^ finb, nlö wenn man fk mit ber ^anö<br />

auf ^a^ f(\\0kW^ in biefe .Orbnun^ sefegt ^Stu, befinbet fiel) ein<br />

bret) Linien ttcfcö ©rubcben. &t wie^t fee^ö ^otbe unb brey ^itx^<br />

tt)


t>ort htm ?8e,^oar. ^<br />

Mt Wesen \l)U^'^u^t\]$, benn man fann jie ju nic^tö bröud^en,<br />

fonbcrn wegen if)rer un5ett>ül)nUcOcn @r6§e/ unt) weflcnbe? beforv<br />

Jkvn fd;6nen OcOnuns iljrei: ^aare fcbd|bar.<br />

Sn bcm ens|!en unö eigentlid^en


IC<br />

SIM^attMittt^<br />

nacf> imD nad; iu öeti ^oi'pern b« '^l)iere roac^fcn fonnen : fo ent^<br />

f<br />

ftcl)t i!)C ©ebauöc auö (autcc aufcinanöcrHebenbeu (Schalen/ tuet<br />

^i S;\i\) alö foüicfe Sa^cn um einen £D?itte(punft anlesen.<br />

4. ©icfen ?!)){ffelpunff bet; ©c^aren obet: Sa^cn nennt man<br />

t>en ^cni t)c^ $5ejoat£?» "^ßenn man Den %w\yiXK Körper in jween<br />

^l)ei(e fpaJtet, fintiet man, i>a§ bei: ton mel)mntt)ei(ö auö einer<br />

feften<br />

?Ü^atcrie/ a(g au£5 einem Knolle i)on jufammenscrollfen ^aa?<br />

ten/ auö etnev 9^u§/ auö einem (gtücfcDen »5)i>^5/ ober auö einem<br />

anbew Körper be{W)e.<br />

^* 3n einigen ^e^^ioaven ttjitb b^c ton butd^ San^e bei?<br />

Seit, obej; butc^ feine Umflänbeiinb ^ig^nfc{)aften \\x einem ^uf^<br />

tev, 3n anbem ^ejoaren ffcppert er , wenn man il)n beive.ot/ tt)te<br />

ter 2ib(eröj^ein. ®ei; erfle ^aU cveicjnet fic^, wenn Die ^D^atecic<br />

m ton^ ^ ^. eine ^\\%, eine ^ic^er, obet waö betflkic^en , fc^on<br />

ju faulen anflefansen, cbe fie '^(^^ ^l)ier \i\mmt gefc^fucft batt<br />

Denn eine fokl^e Materie lofet fic5 aUmdbUs mebtunb me^t auf^<br />

\>\f> jle enbdcl^ in ^ulüet jet9el)t. ^ec \mm "^o.^ ttift ein / wen»<br />

«ine naife , unb fotfllid) eine aufsefc^woüene ?f}?aterie j* ^. eine<br />

^bonerbe ben ^ecn beö ^ei^oatö


7. (3Dic inTOftiM^cn Za^m pflegen tiefet imt) tiefet in ta^<br />

gtnue HU falfen : bi^ ^k cnNicf; um Den Üctn eine ffljl fc()n>5rilic0(^^<br />

^atbe evl)Oltcn»<br />

8. ^ie nu§ete jebem ^ejoare ju fucben 1 brt fajl m jebet et*<br />

toa$ befonberö an fic^ merfen lä§t.<br />

§. VI.<br />

^ic bie 35e^^oarc eigentücb in bcn Leibern ber ^biere wad^;<br />

fen / unD fid) fo wunbesbacdcl) gefraUen ; bie^ ifi eine ^yrage, n>sfc»<br />

cbe fidy md)t fo (eicbt beantworten Ki§t : erf^cniJ weit nian bci\ iD?e*<br />

cbanifmi;^ biefer J^anbtung in Un iuwenbigen ^heiten Der ^^biere,<br />

^ lauq fie im £ebcn finb, unmö^licb cinfcben fann; jweptensi weii<br />

man feine binfvmgücbe ^enntniB öun Dem QBefcn unD Der 9^atuc<br />

ber (B^iifi unb beö ^ranfeö Ijat , welcbe bie bejoarfrögenben<br />

S$:biere ju ficb nehmen , befonberö in ben üonun€ fi>woI)t a(^t)o«<br />

«inanber feweit entfernten ^ettgegenbcn , wo fk tbre ^abrung<br />

fucben unbfinben. J^jfen »n^eacbtet/ wenn wir mauefe^en/ tf(i^<br />

3 jeb?^


ubtt tSejcor Im 5fnfnngc fcincc ^ormirims eitim fe|tcn Körper ;^u<br />

ftincm ^«ne b^tr ""^ ^^f auf folc^e SBeife bei-^ern ^um ci'jicn<br />

4ÖauptarunDc Deö Q3ejDar6 öienet: fo F6nncn mc auö pl)pftfa^<br />

Iircf;cn ©afecn clmscvnniflcn fc^liefcn, tci§ bcr ^crn cntweöet<br />

biirc^ feine ci^nc an.^icl)cnt)c ^raft/ otct biu'd; ble an il)m f(cbcnbcn<br />

5^1)011 ©uftc bcö ?J)?n5cn^ ober cinc^ an&crn ^inöe\»ciDg bic um(ie#.<br />

(jcnDöu fubtilen ^bcifc bcc Materien , wc(d;c fic^ aUba bcfinbcn /<br />

unb iur ©cflaltims bcc ^qoau ftd) fiticfen , an ft cl) jiel)C. '^löenn<br />

nun einmal eine fo(cf)e 3}icn,()c 5cbacl)tci' ?OMtcricn ftc^ um ben ^crn<br />

gcfammclt l^atf ba§efbamit rins^um bebccfet \mt>\ fo faun mit<br />

b« Seit batauö eine D»iubc obei' <br />

imt) nac^ burc^ bie Q335vme bc^ ^{)ievö eine gemiffe ^atte an*<br />

nimmt/ unb butc^ tk bcjl^nbige 53cn)egung beß ^tngcmeibö eine<br />

runblic^te ®cfTa(ü erlauflct. '^Bobct aUt entf^cben i)k aufcinanbet<br />

lie^enben, unb aiieinanbet ffebenbcn, bocf) md)t ineinanbet \):>ad)f<br />

fcnben @c^alen ober ^a^en? auö bcm, noa^ biöber t)om '3[Bacf)ö*<br />

t^ume ber 95ejoare ifr angefu^ret wovbcn, foU maneb^nbet fc^tic*<br />

fen / ba§ bet Q3ejoar au^ einem sanjen (Stöcfe f unb nic^t öuö<br />

Detfc^icbenen Sagen / \3k fic5 nic^t burc^bringen , fonbeni nut bic^t<br />

flufeinanber IkQm, mu§te jufammen gefe^et iepn* S3enn, \x>tm<br />

%k JUX ^ormirung bcö 533ejoarö taugliche Materie fic^ einmal um<br />

Ur\ ^m gelegt : W fo fcbeinet eö nic^t (eic^t begrcif!id> ju fei)n, wa»<br />

mm fie md)t ol)neUnter(a§baöl)omogcnifd)e/ obev tia^ fid) dbnfid^e<br />

SBefen f^ett^ an fid) jie^cn / fotgtic^ einen ununtecbcodjenen ^bu<br />

\>tt formiren foUte. 3ft ticUcic^t bie jur ©ejlaltung beö SSejoarö<br />

ctfoberlic^e ?Ö?atene nic^t allcjeit in bcm £eibebeö ^l)ierö jugegen?<br />

(?tt)a{t öieUcicbtbaö^bict biefelbc nur ju gcwiflcn 3al)röieiten mit<br />

ber Nahrung? "Söennbcm alfo ij^, wie eö mir nic^t umDal)rfd;ein^<br />

M) torfommt, fo bin id) ber 9)leinung , iia^ bie bejoarbifc^e<br />

Materie tvo^rcnb bcr Seit, a(ö fie mit bcm Butter ^imiaterge*'<br />

fteffen tvivb; unb in bem Scibc teö ^\)kx^ fic^ auf^ätt/ fid^ mn


f>on f>m ^ejoar. ^<br />

öen ^ern Detfammrc, ton iOm anöejo^m mtU, m\^ an if)m We/<br />

bcnb Oanflc. (gobali) abet öicfe ^Utm cntm'ba ^iixd) bic an


fiut feine enge ^ctbinbuns imfcrcinctnöcr : fonbetn bie unfeiren milp<br />

fen i^it ju ü)xa ^atte gelanget fcMii; a(ö Die oberen forrairet<br />

wovöen ; fonft bdtfe tie namiicf)e ${Dcr ben gcm^^cn Äetpec be«<br />

S5ejoat6 i)urc^|lr6mmct. ^eiui euiige 5(i)crn jnoo , brei) aud) meb?<br />

lete ©cbölen<br />

ttift, fo<br />

Durc{)Dringen , ivie niön cö bei) einigen ^ej^oaten ati^<br />

beweifet öiefeö nur, t)a§ 5Utt?ei(en öic ie^te ©d)afe noc5<br />

otc^t üoüfümmen tvocfen gen)ürDen/ t)a öie nacfjfo^genDe fic^ ön*<br />

jufe^en angefangen W* ®enn in biefem ^aüe , tuelc^ec fic^ 6f^<br />

ttrö ereignen fann, t>ermifc{>en fiii) bie l)omoscnifd)en ^l)eife bec<br />

fct^on formirtcn abei* noc^ iveid^en 5{Dern mit Der ndm{id)en ?D?a«<br />

terie bet fid) bon neuem antcgenben ©d)a{e. $Juf fofdje Ißti^t<br />

Rieben bie l)omogenifd)en SDJaferien ber f?d> unmittelbar berubren^<br />

iien ©cbalen einanber an , unb gefiaften nur eine einzige ?(ber 9<br />

welche fid) burd) jwo ober mel>vere


him [)'m xtUt 4b^ft ^amprct mic tjon öen tnbianifc^^n Q5e,^ort^<br />

««I /. iä) übet i)c>n Dem ^ejoat übetbaujjt. S)ü nun Die JÖCKoace<br />

»bcn fo ücrf:()ict»en finD, a(ö Die ^bt«e/ auö welchen jle genom*<br />

ttiarenge()anbcrtl^aben, finbinbec<br />

53efc^r


x6<br />

^bl)ern et fotl auc^ eine fc^jilicl^e l)en|tdr!eniX<br />

«nö fiwevgtccibentie ^Itjne^ abgeben.<br />

®ie wej^inbifc^cn ^ejoare etbalten wir gvo^tentbeif^ a\ii<br />

mtm «">> ^^"* ^


t)c« hm ^e^oar. 17<br />

T)m (^tac^cffc^membejoar nennet mein offcrö ößu (Sc^tvcin.'<br />

bejoot (Piedra dePuerco) njeil mefc Der ^D^cinung' waren , unö<br />

nod) flnD / bü^ er Don einem ^I)lere ber (Sc()n)cinart flcnommen<br />

tt>erbe: welcfeeö ober fct)rcd)tert>infl8 fnlfc^ i|^, wk t>le bewdbrtc*<br />

Oen (Sc^tiftjlelfer/ fo Die (^a(i)t grünMic^ unterfuc5t Hbcn, be^<br />

weifen/ roercT^e it)n ol)ne tveiterö Dem @tad)elfc0wcine ollein jueignett«<br />

S)ie SnöitJn^^ ^^n"^n Öi« ^igenfc^aften , unt» folglich Den 2ßert^<br />

tiefet ^ejoarö nic^t \)od) genu^ greifen* ©ie galten il)n für eitt<br />

^eifung^mittet roiDer Die anjlecfenDen ^ranfbeiten, \a fijr eineatt^<br />

fjemeine ^Irjnei). Sil Europa wirD er mit nnDern ?D?eDicamenteii<br />

Detmifcbt in Den ^inDerpocfeu jumeiren mit 9^u^en eingegeben,<br />

wenn namlic^ Die Söe.^oare auö anDern ^ingcweiDen a(ö au^ De«<br />

©aHbrafe genommen werDen : Denn man n)ei§ gemif , Da§ Diefe<br />

le^teren in Den ^liocfen unD Derg(eicf)en bi^iflcn ^i;ann)eitcn t?iet»<br />

mel^r fct)aD(icl& a(ö nu^lic^ ft\)n wurDe».<br />

S.viir.<br />

®ie infdnDifc^en Q5ejoare werDen in Den Äorpetn Der moi<br />

j>aifc^en jabmen fowobl nfö wtfDen ^biere ge'.euget, S)ie ei^<br />

gentlicben ^beile Deö ^bierö, in we(cben fit ge(la(tet werDen, finö<br />

fb (eicbf nirt)t ju beilimmen : inDem man fie bafD in jenem ©eDar*<br />

«le , balD in einem anDern anttifu dß ifj aucb m^ nicbt gi^nj*<br />

Heb auögemacbt, ju welcbcr ^(a§c unferer ^biere Die 12?>e,;oartra*<br />

genDcn eigcntficb geboren. Scb böbe ^war biöber weDer in Den<br />

^Qturalienfammrungen , nocb in Den ^acbrid^fen Der 9^eifcnDen<br />

«nDere europaifd)e acbte P5escare afö »on wieDcrfauenDen ^bie^<br />

ten, ?. 03- öon ^uben, ©eifen, ^ivfcf^en unD Dergleicben antref;*<br />

fen fonnen. S)ie Steine, mldjt ci\i^ Den ^arnblafen gef-f^nifteri<br />

werben. Die perlen, Die ^reböaußen u,f,w, geboren nic^t mitec<br />

t>ie achten ^öcjoarerWie wir fcbon §. 4. an^emerfet Ijaben.<br />

e $, IX.


iS<br />

S(6öattMutt3<br />

%. IX.<br />

D« Sfcjncpwllfenfc^aft / unjtceieig bcn QSDt^ius unfcve foftbateti<br />

©cm^fucjcfn / mid^t in Dem ^O^a^cn bcc ©cmfe^ fo ftc^ auf Den<br />

öfpifci^cn, vprmaifc^cn unb Änbecn()oben ©eburgen ^utopcnö auf?<br />

()a(ten/ foxmixct, unb in ben 5(potl)efcn uub 9^atuca(ienfabinctcn<br />

fall überall t)cmat)tef werben ; fit fomtnen weber an ber ®r5§e<br />

«oc^ an bev ©eftaft, DieJwenicjet an ben ^ejianbtbeilen \)oUEom#<br />

ttien öbcrein, Cinige baöon erlauben faum bie (Bth$t einer S^a^<br />

fehiu§ / t)a anbcrc bie gemeinen ^ubnereijcr übertreffen» S^re Si#<br />

sur fallt faft allezeit meljr ober meniser in bie Üvunbunflt meiften^<br />

t^üi$ IKnb fU cvf6rnii5/ feiten fp^ariobifc^.<br />

^ei( bie ffeinen ^Kugelc^en / an$ ml^cn t)a^ ^nmnhigt<br />

^er ®emöfuse(n befielet, auö ten perfcf)icbenen Krautern ^ lo ben<br />

©emfen jur ^^abrung gebienct t)aben/ jufammengefammelt jtnb:<br />

fo folget barauö ganj natt^rlicf), ta^ il)u 55e|tanbtl)ei(e fel)r m^<br />

fc&iebeH feijn mö§en; je nac^bem \ia$ ^\)m biefe ober jene Ärdu^<br />

ter in ibrem 2(ufentbalt jur (gpeife senoffen i)au 3n ber ^ebt*<br />


Uebctf)aupt finD Die ©cmöfugcln t)on öen ubtigm infantum<br />

fcf^m fowol)! a(ö frcmöcn ^ejoüccn nicf)e nur an l)cr @c^n>cre<br />

imt) ^irfe, fenDcrn auc& an Der gotmirungöart fcl)r mkx{d)io<br />

tcn; öcnn fie finö merf(id) (clc()tct, bei) mitcm nicfjt fo \)an, unö<br />

^aö Sn^^^ttöige babon bc|iel)t auö mehreren oDcr wcni^ewn ju^<br />

fammcngepte§ten ÄügcIcOcn , Da t)ie ^orpec bet anDecn 35ejoare<br />

bucc^ Die um il)r(jn Äern anscteflten ^c^alcn fle|ifl(tct finD/ tt>\t<br />

voix § 6» flcfaflt l)abcn,<br />

§. X.<br />

Srt Den ^ingeweiDen mUm dxihe mxUn au^ j«tt)ci(co<br />

JSe^oatc tjon mfc^ieDcncn SiscnfcOaftcn, ^^igut unD©r6§c an^<br />

flctvojfcn, 5(uc^ Die semeinen @eife fuhren nid)t feiten eine ®au<br />

tung Dauon bep fic^. 5!}?an pflest fie aber nid^t fonDerfic^ l^oc^ ju<br />

fc^d^en: S^^^if^'^ «J^ne, mir ibnen Die mcDicinifc^e ^raft, ni^müc^<br />

taö aromotifc^e unD ba(famifd}e "SBefen ab^ebf/ miä;)e$ Die<br />

©emfe mit Den fojibawn ^rAHtern auf Den j)ol;en QSersen l^aufe<br />

ju i;c& nel)men»<br />

§. XL<br />

€ine befonDete ^fufmerffamfeif ewecfet Der i>:^fenbejoar,<br />

nic^t jwar wegen feinet 9^u^&arfeif; Denn manl)atil)n bi6l)ern)e!vtl)fc^öft nocl) ju einem meDicinifc^en ©ebrau^<br />

c^e, fo üiel eö mir bewiift ifi, angemenDet: tt>ol)raber tvegen fei^<br />

tieö fonDerbaren OebauDc^ ; unb meil emigc ^iebbaber Der ^am^<br />

sefcf)icbte feine (i^m m i«<br />

leugnen , ober aber flarf Daran ju<br />

jtueifefn fcbeinen. Unter Den lejten befinbet ficb Der berubmte ^45<br />

luradjt M» Valmom de Bomare in feinem Diäion, Nat.<br />

€ 3 ^ihr


(Bdm ttift man bei) b^n Od)feti ^ineu JSejoar nn t md^<br />

Oentl)citö jcigfn fic^ il)i:a t)ielc be^mmen. 3tti3al)i;e i76^,l)at<br />

ein 5}?e^5cc ju 30?önc()eti beren über l)unbett auö einem Cd^fcnma«<br />

sen gcfcOnitten : tvoüon eine jiemlicl^e ^lnial)l in Dem aFabemifc^en<br />

Sf^aturaHcnfabinet aufbel)aUen Wirt). S)ie meij^en tioüon finö runD<br />

wie a, einige oMi wie b, einige auc^ flumpfecfic^t wie c, einige<br />

t\M(^ jufammensewac^fen wie d» (^15. 3.) S)ie f (einigen t)(\u<br />

tinter erreid)en faum Die ©r6§e Deö 5}?ol)nfaamen ; t)ie mittlere<br />

finD vok bie ^fefferfornc^en , unt) bie gröf ten gteid^en Den ffcinett<br />

^rbfen. (Sie finD }tWat bait; weit ober Diele Dnüon nurauö einer<br />

Dünnen ÜvinDe be)lcl)cn , fo fpvingen Diefe Durd) einen nidf)t gar grofj<br />

fen ©riicf in üiele (Stöcfe auseinanDer» S)ieienigen aber, welche<br />

mit einer Dicferen (Schale begabt IKnD ( unD Diefe finD Die mel>re^<br />

ten j wiDer|lel)en Dem ^rucf Deö i^ingcr^, unD (aifen fic^ nicl;t an*<br />

Derö a(ö mit Dem (gc^tage eineö fcjlen ^orpcrö jei'brerf)cn. 3n#<br />

wenDig finD ^k alle l)oH/ unD bei) feinem , fo id) aufgemad;t babe/<br />

war Die geringfie (Spur eineö Äernö ju feben ; welc^eö Doc^ bep<br />

fcen meinen ^ejoaren allgemein t|l. ^(uöwenDig feben fie bron*»<br />

jenfdrbig auö, (Sie baben alle eine Qimc öberfldd;e/ unD eine<br />

SldnjenDe Politur. @ie finD fo teicbt/ tia^ Don Den groftett<br />

fecbö unD Drei^fig auf Den ad^tm ^beil eineö baierifd;en £otl;g<br />

seben*<br />

S)er CKeid^öritter t>on ^6petle C^urfurflftd^er ©eric^tö*<br />

fc^reiber ju €bam in ^ieDer baiern ^at Der 2(faDemie im ^a\)U 1774»<br />

iween febr merfwürDige ^ejoare, fo inDcm5}?agen eineö^alD^<br />

ocbfen gefunDen worDen / terebret. S)er größere Dicfer ^ejoare a<br />

ij^faj^runD; (Fig.4.)eöDerf^ebt fid;/ wenn man Den ^anicnMks<br />

per üufammen nimmt; Denn feine Dberfldc^e i|l für ftcb ungleich unD<br />

^)6cfericbt/ inDem fie auö ad)tjeben deinen, runDen, uuD ineinam<br />

Der gewac^fenen ;^ugclc&en äufammen gefe^et ijt. %<br />

jween Ou<br />

Un


m fc^eincn tie f(einen ^Sejoare/ fo ju facicn, jufammcn gcvoiuKti,<br />

ot)a gefc^molicn ju fci)n. 3" ^i*^fß" 'Orten ijt Die .^aut ctwaiJ<br />

tmMt, in Den übrigen aber, wo Der du§ere ^l)eil Der ^ugcU<br />

c^en nod[) cjanj geblieben, ifl Die jDberflM;e fliatt unD glanienö,<br />

«nD l)nt eine uolIEommene ^o(itur. ®ie ^arbe DatJon ifl bron^<br />

^enfarbi.g, \Die bei) Den oben befc^riebenen, nur i^ ^k bleibet, imD<br />

mel)r flolDfarbig» ^er 53ejoar Ijat fec^ö '"J>arifer(inien im ©urc^^<br />

fcf;ni«e. Sc »ie^et ol^nflefa^i; Den üd)tw ^^eii eineö baiei;ifc()m<br />

£otl;ö»<br />

©et jweijte £)df)fenbejoar b ifl ganj f(ein ; er tvieget Faum<br />

jwei) ©rane ^ unö fdjeint a\x$ Dier Heinen Äugelc^en entjTanDen |u<br />

fepn, welche aber fo fel)r incinanDer sefc^mclj^en jlnD, t^a^ man Öe<br />

fd)arf betrad)ten mu§ , ebe man Die ^usen Daüon \ioal)rneI)mm<br />

fann. (Sein ciro^ter ©urc^mefter i^at nur Drei) franjofifd;e Linien,<br />

^r ijl ecfic^t, unD an jwoen entflesengefelten (Sei(en platt. Qin<br />

^arbe, ©(anje unD Politur ijl er Den übrigen ßd^fenbeioav^n<br />

iicmdc^ a^n(i^/ nuv ijl fein^ Sarbe ettva^ Dunf^IbvautKr*<br />

§ XIL<br />

^ ®a§ aud; in Den Seibern unferer ^irfcl^en ftc5 junjeifen<br />

bergleid^en Körper ^efraKen, ta^ bcmi^ct ju ©enuge Der befonDere<br />

Jöei^oar, roclc^er in Dem 9^atura(ienfaa(e unferer 5ifaDemie fors*»<br />

faltig t)ertt)at)ret ttJirD, unD an (Sd)6nl)eit, befonDerö aber an<br />

©r6ge alle Q3ejoare xotit Übertrift , Die id; jemals ju ®e|lEc^te be


£2<br />

^bf)anb\m^<br />

ftr\r mm i^ n\\(f) bei) Söcfcßrcibung bcjfdben ttm^ tanset^auf^<br />

^alte , unt> feine €isenfd>aften , fo\>tcl c^ t)ctf enge 9vaum einet<br />

pl)prifa(ifd;en 5]bl)ant)lung / unt> t>ie Umjläutie Öen biefem f oflbarcn (gcba^ Oet SJ^atut Der gelebvten<br />

^eU mitju{l>eitiubrinsen ge*<br />

^abt batte, al^ maö man bep allen ©c^riftfieüem \>on ^aturali*<br />

«nfammlungenantrift, n^eicbe fd>on genaue ^efct)reibungen fowobi<br />

t>on bem ^öejoare uberbaui>t , a(6 auc^ tjon einigen fonberbarea<br />

©attuagen bejfelben t)evfa§{ t^abetu<br />

©iefer SBejoor i|l i)or einigen S^abren auf ber ^errfcbaft<br />

-€(Biefen, fo jwifc^en Ülegenöburg «nb (Straubing liegt, au^ bem<br />

sD?aget> eine^ -^irfcben, mlcben man ^a erfc^ojTen W, au^ge««<br />

fcbnitten werben. Unfcre 5lfabemie bat ibn feiner (Seltenbeitwe^<br />

gen , unb aU ein rareö Canböprobuft t?on Der ^amifle beö ^errn<br />

S)oftor Xiiebericbö in ^^egen^burö um eine anfebnlid;« (Summ«<br />

&im f auflief an fid^ gebrac^f. ^<br />

©eine Oeflaft ijl oüal ober ev)f6rmia , (FJg. t*) (o,^(:i^<br />

fein gr6§ter ®u!fd)meffcr a b üier fran?;6fifcbe S'-'He unb fiebcn ^u<br />

nien, fein f {einher aber c d mct ^oüe unb eine Sinie au^trä^f*<br />

Vbt^ be»)ben ^\]'^tn a unb b ifl er merflicb platt, ud^ emgebrncft,<br />

' jum flarfflen be^ Dem ^nbe a, ®ie äußere S^inDe ifl in »iC;*<br />

Jen Cvtcn unganj / unD g(eicbfam abgefd)a(et. Einige biefer $(b^<br />

fcbofungen, diß Die bei^ e ee unb f finD fcbon im ^eibe Deö ^ir*<br />

fcl)en üovgegangen/ unb jwar eine oeraume ^titi el)e er txk^t


i>oö hm a3ejöa^ ^3<br />

worbm ifi - benn bet IKanb biefcr abflcbcod[)eti^n (Schalen DetHe«<br />

ftc^ al{mal)(ii} auf t)ie folgcnöc 9\inöc öcö JScjoacö , tmD ifi Duccf)<br />

t)ie umwa(i^imu,<br />

tocb ol)ne ben Q3ejoat fe(b|t juDerunf^alten, bequemer feben, un^<br />

unterfucf^en fonnte. S)ie äupere Oberfläche, wo j^esan.^ ijl, ijl<br />

»otlfommen glatt t unb flünjt/ wie ein wobl polirter ^jj^armoc»<br />

©ie bat faum ben \)ierten ^{)üi einer franj6rifd;en €inie in ber S)i^<br />

(fe, unb fc^liiflt in bie Oliüen^baöifl, inbie grönbraune ^arbe<br />

ein. ^od) jeisen ftc^ (^ie unb t)a einige §{ecfe baran , welche in<br />

tiaß Q5raune, anbere^ weiche in t>a$ ^eifgraue, anbere enbtic^^<br />

tvelcbe in ^a^ ©unfelgrune fallen. S)ie mebreren Sibwcc^ötun*<br />

gen bicfcr garben finb bergeftalt untereinanber t>ermifct)t, unb bet^<br />

(ieren fic^ ineinanber fo allmdblis , \ia% man fte auf ben erjTeri<br />

Stnblicf nic^t fo leicht öoneinanber unterfc^eiben fann» 9^ur tjit<br />

weiilic^ten ^(ecfe / wetcbe ftcft H^ ben abflefc^aften Dvinben jeiijenf<br />

fallen ^k\


a4 ^bf)anb\m^.<br />

Stöevn gefrtgt l)abc / t)nö üei'|lcl)et ficl^ nur "onn Denen , \vdcl)c auf<br />

Der öberjlv^c^e jlc^tbat finb ; Denn eine jeDe (Schale, Die id^ im*<br />

terfucbt l)abe/ befi^et anDete eigne 2(Dern, ml^c mit Denen auf<br />

Der CberfiiidK feine ^erbinDung l)aben^ Sßiefe Daüon laufen<br />

freujTOeife öbereinanDcr, Dod) ol)ne eine gefegte OrDnung ju l)al:<br />

ttn. ©egen Der 5Diitte Deö 5?5ejoarö finD Die mebreren tma^ bret«»<br />

(er, unD nehmen a(Imi^l)(ig ab, bi^ fit QäwiUcf) ^»ertobren geben»<br />

C3iele fcbie§en in furjere oDer längere, in breitere oDcr fcb^alere<br />

$le)le au^. ^ine Daoon iii merfwörDig ; Denn fie ifl in Der^Dhtte<br />

in jwecn ^b^ifc gefpaUet, obne Da§ Die öberfldd)e Deö Q3e;;oarö<br />

JaDurd; an Der &latu ibrer Politur Den minöejien ©cbaDen IciDet;<br />

nicbt anDer^ a(ö wenn fk mit einer ©(afur übersogen wäre»<br />

S)ie fcjer ^dyalm, fo id) i)on Dem Äorper Deö 555e;^oar$<br />

obgejonDert \)übt, finD weDcr an Der ®icfe nocb an Der ^arbe<br />

einanDer gleid), 2)ie er(!e ift unter allen Die |lärfef!e, Darauf<br />

f6mmt Die Dritte, Die jweptc iH merfüdb Dünner« ©ie jwei)te fällt<br />

in t>a5 tt)ci§graue/ Die Dritte jeiget mebr gelbeö, unD Die J)iertc ifl<br />

grau« S)arf man t>atQü^ fcblie|?en , Da^ Die imtjenDigern ^d)a^<br />

len Durcb ^mige Der Seit nofi; unD nac^ eine Dunflere §arbe ange^<br />

nommen baben?<br />

§» XIIL<br />

31^ Diefer ^ej^nar mit einem Äern ücrfeben oDer md)t ?<br />

ÄUö Vöem beliebet eigentUd) Dtcfer ^ern ? unD n?iei?icl @cbalen l)ai><br />

ben fid) um ibn gelegt ? S)iefe fragen mu§en fo lang unbeantwor^<br />

tet bleiben , folang Der QSejoar felbfl ganj bleibet. (Solcben abei:<br />

cine^ bloflfen ^orvioi^e^ tioilien üoneinanDer ju fd;neiDcn , unD folg;<br />

lict) 5Ut?erDerben, \^dren)ol)l ms ^d^aDe, ja in Der ©prad)e eineö<br />

*


mit t)cm/ ba§ ei; Durcl) ^ic abficbobcnen ©cbaUn, tjon weK^cn<br />

.§. .i2,^ic9vcöc ^)ai'/ ficf) juöcr(a§ig"to£vfict)«nfann, t)a§ Dicfcr,<br />

wie Die mciOcn acf;fcn ^c^oavc/ an^ fielen mifeinanDcv (iCflenOm<br />

©cl;a(en c&a* Sasen jufrtmtncusefc^ct unD geflaltet ifl.,<br />

. liebe<br />

®cr :g)ii:fitenbc^^oav mcQCt jtijei) ^funbc imb bicrjcbn £0^<br />

t^e baienfct)cn ©cn>icl)tö, n?eld)ßö, wk bdannt ift, für cineöDcc<br />

fc(>ti3cvjlcn ©Wichte in S)cutfc^(ant) gcbaUcn mirD, ^a mau<br />

nun s^i^obn^t i|^/ Daö ^ei\)id>t bcr Sßcjoare nicbt nad) ^funöcit,<br />

fontujrn nur nac^ Unjcn ju fcbn^cn, miD ib^c @r6§c,nicbt \x]it<br />

Sollen, fonöern mit .Linien i;umcffen: fo vvdre c$ ga^ nicbt ju<br />

termunbern, wenn feine Slecbtisfcit Don manchem 'i^uiturforfcb^c<br />

in ^mi^d sejogen würbe. (5ö Ol wabr,,.ba§ Die mebrcren fre-m#<br />

öen ®djle, benen id) unfer ^^aturaüenfabinet ju weifen bie ^b^^e<br />

|)atte, unb beren tiefe in ber ^aturgefcbicbte m\)l ju ^aufe wa««<br />

ifen, ,bei)m ei^en 5(nbMe unfern 33ejoarö. über feine au§ero^:ben^<br />

v^rofe ,fü wob! aU über feine unerwartete @ci)were qcHu^t<br />

^abcn. (^obalb fie iim .aber mit Stufen, .wel4)e ^tic pb^fttaa*<br />

Jcben ^röDvbrhAflunöcn, b^r ^atur ^u betracbicn ßcwol)net ,finb,<br />

.aiißefcben/ unb aU feine Umj^dnbe unb ©genfcbaften fcbarf.un^<br />

„tecfucbt baben : ,fo baben ^k f>^v,}\)ai\9 eingeflanbcn, i>a§ bjcür<br />

^^kVM:t feiner uugewobnlicben -.0cbwere unb ©roge Pbneracb,tet #<br />

\m wabreö ^cxl ber ^}mx .f«i), unb ^öa§ er obnm6flfic^ bjirc^<br />

.bie.^una nuf «ine,.lker ^atur fo toüfqi^men öb.».(i(ie,^cife bd^e<br />

nacl;öcmact)t werben fonnen.<br />

!S ,S.XV.


26 5f6&attM«tt5<br />

§. XV.<br />

(^cH itobcn untcworfcn, mM)c öie parijT^<br />

fc^e<br />

Encyclopedie angiebt, bie wat)ven unt) natörHc^en ^c^oare<br />

t)on Den falfc^en/ unt» turcl[) Oie ^un|T t?erfevtisten j« untevfc^ei»<br />

ben«.<br />

©ie fölfc^en ^ejioave ot>et bie fo^enannten P/^rr^j- ß^^ Goa»<br />

de Malaccam\i <strong>der</strong>gleichen, wie man jie iu bec ^atursefc^id^te<br />

luib in Den 9veirebefc()reibunöen ftnbet, werben a\i^ einem ^eige<br />

gemacht/ welchen man auö einet "v^S^ermifcbunötjon ju ^iifm ^erj^ofs«<br />

fcncn 5}?eer^obet ^(u^fccböaugen , cbei; aucf; ton bci'cn (^c^alen/<br />

tjon auf ^orpbiv ,:|evma(mten 5(u|terfcba(en , Don ?0?uff , ^mbra,<br />

tinb ber^fcicben WDblnecbenben unb ba(famifd)cn (^pejerepen bereit<br />

UU liefet ^eig wii'^ in ©fficfe öon mfc^icbenet ®r6§e aetbei^<br />

tbeilet; unb entweber in Äugeln/ wefcbc ben acbfen Q3ejoaren jiem^<br />

lic^ dbnlid) unb gleich feben , geflaltet f ober , um ben Söetrug<br />

nec^ belTcr ju üetböUen, fo werben ^U ©töcfebeö "^eigö mit iu<br />

tter boljernen "^CGalje ganj bijnn auöeinanber gebreitet, mit einem<br />

flie§enben Oummi ober fonjl mit einer f(ebenben S!)?aterie/ bamit<br />

ber ganje Körper fejl jufammen l)aUt, befcbmieret, unb aföbenrt<br />

€agenweife um einen willfubrlicben ^ern gewicfelt, unb alleSKi^e<br />

ber Cberflacbe auf M genauefle ergönjet, unb faubcr potiret.<br />

gule^t w%t man juweilen einen fofc&en ^ejoar in einem ©olb^<br />

ftaube,;<br />

ÜRad^


iJOtt hm 58ejortr» 27<br />

OtUn, nac^öem icf; fk ode^cit t)on neuem smarmct I)cibe. ®ie<br />

£)berfldc&e öeö Q3cjoarö blieb ieöeömaf unoctle^et; Da eine auf<br />

folck ^eife jubcreltefe ^^ciDef in ben Körper eineö Durcb Die Äunft<br />

nacl)öemad;tcn Q3cjoai:ö ganj (eid&t unt) tief l)incin ju Dringen pflesf.<br />

Sa fi« tie§ nic^t einmal /enen l)«nfc(brauncn ^(ecf juvücfe/ wef*<br />

d^en fie flew6l)nUcf) auf Den acf;ten Söejoaten l)inter(a§t , gtaubfic^,<br />

weil bie ^i^e Der ^UM e()ec Decgansen , a!ö fte eine fid^tbare<br />

S35irPun9 auf einen fo 5Vo§en 53ejoar Ijat amiibm fonnen» Um<br />

alfo bintet Die ^abrbeit biefer ^robe bejfer ju fommen, nabm<br />

icl^ anRatt öec fpi^i^en 5iabel ein €ifen|ldn.gcben t)on obn^efabt:<br />

einei; ^inie im S>urd)fc()nitte , feiUe Die ©pi^e glatt, machte eg<br />

öuf brennenden Äobfen fl(ul)cnD, unD I^ielt eö öbec eine kirnte<br />

lang an Dreien üecfcbiebenen Orten Der Oberffdcbe Deö Q5cjoarö«.<br />

SCBo Die Ober|idcr;e fel)r Dunfergrun ifi, Da binfertie§ Daö bei§e<br />

eifen nicht Daö geringlle fennbare geicben, mo aber Die ^arbeDec<br />

CberPdcf^e tioaö gelber auöfiebt, Da mar eine braunrid)te SDMfe<br />

sanj fic^tbar, ^0 enDftc& Die £>berfldd)e getb ifl, t>a Dri^cfte<br />

t)aö g(i4()enDe €ifen einen fcbwarjibraunen ^fecf ein , tvetcber aber<br />

fic^ gar nic^t tief in Den Körper Deö 55eioar^ Drang, fonDemnnc<br />

t»ie dufere 9vinDe fdrble.<br />

2, ^a\)m i(fy eine geringe Cuantrtdt ücn «ngetofc^tent<br />

^am, jlreuete fotcljen auf ein rccifeö Rapier , fcbabtc ctwaö ^i>ut<br />

ter üom Jße^oare mit einer ?!??cfferfpi^e auf Den Äalf/ unD rieb<br />

Daö ^?ej]er etwctc^emate fetl Darüber ber, 5^ac^ Der SDJifcbung<br />

t)eö ^alf^ mit Dem bejoarDifd)en ^uJüer crfcbien Daö Rapier, af^<br />

wenn man eö mit einer f4)tvael;en gelben ^arbe uber|)ricl;en liäm^<br />

3. ^erfubricl^ öiif Die ndmlicbe Qiu mit pulüerifirter Äreii»<br />

^, uuD Doö Rapier wavD nod^ Der SJJifc^ungDnnfelbraun»<br />

^i 4.^arf


28 Sfb&attbluttdi<br />

4. ^atf id) ein mnici i>onbem abßcfd)abfen ^tiföev öetJ<br />

Q5e^catö anfangö In faftcö Q3cunnenwöffcv, batauf ia ein fieöcuDcef»<br />

3fti bcpben fallen fanf baö ^ufbcr, fobalb e^ na§ gewotbcn, üu'<br />

Soeben, unb bücb t)a uuauf^dbfiU S)en ^i:füfg bcr brei^ legten<br />

^ctMcf mie fte bep unfctm Q5cjoare aiiögcfadcn jlnb^ fobevt<br />

bie Encyclopedie bcp einem tvabren Q$ejoafe.<br />

S)ie übrigen Don bec Encyctopedie üotflcfcT^Jagenen ^to««<br />

bßn bec ^igenfc^aften unb ^ennjeicf>en cineö achten ^e^oöcö , ai^<br />

&a |lnb, feine iveber ju (ic^te n'od) ju btitiffe ^a'vbe^ ^te ^cinc fei:»<br />

ner ^DMtecie f feine glatte iinb i>ü(irte Obecftac^e r bie fejle Sln'ein^<br />

onbetflebnnß feinet @c^alenunb ber^leic^en' met)t/ Itnben fic^ auf<br />

baö senoiueflc bep bcm afabemifd[)en 33ejoare ein. ©et ^crfaf#<br />

fec bes ${ttife(ö 25c3öat* in bet Encyclopedie gcflelKt felbfT,<br />

bta§ biefe unb nod^ an\)cxi Untcrfcbeibunö0jeid)CH" j\t>ifckn ben nc^/<br />

ten unb nndc|)ten 53ejöaven/ wetd^e bWfl<br />

bei^ betf^ @ct^rifttteüet«/^<br />

üorfommen f be» weitem nic^t f^) ;iui>ei'(d§ig finb^ \ici§ man mittetfl'<br />

berfelben bt\) Unterfuc^ung eineö 53evoat:ö einen unttüfjHc^en 2(uö^<br />

Ivruc^ fdüen fonne; benn i)k '^etfd(fc()et bet ^ejoate roilfeif<br />

butcfebie Uebung/ unb butcl^ ^(nwenbung t)etfd;i«bv6ben auöljalten»<br />

§. XVL<br />

ßl)ne \mü$ fDtafdltigjle angel^ellet l)H^h ^^rfelen»<br />

i.Um


t)Dtt f>m SSejoar» 29<br />

I, Um bie ctgentdcfK ®ute bec ^?at«ric bcö Q5c^oarg, fo^s<br />

^k( a(^ eöbci) öcr5leicl)en ^dUen tl)unncl)ifl, ju bcjtimmcn, nabm<br />

ic^cine neue, feine / bcepecfic'ote , etigtifite ^ei(e, fubv Damit öbet<br />

Öle Obcif dcl)e bev erjlen @d)a(e tjicrmal , unD jwac mit einem<br />

jiemHc^ Warfen 2(nl)a(ren , obne öicfe (Schale im getingtlen \)er(e^<br />

|en j;u fonnen. ©ie Utfac^e bicfeö ^ibccjianöö mag wol^l nic^t<br />

Öte ei9entüd)e ^ätk Deö Q3ejoarö , fonDem Diefmebi; Die f^arfe ^0^<br />

litut biefec oberen (Scba(e fepn : öenn ba^ nämliche erfd()tt man<br />

b^ t)em p^lirten ^ai-moc , unb aücn gfatt sefcbfilfenen , unb<br />

polictctt (Steinen / wei( ndmlic^ Die tauben unb b^^^öortagenben<br />

^bcile bergfeicben Dbccffdd)en bucc^ ^a^ ^d^Ieifen unb .<br />

^oliren<br />

fo flatf abgeftofcn root'^en , ^a^ Die obfc^on fcbarfe S^cfen obe»<br />

gdbne ber ^ei(e fie nic^t ebet anjugreifcn im (Stanbe finD, fon^<br />

Dem übet fie fo lange gütfcben muffen, bi$ fie nac^ wiebetbofte«<br />

(gtreicben hie ^olitut burcbbrungen baben. ^ei)m fünften ^eil*<br />

jtwt^e gab Die ^oütur nac^/ unb bie fot^enben (Schalen (iefett<br />

ftd) jiemlid^ leicbt burd^feifen» 9^ac^ t>etfcbiebenen ^erfuc^en ,<br />

fö idb mit bec ndmüdben ^eile auf mebrerc (Buint ange(le(Iet l)afi<br />

htt fct)d^e ic^ bie wabre J^axte unfereö Q5ejoar(J jnjifc^en bem<br />

gemeinen ^Mrmor unb bem beutfcben QUabafla fo/ ha^ et Un<br />

5((aba|ter an ^dtte ein weni^ übemejfe/ bem ^ai;mo5 aber nic^t<br />

M\2 gleid; fomme»<br />

2» !^aö abgefeilte ^13u(oer fd§t jld^ bod^ mit einem ^nat/<br />

ten, obngefdbrwie ein fanbigter ^a(f|tcin/ jmifc^en hm Bdbneti<br />

jermalmen; bcr (Speichel erbdit baüon eine fd)tt)ac^e arftngelbe<br />

^arbe, unb ber ^efc^macf i{t merflic^ urinoö.<br />

3. ^di bcr 35ejoar weber burd^ eine gelinbe ^drme,<br />

noc^ burc^ ein jTarfeö Ütcibcn bie geringfle (Spur eines ©eruc^^<br />

ton jtc& merfcn lie§ : fo (este i^ »on bem abQ(i(d)ahtcn ^ubet<br />

fo


30<br />

$(l>&attMunö<br />

fb t)icl; al6 emc ficinc 50?cfrerfpi^e l)aftm fönn/ öuf ein bunneö/<br />

c weifsmue ^atbe<br />

behielt/ welcl;cj^ ü!)UflcfaI>t eine Minute (ang t>aurte ^ gab ei* eincrt<br />

fafl<br />

fcbwcfcHiaftcn aber fet)t fc^iracbcn ©eruc() \)on fic^ ; wie<br />

aber t>r<br />

tt)ic ein angejunDeteö ^^orn. S^iefct ©ecucb l)i(lt an, bi^<br />

t)aö ^utüer fül)(fc^tt)arj gewor&en, njorauf er ödnjlicl) üecfc^tvanD.<br />

3,u le(jt brannte t>aö 5^u(üer ju einer tuei^braunen S(fcl;e auö , tvet«'<br />

c^e ebne ©erucb wax, aber ef\Da6 falj^baft fcbmecfte* S)ic Dua»<br />

litat bicfcö (^aljeö ju bej^immen, erlaubte mir Die geringe Duan*<br />

litiit öer 5(fcbe nicbt. 9£Bcnn icb mid) nicbt bcttogm l^abi , fo wac<br />

iier ©efd;macf Dem ©almiaf mi:^t undl^nlic^.<br />

4» 5[ßir haben §. i^ ansemerft/ Da§ webet baö fafte/<br />

nod^ t>aö warme Gaffer Diefcn ^ejoar aufjulofen fubi^ fep» Sc<br />

fubret folgticb nur eine febr geringe D.uantitdt (galjeö bei) ficf);<br />

lenn Daö 'SßaJTer/ wie befannt ijl, Ib^tt taö (Satj auf; oDec<br />

tiefet (Salj mü^te Dergeflaft mit Den übrigen 5Sejlant»tbeüen De«<br />

SSe^oar^ üermenget, wnD t?erbunDen fepn/ Da§ man eö auf Diefe<br />

Sß^ife öon ibnen nicbt abfonDern fonnte» Qlu$ eben Diefer Urfacbe<br />

foUte mm Daför beizten; Da§ unfer 95ejoar nicbtö, ober wenige<br />

flenö nicbt gar inel ton einer gummofen Materie in ficb entbnlte;<br />

J)enn Die ©^ummi jergcben im warmen Gaffer. 3cb wollte Da^^<br />

l)er erfahren/ r:«^ Der Sßeinqeifr für eine ^Birfung auf iijn auß^<br />

i\bm raocbte. gu Dem (f nDe warf icb eine geringe Cuantitnt üon<br />

feinem ^uloer in ein ©(aö, worein icb juöor Den ©eift gegoflen<br />

I)atte. ^ßcb Drepmar tvier unD .twani^ig ^tunDen fanD icb Da«<br />

^ult?er nur in Dem t)eranDcrt/ Da§ eö umö kennen brauner aug#<br />

fab, afö ^utor; welcbeö im ^njfer nicbt gefc{)eben ifl. S)urc^<br />

l>iefe ^erdnöerung Der Sarbe wdr< icf; fa|l auf Die ©ebanfen ge«!<br />

tmp


^0» l>m fQt^oav. 31<br />

^l)ei(c aufflcfofetl^cltfc, uni) folglicf)/ öa§ ^et ^cjoar eine 6l)ncf;fe^<br />

f€ifenl)af(e oDec fa(,^ic5fe ?D?atctie bei) fi^ fül)ren muf?c. 3c^ (lc§<br />

nlfo Daö ©(aö fammt bem ^u!i?er mit) t>cm '^Ucmseiftc noc5 fec()tf<br />

^age auf öem ivarmcii i!)fcn ftct)en , um jufcl)cn/ ob t)ic braune<br />

§acbc xuncl)men , unb ffd) ein ^6lfc^en um oöec ober öaö ^ui\>tt<br />

gejTalten mochte ; wie c^ bep ber^fcicben Sfuflefun^en semeinigncö<br />

ju ,gefcbel)fn pflegt. 2ll(cin ttUeö b(ieb im aften 3ul^(i"öe, ^ö ibß<br />

fet alfo bcr U<br />

auöwenbige J^aut beö Söejoarö ; fie PerwanbeUe augenbMic^ bar.'<br />

auf ibre olipenbraune in eine bunfe(ge(be ^arbe. 3cb merffe ahct<br />

in Um ^ejoare nic^t bie geringlle Bewegung, Weber eine $(uf*


52<br />

S(b&att5I«ttd<br />

wallurts, nod^ mtnbct auffleigenDe Suftbhifen/ aud^ tiicfit tie tiu'n#<br />

Uiii ^Bvivme. 2)aö k^tc wav nic^t ju erwarten , mii Die (S5vöge<br />

t)eö satijcn 33cjoarö ju Der f(eincn Quantität öeö @c{;ßit»i\)aj]ci:^<br />

in feinem mcifncfjen ^crt)d(tni§c flunö. S)arauf waif icl) ßt^<br />

waö ton Dem öbgcfcOabtcn ^ulvjet in ein Faftcö , unt) eben<br />

fotjiel ööüon in Die nämliche üuantitat wavmen (ScfjeiöiDaJTecö.<br />

Sn beyöen \i?utöe t>a ^ult?er auqenb(icf(iü% unD jnjac obne fennt^<br />

lic&en Untecfcl)iet) ^ angecivilfen. €ö [tieften unjäbibar mk Cuft^<br />

b(afcn in Die ^b\)Cf unD Die gan,^c 0)?fl|Te Vüflvb triibe; fo ficf;<br />

t)id;t eberfe^tc, bi^ Daö ^u(t>ert>olIfommcnaufßel6fcttt)ar. S)ie<br />

blüjje ^anD batte Den UntecfcbieD Dcv Durcf) Die 5luft\)allun5 Det bt»<br />

^^oarDifien 9)?atevie üerurfacbten SBarme nicbf abnebmen Von^<br />

mn, weit tk 0,ua\\titiit^iß 'l>uberö ju.gecms gewefen , Dem®(a.'<br />

Je / ob eö fcbon nicbt Dicf wat ; ncbji Dem @cbeiDma|Tec eine ^aU<br />

dbe '^i^^ mitjutbeilen, ^d) |lie§ Daben in Die ^affe, fo auö Dem<br />

.falten (gcbeiDtüalTei: entftanöen ift , ein mufcbenbrefifcbe^ mit<br />

X>.uecffi(ber gefüllte^ ^bß^niometei;, 5!)et SD^ercutiuö Oieg gleich<br />

.um Drei) ©vaDe ^ unD blieb Heben. €ö ifl mitbin eine wabte (ixa<br />

.^i^uns Duvcb-Die -^Bivfuns Duo (Scb^eiDwafFerö auf Dem Jöejoav<br />

iipfolsef.<br />

?• 3^ baUe eö för ubevfliifig , Die iibrigcn ^erfucbe , fo id^<br />

mit anDern fauren ©aften auö Dem 'iX)?ineraIreicbe , alö mit^itrioj;»<br />

scif!e/ ©oIDfc{}eiDn)afer;^itr!ol6bleunDrer(jleicben öorgenommen<br />

Jl^abe; anütifüi)rcn. SDenu ibre ^öitfung auf Den ^q^oat luat fajl<br />

liie namlicbe ; tvelcbe ficb mit Dem ge^Dobnücben (ScbeiDwqffeu x»fl^^<br />

tragen bat. "^m \)\ ju metfen, Da§ Die ^(ecfe/.njelcbe Durd) Die<br />

ttiinevalifd^e ©aure auf Die X^berfidcbe Deö Sßcjoarö eiHgcDrücfet<br />

woifDen/ bcjldnDig blieben, jene aber, mUl)^ Die ^^fianjenfdute<br />

»erurfad^et \)(^t, balö mUx tjcvgiengen/ tvie tvir in Diefem


§. Qcfdjm l)abeti : bn§ ^tDcyicnö burc^ eben biefe ?D?incra(faure Di^<br />

mtüm)i Politur Der Obci;fIad)e Deö ^aoax$ qänm aufeebo^<br />

bcii iwD, unD Mc J;)aut nn Dicfeti Jonen öv'in 5(uüc fowol)! atö<br />

tm dü\)kn ungUid) unÖ röul) tjovfümmt, mUl)(^ Die »e^ctabid';;<br />

fc(;e (SÄure auf t»en ^epav nuöjuüben nidn im etaiiöc i(l.<br />

S)icre mit t)en t)e(3Cfabinrc5en unb mlneranjlfxn Allüren aiu<br />

Stmten^ami erproben meinet (?rac^tengfonnenf(.ir, baßwe.<br />

rngflen^ ein<br />

m<br />

(üiellcicl^t nur ffeiner ^cU) unfern Q3c^Davö aiiö ei.<br />

mr na4) m\> in Dem S)?aflen t)eö ^ir|;(;en qcfamnielten a(.<br />

fahfc^en ^^^atcm entflanben fep: inbem biefe ^äftc auf bie nam.<br />

(übe Srrt auf ben Sge^oar it)irPen, «>ie fk auf anbcre olfanfchen<br />

Äorpef ju ivirfen pfJesen.<br />

§, XVII.<br />

€ö i|T nic^f nja^rfc^einfic^, ba§ ein fo ^roffcr ^iröe»»<br />

«lö biefer pe^oör i|l, auö einerrei) ^nrtiflen beliebe, fcnbern L'<br />

mx, r>a^ er auß einer Q^ermifd^uns i)ie(er unferftd) üerfchiebenei<br />

SMcrien jufattimen gefe^et fer. mie fein ^om.unb ©dn^^efel<br />

fleruc^, fein eafmicjf.gerc^mace, feine burc^ eine Q^crmiL„3<br />

^.(f «nb ^rn^e .crurfad^e q^eranberun/berS Tb^<br />

«br|5cn ^isenfc^unen, ivefc^e mir in ben üori^en §. ic unb <<br />

M«breM)aben, fattfam be^eu^en. c^uucm hat mn Zlt<br />

ferne rnebreren^e(!anbfbei(e, ^vicW anberen Steine berS<br />

en ^rbe mbmm ift, Sl<br />

'<br />

-^


34<br />

^bf)(\nUun^<br />

Snicin l)ici* Hmmt t)ie diu graqc wicöct l)etbor : i|l öle ^etmt»<br />

fcl;ung aller ^cjoarc cina(ci) ? f^a bicfeö auf feine 'SÜßeife beja^<br />

()et roccDcn fann : fo Um aiKÜ) t>ic wefenfdc^e 9iafut aM Vb^^<br />

flanötl)ci(c tinfecö ^cjoarö unmogücf) mit cinci* pl)i)fifa(ifcf)eii ®erte<br />

fcie gtolTen '^usen&en t>eö Q3ejoarö ö(ö eineö i^rjneymittelö sefc^d^<br />

|et l)abenf Daö bejeigen W ubertncbenen£obfpriid)e, tveld^ematt<br />

in t)en dUeifn pl)i?fifalifc^eti unö m^öicinifc^en Q3iicf;«m allenthalben<br />

taüon liefet.<br />

®ie Sn&ianet finb nodi) biö ö«f ben heutigen ^ag fo fe()t; ijon<br />

5ei{ Unfel)lbacfeit unb 5IIlsemeinl)eit feiner ^eilungöfcaft eingenom^<br />

tnen, ba§ fie il)n al^ eine ^i6;)txi 2(rjrtep roiber alle moglid^e ^xanli<br />

l)eiten beö menfc^lic^en :^6rpetö uorjufcbreiben fein Jöebenfen tra^<br />

gen. Unfere ?0?arftfcf)rei)er üer,gejfen aw^:) nicf;t/ ben 55ejoac un^<br />

ter i^ren njunberwirfenben «^eilungömifteln anjutöbmen» ©ie<br />

^olldnbifc^en Suben jTnb in biefet Äunjt auögemacbtc ^ci|!et. ^'m<br />

S«ö 5U ^ml^evbami fd;v^ibt *&i;. ^a(mpnt Oe ^^mm in feinem


Diüionaire Rais. de VHifl, Nat. jeigte mir einen 55ßjoöt bon bet<br />

©vo^e ol)nflcfal)tcineö f feinen ^^aubcnei)eö / n>e(cOen ei* mit ntd)tan^<br />

t>erö iUö um fecl)ö taufcnD frQnj6fifc(}e Livres ;iu ücrfaufen an^<br />

bott, 3n biefem £önöe, namlic^ in Foliant» , fäl)xt ^. ^ijlmont<br />

fe«, finö t)ie €eute/ -iDelc()e mit Der i)>e(t/ oDct fünft einet anfle;*<br />

cfenöen Äranfl)eit bebcift ju fcpn ^rauben/ flcn3ül)nct, Den b/ofeii<br />

€5ebrauc^ eineö deuten ^ejoarö tds(ic5 um lo.ftanjofifc&e Livres<br />

«nD eben fotjiel Sols j« i)ermiett)ent ©ie trafen il)n um Den J^a(ö<br />

ölö ein QimuUt, unD glauben DaDurc^ t)on allem einfalle folc^ec<br />

Ävanfbeiten fielet ju feyn; auf Die nnmficf^e "^öeife, wk mancbec<br />

bei) «n^ unD in anDern ^dnDern Die ©cbwac^beit l)at, Decßleic^eti<br />

^peciftfen/ oDer eiflentlic^e 5D?itte( tviDer gmi^c Peibögcbvcd)lic^^<br />

feiten alö bt\y>ä\)tu Qixwmn bt\) fid) ju tvasen ; j. 53. Den srünen<br />

eDelsejlein, welchen man ^ade nennt, wiM (Stein unD ©rie^,<br />

tien 5(Drer^0ein Die ©ebuvt bei; fc^jnjansern Leibern ju beforDem<br />

imD Dergleichen mel)r.<br />

3u unfern aufgef(arten Seifen, Da t>k mef)reren ^otut^<br />

tl)eile tjon Den t\)al)ren ©elebrten auö Der ^eiruns^TOiJTenfchaft »er^<br />

bannet ftnD/ unD Die abcr^laubifcben ©ebrducbe nur öer(ad)ttt)er;?<br />

ten / !)at \>k ^cUun^öfraft Der ^Be.^oare fel)r t>iel an il)rer ^(cfvfun^<br />

»er{ül)rn. S)a!)er fk aiid) beut ju ^av^e t)on Den erfahrnen 51erj--<br />

tcnalö eine Unit?erfalmeDicin fliinitic^ verworfen, unD nid)tanDer^<br />

m in QJermifcbungen mit an<strong>der</strong>n ^(rjnei^en , unD Diefeö nur feUert,<br />

t>en ^ranfen ein^ecjcben irevDen,<br />

§. xa<br />

Sc^ wiü {)ieiiMjrc5 Micf)t m 5(breDe fleffcn, ta§ Der S^ejcae,<br />

wenn er se!>6ris i^ubereitct , oDcr mit miDern ?D?eDicamenfen in Dcc<br />

.$lpoti)ef< t?ermifc^t ^x>irD, tn semifTen ^ranfbeit^umfldnDen gut»


36<br />

^bf)ant)lm^<br />

S)lcnf!e UiUcn f6nne / folglid) aUaÖinflö eine (gteüe in t)en ©i;;<br />

fpcnfatoticn »erDicne.<br />

^ac^ ^erc()ajfenl)cit feinet 35c|Tant)tl)ei(e fanit et olm<br />

^mifd in üccfd^icDcnen ^can!l)eitcn al$ m J^eitunsömittel mit<br />

^lU^en scbvaud)t wetten : j» ^. wenn ei', noieimfct v^irfd)enbejoar/<br />

groJTen ^l)ei(ö aiiö einet faltoigcn abforbiten&en?D?atetiebe|^el)t<<br />

fo fann et feinet iJRatut sema^ t)ie fauten fd;dD(td)en cgaftc be«<br />

ftanfen ^k)^tt an fic^ jiel)en , iwö biefe babutc^ hiebet in ben<br />

natürlichen ©efunbbeitsllanb fetten. Qiu^ eben biefem (Bvimbe bntf<br />

man fc()(ic§cn , ba|5 bet ^ejoat butc^ Stuötteibun^ beö (Sc^weifeö<br />

t)k bösartigen ftemben ^atetien a\i^ ben unsefunben Seibetn ju<br />

miben öetmacf.<br />

31^ bie ^j}>affe beö ^Se^oar^ ^ ?B. eineö orientalifc^en (\\i$<br />

einet bettac^t(id>en O.uantitat ba(fattiifc()et/atümatifc^et unb bet;*<br />

Sleid)cn J^eitunciömatetien jufammen gefe^et ; fo mag ein fo(d)et<br />

m(S) TOibet baö ©ift, bie ^e(! unb anbete anjTecfenbe (Seud^en bie<br />

fcbonjlen Suten ausüben / et mag alf^benn allein obet mit anbetti<br />

$ltjne^en gebtauc^t wetben. Si^ut foll man il)m feine au§etotbent^<br />

lid^e Dielweniget wunbettl)dtiöe Jg)ei(unsöftaft jueisnen / wetc^e butc^<br />

anbete Hilfsmittel nic^t eben fo gut etfe|et wetben fonnte*<br />

§. XX.<br />

2[ßaö l)iet t)on bem 58e^oate aU einem J^ilfömittel wibeti<br />

bie ^tanfbeiten angefüt)tet wotben ijl/ ha^ foll nut im^otbetjse*<br />

l)en ö^föflt feyn , o^ne mic^ im getingjten in \>a$ Snnete bet 2(ti*<br />

net)tt>iflfenfc^aft einjubtingen ; benn bet ^nbjwecf biefet $ibl)anb^<br />

(uns gebt feines '^ßegö babin / eine mebicinifc^e Untetfiicl^une 5öefc^tei


m hcmbm ju mMcn , um Den ^ad)fox{dm ber uticrövunMi.<br />

c^cn g^atur ein iflc rare (Stucfcüou Mcfer $(rt üor ^(u^cn ju (eaen,<br />

JiacOfor|f()uni) DcröfcldKu ^umbximimn aufmuntm mufien*<br />

tt>obur* bie iJ^atursefc^ic^tc, xx>dd)c bim md) lam mt ju dnctii<br />

^o.)en @rabeöer©en)i^l)eU3efommcn, unb Dorf; bem m«nrcf;ac^c«<br />

(3cmcd)U ubcxl)am fo anscmcffcn unb tm^) ifi, mmd) tu<br />

n>eitm, unb ber Urheber ber i)^atur, m^t in feinen ^ÖJerfeti<br />

wunberbar i\h t>on feinen ©efc&opfen me!)^ unb mel;r cffannr,<br />

s. ©m^


cu£ V^v • fU/t^tiJ/u^ßcr,. J.Ji . ^KervrtaeUf^ - *'on, da*TvJäe- ZQa.f S^. TT<br />

n


Hit;


i. ®t»\>tti<br />

S( 5 H n M « n Ä<br />

3J l M<br />

«>Ott f>U<br />

& e-


akt^^ 0);ai^er^; be (a ^aiUe unb te (a £ant)e/ unb t)tdet an#<br />

>«rD M sr6§tcn 9)?atbcmatift)er0«ünt)is«i ift Die Sif^ronomic auf<br />

^ö bcm^cK)tIic()fTe ecweitm tioorbcn/ unb !jat ftc^ baburc^ ib*<br />

WC QJoUfommenbeit f


4^ K6&attM«n^<br />

man ade 53emü()un()cn (tnwcnbe / Diefelbe auf baö genauefte an ci;*<br />

ncm orte ju btfimmen» ®ie berö^mte UniQU ^anferafaöcmie<br />

fann l;iei; ein ^cpfpief aböebcn. "D^ac^ einer me()r ai$ ficbenAig^<br />

}ä\mcn Qhbcit tvurbe W ^ollMc öafelbfl biö auf ein 3e^na)eil<br />

einer @cfun&c beflimmt; nic^fö be|}ott)cni(^cr ^eben ftcl^ nacb t>em<br />

geu^nif t>c^ ^errn 9}Joimier t>ie Dortiflcn Qiflmwmm alle ?D?iit)e/<br />

eö auc^ bei) tiefer ^(einißfeit auf eine t>oafommene ©en)i§()eit ju<br />

bringen, ^d^ t)abe mir Dal)er tjorscnommcn ; in gcciciwätüga<br />

$lbl)ant)fun5 , t>ie flcwol)n(ic(;jlen 93?etbüDen / mld)i im bie SSreite<br />

eineö Oxu$ ju ftnben, finb gegeben luorbcn/ anjufiil)ren^ unDi\)a^<br />

fic^ bei) mand;er für (^c^n^ieriafeitcn äußern , fürjlict) ju bemerfen.<br />

®a§ t)ie ^o(()6l)e eine^ iOcte^ befldnbig einerfeij unb nicf)t<br />

fcerdnberncf; fei; / ifl nunmel)r öu^er giDcifcJ .gefegt, ©er Unter*<br />

fc^ieb/ ben man jiDifc^cn altern unb neuern SSeobad^tungen jinöef,<br />

iful)rt Ü)iii^ üon ben unöollfommtnen ^erfjeucjen l^er, tierer man<br />

fiel in üorigen Seiten bebiente, tt)eirö t)on ben ^el)(ern ber ^eo^<br />

feacf;fun5en fclbjl. (i^ b^nbelt batwn ^i^c^o in Progymn, unD<br />

.l^eüel in Prodom. Aflron. Unb ttjie fonnte eö anb^rö fepn , al$<br />

hci^ bie dCfern unb neuern öbfer^jationen »oneinanber t)er|c5iebett<br />

ftm mü§en, ^a man Dor ^pc^o^eineülefraftion, unbDor^rab*<br />

lei) feine ^eranberungen , welche bie Slberration beö €icf;tö unD<br />

l)a^ ^c^manfen ber (Srbac^fe Derurfad^^n/ in Jöetrad^tmis jos?.<br />

(Die erf!e «nb flettj6()n(ic^|le ?D?et{)obe/ W man «ucT; in<br />

«Hen ajTronomifc^en ^öc^ern ang^bret jünbet^ ifi fofsenbe: P<br />

unb p CFig. I.) mögen bie jtveen unbett)e5fid)en fünfte, um<br />

m(c^e fid& ber ganje ^immel berumi^ubreben fd^ettit, ober bie ^wt*<br />

tn ^ole fm* E Gl fep ber 5(equator, welcher t>k ^immef^Fu^<br />

se{ in sween sUi^i ^\)iik t\)ülu t'm ^^obac^ter auf ber €rpe


in a oöct b tvüröe einen üon ben ^olen gcrööe über fdnem (^d)ci^<br />

Ul fel)en : E Gl mürUe jufllcicO feinen ^odjont Dorfleüen , unö P E<br />

oDcv pE fcie Entfernung Deö ^o(ö Dom »^ori^ont, oDec Die ^o(;»<br />

l)6l)e fei>n, Deren ^laa^ al\o ein Dimbrant oDer 90 waren. Ein<br />

(jnDerft Obferuator in m l)atte H R jum x^orijont, Z i;um genitf)<br />

imb alfo P R jur ^oll)6l)e , unt> tiefe (entere würbe immer mel)C<br />

flbnebmen / |e weiter Der ^Seobac^ter oon a entfernet wäre/ oDec<br />

je nät)cr er bem 5(equator fame. ^enn atfo m einem Orte, bec<br />

niclH gerabe unter bem 2(equator Hegt, W ^6be beö ^otö gefuc^f<br />

wirb, fo barf man nur ^k 59httagöl)ol)e eineö (gterneö, weiset<br />

nic^t untergebet , jwepmal beobad^ten. ^imHc^ , ba ber @tern<br />

um Pl)erum ben^albfreiö s S (Fig, 11,; ju befdn'eiben fc5einf,<br />

fo wirb er einmal oberl^atb bem '^ol in s, ^a^ anbercmal unter*<br />

t}alb bemfelben in S in ^k ^ittag^fi:ad;e kommen. ®ie^6()en<br />

s R , S R f6nnena(fo gemeffen werben, föie fteinfie Jo6l)eSR<br />

ton ber groiten ^obe sR abgezogen, ruft sS, woDon bie ^atf^s<br />

te sP ober SP ijl; biefe ju berHein|!en ^6l)e SR l)in;;ugefe^t|:<br />

©ber t)on ber groDten s R abgej^ogen, ^kbt P R ober \ik ^o(l)6l)e*<br />

03. t>k fc^einbare gr6§te ^6l)e beö ^orarjTernö : Commentar,<br />

i»<br />

Acad. imp. petropol. T. II ) ifl obferüirt worben<br />

62* 5' 3^"<br />

tie D\efraftion öbgejogen —- 3<br />

5[ßal)re qr6§te ^5l)e bcö^ofarjlernö"~62 5 4<br />

©cl)einbaref(ein|}eJ^5l)ebeö^l>oiarfiernö^7 48 o<br />

bie Sftefraftion abgezogen 37<br />

^al)re fteinfle ^obe beö ^^o(arj!cr^ö 57 47 23<br />

bie wabre f teinf^e ^obc üon ber größten fubtrabirt m^t ben S5urc5^<br />

mefler be^ ^aradelfreife^ beö (gtcrnö 4' 17' 41"<br />

tie »^vUfte baüon ober W ^dtc bc^ @tern^<br />

Dom ^of a 8 fo<br />

Jgjfeju bie fUinfte ^obe abbirf gieb( ^9 s6 13 fö^j<br />

tie ^olbobe t>pn ^Ncter^burg. g 3 2öig<br />

1


44<br />

S(6&attt>(utt5<br />

2Bie J&r. ^ofrail) Ädjlncc in Den ^fnfangöstönben b«<br />

ött^eroanMcn S^}at\)matit §, 64 bemerket, fo machen uncermcib^<br />

M)t Heine 3n;tl)umcc folc^e 33e(limniun.gen aUemat etwaö unge^<br />

mh t>te auct) jc^t Dutc^ mel)tete Umfidnbe, \t)c(d)e mannoc^be^<br />

trachtet ( aie Die 2(bectation unö Mutation ) in ÄkinigfeitA ije^?;»<br />

ÄnDert werben. @o wicD auc^ bie ^13oU)6l)e in bet Conn. des<br />

mouvemens celeftes unb anbevn (Jpl)emenben nuv S9* ^^' o" an^<br />

gegeben. S)a§ ^ic $(bert" ^^^ ^^S- ^^^ ®^f^^^ ^^*>^^<br />

jufammen betragen — 7 fo würbe bcr wabre Crt ber (gtcrnc in<br />

m unb n fallen/ unb folglich W wahre Sß[)e bcö ^oU p R fei)n.<br />

©0 war in bem t)orig«n 53ei?fi)ie(e bie größte tuxd) hk S^vefraftion<br />

»erbe§erte ^o^e<br />

62 i 4<br />

Siel)t man i)imn bie §(bertat» unb ^utat. ab — 7<br />

^a^re grofte J^hl)t 6a 4 57<br />

Äleinj^e butc^ bie Dvefraft. 5ibei?t. «nb ^ut.<br />

Derberem ^5^e ?7 47 16<br />

©iebt wie i)orl)et ben S)ui;(5mefret beö ^a#<br />

wUelfreifet 4 »7 4«<br />

t)ie ^dlfte abtx ba^on a 8 vo<br />

jut f(einigen ^6t)e l)inx«sefe^t siebt bie ^fAhh\)t ^9' 5 6' 6" unb<br />

olfo nm einige (gefunben f(einet, ot^ jle ol^ne biefe angebi;ac^ten<br />

^Derbeferungen wdre gefunben worben»<br />

®a^ angeführte S8e#ier, wefc^eöbie «)5efer^burget ^ot^<br />

fe&he gr^^er, alö fie burc^ neuere Obferüationen au^gemac^t iüt<br />

angiebt, ma*t bie ^ti^etbobe felbj} noc^ uic()t t>erwerflic^ ; ba fafl<br />

bei) feiner einzigen, au^ einer Beobachtung itvoa^ in ber größten<br />

^c^drfe sewiifeö itu fc^liefen ijl / frnbem (iu$ me^mnbaöCD?ittel<br />

tnuf


mu§ genommen wecben. ^txt &e (a haltte in feinen Le6t. elem.<br />

Aftron. §. 277 Edition. Vien. Qiebt jüe a(ö Die be|Te an; et<br />

fagt Dafelbfl<br />

; optima autem methodus determinandi Eleua-<br />

tionem poli ex obferuatione , quando locus aliquot gradi-<br />

bus abaequatore diftat, eft, fiaccipiaturinftrumentoingra-<br />

dus, minuta & feeunda accurate diuifo maxima altitudo,<br />

6l pofl iz horas minima unius b (lellis, quae nunquam 00<br />

cidunt. Nam, cum talis ftella femper ad eandem diftantiam<br />

circa polum circumeat , eleuatio poli in medio duarum<br />

altitudinum confiftere debet.. S)od[) glaube tc^ ni6)tf gani un;<br />

gegtünöet jufepn/ n)ennicf>bel)aupte, \>a^ bitU 5itt/ Die^ol^o^e<br />

|u ji'nDen, mtf*<br />

fen bebtet in Un ^beilungöpunften gefucbt werben» ^tt fld^ mit<br />

ter ptaWfc^en 5(|lri)nomie befi:bdftiget/njet§/ roiebefcbmerüc^biefe<br />

$Icbeit fep, woöon unter anbern J^err be Ja ^anbe in feiner 2(flro*<br />

nom. Tom. IL fann angefeben werben. S)ocb wer ^{ei§ und<br />

SJJube fcbeuetf barf fic^ nicbt an tiU Stflronomie wagen. S)a^/<br />

waö blefeö ^erfabren-unficber macbt, unb weswegen eö nic^t fcb^ec^*<br />

terbing^ a(ö bie belle ^etbobe anjupreifen tfl^ wdre wobt bte Sve*<br />

fraftion. ^enn gefegt, man beobacbtcte einen @tern, ubi cir-<br />

culus arcum — Ultimus extremum fpacioque breuiffimus<br />

«mbit , fo f6mmt er bocb in feiner niebrigflen »^obe in eine jiem#<br />

fic^ weite Entfernung i?om (Scheite (punft iu pelzen/ unb babec<br />

mu§


46<br />

srb&attt>(att$<br />

ticn. ferner um öic bcp&cn 5>urcb(jänflc tie^ ©ternö öurd) ötn<br />

50^cnölan ju bemerffn, mujj bie S3cübac^tmv5 in (an^en ^ac()#<br />

(cn, mit) fofsiid; ju einer S^bre^j^it flcfc(>fl)cn; mo Die ükfvöftion<br />

fid} fall mit UUm ^a(^i nn^er^ ^ö crbellct tnefe^ fdb)l ö»ö \inn,<br />

njaö De Ja €aille Leä. Aftron. ^ 44^ Da\)i>n amuxhtt Ulte-<br />

rins poiTo liquet ( l)ci§t c^ tiafelbli ) refraftiones fi<strong>der</strong>um de-<br />

bere effe jnconftantes , & omnibus Variationibus, quae ia<br />

atmoiphaera contingmit, obnoxias. Sic aere puriore & ca-<br />

lore magis raretadiro eae ermit minores, quod edam e fita<br />

loci pendebit , uti verfos aequatorem in vertice magnorum<br />

montium; ex oppofito refradliones fiimt majores aere hu-<br />

midiore, denfioreue, Wim uxQUid)tt m^ Damit De ta SanDe<br />

Aftron. L. 12 ^ wo a t>on Dem changement de la refra6iioa<br />

produit par les Variations de ratmofphere l)anDdM '^^


ftruuntur, Gtuare fixa talis feligenda eft, quae in minima<br />

altitudine refraley /<br />

öe la ^üiüi nic^t öberein^<br />

S^e la Saitte felbj^ l)at fc^on Jiut 55efT{mmung öec ^ot;«<br />

t)6b.e t)eö majarinifc^en ÄoHegiumö x« ^ariö ftcf; biefer ^et^o^t<br />

mit einiger ^eranberung bebienet. ^m ^a^u 175 f ( @. — Fuhdam.<br />

Aftron. ) beobad^tete er ^k (Entfernung beö ^olarjlew^ t>om<br />

^c^eite(pun!t, ba bec (Stern bie Qxbiu ^b\)t<br />

l^mt ober Z S ( Fig. III.<br />

)<br />

39* 5' 39 ,<br />

unb ba er bi« f(ein^e ^6l)e ^att< ober Z s 43 9' 20 > ?<br />

bie (Summe baüon ä Z s + s s burd^ z<br />

^iüibirt/ giebtbie 2)tfTauj beö $olö t)om<br />

om


net ffcinflen<br />

5(öie fc^on (jn^cfübtt n>ort)cn, je nclb^t btt (gtecn m fji^<br />

J[:>6l)e ticm J^orijwt femmt , tcjlo uttfic()tec voit\> öie<br />

^arauö beflimmt« iNi>ü>ö^- ^ö siefcö fonöerlic^ ,<br />

wenn et in feiner größten ^6l)e auf Die an<strong>der</strong>e (Seite Öcö 3mthi<br />

Oebet. ®ie Stecbnung ifl a^ö&ann aud) etroaö ju üeranöem. ^h<br />

fleint^e ^6l)e ( Fig. 111. ) f^s^ a R , t>ie flr6§te A R. Um v\m<br />

l>€n ^avaUelfreiö t»eö (gtern^ i^n erbflUen , fo muffen öie ^r^t^njun*<br />

gen Der swcobe bact)teten J^obenüu i8d genommen tüerDen^weU<br />

j^e alfo A H unD a H finD. A H oon a H abgejogen giebt Den<br />

^aratlelfrer^ Aa, Die ^dlftc öai?on a P jur f(einigen J^obe bi«^<br />

lugele^et iO ^i« «^^l)« ^^ ^^^^ ^^> niemals obec »irö fic^ ei»<br />

^lironome Diefeö ^erfaljrenö beDieneru<br />

tlm Den Sct)!ern^ mi^t Die 0\efra!Jion be^ Diefen iifq«e<br />

cetitro in polum diiedo , poft fenas horas maximam ftellae<br />

digreffionem y emenfo nimirum fui circuJi qusdrante metitür:<br />

idem yepetit poft duodenas horas metiendo maximam di-<br />

grefiionem verfus alteram partem, fimulque altitudinem cor-<br />

fefpondentem ytrinque obieruat j quam dum per correftionem<br />

tabularum refraftione purgat , obtinet arcum per polum<br />

tranfeuntem & utroque digrelTionis maximae punfto in-<br />

terceptum, cujus femiffem dum addit diftantiae flellae ob-<br />

feruatae a vertice, habebit ipiam poli ab eodem diftantiam;<br />

addit exemplum, quo oftendit errorem 10 fecnndorum in<br />

lefraftione commiffum ? non nifi errorem fex fecundorum<br />

in


in cteterminanda poli akitudine inferre. ^as t»er QJerfap<br />

f?r t>icfcc (Sc()rift wi^ix Jqu ©oöinö QJovfc^fafl einn>cnbct, will<br />

icf> ebenfadö l)icl)er fc^cn: Verum, fi in binis altitudinibus re-<br />

fradtio mutetur , mutata, qiiod fieripronum eft, atmofphae-<br />

ra: fi pofitio quadrantis non admodum adcurata fit; fi er-<br />

ror in obferuatione diftantiae ß<strong>der</strong>is ä vertice commilTiis<br />

prioribus confpiret , accedente corredlionum incertitudine,<br />

vereor, ut ne errores hac methodo augeanturmagis, quam<br />

minuantur« Godinus quidem ipfe hac fua praxi , qui ad eara<br />

cömprobandam iiuUam certe induftriam deü<strong>der</strong>ari paffus fue-.<br />

rit, poli altitudinem ( non dubito obferuatorii academici)<br />

anno 1733 inuenit 48' ^o' 30", cum ab aliis eadem 48* ^o'<br />

10" & hodie recentilfimis ac probatilTimis obferuationibus<br />

confirraata habeatur 48' 5o'i4'. VideMem, de l*Acad,i734,<br />

S)?ara(öi l)at bei; Sifnöuns t)« Q3on;55c timn anUxn<br />

5Bc?g flraucf>t , wo t>on Der 9\efraftion jmar freijljc^ fein gel)»<br />

Ux ju befoväcn i\\, ^v beobachtet Die ÄuJmination eineö (Buxn^,<br />

Dcv Ducd; Da^ ^müy (jebet , unD bemerft jusleic^ Die Beif. ^tni^e<br />

©tuiiDen naä) Der Kulmination obferültt er ^a^ Äomprcment<br />

Der ^f36l)e Deö @ternö in Der jmofenObferoation ) Dre^) 'IGinfef b^^<br />

fnnnt; nmiid) jween flfeict>e au$ Dem beobachteten Sl^imutl), mit)<br />

Der Drirte i(>auö Der Seit, Die jwifcben Der eifen unDanDern Jöeo(e mißt / öefunDen trerDen; unD fo auc^ feine ^cPfinafionK.<br />

^enn mind) mit Dem STiimutl) Die fc^einbare ^6l)e Dcö (gternd<br />

beobac&tefi unD DaöÄcmplement Devfetben mit Derjenigen 1 ml^i<br />

© Dutf(>


t)urc^ Die JKed&nun^ scfunben tt)ovöcn, öer^ric^m »i'rb, fo nWt<br />

man auc^ Die W^aFfioiu Qlbn t>icfe 5(rf/ Die ^o{l)6f)e ju b


t)Ott ter ^olt)l^t)t* SM<br />

t)cn 7 S«tt' 53* 46 10<br />

^n 11 Sun» 53 49 10<br />

l)en 14 3«nv_ ^3 46 45<br />

Um nun bic ÄeHination üu fi^^en , niu§ fuvö erfle i^v^ $4nfle ß?^<br />

Unterfc^leb j;n>i<br />

fcl)cn9Jla\)et« unD<br />

tcn ^ctcx^buxQ,<br />

S)Jittafl8frciö<br />

t»cn43un.a@t«<br />

1727 TRinge^er (^oiie.<br />

9*9* 35' 22, 4"<br />

— i4,f<br />

4 35j9<br />

9 9 30 32,0<br />

»Der 1 5 n. @t. 5 13 37 g>S |<br />

5fcq. föv Den tOJiturp.<br />

Der<br />

2 23 7 34,8<br />

4- 29 27?<br />

2 23 37 2,1<br />

6<br />

5(w. + o", 9<br />

7<br />

a»23'36'59)9"<br />

2 5lrc)um.<br />

8* HS o<br />

4 29 8<br />

1 13? 8<br />

i i oei "'"<br />

4 ?lr5um.<br />

3* 3S 8<br />

— I , o<br />

3 2,<br />

7 13»<br />

8<br />

7<br />

10 16, f


5* ^b^anhlun^<br />

'^m lbmttau$ Det scfunöencn Ctuige htt ^otine i!)t 5(bwcic^utt|<br />

tiwä) Die ^«.qonomctcie , ot>ej; Dutd) Die ^abeUcn sefud&t tx>e?De»»<br />

?f^ac^ (entern ifl ^ii miwfere nönDiic^e 5^l)»eic^uns Dei:<br />

^; -<br />

— 7 '<br />

,^ 'SBabceStbweic^unfl 23 1844<br />

(Jö mat abet Die obferöirte Jö6l)e Der ^onne — 53^ 39' 40"<br />

S)ej: ^albmeflet Dec © abiu^iel^en<br />

i^ 47<br />

)6f)e Deö ^itfcfpun^teJ Dev ©<br />

T3 23 53<br />

veftaWon abjuiie^e«<br />

—<br />

Die ^atallacl^fe ^inxujufe^en 1<br />

*3Ba{)i'e Jö6l)e Dei; (Sonne- ;<br />

- ^.»* -<br />

-<br />

^bmidi)un3 Dei* (Sonne abja^fcben<br />

^obe Deö ?(cquatortf — - * -^<br />

9>j>(böbc »Ott ^eteröbur^ - . , -<br />

-<br />

f3 2^ 57<br />

+ y<br />

53 23 2<br />

23 18 44<br />

§üt Die jwote \&6be<br />

toge Dec ©onne 5(posdum Det ©<br />

9^ 9c 3o'32",o 3* 8«= la' 16"<br />

1727<br />

18 Sun.<br />

$(eq»fut benäht;<br />

tc(p. Dcv<br />

(SumßDcc4$(eq.<br />

SKcDuEi, Der gcit<br />

5 16 34 »7» 8<br />

2 26 4 59,<br />

8<br />

30<br />

89<br />

4 16<br />

59 60<br />

59 55 44<br />

3 8 12 46,3<br />

. 2 26 4 ^9,8<br />

©+ 234^,1517—7-------<br />

-^ 2,7^^ ^7 5» 13? 5<br />

+ 0,8<br />

^abr.C«Dec©2 26 28 48,19, ;•<br />

I 5(rqum.<br />

II* 24s 8<br />

8, 9<br />

o 3 ) 7<br />

5(equ. +o"j 9<br />

V.<br />

2 5(t()um*<br />

8 14, o<br />

^ 2, 5<br />

;3 ^rgum,<br />

'3 / ''<br />

14? 2<br />

9}?iUtei;e5(><br />

nom.<br />

4 5(rflum.<br />

3 3, 8<br />

8 20, 2<br />

16, 5<br />

1,0 II 23, o<br />

5(cqu»+6,"6 $(eqiU— 3»"8 ^Tequ. — i"


tJOtt 6er 5l3of&5f;e» n<br />

^i Witt) atfo {)\ixm$ sefunOcn Die m'mkxc ^bmid^iwg Ut<br />

23C<br />

zs' ^6" n6vD(ict><br />

— 17<br />

gßrt^e S(b\\)cicf)ung bec 23*= 2?'<br />

9^111) mar Die beobad^tete ?9)i«agdl)6l)eDer<br />

5)ec ^albmelfec Def ©onne abjuxiel)en ^<br />

^6()e Deö ?0?ittelpunftö Der<br />

^ßcgen bec 9\efraft. unD ^aca(Iacr;fe abjuiiet)^<br />

^QaW -Ö^iK Dcc - - - 53<br />

^orDlicbc *^ibn)eid>uuä Deufclben abxujiel)cn 23<br />

^5l)e De5 ^tequatorö - . .<br />

Wh^¥<br />

9<br />

ff<br />

46' 10<br />

47<br />

53 30 ^3<br />

— 51<br />

30<br />

89<br />

1727 9*<br />

I<br />

9C gän^e Det $(pog. Det<br />

30' 32",0<br />

ö I<br />

3(equ. för Den<br />

5O?ittc(p.Det0 +16 790<br />

@ume Der 4 5ieq. + 9»8<br />

^esenÜveDuft. Derz eit + 2,9<br />

^abterOrt<br />

ter© .<br />

30<br />

5ut Die Dritte ^ofie<br />

17 ^a, 8<br />

i 5(rfliim» 2 5(vöum.<br />

ii2 24


T4<br />

$fl>&onl>hind<br />

®er ^albc ©iam, öev © abjujiel^en<br />

^6l)C Öeö §lequaf.<br />

^D(t)^l)C - - -<br />

€nngc t)ct<br />

1727 * 9* 9"^ 30' 329" o<br />

I


StcfcaFf. unt) ^araffac^fe jufammcH — n<br />

9^6cö(ic()c ^iUmt Der a^iu^ielKn 23 27 43<br />

J&6l)e Dcö 5(equatore{ 30 4 24<br />

89 ^9 60<br />

^üri)6i)c S9 fr 36<br />

S)le olct obfeijöivfcn ori)6()en<br />

furjDctcrsbur^ gegeben T9" ^?'44"; ?9'= ^T'37"; f9" r?'27";<br />

T9*' Tr' 36"/ üöcr wenn ()ierau^ ein ?0?i«ef genommen n)irb: ^9^<br />

Tf' 36" Die um 24" f(eincc ifT, alö man fTeburd) fonj^ige Cbfef<br />

Nationen auögematttbaf. ©od) ijT jn bemccfen^ ta§ in Dem<br />

^cteröbucg. Kommentar, öii^ tt)efcr)cm obißc ®ünnenl)6l;cn genom;<br />

men worden, nichts öen Cen ^e^fern De^ 3n|!cument^ angefubret<br />

Ol. ^k\idd)t i|l aba Wo»tie ^crbcgecung in t>en angegebenen<br />

«&6l)cn fe(t)|l angebwc^r,<br />

^^ac^ eben \ikfa ^etbobe ^af Dev bedbmfe '^tof. Wia\^tt<br />

tili ^o(l)ül)e Don (Jjottingen ju beiTimmen gefud^t, wie in DenCom-<br />

mentar» Societ« Reg. Scientiarum GöttingenC gemefbet n)irt)*<br />

^c gicbt afö ein Wttd an^ aüen öemndjten £)brei'öationen n


56<br />

SKb&anMutt^<br />

©ommct, m^k eonrre |)oc^ ju f>cl)en f6mm(, t^a ^eM«nic^t<br />

fcbr betuid)t(id^ n>irÖ , fo iü tod; fd)i; leicht, ja bcpna^e unüct^<br />

meiölic^/ t)a§nic^t in t)« ^bmciunflöet @onnenl>6l)c scfel)U t\)er*<br />

te, *2ßct fic^ ^^^"^^ ubcrjeugen will , t>avf nur darauf acl)t b«^<br />

bcii/ wenn jwecn ^öeobac^ter jugfcicO einerlei (SQnnenl)6l)e mit<br />

3nf!rumcntcn \Jon einet Dualität mcffcn, wie fel)r fie in t-enfelben<br />

»erfcl)iet>en fcijn werben, ferner mu^ Die S)cf(ination öe« (gonni<br />

öuö il)rer Sancie scfud)t wevDen; um aber öicfe mm genau ja fün*<br />

Den, fo mu§ t)cv Untcrfd)iet> kö ^ittaggfrcifcö Deö £)rtö, nn<br />

\t>e(c()em man obfcv'oiit, »on t>em ^IJarif« ot»cif einem anöevn ^?e#<br />

titiian bcfannt fct)n, (LSimcinialid) wei^ man abct unty f^nt^ct Di«<br />

«)>e(l)cl)e eber al-J Die ^ange De^ ;Ortcö. 3et*od) i)^ ^or^eDad^teö<br />

cßcrfabren aut ju gcbrauc^ai , wenn man nur Die ^ND(l)6f)e cDes<br />

«ßceiteeincö Om cbngefdl^r ju v^ijTcn wlanaf , voit fid) eft auf<br />

Ü\eifen auf Dem fejien ^anDe fowo^l alö auf Dem ?0?c$vc ?,utracit,<br />

eöwave aber ^u wunfc^en, Da§ man biev eine bequemere ülxt, Die<br />

SD^ittagölinie JU bei^immen, auöfiinDiö machen m6d;t


ton t>^ ^olf)6f)c* S7<br />

89 ^9 60<br />

tinö ti'e ^>o{l)6()e t>on 3nflo(|laöf - 48 45 5^<br />

®a ficf) aber fcl)r fcften ^utr^t, bn§ Die Seit, xt>mn<br />

t)ic @iMine Die größte ^(biDcicIjuns ()at, oDer in öcn (SclOitia(punf#<br />

ten i|l, in Den ^htm fclbfl fade, fo \)at Dergro^e ©comcter J^üU<br />

k\) f:()on Dorl.'nflfl eine ?D?ctl)?Dc befannt Qmad)t, m^hnul)\mn<br />

ii\ in @taiDgcfc&t werben, folcfieö genauer, a^$ vorher gefrhc;»<br />

^^cn i)i , ju bcrcerFflelli^en. (S. philofophical Transad. abridy'd<br />

-by Jchii Lowthorp Vol, I. p. 206, 2Beitluuftiö baiiDfU auc^<br />

M^on ©rcqori in Elem. Aftron« Phyf. & Geom. 3ng(eicf)cu<br />

S[Gü(f in Elem. Aftron. Soc^ obne einiflc ^ei)fpiefc DerDvec^*<br />

ouns anjufüf)ren, Die nur ^aüei; fefbH in Den ^vanöaffronö gc/<br />

pcbcn, njo er au^ Den 35eobad)tun5en Deö 55ernavD 2[öarterö ju<br />

S(^iivnbe«fl a ifoo nnD Deö ©aflenDi ju ^arfeiUe a, 1636, Die<br />

Seiten, trenn Die ^onne Die sr6§te Qibmi(i)mQ gehabt, unD Die<br />

Ic^^rcve felbjl bejlimmt. 4Dernad) ()at SOJayer in Den «J^efetöburfl.<br />

€oninicntflr. Tom. IL Die 59?etbüDe Deg Snterporircnö Darauf aiv<br />

seroenDcf, t>on tt>e(cl)er, weil fie toieUeic^tweniflcr befannt, id^lm<br />

UvM €cn)at)nunfl tl)un will. €r nimmt; um alljugrofe "JCeit^<br />

lauftiflfeit ju wrmeiDen, \>kt becbac!)tete ^onnen(}6{)en ; weni.^er<br />

würDen aber ju einer ttme senauern Üiec^nuns nic^t t)in(anslic&<br />

fei)n. X)ie ^onnenl)5l)en finD t>ie , welche fcl)on im oorisen cin^<br />

gefubrct worDen. 9^amüc^ im Sabre 1727 ifi tjor unD nac^ Dem<br />

i^olltitium Die ^6l)e Deöobern (2)onnenranDeö beobfl^tctwotOep«.<br />

Den 4. 3un. 53^ 3^^ ^q/i<br />

Den 7, 3un. ^3 46 10<br />

^en II. Sun. 53 49 10<br />

tm J4. Swn. ^3 46 4^


S8<br />

^b^atthlm^<br />

Jut tiic 3lei^cn &4Jn \)m ©ficöcrn m, n, p, q<br />

a, b, C/ d<br />

-[1:<br />

•(p-m)b;><br />

"~"^ l+(n — mjcj (n~ni)(p — m)(p—<br />

(p-n")(q-n)(q-p) a^<br />

.<br />

(p-m) ( q-o ) (q.p) b( (x-m ) Cx-n)(x-p)<br />

-h(n-ni)(q-m) (q-n) c( (n-m)(p-ni)(q-m)(p.n)(q-n)(q-p<br />

- (ii m)(p m)(p-n)d\ ^ ^ '^ /v^r<br />

S)amttab«c eint wcitlaufttcjc 9ficcl&nung , tvoju Mcfe fc^r xufam^<br />

n\tr,Qi\c^U gt^tmcl fiit)icf ^ abgc!ütjct it»cröc, fo fe^f et tt>ic srnbi^nt<br />

Udi) Die crfte 9\a&i)t unD t>aju gel)6n.ge ^unftion =o unD giebtai^i<br />

Dann folgcnöe bequemere Sovmel um J)ic 3^tt Öee« ©olilUiumef tu<br />

finden,<br />

fbpq cnq — 4-<br />

dnp *)<br />

Ln(p n) (q-n) p(p-n) (q-p) q (q-n) "Cp+q) c(n-+-q)<br />

(q-p)J<br />

d(n+p)<br />

n(p-n) (q-n) p(p-n) (q-p) q(q-n) (q-p),<br />

b c d<br />

X*<br />

1 x»<br />

n(p-n)(q-n) n(p-ii)(q-p) q(q-n) (q-p)J<br />

Um noct) mcbt Den Äalfuiuö abjufücjcn/ nimmt a fetn« &U<br />

S)iifeccnj j\t)ifd)cn bem evflen ^a^ Dcc Cbfccüation,unb öem ^m\^<br />

tm, bem erjlcn unb bem bntten/ bem crj'ten unb bem üierteu/<br />

t)a§ affü ^a^e o 3 7 lo<br />

bie v^oben o ^'30" 9'3o" 7'fo"<br />

Öbec aUeö ju ^efunben gemad)t, waren bie ^ob^n o> 390"<br />

^40" , 42^", \DeW)e ^a[)kn ficb Durc^ i s biüibiren/ unb alfo auöbcil^<br />

cfen lajlcn : o, x i ^ , 26 x i ^ , 38 x i f , 28I x 1 5 fnt welche fe^te^<br />

rc er 29 x i f fe^f. ^an ficbt bißvauf* , ba^ btc 2B.eit(duftifl!eit<br />

noct) mcbt üermtebcn njcrben fann , ^"oenn bcc semeinfJ)aftIrcr)C<br />

S'afvcr 15 au^gc(aj]en wivb/ unb mm atfo bre Seiten afö radi-<br />

a<br />

ces,<br />

j


von ^er ^olf)of)t. s9<br />

«es , iinö t»ic ihnen jugcljoricci] JoM)en afö ^unftloncn an(icfe{)m<br />

tt)eröe:i •.<br />

'<br />

^<br />

fi> tuu.rcn Öic crftcrn o, 3, 7, lo, bic k^tmt o, 26,<br />

6 = 26» c = 38> d = 29, unD w^cnn Dicfe QJ?cnt)f in obkix ^i>r^<br />

1S20 1140 Co-) 1<br />

tncl fubjlituiret trert>cn/ fo i|> .<br />

.<br />

L 84 84 210 J<br />

442 4y4 ^ 290 1 r 26 38 _^ 29 1 .^<br />

84 84 210 J 1,84 84 210 J'<br />

t:c 5Öi-u'a)e unter einerlei; 53e!]ennung gcbrad^t/ inbcm ^aljk'runö<br />

9^enncV/ je&er ber jwcen crfJen SSvucf)cim^oeflficientent^onx mit 21<br />

nvultiplictref mxUn —<br />

-—<br />

^'x—<br />

L 210 J 1^ 210<br />

-t- 29dl r 65" — 9^ + 29')<br />

'<br />

1 x=-»t<br />

x^ unbbaöjeniöc, n?aö fid^ ßcgcnf<br />

,. , ^ , /r 2309 X — 160XX — XXX<br />

fironber aiifl)ebf, rtuöselalien: — ,<br />

210<br />

;<br />

tDe(c5e<br />

gonneJ tueoen i!)rev ?lücjemeinl)C!f nffo aur[) t»Jegr6§te ^obC; oöer<br />

i»ic/ TOe(d;e Die (Sonne Im (Soljritium geljabt, enfl)alf. Um nun<br />

tic Seit, TOciin fold;eö .gcfi)el)en, ju beflimme«, fo roirö nacb b«)<br />

sen?6l)nli(l;en^orfd)tiftcnE)cr®iffcrentia(recf)nungt»ergr6§te2Bertl)<br />

t>oii X gefuctjr. ^an fann aber bier öen Weimer 210, mil ex al*<br />

Icn ©liebem gemein '\H, aueälaflcn/ unt> Die 3eicben bcv Oicici)un3<br />

in öie entgecjen gefixten üeriuanbcln unb e^ifl x^ + 160 x^ — 23091<br />

3X^ dx + 3^oxdx — 2309dx=:dy<br />

$|llei5 öurcl) d X biüibivt wnD dy = ogcfeC^t, bleibt 3 x^ + 310X—<br />

2309 = W<br />

0. ^ic ^urjeln t)o« biefer quaöcatifcOen ©leic^una<br />

+ 6/784 unt>— 113, 45»- ^ö i)} aber flleicJ) ju erfcben, t>a§<br />

festere ju gegennjdrtiset ^luflofüng nicbt bicnltc^, unb wenn<br />

X = 6,784 ein ©r6§te^ ijl, fclc^ej5 bai^ &i{wi)U flebe. ©a§ cö aber<br />

dn filc^eö fcn/ mt fUcb baburcb, (^BoöcoiDicbö ^llgeb. §, 493*)<br />

ta§/ wenn aus bcr legten 5icqua^ion folgenbe bevfleleitet ; 6x--<br />

4) 2 3^0<br />

^<br />


6o ^i>f)anUnH<br />

320=0, unö bcc gcfunbcnc "Si^rtl) üon x fubfüfuftt \\>\t^, mai<br />

l>ofitit)cö l)erauö f6mmt/ imb wmu eben berfclbc inx^-h 169X*<br />

— 2309 X (jcfe^et wirb, biefe negatit) tviub. S)ie Seit/ Da bie<br />

©onne bic .gr6§te ^6l)e 9el)abt W/ fiel alfo in 6,784*^^19/ obeif<br />

tielmebr weil oie ©ijferenjcn anfänglich fiub senommen roorbenf<br />

unb bat)er ivlebec t>icc '^age tnu§en xi'Sefe()t trcrben/ in 10,784<br />

3un. aften (St. ober in io3iuu 18 (St. 49 ^?'J. (Sm^cmnien^<br />

fav |lcl)et fTätt bief


Unö fc^t Den ^a(bmc|[ei:<br />

t>ott Ut 33o(ö66e* 6i<br />

^ie JKcfmrdoii - - -<br />

feie flv6§tc ©effinatton bcr (Sonne<br />

®ie ^6i)e De$ '^(equatovö - - 30<br />

®ic ^l>l>{{)6l)e - - -<br />

T3


6i<br />

$(b()anblutt3<br />

15" f fo betreust Ut ^cbJcr nod) nic^t 2". ^icUcif-f^t Forinte anc^,<br />

n?e''n man anOevc Sn^crpotafioneformch 15, 33. bcö ^crrn De (a<br />

€aiüe in feiner ^f'^ronom. gebraudKe; t>ie B^it "od^ genauer ge^<br />

funDen werDcn. ^wx »mö Mefe wegen bei; njeitKuifdqen 9Re*nung<br />

aucf) bcfd)n)edi*er. ^ur 1 x^ + k x^ + h x + g mit) mm m unö<br />

a = o ; ifl bei) il)m<br />

_ cnqCq—iQ — bp q (q---p)--dnp Cp—-n)<br />

cn — bp t ^ X<br />

—. l(n + p)<br />

ciiCp— n;<br />

b ,<br />

h = Inn — xn<br />

u<br />

g = o<br />

^ie man {}icrai!ö erfeben Fann, fo fommen Me ^oefficienten ei^<br />

1 = —<br />

;<br />

nee \)orl}crcjcl}cnben @(iet)ö allemal n)tcber in ^Scfiimmunfl t^eö<br />

^oefftcienten elneöfoIöcnDen©(iebeötor; h^A, »elc^e^ oft eine<br />

flro§e Sal)l fcyn fann/ fommt in 35eflimmun9 &eöx tt>leöcr t)orj<br />

imt) fo ^v^^ kinh, wctuvcf) &er Äaffur mul)famcr tvirt». CBiel<br />

beßcr unt> leichter wure aber Jb. te (a ^anöcö 9}I*etl)D^e ber jn^ei)/<br />

de l'Acad, 1761 unD Aftroii. TomJI^<br />

ten X)ifferenjen. Memoir :<br />

^uö t)cm beobachteten Sommer ^ unb Si^interfcirtttium Fann alfo<br />

tie @d)iefe t)er €fl!ptif, unt) t)a!)er tie 5(equatcv^ * fofalid) auc^<br />

feie 'l>olb6l)e unmittelbar gefunöen werben , unt» \T?ic auö t»em an^<br />

geführten erhellet , fo liefe fid) befoiifcerö ^aö (Sommcrfoirntium<br />

uad) ^.illevö / 9)«ai)crö oDer einer anlern 0}£Ctl)oDe noct^ genau cjC^<br />

nufl obfermreu/ \t>eiin nur Daö Cbferüatorium mit einem ^up^<br />

mon üon betradxlivkr ©vo^e oöer nn an<strong>der</strong>n gallc mit einem gu^»<br />

ten ^^auerqua^)rantenl^erfci)•:n i)l; erjlereö aber wirb fieb nid>t be9<br />

öUen bejinlen. ©od) t>a ficb biefc ^Be^cbenbeiten jebe Öc^ 3'abveiJ<br />

«ur einmal jutrugt f mic lange '^i\t vö\xxU man nid)t notbig baben,<br />

nm t\'(t>^t> t)uvd) i)iefe ;Ol>ferv>ationen beftimmcn ju fonnen. 5iäm^<br />

(ic&


(irl& hoffen unb fvubc^ '^cf(et ücrcitefn bei) unfcrm unbc|libW*<br />

gen ^imme( fcl)r oft al(cö. 5iu^ einem beobaclyefen (So()titium<br />

Me ^o(t)6l)e ju jinDen, gefcf)lfl)t auf feine an&crc 9Ut , a\6 njic jle<br />

au^ jcDec aiiöern obfcvmrtcn ^?:tta,(]öl>5l)e bec @onne gefunben<br />

tvirb, bag a(fo l)iev* fein anberec sBortl)eil iR, alö ben man au$<br />

jel^ec bcobacI)tetcn ^?ittagöl)6t)e W, unb im Öc.9entl)eil ijt bie<br />

SKccOnuns mt weitÜuftiger» ^oc(> liefe ftc^ 4)ic ^"J^oiböbe auöfinbig<br />

4na-^cn auö bem obfecöicfen ^infrlit bec (Sonne in ben Stequator,<br />

iTJcldK^ befannKirl) ju ben Bitten ^tt'^a6:)i^k\d)i\\ Qi[i)k\)U J^iet<br />

Ijat bie (Sonne gar feine ^cfiination , unb roirb alfo bie J^olx<br />

beö ^(equatorö unmittefbat gcfunben. ^ecnad^ rouvöe auc^<br />

baö beobachtete ^olflitium bie \cfraftion t)erbe§ern, unb bie S^efraftioii<br />

erfennt unb bef^immt man burc^ ^6l)enme§ungen. ©aj? n>urbe<br />

nun ein una(^ronomif.;}cr ßogifer eine offenbare pedtionem prin-<br />

cipii nennen ; aber wer taw mcnfct)(ic|?en QJerfJanb feiten mW, unD


64 ^<br />

^56anMuit^<br />

.<br />

t)ic?Ü^(it!)Ctr.afi? nkht fcnncf/ in tvdc^ct f^ bcr mcnfd^li^c Q^er<br />

ftan\> öc\ti§ tußifcr olö trgenDmo fonjt gcbradjt M/ t)eld}eg aber niel}r ein ©h'icf ^u nennen i^t, unö nic()t eine alli)e#<br />

meine uut> ficl^eve 9)ictl)oDe abcjicbr,<br />

?ü?an pfTeflt and^ tfül)( auf Dem ?0?eere, oDer fonf!/ wo<br />

feine gro^e ©cnauisfeit tjcilnnst voix\if unD Die ^htfaaöbM)e Der<br />

©onnc oDer eineö (gfeniö nicht l)nt fonnen öfmejfen tt>er&cn,auf<br />

fü{(]cnöe ^Ißeife ju ^i3crfc in ßcl)en, ?G?an nimmt eine ^hl)t Der<br />

•@onne oDer eineö (^tcrnö/ 2.) Die ^efünaticn; 3,) Daö $(ji^<br />

«lutl) , unD finDct Darauö Die ^o(l)6l)e, EZKQ. fep ( Fig, IV.)<br />

t)er ?0?eriDian/ HR Der^ori^ont/ EGlDcr^equator, p. Der^of.<br />

5Rim ta\m Die (Sonne oDer ein anDerer (Stern entweDer Die|]citö<br />

t)eö SlequcitoTö in B, o^er im Siequator feibjl: in N, oDer i'cnfcitö<br />

Icifclben in M jK'l^en. ^m erfren Sali ifl B p Daö Komplement<br />

Der 5ibtt>eid)un5 , Daö alfo kleiner , ölö ein DuaDranf. ^m anDern<br />

Sali ifl pN ein O.uaDrant oDer 90«= , im Dritten pM großer ald<br />

ein CuaDrant, '^ßad Dc§n?eqen t)on Dem ©rei)ecfe Zßp^gefagt wirö/<br />

•fann ebenfalls lei*t auf Die S)rc^ecfe Z N p unD Z M P angewenDet<br />

wcrDcn. ^eil alfo av*^ Der gcmejfenen Jbol)cDaö Komplement Der*<br />

felben oDer B Z befannt i}l, l)ernac5 aud) Bp oDer Daö Komplement<br />

Äcr ©efiinatjon unD enDlic^ Der ^öinFclB Z p, tvelc^en man ndm*<br />

lid) au6 Dem objertoivten $>(jimutl) EZ¥, mm foJcb^ö »on 180*= ab*<br />

gebogen mirDy iinDet, fo fann Durd)Die ^fnalD.qie (Fig. V.)<br />

Rj tang ZB = cofBZp: tangZx<br />

ttnD cofZB; cofß p = cofZ x ; cofxp (vid.dt la CailleTrig Sph.)<br />

2p<br />

>


Z p<br />

scfurtten mtbtn* S)enn eö l|! im Qt(i(nwMig B p i?on eincrfep Qltt fünb. 5)ic ^ori)65e<br />

p R t|l abct = 90«= — Z p. ^iefe ^(ufeabe Kift fic^ nocO auf<br />

ftielcrfc!) ?lrt üftc'inktn. j. 5ß. 2)uvd[) Mc iu^mlid)c ?er JP)6l)cnmeJTun5 unö<br />

l)cii S)urc5i}an9 beö ^tcvnö biircf; bic 5)httagf^f^iW;c üetf?ie§t/ uw^<br />

^tcfc nacl)9el)eiit)ö in cir.cn ^oflcn Dcö ?(cquatücö ücrwaubclt / ober<br />

ouö bcr ^jffei'cnj bcr scrabcn OlufilcigunQ t>^^ @tccnö unb ta \>i>n<br />

fcer ?Oiifte bcö ^immcfö Ci^edii Coeli). ^0 roirb üorauögcfe»<br />

^et, ba§ bie Dvccrafcenfion beö @tcrnö bcfannt fci;, unb bic t>i>n<br />

ttt ^itit \>c^ ^mmtl$ Qkht fid) , wenn man njactef, biöein(Stcm<br />

butc^ Den ?0?cribian scWt beffen gcrabe Stufflcisuns befannt ift,<br />

unb in bcm ndmüc^en 5Iuc)cnb(icfe bte ^obe bcö (gtcrnö burc^ ei.'<br />

tien S3eobacbtcr mef]en tii§t. @ebraud[)tman bic »g)6be/ baö Sfji*<br />

tnutb unb t>or(;cbact>tcn


66 ^b^attblm^<br />

f6nncn foJcT)^ int ?S^obaci[>tung Qt^h{)kt mxt^m i<br />

Me M\)t b«t) beni<br />

Scnit^ |int), wo alfo öou Dec Ülcfcaftion feine fon&ctIicOe Si'nmg iU<br />

befürcl^ten ifT. ©c§l)alben fint>et man aud) / t>a§ fid) Diefeö ^ct*<br />

fa^venö betubmte 2(fltronomen bebienet b^bcn. ^. ^ell fanö ^ ^*<br />

1769» öert ^^ 5(pn(« tiie ^ittaflö^obe »on a öeö Scacl^cn \\x<br />

2Baröt)u^ - . - 8^c ^' 31"<br />

©ie Sfvefmftion ttbiu^ic^ett - — 6<br />

®ie?t)iitta.göl)6t)eDurcf>t»ie3\efraf,t)etbe§e«8? T as<br />

2)ie 5cl)let t)eö Ctuaöranten abbiu ^4y<br />

S)ie wabte ^obe üon « ^raconi^ 8T 6 191-<br />

SaJabre 5(bweic^ung öeffclben 65 29 i,6n&i't»ßc^<br />

S)ie Mutation fubttabi« - — s->S<br />

S)ie 5lberratiott - -<br />

S)ie fc^einbare StbweicTjung 6y 28 56<br />

Stlfo Die ^ol)e Deö Stequatot^ - 19 37 ssl-<br />

Unt) bie ^oil)5t)e üoii '2Bai;t)l)ucJ - 70 22 36?<br />

2__<br />

S)ie größte ©c^wictigfctt bicbei) t(!/ bte §el)rec t)€ö Ouabranfen<br />

\\x bejTimmen. So mu§ namltc^ unferfuc^t werben, ob W ^\\u<br />

XWnx\m itt ©tabe, Minuten Jc. Qtm^ ^b; waö baö ^erpcn*<br />

bifel unb bic Steife beö ^ubuö für Sibweic^ungen machen ; wie<br />

flro§ bcr ^infel fcp/ welchen \ia^ ^iffometet mi§t; obbet J^o/<br />

tijontal unb O^crtif alfaben , mW ^a^ gabenereuj im ©el)ct;ül)C<br />

(juömac^en , bie ud)Xt unb öel)6tifle Sacie l)aben ; ob ber Duabrane<br />

be\) ber Umbvcbuns um feine 2ld)fe, berfelben öllejeit parallel unb<br />

in einerlei


Itjnfl Dec ^d)vaube üccanDcttr beflimmt; I)Jcwuf W tt in ttm<br />

QJctücic^ni^c t)cö ^ctrn bc fa SaiUc jwcen Sterne aufqcfuc^t»<br />

Icreu cinctflccicn ©ööcii, ttt anbete gegen ^^orDcii ftUniinlrt/ unD<br />

tx>c{(i;e nwac bcjjnobe einerlei) S)lftanj Dorn ©cDeitelpunft ober eü<br />

ncrlcp »g)6l)e baben muffen, j. 55. er fnnb, böß biefc baö a U$<br />

JDcac^en unb ß beö Keinen 33dren waren , beö crimen J^obe nja?<br />

85« s' rtlö er gegen @üben fulminirfe/ i)cö önbcrn 8^obe (d^tficf; an allen Orten gebrauchten/ wenn auc^ fc^on i>ii<br />

3 2 ^u


68<br />

S(6&attMuttcj<br />

ffUfrnFtiort md)t befdtint i|T. S)enn t« i^ut öbfccuafion ford^e'<br />

are<br />

Öie crfrc n?al)ce ^obe Durc^ bic $)icfv(iftion üecbe^ett 85«= 15' 42";;<br />

bie anberc 8?


t>ctt bet? 93or&d6e. 6g<br />

txift', fo Vöitb öiefe mß öcn "itabcllcn berechnet/ moi^u blöbec t)c fa<br />

CatUenö f


70<br />

S(5&attt)lu»3<br />

terefl:, ut loci fui obferuationibus , qua poflunt, accuratione<br />

inftitutis, altitudinem poli definitam habeat , & error, fiquis<br />

adhuc intercedat, inter limites quam ardtiffimos conftringa-<br />

tur. — Huic intento leruiunt fixae prope uerticem culmi-<br />

nantes , quarum declinatio ä celeberrimis Aftronomis exafte<br />

determinata eft, Nam cum refradlio ad verticem exigua fit,<br />

in his periculum omne erroris, quod ä refra6Hone proue-<br />

niret, lufFertur, & in ipfo organo, fi quid vitii lateret, per<br />

inuerfionem patefeit. Hunc in finem parabatur Sedier , ra-<br />

dii 9 ped. 8 polL i^ Lin. qualem celeb. P, Bosdiovics in<br />

libro fuo de expedit, litterar. per ditionem pontificiam de-<br />

fcripfit , non nullis , quae pro majore vel firmitate vel com-<br />

moditate facere videbantur, mutatis. Machina haec anno<br />

3769 abfüluta eft, eique Tubus dioptricus 2 ped« applica-<br />

tus. Cognito Sedloris ftatu &. cautelis , ut in fimilibus or-<br />

ganis fit, adhibitis , feptem fixarum diftantiam a vertice inda-<br />

gaviad lumen diurnum , ut quaeuis refra6Ho etiam ex luminc<br />

Jampadis proueniens euitaretur , feftoris quoque planum jam<br />

ad ortum , jam ad occafum conuerti. — Fixarum harum denominationes<br />

recentillimis obferuationibus definitae habentur<br />

^ catalogo Fixarum cel. D. Maskelyne, dilFeruntque non<br />

nihil ab iis, quas catalogus D. de la Caille exhibet, & qui-<br />

bus tum, cum his obferuationibus intentus effem, utebar.<br />

S(uö allen scmad;(en ^eobac^nm^en fintiet er Die ^oU;6l)C »on<br />

auö fjDcö.ar. 93aren<br />

ouö « tte^ §u!)vmannö<br />


t>on t>et? 3>of66f)e» 71<br />

auö7b^ö ^MC^en I48 22 47, 06 I 48 as la, 9^<br />

auö w &e6 ie ^ofl)6{)ß Don ^pt#<br />

«au 48*= 22' ^7, n ^^ac5gc!)enöö bat^c.^. 'SBclfmocI) auf eine am<br />

bm5(rt Die^oll)6l)e5cptuftr unb ftemit öec gegebenen ubeceinflimenö<br />

txfunben. Hanc eleuationis poli determinationem , fagt etr<br />

effe proxime veram, & intra litnitem duorum triamue fecundorum<br />

conüftere, perfuadet mihi differtatio de obferuatio-<br />

ne tranfitus Veneris ante difcum Solis R. P. Hell, unb fu^r(<br />

l)ie\;auf bic Obf^üationen felbjt an/ bie, wie gefagt/ faj^ \)


mum , omnemque obferuationem dubiam , mira non -acei-<br />

det tanta obferuationum varietas. Eftque commune id erroris<br />

periculum in hac methodo locis ab aequatore remoüo-<br />

xibus , in quibus hyemales folis altitudines ultra viginti gradus<br />

faltem non pertingunt, cum tabulae refraftionum i6 y^<br />

20 fecundis facile inter fe difcrepent. Ucbetbaupt ttud) ifi Öic tseö ^l>oB i)t 48*= AS' W> «nö Die nur um 2 (Sefunbentoott<br />

feer unteifc{)iet)enn)dce, wie man fie fc^on u% 1722 sefunben bat»<br />

Scb l)abe t>iefe JScftlmmunfl fc^on im Dorbcröebenöen aiö ein S5eD#<br />

fpiet angcful)tt. ^ic tiiefelbe in bcr S)i|fcrtation abgebrucft fit*<br />

htt, fint) einifle (gc^rcie^oöei: ^ucffct)(er eingefc^Uc^en. ^ic ^0^<br />

|e öcc ©onne wat t)cn 21 3un.<br />

64« 42' 30"<br />

5)en 2» 55ccemb. 17 4^ 46<br />

tlnÖ,arfotic2Beitet»eö'2Bent)e!t. 46 f6 44 u.nid&t 46'=56'T4"<br />

t)ic @d)iefc J)cr ^Hipt. 23 28 22 u. nic^t 23 28 27<br />

t>ie J^6l)e öcö 5lequ. 41 U 8 lunicbt 41 14 '3..<br />

i)ie ^6l)e Dcö ^olö 48 4V ^2 «• nic^t 48 45 47<br />

Öm ju feben, \m^ föt eine ^olbobe beraub fommt, wenn man<br />

muere Tabellen, lal^^rn.bela SaiUenö feine fint), bei) SSerecbnunfl<br />

J)et 2)c!(tnation bet@terne gcbmucbt, fo babeicb folebe nacb öem<br />

5örat)lei)ifcben ^erjeicbnife noc^ einmal senau berechnet/ unb eö ijl<br />

in bemfelben<br />

Süt«t)cö@cbn>anöt)ie^eHin.im3abrei7öo<br />

44«^ 25" 58"<br />

^Ntaceffion üon 7 3* oööiti]? i 27, 08<br />

wn 70 ^acjen 2,38<br />

^abre5lbmcid).)iur3citt)er()cmad;tenöbferö. 44 27 27,46<br />

Stbettatiort fubtvaftit) - - — 14,13<br />

- -<br />

5[iutatiDn fubttQf'tiü<br />

Z!_iLlL<br />

©cbeinba« !Delünat. ben n ^«J - 44 a? ^^'4«<br />

©i«


cygni nacj)t)cm fic ( ite(d)eö aucf) üon a!kn<br />

Citn-iacn xu\jcc)}d)cn i|>) öurd^^ie Üvefcaftion<br />

S)ie (Defünatien Dcö « cygni 1767<br />

®ic ^raceffion \>ün 71 "-^aseu<br />

€[Bal)ce ©eHm. j«t Seit öcrflcmac^ten ObfeiJü. 44<br />

Sfbccration fubtrafttö<br />

SRutation fubtraftio<br />

©cbeinbare S^cflination tieti 12 ^etj<br />

^^bfecülue wat)re ®t|l. üou (Sc^citefp. at>&,<br />

^Npri)6!K - - - 48 46 50 j 24<br />

2)aeJ3)?rttd au^ tiefen sfebtt)ieiNot^6I)^ 48 4T 51 5 86<br />

gut « C^cß ']>et;feuö<br />

S)ef(ination 1760 - - 48^= 59' 9"<br />

Q>uiceffii>n Don 7 3al)ren aböitit) - 1 36» 04<br />

t>on 64 *-^agcn - - 2, 41<br />

4


74<br />

Sf^^attbfun^<br />

5fbwcid)tm9 1760 - - - ?2*^4?' a


^(l)wnbaw ^bmi^mQ - - 44 27 9, cg<br />

q>on)M)e - -<br />

. ^ -<br />

48 44 47 j 46"<br />

S)aö g)Jittel auö tiiefcn bei)t»cn 48«= 4^' ^0,27<br />

€t>enfaUö für « t)cö ©cl^wanö»<br />

(^dimtm 1767 - ,5. 44C ^Y 2^", 08<br />

^rvtccfliün tjon 9Ö ^agm aWitl^ -<br />

3 , 27<br />

^abre Qlbmi(l)6be - - - 48 Ac rn A<<br />

^^<br />

ä)aö 3)?itter öuö bei)t»cn 48^ 4^' ^ '<br />

jo", 66<br />

o»<br />

Slbweidbung 1760<br />

Sui: / t)e^ großen JSvken.<br />

^raccfrion üon 7 3^b«n ab?,ujttl)cn<br />

^raceJTion t>on loi ^^en abiu^ieljen<br />

SJBöb« 5(bweicbunq Den 1 1 5(prUö 1767<br />

2(berratiün btw^u^ufc^cn<br />

S)eö9leld[)en tk ^utatm<br />

^c^einbare 5(bit)eic&un3<br />

^ z<br />

44'


76<br />

^b^mUm^<br />

Obfertjir« fDijJanj t)om genitl? abjujief)Ctt Q " M> 4<br />

5po(l)ül)ß<br />

- - - 48 4f 6, 3ö<br />

®c!(itwfii>tt 1767 - - 48 ^6 ÄT^ u<br />

«J>raceffii>ti üon 102 '^asen abjujie^en 3? 6?<br />

C[Cöl)Te®ef(inationt)ein? $fpnt 1767 48 ?6 21,86<br />

^bcrratioti üDDUiö - - - 8, 42<br />

^'Jutation aöDittö - - - Q^ H<br />

©d)cinbate ^eWination - 48 S^ 30 , Sa<br />

f^ifiani Dom i^c^cUetpunft öbjuiic^m o 9 34i 8<br />

sj>oft)6l)c - - - 48 40 56, 02<br />

§)aö bittet auö bcpbe« 48"= 46' i'S ^^9.<br />

ß Des ^ubrmaunö tjl in 5^raMc^ Q3crjch^ni§c nicr)t cntljaRen, er<br />

j^ommt aber in De la €aiilc »or/ ßö i)l nad) Demfdben<br />

5Die i)cf(iaarion 17^0 - 44 ^3 18, 8<br />

5}>r«iceffion üotj 17 3


©cffination 1767 - -<br />

44 ^3 46' 68<br />

*l>r»icef)üon \>ön 97 ^o^cn aöbitit) - o, 43<br />

^Qf)ve fDcfönation bcn r 2(pn(ö 1767 44 f3 47,11<br />

Qlbmatm biniu^ufc^ert - -<br />

7, az<br />

44 T4 o» 38<br />

58eobacl;me ^i|lani t?om ^i^dfefp. at)tttit>. 3 n i» 4<br />

(Scheinbare 5ibmcicf)ung -<br />

^oH)6lx - - - 48 47 1 1 78<br />

^bmi^ms 1767 - - 44 53 46» 68<br />

^)>r^cc01on i)on 99 ^a^en binju^ufc^cit o, 44<br />

^a\)Xt ^ibmi(f)mg ben 9 5(pn(ö 1767 44 ^3 47, la<br />

Sfbctration l)inxuKufe^m - 7> 13<br />

5^iuation l)injujufc^ßn - 6, o<br />

(Scf)cinbarc ^Ibweicbung<br />

-<br />

44 ^4 o, a^<br />

Obfevmrtc ©ilianj t>i)m S^nifb t)mjU5ufc^cn 3 50 ^2,3<br />

sjvell>6bc - - - 48 44 ^z, 55<br />

föaö 9}?itte{ m^ bet^öcn 48«= 45' i:7, n»<br />

^It eben t»et ©enauigfeit i|t beic (gtccn «beö i^ubvmann^ obet; bfe<br />

Äapella obfcrölrt vioocben» ^cb ^^?lü für baö cr)ie aiicb bieüon t>'K<br />

^dlmtion , wie fte fich auöbem brabfepfd^en Äatato^ siebt/ \iix^<br />

f^^en : (5ö ift nacf) Demfelbcti<br />

JDie ^efnnation ber ^apelfa im 9^. 1760<br />

^ciricjtion t)on7 3abren binjujufeleti<br />


78<br />

^bl)ant)lun^<br />

^hmidmig 1767 - - 45'' 44' 8",9Ö<br />

^raccf]7on üon 70 ^a^cn at)M(it) - i , 01<br />

^al)re Sibtvcic^unfl \>m u 0}?a'j 1767 4^ 44 9> 97<br />

$lbercation nDöitlt) - - 7» 3i<br />

^^luarion aböitio - - 7> q<br />

©d[)«^lt^are ^cnination - 4^ 44 24, 28<br />

Obfcroivtc (Seite t?om S^ntt^ - 3 a ss? 9<br />

^olbcbe ...<br />

48<br />

S)a6 Mittel aug beijöcn 48'' 46' 2"? 87<br />

Sut eben tiefen ©tcvn»<br />

47 o, 18<br />

©cHination 1767 - - 4^ 44 8, 96<br />

^ukeffion üon 88 ^agen aböttii) - 1? 27<br />

^^.al)re Slbiveic^uns t)en 29 ^cj:j 1767<br />

Sibcrvation aöintio<br />

5«irtation aDDitio<br />

^d)einbare ^Ibweid^ung<br />

beobachtete €ntfej;nuns üom ©d^citelp. at)^*<br />

^olbßl)« - - " 48 47 3? 73<br />

T^ad) Umbrebung beö @eftor^.<br />

IDefftnation 1767 - - 45 44 8, 96<br />

«sSaviation Don 92 tmr) binju^ufe^en 1,33<br />

1<br />

I— i— -igi- — I<br />

ca3abre 5tbw>etcb«ngt)en2 5lpn(^i767 4S 44 lo? 29<br />

5ibertfltipn binjw^»fe^en - - 5 > 75<br />

5^utation buijujufe^en - - 6, 84<br />

^cbeinbare 5ibn)eicbung - - 45' 44' 22,88<br />

$öeobacbtete Sntfernuns t)om S^nitb abDit. 3 o 42? »<br />

^clb^be - - - 48 45 4 j 98<br />

feaö Mittel auö bei)ben 48«= 46' 4":» 3S<br />

Semer fö\;<br />

Die ÄapeUa»<br />

—<br />

45 44<br />

$tt»weic&ung 1767 - - 4SM4' 8"9 9ö<br />

N


45' 44 »o»<br />

6,


.<br />

8o 3(b6atiMunö<br />

©d;cinbarc S)cfünation -<br />

4^ 44 22, 32<br />

^\on)6l)e - - - 48 4^ 33 6*<br />

®a^ Mittel au^ hi\)Un 48' .46' 3", oS<br />

^üfo vtrtrc ciuö « t)cö©ci^n)anöDie%>oU)6^c 48^ 4^' 51"? 86<br />

auö « Dcß ^erfcu^ - 48 4; fs, 37<br />

auö J &eö srotciT Barett - 48 4^ ^i» ^3<br />

öuö a i?cö (Sc^Ksanö -<br />

48 4f ^o, 27•<br />

auö Ä Dcö (Sd)wan^ - 48 45 i^o, 66<br />

ouö i tteö gro§cn Jöareji - 48 46 i, 19<br />

auö i3 t>cö ^^ul)rmaunö - 48 4^ 56, 12<br />


4nö ^et \>ktun - - - 48 46 3 , 06<br />

auö Diefen Daö ^tttcJ - - - 48 46 3,47<br />

Stuö öc (a ^aUlcnö ^Bci*Kid^ni§c fiiitet man fic utn einicjc ^cfam<br />

öcn fUincr, unö fie finD in oftöcDacI;ter (Schrift fo an()cfül)r(t,<br />

48 4? 59^f<br />

48 40 o?9<br />

48 46 0,6<br />

48 4Ö C)94<br />

©er 5


8» ^bl)anl>lm^<br />

cefliffe, feupauiter minus in longitudinem proceffiffe, utju-<br />

fto major haberetur j^m huius flellae dedinatio in fixarum<br />

catalogo notata. §i'ei)(ic^ Um fiel) bic fDcflinntion ber ^apeda<br />

um einige Scfutittcii Deranöert l)abcn; junial, mnn t$ feine Dlicfv<br />

Cißfcit l)iU/ \x>a^ eiiii,ge neuere 5l|H'i)noiiicrt woden \val)r3enommen<br />

l)abeu, Da§ fdbjl t>ie ^ij^lteme eine fel)i; ffcine unt» foiufasen, un*<br />

imdlid)c eigene 35eiDe()utt,() t)aben/ bic abcv mit '-'^^erfciuf dnigeif<br />

S?al)re fd>on ^erauöevuncien becDo^; bvingf. ^ae^ aba fonl)er(icf><br />

Deröient l)iei* angcnmU ju iijer&cn , ijl , ba^ i-oibec be^ ^crfafferö<br />

a biefer @tevn befonberö üoti<br />

Jötabfep oft beobachtet worben. ^an fkljtt bicfeö auö bem Q3er^<br />

icic^ni^c; eö l)ei§t bafeibft: de hoc catalogo fequentia monuiffe<br />

iuuerit. Primo: pimfta praecipua, a quibus omnium reliquarum<br />

ftellaram afcenfiones redlae deduftaefunt, effeobferua-<br />

tiones flellariim qiiindecim obferuationibus 1175: cum fole<br />

circa aeqiiinodlia methodo Flamflediana comparatas : Aldebaran<br />

videlicet 21 obferuationibus, capellaesSf Rigel 8S,&<br />

Orionis 129, Syi'ii 136, Caftoris 19, procyo is 119, Pollucis<br />

34, Reguli 63, Spicae Virginis 74, Archiri 70, Antares 36,<br />

« Lyrae 129, « Aquilae 1^4, X


. namUc^c<br />

w^xc i(S) ancf: sencißt / Die ObfcriHitioiKn/ bie mif \>tt .^öpclfa fmt)<br />

ongcl^ellet roerDcn, unD bic öavauö bcjlinnmc ^l>o(l)6l)e nic(;t flik^<br />

licl) ju \?etn)crf«:n. 3^0 «iniKrc auci) md), b»iB auö 1 tc$ gro^crt<br />

Späten foIl)6l)e erbalten, tvie fic fcbun Duvcl) bie «(tem £)bferi?<br />

tJöiionen i|> aiiögemncbt tvovben.<br />

5iuö bet Äapella tvat fie 48'^ 46' 3"947<br />

$iuöbe« anbevn (Sternen 48 45 549^7<br />

"^aö t]D?itte( flicbt — — 48 4S 58 ^ 87 fui^ bie t\)abrg<br />

^ilMc t?on Sttfioltlabt obet 48^^ 45' ^9" ®ie ^iirifer un&<br />

Sl'Biencc (Jpbcmeviben l}a6cti fie biel'cr immer 48^ 41' o" sefc^t<br />

unb btffenrt alfo bie eriTcrc ücn fe(^icrcr nur um eine C^efunbe. ^$<br />

lonnte obev bi^'f "'x!) eingeirenbct n^eiteti/ bii§ tielfcicbt in ben<br />

Jßeobflcbtun.Qcn'fcIbft um einige ^efimbcn euta">ebey in benen, tvef?<br />

(t)t mit bev fö?ct(a gemacbf worbcn, ct>»;r tu ben nnbcvn ein ^e^^<br />

Ut bccjan.qeu fci>. ^a6 biejwiigon betriff; bic mit bei* ^fl#<br />

petla öemad)t »-oi^vben , fo jei^t ber Q5crfviffer, ^ii§' mcbcr in bet<br />

Sl'^e^fimfi fclbfl ein ^txtli^um bcßöncjen, nocb bavcf) ein iinvicbfi


84<br />

S(6E)ant)(utt^<br />

Ut ^i(f) l)ai cmfi:f)fcid[)cn fönncn , bct \>im t»cm Jabcn i)mül)tt ; unö<br />

ba§ nlfo ciii^ Mcfem ©vunöe bie il^bfcrüatroucn, welche mit«b0(J<br />

^ul)rmann0 tjorgcnommcn wotbcn , nocl) einen ^otjticj üot ben<br />

önbcrn tcibietien. SSei) bec ^(bbanbdmc) !6mnit noch Dor ; hac<br />

difquifitione necdura content! differentias declinationum ex<br />

obferuationibus obtentas cum iis comparauimus, quae ex<br />

calculo declinntionum apparentium proueniunt, rati, bene<br />

nos tum de obfervationum bonitate , tum de re6ta ftellarum,<br />

quam tabulae exhibeut, pofitione conclu<strong>der</strong>e, fi ambae illae<br />

differentiae confeiitiant» Inuenimus autem quae fequuiitur»<br />

Diftantiae a Vertice obfematae<br />

ec cygni ii & 12 Martii 4c 18' 40",!<br />

«Perfei 5 & 12 Martii o i^ 6,r<br />

Declin, Appar» u cygn. 44 27 14 , i:<br />

u Perf. 49 I 1,5<br />

DifFerentia calculi & obferuationum<br />

Differentiae Deciina^t.<br />

^'^ ^3' 46",^<br />

tt Cygni 1 1 & 12 Mart. 4 18 40 , l<br />

^ Aurigae 7 & 8 April. 3 fi ^^,7 ° *^ 44» 4<br />

Decl. appar, öt Cygn, 44 ^7 14 , ^<br />

/3 Aurig. 44 n 1:9,9 "" ^^ 4^' "^<br />

4c<br />

33 46,8<br />

— — o, a<br />

DifFerentia calculi & obferuationum - - - 1,0<br />

«Cygn. II & 12 Mart. 4 18 40, 1<br />

lUrf.maj. ii&i2April. o to 32,1 ^ *^<br />

Declin. App. a Cygn. 44 27 14, v<br />

»Urf.maj» 48 26, j<br />

DifFerent. calculi & obfervationum<br />

« Cygn. : I & 12 Mart. 4 18 40 , i<br />

v'Capellae 1 1 & 12 Mart, 3 i 38,5<br />

4\i<br />

i2> *<br />

4 29 12, I<br />

I 17 I»6<br />

Decl.


Decl. App. « Cygn, 44 27 14,^<br />

Capell. 4^ 44 21,0 ^ '7 6jT<br />

Diflerentia calculi & obferuatiomim — —< 4,9<br />

Patet igitur obleruatioiies ceteras folis iis , quae de capella<br />

funt, exceptis , bene & iiiter fe &. cum calculo conuenire.<br />

Sic euim continua obferiiationum & calculi comparatione in-<br />

ueiiiuntur ex adduftis fuperius obferuationibus<br />

Diflerentia declinatioiium apparentium<br />

jnter ß Aurig. & t Urfae obfervata 4c 2' 27", 8<br />

Ex calculo - - - 4


-<br />

86 ^b^nWn^<br />

Locus nodi ]) corr* - lo i6 3 tiUfe^ nun tjott<br />

10 8 i9 0l^t>er9veftafccnjTon<br />

giebt t>a^ 5lr5uni. - 11 21 löfurbic^^utöiion/unD<br />

'miin fiuM \u in Uv ^abclk 1,4^ fubtvaftiü. (5e tvurc aifci me<br />

bcr ^cvfa|[cr t>ie S^cnin.itien öuö Ja Satüer.ö tafeln anfc^t, ^if.-<br />

fc(be 44c 27' ag'Sö<br />

^lumion - - i, ^<br />

3nsknc(-!cn bie 5fbevriifion - 14, 3<br />

'X)k fcvcinbace X)cf{ination 44 27 12, 8<br />

Unö eben öiefdbc öini« ']>vVfci 49 i i, 3<br />

2((f: bic S)ifcrens - 4 33 48? ^<br />

5(ba' öuö öcf .ObfcriMticn 11^ fle 4 33 45,6<br />

Unfctfcl)iet) jtv;fi>cn öcv Cbf. u. Üiecl)nun9 j, 9<br />

(So aud) mm « fce^ @c^t\?an^ mit ß Ocö Sul)rmannö ü^r^nd^^n<br />

t\)ii;ti , fo \\\ Die 'X)ef(inatiO!: üom ixiian 44^ 27' iz'SS<br />

tjom im\)m 44 53 59^ 9<br />

tlnterfc^icöbcrCDe!(inötioa - o 26 47, i<br />

${uöDcif£)bfcti?ationn)ava.bcv&evtlnt«l^ict> o 26 44, 4<br />

2, 7<br />

^Kfo bi^t bei>nal)e 3 (gefunden \>}i S?[jfeireni tiec £)bjcvi>ofion im5<br />

• ^c^ Ä^alfu(ö. ^^tniuit man abn anr &a§ t)te ^cHinörtcncn ttt<br />

@tetnc in S5i'at'{ei;$> ^ern)eit bemicI)tUc()er, S^df«<br />

Cygni, n):e fi^on int t'ßj:[)ergel)ei]&cn i}i bemerfet iToröen , btfon^<br />

terö oft \)m SBvatfep ebferiji« mirt)e, fo berec^tißef un^ Diefeö l)iw,»<br />

!dnsU(l> / tie in feinem Q^erjeic^nige für liefen ^tern bejlimuue<br />

SlbtToetc^ur.g q{$ öie ßenaucjle in Den Ü^edimunaen ju gebrauc^ettf


^ad) Mcfcrn ijt abcc Die fc^ciubnre 2(bmelcf;tm() üon « Cygni<br />

44iifn geben unö na.t) bem seieiijfert<br />

nur um eine (gefunDe ffeinet \\}, m öle n)oI)re annebmen ju fon^<br />

tien; jum iveni^ftcn fo (ancje, biil uiiöere $öeobai;tmi(jen ct\Mi<br />

niit)erö bciveifca 3m libri.qen ijr bei) allen bicfem meine 9}?epnun5<br />

t\\d)t, bag idf) ben Q5cifa|Tcc bec oft angejegcnen fDifferfatioii<br />

ium Ungeri}iceiic()fctt im Cbfcröiren ober cineö foniMQcn ^el)(erö<br />

befd^ulDigcn mMIte. ^dt Oa'^on enffecnet, unb üicrmebc Dom ®e^<br />

5eiUl)ctIc cian,{ic^ übecieucjet, i|l nur mein ^v^r^a^ (jeivefcn, ein noc&<br />

genauecco ^cr^eii)ni§, a(^ ba^ ia ^mi\'(i)(, bei; ^erec5nun(] ber<br />

^biveicl;un5 ber @tevnc jum örunbe ju legen unb barauö na.bgc:*<br />

I;enbö


88 .<br />

^b^anhlun^<br />

y)iuU ^le ^5f)c tcö ^otö ^u bcf^ittimen. ^a ber 52?röbrcpfc^e ^(v<br />

ta(i>5 / ^u t'cv Seif/ ba Die ^lj]ertafton l)crau^gcfi)mmen, nocf) nic^t<br />

piiblicivct wat, fo l)artc Der ^ertnffer frcijlic^ ©rmiD, in bic ^cftim»<br />

mnm i)cr ^13o{I)dI)C/ tvclc^e aiisöcn 53coböc^nini3cn bec fapcUag«.-<br />

ftlolfcinvurbc , ein 5]'(i§traucn in fe|en. — S)iefe ?liiCvfa)n)cifung,<br />

t»o id) mit 5Sc)iimn]iui5bec3n9oI|iabtcr^Dlb5l}e mii) ttwa$ lang<br />

öufgehalten I)abe/ wirb man mit um bc^^t^egeu üerjcit)en , \x>c\iid}<br />

bcr ^'iei^nutrg ^eiDcfen bin, l}ierburc^ ber taterfanbifi^en ^rb#<br />

funbc einen Hei? cn ^ieuj^ ju erraeifen. S)ocI) l)ütTe i:I>, bo§<br />

mit ber 3eit iiocl) b'-^nnn etttaö öiffeö \rivb feft (^cfcfjet wer:»<br />

len. Sei) gebe nun \\)icber yu meinem Q3ovl)abcn ',uri4ae/ unbcr^<br />

jöl)(e t^\t übrigen ^orfcblt^ße , tt?efc^c tik ^litronomen gegeben/<br />

bie J^reite einc^ £)itcs ober bie '136(1)61)6 ju faiben.<br />

©er praftifc^en 5l(^ri>nemie hat o\)m ^'mifd Ut bevul^mf«<br />

^flronome % ^cll einen flri'§en X)ienfT ciclciflet/ ba§ er se^ciget<br />

|)iU, wie mön mit einem fel)ferl)aftcn Ciuibrantcn, unb a^enn jtvar<br />

t)ie gcl){er bcjTelben c)an:,ltd) unbefannt fiiib/ aud) obne ba§ man<br />

eine Q^erbcgevunc} r^cQin ber üvefraFdoti cjnsnbrincjen norljic) bat/<br />

bennocb ^ii -l>oU)6be (}:cift bejnmmcu f6nue. S)od) sterbe icb mic5<br />

l)ier md}tlanöe auft)a(ten; ba er felbft fcbon bie ©enauigfeit feinet<br />

untie/ unb \)\i jwar obngefnbr einertei) Jf)6be baben.<br />

^•bierauf nimmt man bc^bev ^röänjun^ jum O.uabranten / unb mer^


d(t alfo tien ^öogen^ Der jic^ jwifc^cn iljnen bcjinbet, ober i^te<br />

Entfernung öonelnanDer. 2)icfc'v nc'tm(id)e ^o^en wixh abtt nun<br />

aurf) noc^ i>uxd) öie SKecOnung gefacht / inöem öic fc^einbare $Ibwei*<br />

c^ung öer ^roei) ©tcrneöuöDen "tafeln fcrffuliret, unt> il)re Ergdn*<br />

jung ju 90*^ genommen n)tcö. @olcf}erge(^aIt crl)iUt man öud)<br />

hüxd) Öle 5Kecf)nun3 t>ie !Difian\bei)t>et (Sterne üoneinanber» ©er<br />

auö ber ^eobacbtung gefunbcne 33ogen mit Dem \>md) Die Diecf^^<br />

nung gefunöenen tJcrgticOen; giebt einen Unfcrfd^IeD / Yodd)it Die ©um^<br />

mc öon allen i^cl)temiilf öie nun tjon Der 2(bnjeic()ung Deö ']>erpenÖi»<br />

h{$ bom Duaöranten oDer üon Der 2f biveicbung Dcö ^ernr(M)pg cDe«<br />

^onticn ^l)ei(ung«5)Wnften fe(bf>; oöer t>on Der Dvefraftion , oDcr tt)ot)on<br />

fonll nur immer l)errul)rcn. ^ie ^umme Diefcr gcfunöcneH $5eb*<br />

(er/ nad;Dem ft'e ai^^it\\i oDer negativ?/ wirD Der gcmcflVncn syol)t<br />

Deö @ternö appticirt/ unD gicbt a(fo Die wal)re 4)LU)e Dcficlben^<br />

unD ttjenn man einen DuaDranten ju DiefenObferDatlonengcbrauc^^<br />

unD ai\'o am bellen perfal)rt/ ttjenn man \>u SHittagöboben Deit<br />

©tcrne nimmt, ibre ma^re ?9?ittagöbo()cn. 3(1 nun bk Si}?ittagö*.<br />

I)6be obferüirt, foiflaud)^ M füc^ Die S)ef(ination (iu$ Den ^o*<br />

fein giebt/ Die ^obe Deö 5lequatorg / unö folgUcb aucb Die W^^ht<br />

bcfannt, ^ei) Der ganjen ^adtyt \ft nur ju bemerfen, Da0 fo(cbe<br />

Sterne jur ^öeDbotbtung au^gefucbt itJerDen, hie in ibrcr ^6be<br />

nicbt Piel i)oncinanDcr uerfcbleDeh finD. dß Ol Diefeö um Defiregeu<br />

notbig ^ Damit Die 9*vefraftion bep bepDen einerfe») fevn möge. 2Bir&<br />

tiefe lauter au^er ^t(i)t gefaffcn ^ fo ift man aüe^eit Der ©efabr,<br />

mebr oöer iiöeniger ju feb(en , unterworfen ; unD Da eö bier um ©e*<br />

nauigfctt ^u tbun if!, fo finö aucb r fo tier nur mogricb/ Die f(einen<br />

Srrtbumer ^j wmeiDen. Bn>ci)tenö n?are mhl aniuratben, Dag<br />

Die SBeobacbtungcn, m eö ©elegenbeit unD UmjlönDe gef!affet7 , in<br />

«iner oDer Docb in gfeicbaufeinanöerforgenDen ^ad[>tengefcbeben, unD<br />

Da§ man nic()t jwifcben bepöen eine ju lange Seit t^erj^iegen la§e/


90 ' ^b^anUun^<br />

tmit hk mid)khmc ^ic^tigFelt Der 5(ttttofp{)ate nid^f itg^nb eine<br />

»ci'fd^ieöcne &caknbted)üng mmMc , unD l)ierburd) &JeC>pcra#<br />

tioa fcl)(erl)aft macf^e, dm ^i\)fipkl mag biet jur Erläuterung ö«<br />

Q)or(;br;ft uni> jum ^^ufter ber JScrcc^nung bicnen ; mehrere finöet<br />

man bcp ^rn. % ^cll felbjl (m ^röftat de Tranfitu Veneris.<br />

5)cn j8 ^Un 1769 tfr a bcö (Scbranscntragerö (Ophiuchi)<br />

«Ü?itta.oöl)6l)e ju SlBarbbuö semelfcn worbcti/ ba c


3ac aa'


9»<br />

^hf)(tttblMU^<br />

lotcn 5[^at) 1770 fanb et U$ ccjiem ©ijiaiij t>om ^ettev norö^<br />

tvv^rtö -<br />

- - - 4*" 5' 43"o3o<br />

®cö anbern obct « Cygni Entfernung t>om<br />

Sflfo bie Entfernung beijbet »onelnanbet ijl<br />

Senit!) fübmdrtö 3 f ? 2 ? 30


94<br />

^böant>lund<br />

meffcn l)at, fo f^tttmt bct Jöeobad^tec \n eine befcr>tt)a1iclpc Uqt,<br />

midjt oft ju ^cl>(cm 2(n(a§ giebt, eö roovc tiann , tng be*<br />

fcnöcrc<br />

(^intic^tuuflcn auf t)cm öbfcn^atonum ctcnmd)t tvuvOcH/<br />

ium S3e\>fi>jek ^ öa§ mau auc^ untcwartö scIku fonntc.<br />

®te ^(tem Stj^tonomcn baben öud[) bie Sdifgobe : bic ^o(f<br />

I)ü()C ju fünDcu auö jwepen ©tevnen , Die in einem @cl)eitc(fi*cifc fle^<br />

^eu / n)ot>on t)ie ^ol)e Deö einen , bepbei: 5(b\vcic()uns unb ßerabe<br />

$iuf)iei5unfl befannt i)l. S)a Daö ^^^edangtc auf eine fmm unö<br />

juüerld^isete 51vt fann erl)a(ten werben , fo ijl fie wol)l in ßer Oluß^<br />

ubimg t?on \i?cnic) ^^u^en, 5^ie (B(id)i fommt abev Davauf an t<br />

EVaCFig.VlI.) fep Der ^eriDian / HR bei* J^orijont/ Aaber<br />

$|equator, bie ^wei) (Sterne mosen in FnnD Gf!el)cn, burcb \x>tU<br />

f^e alfo Der ©djeitclfrciö V T gebet* ^\i^ t>m ^j>o( P fcpen burc&<br />

iie (Sterne bie Sibmeid^unsöfrcife P K unb P M seiioscn. Um für^<br />

«rfle Den Oöinfd VFP ober Den ^infel VGP ju ft'nben, fo<br />

l>raucbtman nur ju überlesen, bö§ Der bei)ben ©ferne 5lbvt»eicbun^<br />

gen K F unb M G, unb füJgüc() auci) ibre (grsnn^iunöen ju 90^^ ober F P<br />

iinb P G befannt finb, ^un ijl aucb ferner Der 2ßmfel F P G ge^<br />

geben f welcher namUcl) bie ^ifferen; bcr befannten ^eftafeenfio^<br />

iicn bet (Sterne ij!; tia§ ^erpenbife! FX (Fig. Vlli) fdüf inner*<br />

l)alb t}aß ©repecf FGP (de laCaille Trigon. Sphaer, §.114*)<br />

unb fann alfo burd) tie 5lna(ogten (Trigon, Sphaer. §. 123 >R;<br />

tangPF = Cof,Pj tang PX<br />

unb fin G X* fm X P = tang P: tang G bcs ^infcl FGP unb<br />

V G P gefunden werben» Unb auf g(eid:.e ^Itt (a§t ficb aucb G F P<br />

fud&en/ worauf fic^ bann auc^ bie 65r6§e beö SBinFefö VFP be*<br />

- flimmen (df r. ^un i\\ ferner^ in tm ^riangeJ VFP l»ie (Seife<br />

V P a(^ ^a$ Komplement ber gemeffenen ^olje F T; unb FP (Fig.<br />

IX.) t)a^ Komprement ber 5(brt)eict)uns t>i$ ^tm^ F gi^^bm/<br />

tinb bal;er ( Trig. sphaer. §» 124 )<br />

R:


R: tangVF=Cof VFP: tang Fm<br />

tang F m : cof P m = cof F V : cof V F. ©iefcö V<br />

P ifl abct öic ^cgdnjuns üon P R oöcr Ut J^6l)c öeö '13c(ö / \mU<br />

A)t^ alfo i)on 90^ absejogcn k^uu (ibtig la§t. ^arc Me ^o6l)e<br />

öeö @tmieJ G gemcffen ttoröcn, fo mü§tc baö SJrciKcf VGP<br />

aufgelofet tDcrtten ; in tt>c(d;em Daö ÄompUnKtit Der »!^6l)e Dc3<br />

©(crnö ober V G unb baö dou feinet 5(bweid)im.o ober P G unb<br />

ie ©eite V P unb foIflUc^ a\i^<br />

P R fo befannt mirb CTrigon.Sphaer. iif.)<br />

fm FVP; fin VFP^fmFP; finVP<br />

Cöct wenn Die gexaiit 51 uftTeigung tcc ?0?itte beö ^immelö C af-<br />

cenfio refta medii coeli ) )latt beö 2iitmutl)ö unter ben gegebe*<br />

nen fingen wäre , fo würbe ber Unterfc('ieb jwifcben biefer unb bei;<br />

CKeftafcenfion bcö ^6l)etn (gternö F ber ^tnfei VP Ffepn. S)urc&<br />

biefe unb ben fc^on befannten VFP, ing(eicf)en bie befanntc (Sei^<br />

te FP wirb V P gefunben ( Trig. Sphaer. §. 118)<br />

R:cofFP = tang VFP; cofFPD<br />

unbcof FP D : cot VP D = cot FP. cofV P ^ie gtfün*<br />

bene ©ro^e be^ sSogenö V P a(fo wiebcr üon 9oU ']>oü)Di^e iju jinbett<br />

ou^ Der gegebenen 9\eftafcenfion swei^er (Sterne / beven einer in beni<br />


96<br />

^bl)anb\m^<br />

SDJßtiblan ftthHf mnnUt anbcreim ^ot'^m i{!/ unö auöbeö (e^#<br />

(etcn ^2(bivctcbunfl. ©et 0)?itta56frelö fei> (Fig. XI,) HSR, b«<br />

j^ortjout HR, Dct Siequatot AGt, Der 'l>o( inP/ bei; aufeel)cnt>e<br />

Dt)er unterseljcnöe ^tern |tel)c in Dem .^ort.^ont in O , Dutd) wtU<br />

(i)tn t>ct 0.uat>rant PO M gebogen fei)/ £)a§ a!fo bcö (gternö gcgc«?<br />

fecnc S)ef(ination M O uni) il)t ^ompfcment P O tfr. ©tun^c bet<br />

©tci'ti in bem 5inju gefc^et it)evben. 3^^ gegem^jdttigen ^-all<br />

tjlin bem recf)tiDinf(ict)ten ®rei)ecfe POR bei) R b et rechte ^ffiin*<br />

fei unb bann bie (Seite P O , ing(eicl)en bet "SBinfcl O P R gegeben,<br />

weld)et mmlUl) bie !£)lfferenj bct gegebenen c{aat}m ^luffleigung<br />

fcßt (Stctne O unb s i\} , weld^ec (entere @tetn abec afsbann ivou<br />

fd)en bem *]3d( unb bem »^otixont f^eben mu§» ©tunbc et in S unD<br />

ölfü liWifcben bem ^ol unb bem 5(equatot, fo vom bet *^infel<br />

OPR ta^ Komplement bet obgenannten ©iffeten,; nu 180


»0« btt Wb^btf ^y<br />

fucl^(, ^tm 5(btt)dd&un3 unb flccabe 5ruf|lciflutigbefanntfi'nD,unö<br />

welche enttveöer jufammcn auf^oöct untcrflcl)cn. 3» Der Fig. XU.<br />

ifl HPa ö« ?9?cclbian, H R bcc ^onjont, A Gl ber Sieqimtor,<br />

Dcffcn ^or arfo P i|l. S>Je jugfeid^ auf. unb unter5cl)cnt)en (Sterne<br />

^i^ix^ in S unb s, bucd^ mV^t W ©töcfe bec ©cflinationfreife<br />

P S T unb P s d serösen werben, S)eö (Sternö S 5(bmeic^ung t|i S T<br />

Mnb be^ s 5(bweid&ung s d , welche se^cben finb , unb Xa'^KtiQ.ix^ m\i<br />

xawi aucT) ble Äompfemente ber !5)ef(inafionen PS unb Ps. $(rro<br />

(inb in bem®ret)ecf PSs bie jroej) gelten PS unb Ps unb bec<br />

2BinEer SPs befannt, werd^et namHc^ \i\i ^iffcrenj ber se^ebe^<br />

tien Dieftafcenjionen ber ©ferne i|l. cj^^^n „„„ ^^p^^^ ^^^^ ^ ^.^<br />

q>erpenbife( s D berabseJajfen wirb, fo ifl (Trig. Sphaer. §. 123,)<br />

R tang P s = cof S P s tang : : P D. ^m flecienwartiflen ^att ifl<br />

SD_PS — PD unb burc^ '^xt anberc Proportion fin S D : fin<br />

D = tang SPs: tang P s s finbet ficb ber «^BinFer S. ferner j(l<br />

«ber in ^m Triangel P s R bep R m xi^xn m\m, unb auc&<br />

ber^infer PSR, ingfeicben \i\t eeite P S befotint : be§tvegen RfmPS<br />

= finPSR: fmPRCTrig.Sph.§.62.) 5M biefe ^eife<br />

ili alfo \i\i ^oI)e beö ^oB ober PR begannt, 3m übrigen i|! t)oti<br />

fe(bftfd)on fiar, ba§ nacbbem bie ©terne entwebcr im 2(equafoc<br />

felbjt ober /cnfeitö bejfelben (leben , bie SBoßen P s unb P s mim^<br />

t)er emer ober aucb \:>iX)\ii m<br />

,0.uabr«nt ober «urf; srofer eterne beobachten, welche htx)X^i mk\i<br />

einen Mben ©rab boc^ obnsefabr überbem ^orijont flunbeu; weU<br />

fie aröbann erfl fic^ wirfücb im ^ori^ont be|inbe» würben.<br />

9^od[) anbete uttjuüerrdficje 2(ufsa6en, ^\t ^6be beö Q3ofö<br />

jufinben, S^xi^ fofgenbe i) 5fuö bem balben ^a^ebosen ober bem<br />

Unterfc^iebe ber fcC^efen Sluf.unb SibPfcisung ( differentia afcenfio<br />

nah ) unb ber $lbweicf>un5 ber ©onne ober eineö ©ternö. 2 ) %u<br />

P


98<br />

^bf)anhlnn^<br />

ttx gegcScitett $lfcenjtonö(t>i|fctenj unt) ttt '^SUf^tsmmift (am^i-<br />

tudine ortiua) Der ©ottne o&et dneö (Bttxn^* 3 ) 5(uö Der sj)?or»<br />

flcnweitc iinb Der 2(bmeic&un5» ^ur alle Drei) 5(ufgcit>cn ifl in De«<br />

XIII ^i^'ir HP R Gl Der ^etibiati/ HR tvieDer t)er vöori^ont, P Dcc<br />

5^o(^ Ad Der 2(equator. 9^utt |tel)e im ^orijont Der (Stern S,<br />

unD alfo ifi O ber ^unft Deö 2(equatot^, welcher mit Demfelbcti<br />

oufflel)et, oDer Die fd^iefe 2(ufjlelsiin(j. S)er ^Bogen DefJ 2(equator*/<br />

ter mit Dem @terne untergesan^enf fei) üon o y m gejat)lt AC,<br />

feet olfo Die fc^iefe 2(bfteigung C<br />

defcenfionem obliquam) ^ou<br />

Hellt; Der Unterfc^ieD jwlfc^en MDenf oDer Die Differentia afceiifionalis<br />

ift O C, welche entweDer unmittelbar/ oDet Durc^ Den Wbm<br />

^agebogen C arcum femi-diurnum ) gegeben ijT/ t\)etc^cr in Der Fig»<br />

A Cift; Denn wenn Der CtuaDrant AO abgezogen \ioirD, fo bleibt O<br />

C , oDer Der Unterfc^ieD bepDer 5/uffleigungen, 3« öem S5rei)ecf«<br />

OCS ijlbei) C einred)ter '2öinfe(r unD Die leiten OC, CS be#<br />

fannt, welche le^tere Deö (Slernö S)eE(ination ift, unD Def*<br />

wegen R : fin O C = cot C S: cot COS. 2)er nunmehr gefun*<br />

^ene ^infel C O S / Der l)ier Die ^icfe De^ 5(equatorö unter tem ^o*<br />

tijont ift, mad)t aber mit Der ^6l)e Deö ^olö 90^ «uk Seit Deö ^interfoO^itiumö genommen wirD, unJ)<br />

öa Diefelbe in G aufgel)t , fo braucht man , um F O ju jinDen /<br />

nur in Söetrad^tung ju jiet)en, Da§ fte il)ren l)a(ben ^agebo*<br />

gen in 6 @tunDen juri4cf(egt; wenn atfo Die Beitbemecft wirD,<br />

tie fie jubringt/ ijon it>rem $(ufgang bi^ in Die g)httag^ flache ju fom;<br />

tncn, unD bernac^ biefelbe in einen 53ogen Deö ^(equator^ üerwan^<br />

Delt, Diefer Don A O abgejogcn wirD, fo finDet ^id) F O. 5tlfo fmö<br />

wieDer in Dem bei) F recbtt\)infe(id)ten Triangel GF O, Die Reifen<br />

F O unD G F befannt, welche Ic^tereöie größte 5lbweic^ungDer ^on^<br />

ne/


alfi) »iebcc Der *2Bin!cl G O F Durd> üom.igefübrte Sinabgie se*<br />

funbcn roctöcn« !Biefet mi§t abct tk 5(equatoröl)ül)c unt) fliebt Die<br />

«J>o(l)6l)e, wenn man il)tt tjcn 90^ abjlel)Ct. 5(ud) nc§c fiel) QUiie 2(fcenfiona(ölfferen^ F O oDet O C befannt, wie<br />

fc^on in Nro i ijl gejeiget woröen f ober aucf) Die Untere fann un^<br />

mittelbar gegeben fepn. ferner i|l üermoge Der JÖebingungber 5(uf#<br />

er#<br />

fal)rt auf eben biefe 5(rt.<br />

^enn nad^ 3 ) üorauö gefe^ef wirb , Die «JfJ^or^enweif« unt><br />

bie 5(bweid^iing fei) befannt; bann finb entweDer in Dem ^reyecfe<br />

OSC bie (Seiten OS unD SC oDer in Dem Triangel GFO bie<br />

Reiten G O unb GF gegeben , unD ^\t 2(ufl6funs eineö biefer S)re9#<br />

ecfe noirb nac^ fc()on angegebener Proportion gefunben.<br />

9^odb eine 5(ufgabe/ ^k fid) auf eben \>ic Fig. XIIL bc^Uf<br />

^t, \^i wenn bie^ot)e beö ^oiß auö Dem k^nglTen oDer furjeften<br />

^age unb Der (Sc()iefe Der (Jf(i)ptif gefud)t wirD. ^enn Der lang*<br />

fJe "^ag gegeben i|T, fo gebet bie @onne in bem Söenbefreiö auf,<br />

»efd)er bie§eifö beö 5lequator^ ijl, in S ^um ^epfpicte; PSwirD<br />

^aö Komplement Der größten 5ibn)eicl)ung berfelben, ober we{cf;e^<br />

einerlei) ij^ / Daö Komplement Der ©c^icfe Der ^fliptif fepn ; wicD atf»<br />

nun weiter^ Die Seit, welche Die (Sonne braucht, ibren balben ^a#<br />

gebogen ju befcf)reiben, in einen 35ogen beö 5(equator^ PevwanDeff,


Der in t)er ^mt tntd!^ A C »orgeÜeUef njitb , fo j|! b« ^\M, UU<br />

fcn 5D?aa§ büfcr ^ogm Ifl, auc^ befannt/ l)iet in bet Sifiut APa<br />

^^ t|l aber SP Rbeö öotsenannfm "2Binfc(ö Komplement ju iSo«.<br />

^aPS unt) SPR In Dem bei) R red^tminfellc^tcn S)i:ei)ecfe SPR<br />

bcfannü finö , n)tcb bie ^6l)e beö ^oJö P R burd^ R .•<br />

tang<br />

P S =<br />

cof S P R : tang P R gefunben. ^ö (ie§e jlid) biefcö ^wb(em noc^<br />

ouf anbete Wirten auP6fen. fDa eö abet in bet ^Ntayiö wegen feinet<br />

Unjut)eda§i3feit nic^t gebraucht mK\>, fo ijl eö njül)^ auc^ nic^t bec<br />

5D?ü()e u>enl)/ ^a^ man ficf; lange babei) aufmalt. Qlm Untfim<br />

^age se()t bie (Sonne in G auf/ unb eö njirb af^öann auf bie ndnv<br />

Iid)e 5(rt Detfa^ren , bie fc^on tjorljet befc^r leben worben/ ba man<br />

aü$ bem halben ^agebogen/ bec f(einet alö ein O.uabtant gefegt<br />

würbe j bie *)>olbol)e fuc5te. B« bicfen ganj verwerflichen unb unge*<br />

JDiffen ^O^etboben geboret aud^ / wenn man tk Sßl)c bee ^olö au^<br />

bem gegebenen Äiima unb ber ^cbiefe ber (iU\));>tit ober auc^ au^<br />

le^t^rer unb bem arcu Eclypticae femper apparente bejiimmen<br />

wollte» ©aö meijle / waö in ber 2(ufI6fung blefer ^iufgabe \>ott<br />

Ibmmt, la^t fid) auf M§ , wa^ fcbon angefubret ifi, jurijcfe bringen.<br />

Um nid^t in unnotbige ^eitlduftigfeit ju geratbeu; jumalen bei><br />

©ac^en, welche in ber ^/uöubung nic^t gebraucht mxUn, fo Witt<br />

id& bieüon weiter feine 2)?elbung tbun»<br />

^nbticb/ wenn fic5 jutragen foHte / baf öon einem orte bie<br />

J^obe be^ ^o(ö befannt wdre, unb hk £dnge biefeö Drtö, inglei*»<br />

dben \ik £dnge eineö anöern , bejfen ^olbobe man aber nic|)t miß,<br />

«nb wenn ferner ber ^ojitionöwinfet öon einem biefer beyben Ottt<br />

gegeben i^, fo fonnte bie ^olb^be beö (eitern Oxt$ gefunben mti<br />

ben. 3n ber Fig. XIV» feyen jwei) Oku L unb 1 , t>k in ber n6rb«?<br />

lieben ^albfugel (legen; burcb biefe unb bie ^«(tpole, ben norbli^<br />

dben P unb ben fublicben p fei;en t)k '^itta^^ftiift P Lp unb P 1 p<br />

sejogeu/ jwifc^en wclc(>m ber ^ogen EGlbeö ^(e^uatorö entb arten<br />

m


i>on f>tv 93o(665c. loi<br />

i^, bet ntfübic ^iffmn.^ tax Umtiii, unD \)it ^InfelPunöp<br />

mi§t* kernet! fei) Daö (Stucf t)cö "^crttfalfrcifeö L 1 gejosen / Dag<br />

Die 5)i)lrtnj bei^Öcc Crtc öoncinanbec auöbröcft. '^k ^oiiticnöi»<br />

winfel jitiö baljec P L I unb P 1 L. ® a nun bcö Om L ^on)6be<br />

befvinnt i|l, fö ijl aucO il)r Komplement LP gegeben; burc5 biefe<br />

©eite, \>in ^infet P/ welcher ber Unterfcl^ieb bec bcfanntcn ß^nge<br />

bec bcpbcn Orte i|l , unb ben obferütcfen obet gegebenen ^oft*<br />

(ionöTOinfel (i\§t fid; bie ^6(1)61)^ b^^ anbem Oue l ftnben. ^ena<br />

wenn in bem S)rei)ecfe P L l auö P t)a^ ^erpenbifel P X I)erab#<br />

selafTen mt\>, fo i(^ (Trig. Sph. §. ng.) R.- cof LP= tang<br />

L : cot L P X. L P 1 — L P X giebt abit I)ier ben ^infe( x P 1 , unD<br />

.-<br />

eö ifl xwepfenö ; cof L P x : cof x P 1 = cot L P cot P I. l?)iefe<br />

©eitc PI i|t abec baö Äomprement bet ^>oIb6l)c beö ö«ö 1/ wtU<br />

d[\e leitete alfo auc^ baburcb gefunben werben, *2ßdre beö Oct^<br />

1 ^oU)6l)e befannt/ unb man fachte bie üom ömL, fo t|t PI bec<br />

^infel L P 1 unb ber ^ofltionöwinfd L 1 P gegeben , unb burc^ litt<br />

ndmlicbe 5luf^6fung njfirbe LP gcfucbf/ t)a^ ti^iebet baö Äompf^*<br />

ment ber ^on)6l)e beö Ortö L i|l, 2iuö biefem i|t aucb leidet ju<br />

erfeb^U/ tt>i^ »«it öß"^ S)tepecfe PLM ju t>erfal)ren fey. SKöbann<br />

t)at ndmiid) ein öct eine nocbUd&e, unb bet anbere eine füblid;e<br />

breite, unb bie ©eitc PM be|lel)et auö PGl einem Cluabvautm<br />

unb GlM»<br />

^enn ^k ©ijTanj jtt)ei)cu Oiie Doneinanbet unb ibre !^ifi»<br />

fetenj bei Sänge/ in>](eicben bei: 'liofitionöwtnfel Don einem Orre gtt<br />

geben tvirb, (d§t ficb bie ^oU)6l)e Don bei)ben fi'nben. 3" berbo^<br />

rigen Fig. fep L l bie (Entfernung bt\)[>tt Orte Doneinanbec in ®ca^<br />

ben unb ^^inuten ober in geogcapl)ifcben 5Diei(en/ tvelcbe fic^ leicht<br />

auf ©rabe jc. rebt:cicen raffen. i)ie S)iffetenj bec Sdnge b(i^t>^t<br />

jOtte i|^ bev ^infel LPl; bet ^ofitionöwinfel entiteberL oberU<br />

CDuvcö biefe brep gegebene @tücfc fann in bem S)i;eyec0e LPl/ \)U<br />

(Seite


^dtt LP unb Lp sefunben n)crt>en, m\d)etk ^om^kmmt t(t<br />

^oÜ)6l)cn ^k{a Oxtc finö. ^ö la§t ftc() biefcö Problem noc^ auf<br />

»crfc()ict>cn€ ^ttm Dcranbcm/ bie abev im ©nunDc einerlei) mit<br />

ben fc^on (jnseföbrten finb. 3» ^' wenn t>orauö gefe^et njirb/<br />

ba§ bepber Otu ©ijlanj befannt fei) unb \>im beijbcn aud) bc«<br />

iJ>ofitionött)infel , unb man fud&t t)ierau6 bie ^l>c(l)ül)e 2c. ^a ed<br />

abev eben fowele Wlül)t füllet ^ tim ^Nofitionön)inFe( eineö Ott^ ju<br />

beftimmen, a(ö bie ^on)6()e butc^ anbete ^?etI)oben unmittel^<br />

bat XU finben , unb baö ^erfal)ren fe{b|l feine Qxb^m ©enauisfeif<br />

übet anbete ei)ten ^oU)6^e<br />

nut obngefabt üu wiffen »erlangt / fann frei;lic5 biefet ^^Botfc^la^<br />

nod) bienlid) fei)n; boc() lägt fiel) auc^ biefeö auf anbete Qlxtmmdy<br />

leidster bewerffleliisen.<br />

Um mic^ bei) fatffam befannten ^aiü^tw nid^t (anget aufju*<br />

l)alten / fo btec^e id) biet


UXe-tie UH-.yyVptv-l.li. Gfuber.r- von. a^itr U olh-oc-h-e. z/a^o.I.<br />

3C.^ '^<br />

\9<br />


-^^^


^ jPk.Ji.hfi.<br />

IB. g^ui^'-^ ^ort. J^ SULo^^U ^i.H.<br />

"-fz^.S '^ _9<br />

^^i^.lQ.. Jl^-l.<br />

nv<br />

Ji:<br />

4<br />

\.<br />

\.<br />

\<br />

^S^y .<br />

-<br />

'^<br />

s<br />

\^<br />

!<br />

:yx~ ^r^<br />

Zh<br />

^s^-4K


Sodann ^tl^mm^txh<br />

^JrofefibvS Hx 5iÄat^ematif auf ber ^oöen ©^u(e<br />

^ e f ^ r c 1 6 u n g<br />

einem cuen 2(rt etnc^ afttonomifc^ett<br />

Ouabmnten mit (3Wifym,<br />

tvorctuf matt bte f(em(!ert S:&et(e etne^ ©rat)eö genauer/<br />

fieserer iint) (cic^(ey , afö auf Den biö[)ct;gcm6l)nftit^"/ bcmerfm<br />

fann / mhD ruaä 6^9 fein« SÖjrfettiguno fcefontert ju mer?fn iil.


^.an \)(it jmt blöl)et bi< affronomifcfien "^Uerfjeucje j» einer fe^c<br />

Stoßen ^oUfommenljctt gd>xad)t: untetöcjfen vviröOcc^ nidjtleidjf<br />

fcmanD behaupten, t>n§ fic n)ivf(icf) Die größte I)abcn^ Derer fic fMji^<br />

finD. 5j)^an bcDcnfc nur, tDic tjjct t{)rc Q^olIfi)mmen{)cit fett njeni^<br />

gen ^a\)xm \)cx jugcnommen \:)abCf fo tt)ttD man bcii\> auf ibr fünfti(jc^<br />

^acbötbum fc()Iie§cn. ^le oor n)eni.gen S^brcn erfunDeneii aho*<br />

matifcben^ernrobte/ \Dcnis)^cnö Die ®uten t>on einer jiem(icl?cnü'ngef<br />

fint» nocb febr .feiten: unD tx>er wirD ficb wobl einbr(Den tonnen,<br />

ta% öie ^unjT/ fic ju t>etferti.gen / welcbe nocb fo neu ifl, fcbon Den<br />

©ipfel ibrer ^oUfommenbeit erfticcien babe ? ^ecDcn fie nun ein/<br />

«ifll flemcin ; fangt man einmal an / fte felber an Den ÖuaDranten<br />

unt> ^cftoren ju ge'^raucben; (teilet mit ibrer aucb öer ^DHfroffoäp<br />

pim ^oUCcmmcnbcit; voa$ für sro^e SlcnDerunscn mu^en fic nicbt<br />

A> Ott


io6 93efc^mbttttd eittei? tteuett 5(it<br />

ölt be« a|Tröin>mifcf)cn ^txtmB^^/ ^«ctt fie eui ^fteK votthm,<br />

2. €ö l)at Mcfe fßnftige ^Icnb^tuns bctfctbcn , mld}c W %t\4<br />

tt>ettt)img Der afcamatifd)cn 5ernr6l)i;c l^ccöoibriiist, r:()on


einc^ a(!ron. Xluabrantcii mit ^Idöc^e«. 107<br />

Oerfclben nic^f xtd)t xm ou^fallen, ^ö fann auc^ öer Unferfcf)ieb<br />

i\)m 35reitc (cicl)t merflKl)ei; Dcifd;Uöcn fe^n/ alö bep ja«cn £inwn,<br />

wo t>at>uvc^ Svfunfl ^nfJcn<br />

snefilnsen Snjbumcnte oec^etben ^ Der fo tiefeinfci^t, tia§ öie ent*<br />

panöiien ^j^cfeln btirc|? flclinOc^ $Kcibm mit iort^m ^ulm (t^<br />

lUc^t ticttltgen laßen*<br />

^oc^ ijl oudf) ber^ tien tn ?!}?efiin5 ein^esrabnenfTefnen Stifi^<br />

^en ^iefe Uiibequemlicbfeit/ t>a§ man; wenn man nicbt t)utc() befon»<br />

iicre cJ(e eö feiert toec^ini)em fann/ wegen öe^ üerfc^ietinfn ^liu<br />

fallcö &eö €rc^t^ be^ titfen Linien betrogen wirD; öenn anöer^ ere öicferf(einen ©rabm<br />

inad)en, erleucbfcf ^ unO aifo torjfiqricf) ober allem fidjtbar werbe«.<br />

5(^oc^ met>r werben bie fc^einbaren Linien »er^nbeilidf; fe^n ; wem?<br />

^ie >3ßont)e/ wekbe ben ©traben geftaften / nidji eben, fwibern et?«'<br />

linbtifd) jSnD/ ba man immer m^r «ine licl^ie ^ini« auf ber n>lin*<br />

tviicjxn '^CBanö p?l)


10» Jöefd^reibuttö bitter tteuett ^vt<br />

etnfallenöe Zid^t mit öcm »on t>et cpHnbrifc^en öbetflac^e g^gen ba^<br />

-S(ug jurucfgcwDtfen^m mad)t, bcjiimmct wfrö^ ^iU man öbett<br />

^ie in Dem Ä^cOmg eingegrabenen Keinen ^ucc^en mit mel)tcr:n €i(^#<br />

Cern üon tjecfc()ieöcnen (Btiun l)ec be(eucf;ten / fo tvivö man feCbe<br />

öielleicOt nic^t bequem anbringen fonnen. Unt> ettvaö nod) befc^wer^<br />

Ucl^er wirb c^ fallen, mit bem ^a^fic^te fie gleicT) ju befeuchten, ^ötft<br />

man abc« bie ©rdben mit einer anbern 5}?aterie a\ißf fo i(l eö njenl.g#<br />

jT^nö unfirf;«! ba§ fienic^t mit Der Seit (oögeriflen werbe unb wegfalle.<br />

4. ^eit t)ortl)eill)affet afö h 2)enn erft^<br />

Uc^ (ajfen fic^ in felbeö M j^rtere tauerbafteSinien alß in batf<br />

tO?ei]lng einfcbneiben. ^aö ©laö felbjl / wenigjlenö baö barte gri5n^<br />

Ji4)te/ wirb t)on fcbarfen tÖMterieti ntcbt aufgel6fet; unbfann leicbc<br />

tüicber, wenn eö t)on®ön|ten anlduft, obne ^erberbung ber jar*<br />

tcn Linien f bie man barein g^fcbnitten bat / gereiniget werben^ «nö<br />

«nblicö fann man babep bte QSeleuc^tung üon binfen anbringen, unl)<br />

ölfD gar leicht bie Errungen üermeiben , welcbe fon)t üon ungleiche«<br />

SBeleucbfung ber SBänbe biefer fleinen ^urcben entf!eben fonnten.<br />

tO^an fann aucb jugleicb feb« leicbt t>a^ ^icbt fo bicl t)erjiarfen , t)a§.<br />

taö 5lug auc^ be\)m ©ebraucbe beö airerfcbdrfjTen ?J)?ifrojfopö, wer^<br />

(beö fonft in folcbem ^allc wegen fcbwad;cr JSeleudbtung febr cm^<br />

gefpannet, unbin furjer B^it ermübet wirb, in S3etracbtung auc&<br />

ber jdrtej^en Linien nic^tö ju leiben bat. (Soüte man alfo nid)t Ut^<br />

fer QJortbeile balber, fic^ bei) ^nflrumenten , worauf .man jart«<br />

S(u6tbeilungen ju bemerfen lyütr M lieber beö (5)lafe«^, alö tat<br />

©Metalle bebienen?<br />

^. Slber, wirb man mictielleicl^t fagent wie gefdbtlid^wit^<br />

mdbt mit foldjen ^nflrumenten , ta baö®laö fo gebrecblicb iflf um*<br />

jtigeben feyn? unt^ wollte man il)nen eine jt^mlic^e ©r5§e geben #


cttte^ aftvon, ^mbvanUn tnit ©Id^c^ert. 109<br />

wo wöröc man fo gi*o§c Stücfe (D(aö reicht bcPommen , ald man<br />

öaju n6tl)lfl [)i\tu ? juöcm ift ^aö ©raei fcl^mct ju bearbeiten, unb<br />

Wc be|ti5nölgc ©cfal)r öabco, baD man cö fe(bjl unter Dec5(cbeit un^»<br />

t)or|icf;(i5 jci'brcc^c. ©icfc ^Inwenbuncicn tvirö man ü^)ne Steifet<br />

wiöet Die slaf^cncn 5[)2c§in|lrumente macf)cn. 5lber fii werben auc^<br />

alle cifeic^ verfallen / wenn kl) bie %u ctMu ,. tok id^ einen<br />

0uabran(en anricf^te, worauf man bic ^l)ci(unflett in ®(aö eins«<br />

gcfc^nitten l)at. 3[(f> werbe aber auc5 babej) jeigen , wie bic (Hnn<br />

rt)ei(ung felbjt ticbtig ju machen fei?, unb noc^ »erfc^iebencö ()injtt#<br />

fe^en/ waö id; für merfwurbig l)a(ten werbe»<br />

Scf) üerl)o|fc baburcf;bet l)od&l5bIic^en2(fabem{e, bieo^ne<br />

gweifcl il)re neue (Sternwarte batbefl mit Quun 3[nf^rumenten t>ecfe


HO a3ef(&rct(^tttt9 timt mnm ^xt<br />

6. kleine 0.uat»tanten, unb au^ (^a^t'^nM ite§en ficl& noc^<br />

»obl gnnj üon bicfcm @(afc mad)en, ol)nc große ©efabr, fic ju jer*<br />

brechen. iSJan fonnte fic mit einem meffingen ^m^z umfaffen , unt><br />

«twaiin duc^ jwifc^cn eine nod) weic^cve ^atetie/ a(ö £cber oöcc<br />

©avb i|i/ einfe^cn/ fo tviirDc Die @efal)t/ fie ju ,^erbrec5en, jicmfic^<br />

gcrincjcr \tcvt>cn. ^ÜJon l)öt (gpiesel ; bie weni^Oenö 5\t»ei^ @c()u|)c<br />

breit ti"b / unb nod) breitere. urbe j»<br />

gct>bätl^;en ?D?effunöcn, wenn er wol)! cietl)eilet rotire, fürtreflic^<br />

^pn» Unb man f^niUe fi4> inv @eob».\fie mit üiei Keinem bcgnÖA<br />

^eru<br />

7, SWein eö 1)1 meine ^Ibjlc^t ni($tf ^ier t>on Kernen awi efcr<br />

«um einjisen@tii^:fe ©tas qcmac^tcn @vteiben ober Ouabronteir k,:<br />

ju bonbetn. S)ie aflronomifiten O.iiabrnnten/ abfonberlkf) bie 0)?au4<br />

e^'Cluöbranten, auc^ njcnn afromatirc(}c^ernrol)rsbarmi gebraucht<br />

mrbm/ t»iir ief> bocf) iiicOt sor ffcin baben: noc^ wirb e$ u6tl)ig<br />

fei)tt/ fi^flcitix ^ott einem (Stucfe ^aö ,^umad)en, wie mir in- Bie^<br />

f^r 5(bl)miblun9 fet)en werben- S)enn, obaleicO öiif einemCin^ran*<br />

ten/ berniir einen @c|)ub Üvöbiitö bat/ auc^^ ein ^^Ij««, ber ivur<br />

«ine (Sefimbe betraft; burcb ein fc^rfe^ 5D?ifroffop mcm benwr^er<br />

»erben, fo ttirb man bocb mit einem aucb alromatif4)en tcrnrotjrer<br />

So^ xm bci)ri\ttttg einen ©d}ub f^ng ijl^ nid;t fo &ic|yteineti ü) iku.<br />

scn ^beitfc^et unb cuttlci bemerken f6nnen, 'SBemgr^enö i^irb man<br />

immef duemS«^'nrol)re\>on2, 3 ober 4 (Sclub^n mei)r ^ aM einem<br />

§on einem eim^igen (gcbulje i^uttduen bärfen, 5^un fo \


clrte^ affrott. Äuabratttett mit ©Möc^eit. III<br />

toiü man öaä ^«ntol)C \>kl r(5.n.gcc machen, fo tltn.on md)tfid)t\:,<br />

t)a§ mc!)( Der über Dm 0.uaöraiitcn binauefTcbenbe ^l)ei( cntmcbcr<br />

mc^en femer (Scr)n)ere, oöec wegen uugfeiit.cr 2iuöi)el)tiun(jt)eö^D?em{^<br />

bö bon Der ^tUme fidi^ bm, unÖ rt(fo öie Sicttinü set-tt>w<br />

wcpöe.<br />

e^ hat e^ einer meiner QSorrar)i'et rtuf ^iefiger @tcrnwarfe,<br />

niSmlic^ ^cr q^ater ©corg (5Jra^ auö Der et)emali(jen ®. 3. ein<<br />

ftenö erfahren, tiö§ ein mefaüeneö i5*.'nirol)r, mld)i:$ an einer |Tar^<br />

fen mefffnöcn Sicl^fc juüor fenfreci;^t fc}i \vnr, no(* ireir er Duri^ {iU<br />

bc6 eine Sctt^^'n^ ein ©cllirn bcobad^tcfe , ba Der "^Binö oo'n etJi<br />

«et @eite l)er Daran btkö , um s ©eFunDen fid) gegen felbe (BciU<br />

QtmnM : mii mmlkb öiefeö metallene DioI)r auf öiefer ^ütt<br />

gefcOmirDer k jweo fünfte, ber^?ittefpnnft bcöOb/eftiü^^lafetf,<br />

unb ^k 5D?iftebeö ^clbeö, wo ba^ g)?ifrometrum i|l, unmdnberf,<br />

weil an biefen bepben Drten Die ^{f^iDabe, unb a(fo au(f)tia$l)a^<br />

tan befeihgte i^ernrobr an Dem O.uabranten befefliget ift; fofgtidb<br />

bleibt auc^ \>k giellinie unoeranbert, ob gleich ctmnn ^ae ^am<br />

lobr feCbjl flc^iiiber mtu ein wenig rngm feiner (Schwere bieget.<br />

^ö foll a(fo buö 5ernro()r niemals Diel fanger fei;n, 0I0 ba^<br />

3nf!rumcnt i|t, an bcm man ftc(> bejfefben bcbienet.<br />

tftm


112<br />

?8efd&retbuttö einer mmn 2(rt<br />

^m fo weit man and) immer t)ic ^ollEommcnl)citt)cr ^etn*<br />

tollte bniiflcn nnrt»/ fo njcrbcn Dod) nicmaUi Die .tiai: furzen fo doU*<br />

fommcn fcpn, öfö t»ic länsern üon nflmliitec *^li*t. X^a n^ir tarn<br />

je^t 5cfel)en l)abcn/ t>n^ Die Jonsc Dcööval^iuö einc^ Sujlviaticntöf<br />

mit t>em man t)ic ^ol)e Der (Sterne/ oöcr anöcrc 333 Infe( mißt<br />

t)urd)t)ie Si^nse t>er ^ernrobre an Der 2(H)it>nC»c beflimmet ^Dirö, fo<br />

l)aben bie ücn einem groicrn ÜiaJ5iuö t)or Den ^(ctuern i «jenißjTcnö<br />

fo lang Jen« nid>t imsel)eur öro§ , unD fd;n)er m eraEtircn fini)/ im*<br />

mer einen metfad;en


cittcö a|!ron. Äuat^ranfert mit 0ldöcC)e» ii$<br />

d&cn Snt^cumcntcn bcbicncn , fiit eine 5ÖefcI)afcnl)cit t)abcn mag<br />

fo muffe» wie Doc5 , wenn njic Die ^enauiflfeit fo weit treiben roo(*<br />

len / al^ eö m5.g(id) ijl , felbe in 523emetfung öet (BtaU, unb il)cec<br />

^l)ei(e fo weit treiben , öaf Die fieinften ^l^eite , t)ie Den ^infet auf<br />

t)en Ctuaöranten be|limmen/ in^erflleiitung mit Den flein flcn, Die man<br />

mitöem^crnrobrebemerfet, fleinfepn: wir mü^enalfo fuc^en, i>eti<br />

Cuabranten fe(b|t Die (jr6§te ^oUfommenbeit ju uerfcbaffen / bec<br />

(te fabifl finöi wenn wir je bie senauejlen S8eübad)tunflen Damit<br />

machen wollen / Damit wcnisj^en^ auf Diefer (Seite C wenn flfeic5 Wc<br />

^crnrobre etwann nicbt ju weiterer ^ollfommenbeit ^u bringen wh<br />

Jen , ) fein merflicber gebier fei>. Unb (bcn Damm folfen Die DuO;*<br />

tränten sro§ fcyn, Damit Die ^beilunsen fieserer werben , wdd)t$<br />

noc^ mel)r ßclten wirD, wenn felbtl Die '^^ernrobre mit Der ^cit ju<br />

noc^ flr6§erer Q^olifommenbeit feilten gebracht werben.


'<br />

114 ^iWtxh^xM efttet? neue« 5(r(<br />

rtiK^ mofllicf)/ ben S'tonb dncö Ouabtönten mit einem au^ mehreren<br />

^tücfen jufammenscfe^ten fliäfecnen D\cife ku umgeben, unt) öte<br />

fen i^u äu§et|l mit einem mefftnsen cinxufd^ae^cn ; aber felbfl biefet<br />

£)f\eif m'a§temit ^dnöem , fowenisJTenö auf einet (^i\{i über: ben g(d#<br />

fenicn l)ersien9en, mit bem Cluabranten wbunben werben, bieaf?<br />

f) einen ^l)ei{ beö ©tafeö bebecften. ^ä würben fic^ tt)ol)( nocft<br />

inel)rer0 (Sc^roieriflfeiten bei? ber $(u^ful)rung biefeö ©ebanfenö ein^<br />

fi'nben»<br />

^ir l)aben (kh^t aud^ nic^t nDtl)i(!, unferm O.iiabranten ei*<br />

ite.n bef^dnbisen sldfernen ülanb ju geben* €ö fallt mir eine ^i\S


emt^ aflroit. Äua^rantctt mit © (a^c^em 1 1^<br />

tneJTeif »>cö Si>d&cö fci)n^ t^atubtt taö Plattlern f6mmf; bct untmi<br />

(gdte ^uccNcflet aber mag ctwann um eine balbc; ober gan^e<br />

fiinie gro^ct fci>M ^ alö bei* obere. SMc ^icfe Diefec (3lM)m ijl föc<br />

fic^ fclbj^ wiüffil)c(icl;; t)oc^ mu§en fieaüe ßfeic^ Dicf fei)« , «(fo öa^,<br />

ba il)te untere (Seite auf bcr \)c>[Ii(j ebnen ©cf)iene Deö O.uaDranten<br />

oupicgt, auc() l)ie oberen alle sufammen in einer nmn{id)en ebne«<br />

gldc^e (iesen» ©ie S)icfe einer £inie n>irö für fie recl;t feyn*<br />

iz. ®lefe gldferne ^lattkin iveröen ober bie S5c5er, bie<br />

fie bebccfen mu§en/ burd; t)ierecfid)te mefllnse ^öiattlein G G (i. Fig.y<br />

angel)a(ten/ beren jebcö mitmer f(einen @c^rdubd;en rtii(3crd)rciu^<br />

bet iji. S)ie ®icfe biefcr mefim^en 53(dtf(ein ijt ber ^icfe bec<br />

©dlöc^cH flleid} ; unb bie ©c^rdubd?en finb t>erfenfef» ^ebeö fol^<br />

c^e^ 33(dtt(ein ijt nadb ber QäJeite &eö ©(döc^enö , fo eö an\)aUcn<br />

muh fonifcl) burd;bol)ret/ alfo/ H^ tia$ ©idöc^en tjoüig in biefeö<br />

£o(^ paffet/ unb t?on bem ?02effins umgeben tpirb/ unb barinne<br />

feft l)dU, ol}ne im minbel^an ju wanfen.<br />

13. 5^uf \ik obere ^(dclx eineö feben biefer ©Jd^c^en vuer^<br />

^en ( vt>ie im j\i[>ei)tcn *^l)ei(c biefcr 5ibl)anbtuna er()ctfen wirb ) mit<br />

S)cmant/ oDer einem bol)raifd?en (Steine jmei) jarte Linien / t>k fic^<br />

«tnanber fenfrec^t, un\> Den f);abtuö beö Ouabranten unter einem<br />

^[Binfei fccn etwann 4s @rßbenb»rc^fd)neiben/ein5efra^et. ^'af^<br />

Linien mu§en fel)r reit> fem, vomgil m bem Orte, ba fie einan--<br />

ier burc^fd;neiben / unb ^k IDurc^fc^neibung^puiifte mufen t)oÜ*<br />

lommen ieber ein«n ©rab üoneinönber entfernet fci)n. SDMn raac^e<br />

Aber über ^k 90 ©rabe irenicjflen^ noc^ einen, ober «o<br />

kleben U\}m fofc^en ^iä^^cn if! ;iu du§cr|l ndcf;ff Dem<br />

9\(mbe auf ba^ meJTin^e 53tdtt(ein t)U ^ai)l beö ©robe:^ einsefro^<br />

f^eii, ber ia fetbe^ (äUWd^en fdlif» Q) a J4>


iif. ^cfdmibm^ mtt neuett 2(rt<br />

(- 14. ®!c ^IHnbabc B (i.Fig.) welche öflö $^(Jtin:ol)r etööt/<br />

fi^t)n l)iiUeif fiel) ein glafcrneö Q3(ättkin q q , ivovauf In einem 53oöett<br />

bccum, t>et mit öm 0,uaÖranten foncentrifc^ i|i, auf feinet untere«<br />

©ette 60 Heine fel)r jat'te £inien/ tiie alle auf öen ^^ittelpunft betf<br />

Cluaörantert jugel)€n/ in ,q(eic^er Entfernung je einer tOiinufe Don^<br />

einanDer tjerjeic^net finb : t»er 5öogcn aber felbf! ifl in t^kf^ß ©(5ö#<br />

' font)«rn tr entfielet nur i)urc^ öie Orbnuns<br />

Mefer Heineit Linien/ welche, ttenn Die 2lll)it»at)e fortrücfet, übet<br />

W (Sd)n«iDuti3evunfte jcö^r jweijer auf t»en kleinen ßlafernen @cl;eib^<br />

lein üer,^cic5nefen jarten «Jinien ( § 13) I)erflel)en/ uni) mit il)nenci^<br />

«eil ?[QinM üon 4? ©taöen machen»<br />

1 5. S)ie 5(cl)fe U^ ?5ernrof)rö ijt mit tem fRatk^ t)eö O.m*<br />

tränten f tt)elc()er tiurc^ i^aö unterfte ^tricf)lein beö |e|t bemelöte»<br />

S)?inutenb(att(einö Durd^gebt, parallel. 2)ie2((l)it>at)c B aber, an<br />

ter t)iefeö §ernrol)r f(|^i)^/ erlanget ibre jarte Q^etvegungen Durc^<br />

eine ©cfcraube a c, öie auf e teö D.uatiran^<br />

een berumfijbten f unt)/ tvo man immer will; befejligen fann, Eö<br />

tiiu§ auc^ ein ^ifcometer D , um t>ie (Sefunöen ju bemerfeu/ unb<br />

ein^ifroffop/ Die Heinflen ^bcile auf Dem üuaDranten, unD W^<br />

nutenbldttlein ju befeben , ober Diefem angebracht wcrDen»<br />


eineö a(!rott. «Cimbranteit mit ^la^cf)em 1 17<br />

ivanbten @citc mit ^^cjTt'ng überF(eibct, wefc^cö jiit gictbe/ otiec<br />

jur fanftecn Q5ei\)e5ung t>cc Darüber bcr^ntfc^ciiDcn '^((l)iöaöe t>itf<br />

mtf bie auf ^ifcn , wenn eö aaMtng tol^ig tuürDc , ieUimcnen*<br />

neu


1 18<br />

föefc^rerbuitcj emetr neueit ^vt<br />

ren möUett/ Me ^uvd^ öeu 5)?it{e(punff öeö Cuabtanten, unb auf<br />

i>en öldfevncn<br />

3)?inutenb(titt{cm Durcb t>eu Sfnfang feiner ^Ijeiluug<br />

q' ( I Fig-) flel)t. 3n bev erflen ^-tflut jci.gee B Daö t'(ug«|ie (Enöc<br />

t)icfei' 2(ll)ttiaöe auf öct (Schiene beö D-uabmntcn , D t>aö baran bc<br />

fcRigtc @tüc0, rt>elcf)«ö baö ^Jifvotnctcc tragt , unb c m anbcreö/<br />

fo<br />

ebenfalls an ber 2(ll)tbabt5 anbauet unö baö ^^ifroffop ju ttascn<br />

bcjlunmct iR.<br />

18, !Bag ^ecnifol)t; bcffe« "2(cl^fe mit bct S^uf e beö D.ua^<br />

tränten , unb ber giellinic pai*alle( lauft, l)abe id;in bcr §igur fc(b}i<br />

t>orju|tel(cn f nic^t für n6tt)ifl ixad)Utf ba ic^ alleö, voa$ eö befon;«<br />

öere^ l)at/ ol;ne fe(beg ,^u entwerfen , begveiflid) machen fann, unb<br />

fonfl tierfi)tebene ©c^rauben(6d)er./ bie burd; bU 5((l}ibabe scl)en<br />

iaöon üerbec^et \\)urben»<br />

^6 ifl biefe^ ^ernrobr an ber 5((l)ibabe fej!. Sd^ befe|!u<br />

ge mmiid) an feiber m ber.iBegenb bei) b (17 Fig.) ober bevK<br />

auf ber 2{II>iDa!:e B in ber erften ^igur ein reci}t win^Uc^t gefrüm^<br />

m @tucf 5)^eJTtn.o g g' S ( 16 Fig. ) mit jwjepen @ü;rauben, mU<br />

d)e burc^ bie Locher P uuD P' ge^cn, S)ie ©inaibp^atie bi^i»<br />

fet? ©tucf'eö g' S fommt an bic 5m>ibabe- l>in f \>k '^m^ak G G'<br />

aber j^el)t fcnfrecht barauf; fo ba§ bie !)ier t^eröccfte ©cite sesen<br />

baö Qiu.g ö'-'wanbt ifl, unb bie 26c!?a' PP' (Fig, 16 > auf PP' it^<br />

ter ^ni)ibabe B (Fig, i ) binfommcii; biefe Je^tere l)aben ©eirinbe,<br />

in rcüd)c bie @cl)vaubrben l)inein(}el)cn/ fo biefc^ (^tucfe an be?<br />

S{(l)ibabe anl)a(ten, SMe t>«rfifa(e ^>iatte ifl a:it einem ooöfcn £0^<br />

cfyj burd^bre-d)?»^ Offen j)ori,;outatcr S)urc|)mefi'er einen Sob(, bef<br />


'<br />

eine^ affro». ^mhvmUn mit ©la^c^eit. 119<br />

fcö 5S(i\ttfcin il^ mit dncm uoHi^ runbcn üod)c, fo einen Soll im<br />

S)urci)mciKr l)at, öur-ijbro'i^en , unt) »irb üou einer SeDer m auf;<br />

tvactö flejcH Die (Schraube h / mit bet man c^ mcl)r oöci* mcniact*<br />

nieDerbtucf i'n fann / mit einet anljercn n abet an Die entgegen gefegte<br />

g^utl) f f ' t)ingettieben. 5(n biefeö Sßlattlein i|t ein ebcneö ©Idö*»<br />

c^en ansemad^t, worauf jwei) fenfrec^t einanDcc t)urc{)fc^neitienbe<br />

Harte Linien mit einem ©emante eingefc^nitten finb/ ober ed wer^<br />

t>en jtv>ci)jarte(Si(berfabenaa, bb Daran fefl .gemacht, Die in c ein*<br />

anber burcf>fcf)neiben, (Sollten etwann t)k (gilberfaben in einet»<br />

aFromatifc^cn Fernrohre nic^tbijnn genu^ fepn/ fo mochte manjlatf<br />

i^rec feibene i^on ein anbere^ biefcm faf! abnlid^eö (Btü^ an bem anbe^<br />

ren (Jnbe c angcfc^raubet , an welchem ein ^(dtflcin, fo ^ai Ob^<br />

ieFtitjglaö Ucist , mä) einer mit ber §(dc^e beö Duabranten parate<br />

UkUf


120 f&tfd)nibm^ einer neue« ^U<br />

Ukn t «"»>


etttc^ af?vom Äuat)ranfe» mit ©Id^c&eit» izi<br />

fonDeven (Stufen , t)ic man an t>ie 2((l>ii)öDc bcfcjliflct, okv fctbj} au<br />

ödn jwa)cn bcmcIDtcn (gtiicfcn £Okffing, jwifcOcn TOcIcf;c cßbineiu<br />

fommcn mug / an jct»cm mit 3 oDcp 4 (Sc^raubc^en anscfc^raii^<br />

Um cö leidster hinein ^u btinsm, unö uoKfommner aujurc?<br />

gen mag man an einem ^nDe teffclben ein Mrjeve^ Dvö^rc^en übet<br />

t>a^ ^anse oDec inncrt)a(b Demfelben anjiecfen, tvetcbeö man ein<br />

wenia l)ineinfcbicben unt) tt>ieDer bevauöpebcn fann; &aö ran^c<br />

f&f>i)X aber allein iR Darum ein tvenig furiet a(ö \>it ^ntfernunfl<br />

Uei* jwepen COJcffinsflucfe, jwifcben bic c$ ein^efe^t tvccben mu§. ^n<br />

bepben (JiiDen/ ober be^er an einem (5nt)e beö ^an^en unb einem<br />

te^ Äucjen ma^ nnseljetum m fenfrecbt aufciebogner dxant) {i\)n<br />

öec fkf) an Daö 5!)?elTtngflM, Daran man il)n anfcbraubet, anfege'<br />

tiurcb beu Die ©c^raubc^cn in bie ^6c&(ein 1/ 1/ 1/ 1^ ( i6Fig. ) i)in;<br />

(ingeben»<br />

22. ?9^an macf>t neben bem ^ernrobte, üon bcm ix>it bi^t<br />

l^er gerebct boben, ober up-tev ibm an bcr Qiü)itia\it, ober trennet<br />

bequemer fci;n foüte/ an biefem ^vobre fetbli nocb ein anbereö an^<br />

(rocicbcö eben fo lang ober aucl> fiirjer fepn fann) mit einem gac<br />

nicbt fcbarfen Ofufare, um ein fcbr sro^eö ^efb barinne m ba^<br />

ben. 5iucb bei) biefem mu§en in bem gemeinfcbaftücben §ofuö be«<br />

©(afer^reuifaben fei)n, unbman mug e^mitjenem öolifommenpOif<br />

lallel ricbten , unb in felber Stellung bc(l- inbig erbalten fonnen. 3fc^<br />

will micb aber mit 35efcbreibunfl ber '^töeife, mte biefcö ^u erbatten fei;,<br />

nicbt aufhalten/ fonbern fk bem eignen Q3er(Tanbebcö2eferöüberIafen.<br />

9)] an fann aucbmcine^ibbanblung, tic unter bem ^itel: Tubus aflro-<br />

nonikus amjplijjimi camp, fo i>or jn>e9 Sabven su Snöoljiabt erfcbie^?<br />

> ö ne«


122 föefc^reiburtg emer tteuctt ^vt<br />

i\^f § § 40 imb 41 nad^fc^fctcjcn / tt)o bie 55cfc^rdbunfl ein« ^SJelfe,<br />

jtvci) ^ccnrof)« miteinanDci* fo ju üetbinDeri/ ba^ il^te 5(c^fcn ö6l^<br />

Hö parallel ireröen / enthalten iit*<br />

23. ^m ein folc^eö (S»cl&tol)t i|! neben bem orbentücf^m<br />

flenji§ fel)c bequem , iinb fo^ac in einigen fallen faj^ gar notbwen*<br />

015. 2Benn man ndmlic^ bie ^o^e eineö f(einen ©terneö mit bem<br />

Cluabranten bcflimmen will, unb baö ^e(b beö ^etm:ol)reö Hein<br />

i|l, fann man ttjcgen ^tngc bcr f(einen (Sterne/ bie cinanbet manc^*<br />

mal fe&r na^e finb , nicf;t (eic^t fielet «nb (jewi§ wiflfen / n)e(($ec<br />

berienige i|l, ben man i'eöt im ^crnrol)te an einem ^aben erb(icfe^<br />

Unb e^ ifr auc^ immer f:&t)3er, mit einem fo(c^en 9\ol)re allein auf<br />

einen beftimmtcn (Stern ju jiclen. ^at man aber ein @ud)rol)t<br />

barneben, fo ernennt man bie (Sterne t)ie( (eic^ter in bem (Suc^*<br />

tobre; unb fu^rt ben/ bcJTcn J^obe man meftcn \\>i\l, jur 2(cbfe beö<br />

Sernrobreö bin / ^0, er bann auc^ In bem orbcntlic^cn '^Jcrnrobre no/<br />

l)e bep ber 5(cl;fe erfdi)einen mu§,<br />

24. "^enn man aber Fein ^ud^robt ^at, ober aud^ feineö<br />

baben ttjill , fann man enbddb ^id) a(fo belfen. ^an gebrauche ju<br />

erjl ein fd^roacbeö JOfular / womit man suma( ^a^ ganje ^elb öber^<br />

feben fann; unb fobalb ber (Stern, bejfcn :^6be man bcflimmen<br />

föü,<br />

im §e(be beö §ernrobreö gefcben, unb üon anbern, ^k ju«?<br />

gleicb bamit in fclbem erfcbeinen, ifi unterfcbieben worbcn, richte<br />

man gleich ^a$ ^ernrobrfiv ba§ biefer (Stern an ben bovijonta*<br />

len ifaben Eomme ; alöbann jiebe man gcfc^winb t>a^ Üvobrcben mit<br />

bem fcbroac^en Cfulare b«


cine^ aflroir* ÄUrtOrattfeit mit ©(4öcöem 123<br />

if!, unt> bie Seit/ tacfan egcfansct/ bcmerfcn/ imt> öabutcf; feine<br />

^6l)e unö ^ufminatloii befiimnicn. "^ßcnn aber öer ^tcrn fcbon<br />

mecfiicf; übet c l)mü$ l)i / ivii'D man Üjn Doc^ einen anberen ^ag,<br />

wenn man öaö ^crnrobt un\)eu'ucf t laffeu , unb W 3cit/ t)a et; «jie^<br />

bec in beften ^elb l)inein tritt, erwarten und, ganj Uid)t , nocO el)er m<br />

er in c bineinfommt/ üodig an bcn %o,\iix\ bb l>inbrin5en/ unb Q[f<br />

fo feine ^6l)e unb Kulmination Qt\\(i\x obferijiren Tonnen.<br />

1^, ^ie (^tu^e A, tvorauf bie Äbabe mittele ber^d^rau,'<br />

be a c x\x\)t{ , wirb in ber i gigur / wie fk auf bem D.uabranten t>on<br />

oben ju febcn \^, barcjefleUt, (Sie i|t eine melftn^e platte f ctwa^<br />

breiter, afö t^k au§erjle (Scl)iene beö Cuabranten, an biefie an je;<br />

bem beliebigen Orte mitbrepcn (Bd[)rauben def, wie n>ir gleich<br />

feben werben, anseprejfcf wirb; mit einem bci^t)orraöcnben 2(rme<br />

dx, welcher ben Tfim i^^QU auf bem bie (Schraube aemitibrem<br />

^alöbanbe rubct. S)ie ^ ^igur i|l ein mit ber ^rdc^e be^ Oua^*<br />

brauten paralleler ©urcbfcf)nitt beöÄopfeöber ©cf^raube ac^wel^<br />

(ber ju'unterfi ijt, unb beö 3*\insg, worauf fie um ibre 5(cbfe be^j<br />

weglicb rubet. ^ö ijl ndmlicb m ber S^urcbfcbnitt t(^ ^alöban*<br />

bcö , fo an bicfer (gcbraubc fej^ i|^ , n n beö fKinge^ , worauf ^a$<br />

.^alöbanö rubet. ^nncrbalb bicfem S^tinge ifi \)k (Scf>raube^(ivin'<br />

bei C cplinbrifcb/ un^ füllt ibn 'obüig a\i$. Unter bem Dvinge abec<br />

wirb fie t)ier*fecbö'ober ac^tecficbt, unb wirb eine ^anbbebe, t)k<br />

senau baruber pajfet , unb ben Kopf ber @d;raube auömacbt, tiOß<br />

lanflellecft, unb mit einem barübcr ^fflecften @teftlein befefliget;<br />


124 fScfi^uibm^ elttet? mmtt ^tt<br />

ti\Jiibm, unt» t>ic (Sfu^e A imD beccn 5(rmc nac5 t)cr Zink X Y<br />

in t)ct I ^Igur. ^ter ijl c öcr ^a(ö bct («ncicn @d)vaube a c<br />

Ut erilen §tauc/ welcl^e bie 5IU>it)at)e tragt, nnn if! D^i; TRimr<br />

auf Dem ba^ ^aföbant» bmdWt (Schraube aufliegt/ unb jiicl) t>ar^<br />

öuf<br />

l)ßrum&rel)t» P, P, P, P ift bei« S^urcOfc^nttt beg Ijcrum gebo^<br />

fiencn 35anbcö , mld)c6 mit ben ©ertauben hl/ Ii 1 an bem 5(rm«<br />

X h bcfcl^iget i)T. S)iefef? tcagt bic (Schraube K' / fo mittel burc^^<br />

gebt» X Y ift bet ®urc(ifc^nitt ber meffingcn platte mit bem ^iu<br />

me, wetcOe bet gvo§tc ^l)ei{biefa (Btü^i ift\ bicfe ^fattc iii an<br />

iljum ^nbe Y unter t)a$ ^eJTing<br />

t v, mld)t^ W (Bd)km W be^<br />

becfet/ l)erunter gebogen , ober ed i|l an bie gvof e platte X Y ein<br />

melTinger ©treif bep Y angemacl&t/ ber unter t v biö an hk (Sc^ie^<br />

nc W I)inge!)t/ unb ^k ®tiHe A ( i Fig.; an bie ©c^iene an*<br />

8ul)arten bient, C^ir fe^en in ber 4 ^ifluv* nur ben ^urd^fc^nitt bie?<br />

feö Streifen / welcher ( i Fig.) tjon Yb'vs Y' herunter oiel)t) ©ie^<br />

fer Streif \i?irb burc^ \>k (Sd;raube f, \m mx gleich barnad) fe*<br />

l)en werben , an \ik bintere ©eite ber (Schiene beö Ctuabranten be*<br />

(iänbig angebrucft / unb baran erbaUen» Unter bem obcrn ^beife<br />

bcö $(rmeö x h k h ( i unb 4 Fig. ) ift ein eben fo breiter meffin«<br />

ger Streif R S , wekl^er unter \>k @cbiene W einen Wb^n Soll<br />

mit binein langt , burdb tik (Schrauben g unb d mit ibm tjerbun#<br />

t»en/ beren bie erjle g burc^ ein bajwifcben gefelteö Cylinbcrcben<br />

Z burcbgebt; bie anbere d aber, wclcbe ein (angcrcö (Bd)xaubm*<br />

gewinb ijat, gebet bamit jugteicb burcb ein uierecfic^teö auf biefen<br />

Streif be^ S aufgenütbetcö SSlattfein / obne ha^ (twa^ baiiwifd^eti<br />

gefegt \\1, unb bienet baä obere fowobl/ aU untere @tucf biefe^<br />

SIrmeö gegen einanber an Ut du^erjle (gcbiene beö Ouabrantcn an*<br />

juprejfen. Um bie ©ewinbe biefer (Sd)raube nid)t ju t)erberben ,<br />

ijl eö fcbr gut, wenn auf bemelbteö t^ieredicbte meffinge ^|^lattlcilt<br />

ein Sebcr ^wifcben bemfelben unb ber (Sd^iene eingelegt wirb, weil fol;»<br />

deö bem ^rucfe ein wenig nachgeben fann, unb boc^ mit feiner<br />

§eberfraft fid^ frt^ftig anfpvei^ef» Wn^


Unter Ut ebern ^lattt bcr (g!ii^e A ( i Fig. ) \^ ju du#<br />

f«jl i)on m biö m" \)amUt ein ^ Linien breitet / 4 Linien Mcfc^^<br />

unö ant)ectl)a(b Sode (angcö (Stucf 5}?cfTing mit 3 (Scf;rauben<br />

m, m' unb m" bcfcili^ct. ©utcf) biefcö 5cl)n t)ie jwct> (Sc(}rau#<br />

bcn e, unt* F, jene fenfred)t auf Die ^(dc^e bcr ^N(atte A, &ie k^^<br />

tm aber parallel mit Derfelben Durc^. !5)ie 2 ^igur jeicjet bic auf<br />

t»ie ^(M;e Der platte A fetifred^ten S)urcOfcf;nitte ber (Schrauben<br />

F unb e , burc^ bcn Üvabtuö beö O.uabranten. ®ie 3 ^i^uc ifl ein<br />

mit ber ^(ddje beß Duabranten mitten burd) t}k ©d;raube f se^<br />

l)enber S)urd;fd)nitt beö erObemelbten (StiV^e^ 5}?erfing L L; untec<br />

weldjem ein meJTinijeö einen SoIIfanseö, 6 Linien breiteö unbjwei)<br />

Linien bicfe^ JÖKitdein s, s , s,s rie


126 85efc§rtt5mtä einer iteue» ^ü<br />

ta t)ie (^d^taubef öutc^sd^t, auö^efcOnitfcn, t)rt§ man eine Hditc<br />

fldl)(e»;nc ^eUec P P clnfc^m fann , m\d)i ßCflen öie ^d^wubc f b6'<br />

jldntiifl t)rucfet bamit man fie ol)nc ®efal)t, il)re ©ewinbc DurcT;<br />

Ucbci'rdbcn ju ücrbevben , fefl aniiel)cn fonne» ^an mag unter t)ie#<br />

fer ^ci>cr ein bunneö mcfiingcö ^Jattlein b auf wa^ immet füt<br />

eine '2ßdfe an tiaö ^tücf L L, t)amit fie nld&t iDCflfaüe unD m»<br />

U\)Xi\\ flcbC/ anmad^cn.<br />

26. ^i(l man öie ©tö^c weitet fugten , unD an einem an*<br />

^eten £>tu bcfelligeu/ fo rd§t man er|!li(^ t>ie @d)t;auben d, e,f<br />

nacl) ; nad)t)cm fie atöbann an t>en flcboticien Oxi bincjebtadjt wot^<br />

ben, wivö iu erji Die (Schraube f/ foöann d mit) e ansejoflen/^i^<br />

17» S)ie W&atie/ wie wit fd&on § if smcröet !)aben,<br />

Wirt) i)on bet @c()raube a c ( i Fig. ) welche bintet ibt iO/ setra*<br />

seu/ unb Durc^ t>icfe Umwenöuns ttW fie fieinc (ansfame Q3e^<br />

weflungen. @ie geljt berewe^en t)urd) einen SKin^ , t)ec inwenbig<br />

(gd^raubensewinbe W , t)ie fie auöfudet, unt) öet um 2 ^id^fen, obec<br />

toielmebt um t)ie ©pi^en jwepet ©c^rdubc^cn, tvetcbe In Mc f(einen<br />

ib^ix obet ^Nfannen auf Den entsegen flefe^ten (gelten m dx'mti<br />

i)inein9el)en, be^Deglid^ ijl. ^d) babe Mefen dxm f^^bjl In t>er ^U<br />

gut ni^ttjorsejiellet: allein, t>a et Dem Dilnse; in Den t>et ^ar«<br />

tiefet ©cbtaube c gebet, (4unb s Fig») sanj dbnlic^ ijl, auö*'<br />

genommen<br />

; t)a§ Diefet innwenDis mit ©cbvaubcnfldnflen t)erfcben<br />

ift, fo war eö auci) md)t notbifl/ ibn befonberö üorjufleUen. ^^an<br />

fiebt abet bocT; auf bet S((bibaöe B ( i Fig.) beninfelbe üerfenfi*<br />

(en ^opf bed (gcbtdubcbenö k, unb bie ^nbe bct butcbflebenben<br />

(^d)tdubd()en h unb h, trelcbe \)a$ Q3anb tragen , in bem ber 9f\in3<br />

beweglicb if^; ber dxim fetbft if^bintet k, n>o bicfeö ©cbtdubcben<br />

mit feiner (^pi^e, unb ein anbetet mit entgegenge feiltet in ben5)iin0<br />

fltci^


tim^ a(!pott» Äuabratttett mit ©la^c&ett. 127<br />

steifen. 5)aö 53ant) t|l nuv üwam 3 Linien breit: öbriflenö Dem<br />

JBantie P , P , P , P ( 4 Fig. ) sm ^{)nl\(i),<br />

28» Cbet Dem fe^t bcfc^ricbenen Üiingc ij^ eine fläb^etne Sa^ ^tffm E F (i Fig.) fo t^k (Sc^ie^<br />

ne beffeibet, ein ftein wenig bicfer a(^ bie fteinen ^(4tt(eing/g,g<br />

jc. macben/ bamit roenifljlcnö bie 5l(bibabe nicbt anibnen ober ben<br />

^c^raubc^en ober ©taöcben fclbp/ bie fie anbatten / anj^ofle; obeir<br />

mu


X28 ^efd)iti6u»ö ^^^^^^ «ciien ^vt<br />

l\jelcf)eö ttod) be§« ifi/ man befcHicjc an &et l){ntetn ©eifc Öcc 5((''<br />

r)it)aöe ciusarteö ^crijamcnt/ \t)c(cl)cö abev aud) ubei* baö (gtöcf<br />

c l)inauf reiche , t>a^ a(fD Daö ^:ü?cffing E F nur i?on Dem ^ecfla^<br />

tnenfC; öle ftcincn ^lattfcin g, §, ic abit gar nid)t bccöl)rct wetf<br />

t)cn / öoc^ öie 2(a)tt)at)e fo nal)c , a(ö m6c)(i4) i|t, über ibre ©Idö^<br />

i^en ; ol>ne fic^ öaran ju reiben , t>al)er sel^e.<br />

31» "2Bir fommennun ^um ^ifromefet/ einem bermerFwflr**<br />

tiglTen ^l)ei(e unferö Cluabranten» ^^ ftnö an ber 2l(l)it)at)e B<br />

( 1 Fig.) iwo mcfffnge ^(aften D unb C tjon gfeic^er 2)icfe mit<br />

tcrfelben au,9cmad;t; bie ein fleineö ^(attfein h jufammen bangt,<br />

^on bcr ^^(atte c, n>e(c^c Daö ^Ü^ifcoffop tragt/ tt)oUen tt>irnad><br />

sel)cnbö rcben» ^ie platte D tragt tU ^c^raube a' a , bie nut<br />

an ibrem untern €nbe a etwetdje ^d;raubengange l)at, mit be^<br />

iicn fte burd() ein ruubeö ^od& ober einen dxing ai$ eine (gdjraubensf<br />

tnutter m einem (Stangeld;en b b' burd)gebt. £)iefeö ^tdngel^<br />

ci^en ifl unweit bem ^itte(|>unfte beö Ciuabranten c (2 Fig.) et*<br />

töann 6 ober 7 ^ini^n weit bai?on um ein fleineö S^pfliein bewegJicl^»<br />

^on \)(i auö bis jur frummen (Schiene beö Duabranten ift biefeö<br />

©tdngcld)en 9dt)(ing 4 £inien breit, uub burd)au6fo Dicf, ai^\ik<br />

5Ul)i^abe ifl; auf ber frummen (Schiene aber jeigt feine m^t:><br />

te ®e|^a(t/ unb feine breite bie erj^e ^igur fe(b|^, ^k fiebenbe<br />

ober feine S^icfe. ©lefeö (Stdngetc^en ful)rt baö gldfcrne SSlim^<br />

q' mit feiner ^infaßung ober bie fieinen ^Didtttein mit<br />

^en (53(dt?d)en g/ g ic wie wir gteid; erftdren werben , baber* ^$<br />

(enptdttlein q<br />

)5ct)t unter einem mit 2 ©d)rdubchen m m' angefc^raubfen fleineti<br />

5)ldtt(ein g burd)/ unb wirb bei) b bicfer , ober eß enbiget fic^ wU<br />

ntel)r M mit einem dxiuQt , burc^ Den tk ^d^raube a a' gebt. Söe^<br />

d raget baran ein fieineö Bdpffein beröor, auf welcbeö eine gdbling<br />

8 Bolle lange ';?eber ff, tk an ber $i(btbabe fe|^ \\}, brücfet. S)ie<br />

imterRe ^eite biefeö ©tdngek^en^/ unb ^k obere ber ^Ibibabe finö


t\mi ö(!rom Äual)ranten mit ©Id^c^em t2^<br />

h^naht in Der n^m(i(^en ^l^d)t, unter t)en ^(attfein g (manfie»<br />

^H fö ein tveniflbtt vorragen ) i|lfe(beö tief brelrer alö anDerömo^<br />

Hi^mliit bep einem t:a(bei] Boüe breit, unt) fann unter il)m nijr ein><br />

gar fteine 33cn)cflun.(j niif unt) ab t)urc() Die (Schraube a a' erbal*<br />

ten. ^ö feil aber btcr auf bepDen (Seiten n>ol)l poliert fe^n, Daf<br />

cö feinen '2Bit)evflanö in feiner ^emeflung l)abe, unD tiod) öarf<br />

eö ö^'f nic^t njanfenb feyn, wnö ^Ifo nic(>t juüieJ Cuft baben. Cöet<br />

^beii/ fo über Die ^]Matte c bevgebt, fann mobl auf Der segen fefbe<br />

fieroanDten (^titc ein wenig juacfeiiet \rcrt)en, Da§ er Diefe ^imi<br />

Sar nid)! anrul)ret, um Del^owenifler ^inDcrni^ in feiner Jöewefluns<br />

iu l)aben,<br />

S)aö ©((^^c^en q qV fo t)on Diefem ^tan.oefc^en (jefi^bret<br />

»irD, fle«et tiie lo §it)ur mit feiner mcf fingen Umfajfung befon--<br />

Derö üor. ssfinD Die Socber im untcrf^en ^^beile Derfelben, wcU<br />


130 S3efc&veibuttö einet? nmm ^vt<br />

©d)taubcn*^5n5cn aU emc@c^raubcn^!J)?uttet t)eifet)cnl|T, g CrunD<br />

jFigO bcö ^l>(att(cinö g, fo übet \ia^ (St'mgcld^en beigebt unömit<br />

ten (S:&c4ub:bm m iti' ( t Fig.) auf bic 5ftbibaöe ß uiib Die 'Ij^iau<br />

ft D angefcbtaubet i)h S S ( i unb 7 Fig. ) ftnb bic (^d)xäübd)cn,<br />

wcicbi* Ourcb öaö (Stiingelcben b b' buccbijcben, unb mif ibrc;i®c^<br />

winbcn inbieSo-bec ss ( 10 Fig.) öec mefimgett (Sinfajfung bCfJ<br />

tOJimitcn^fÖÜöcf^cnö qq' cingefcbicaubet finb, Damit fic fefbc^ ati<br />

baö ©tangelcben b b' aiibaltcn. 1 1' ( 7 Fig- ) ü^ bec S)urcbrcbnitf<br />

Der platte D ( i Pig.) d ( i unb 7 FigO »1^ ^(^^ B^^Pff^in an bem<br />

fetängclcbm b b', aufwc(cbcöbie|tdb(cnie^cbei; ff (iFig.)DvösJ<br />

^cf / W ber ^arcbfibnitt bcc ftummen @cbicne t)c^ duabranten,<br />

S):c 8 ^igut ift ein auf bic ^(dcbe beö 0.uabranten ^cf#<br />

tifaret ©utcbfcbnitt nacb bcc £inic 8 8' ( i Fig. ) in bci)bcn bcDcu?<br />

tcn bic ndmlicben JSucbjiabcn bie ndmlicbm ^beile» 1<br />

S)ie 9 S'iöur iftctn mit bem tjorigen |jamlle(et: ^utcbfcbnitl<br />

U^ Ut €inie 9 9 C i Fig- ) q q' ( i / 9 f 10 Fig. ) i)^ Daö 9)?inu^<br />

tcngld^cbcn PP' (9 10 Fig.) feine mefflnge einfajfung b Ci,^<br />

Daran eö mit bcrt<br />

Fig. ) \ia6 ©tdngclcbcn/ fo biefeö ^(dtttein fubtct ,<br />

(Scbrdubcben s s angcfcbcaubet ijt. h ift \)a$ ^(dttlein / unten mU<br />

d^cn ber obere ^b^il ber Sinfa^ung P (9 unb 10 Fig.; Deö ^i


flneö ajfrott. jCxmhvantm mit ©laöd&em 131<br />

€nD(ic^ j|l Die 11 ^mx ein öuft>le ^Kk^e öeö Quabrcinfn«<br />

UxüfaUx ^urc^fc()nitt nad^ Der i'inie n n' ( iFig.) Da n?icDer<br />

tie ni^mlic()cn 5öiic^|laben Die ni\m(icl)en *^l)ei(e beDeuten; nnmllcf)<br />

e.e Den dim i<br />

Duvd) n)clcf)en Die ^d)taii6e a oI)ne ©eroinDe Durc^<br />

ß


^Zl ?8efc&vcf6un5 einer ttcuen SfPt -i<br />

^Ittbettunö/ baö 3tid)tn auf t)em \f^onniuß*/ welc^cö gfelc^fam t«c<br />

geilet i|^/ über 60 l)inauö ju ful)vcn. Unb cifi anbeve^ eben fof^.-<br />

c^eö Bi^pflcirt<br />

e' U^^n il)ti nicl)t weifet juifucf fcl)iebcn, q(ö bagbie*.<br />

feö Seilten neben bcm Stnfangebeö Jöoßenö, ndmlicf) neben + j^el)f/-5<br />

in tvclcbe (Stellung man jebeifieit t)ot bec Obfecijation beii "J^Dtt^<br />

nluö bringt.<br />

32. Um bie f(einf!en ^fjeife bei; ®mbe auf unferem Clua^.<br />

ttanfen pcf)ei; unb genau su bemerken ^ mi^jjen wix unö eine^ ^i*<br />

fcoffopö bebienen / unb biefeö mu§ alfo baran angebcacbt fm , baf<br />

man c^ lebetnett (eid&t üollig übci* ben ^cbneiöungöpunft bev im\)y<br />

Linien auf bem ©(aöcOen G (iFig.)/ fo untec bem ^S^inutengldJ^<br />

c^en qq' ju (leben fornrnt, «cbten fann, um bamit ,^u feben/<br />

waö föc eine Sinie ^ic^^^ ©laöcbenö biefem (Scbncibungöpunf te nabe<br />

fe\^, unb wann fie bamit cinti:cffe. So ijl bei;ott)e,qen auf bev ^(atte<br />

C, wercbe an ber 2(ü)ibabe B anbangt, eine Keinere dd x\vifd)eti<br />

g^iitben unter g g unb g' g' butcb eine (gcbcaube h. h bcTOcgUdE^*<br />

$(uf biefe fleinere ^iatu dd \fl nocb eine fteinece b b aufgenietet ,<br />

unb mitten butcb bei)be gebt ein Socb mit @cbraubegdngen f<br />

barein<br />

bie ©cbcaube a fommt , mit ber man auf ^a^ ^JXatttein b b t>a^<br />

runbe «^itattlein mm (n, unb v^Fig.) fo ben Su§ k beötOn*.-<br />

fcoffopö ttd^t, anfdbraubet. ?OMn mag wobt ein^tdft(ein ^erga^<br />

ment jwifcben |ie fc^en. €be man bie (gebraube a fc|l anikl)tt,<br />

ift atifangö ber ^u§ k mit bem ^(dttfcin m m um fie a(ö eine ^fcbfc<br />

beroegücb; barnacb aber, nacbbemman ibn in feine recbte ©tellun^<br />

gebrad}t bat, wirb ^k (Scbraube angezogen , jugteid; aber mit ber<br />

anbevn ^anb ber '^u^ fejl gebatten, t)a^ er ftd) nid)t Derröcfe.<br />

S)aö ^ifroÜop fc(bfU)at i ®(dfer, ein fleineö namtid), cberDb*<br />

jeftit)g(d6cben, n)eld)eö in ber unterflen 4bt(fe R jlecfct, unb eiti<br />

jOfularglaö , fo in bie Ovobre S eingelegt i)T, mk\)t in ber weitem<br />

L bcwegdcb ijl, ba^ man fie weiter berauöjiebcn unb bincin fcbtef


eftte^ «|!»?oit. Äuabt*


134 a5ef(^ret6utic| tmt nmn ^xt ,<br />

«oc^ mit fW« Blusen arbeiten, anöere !6nnen gteic^ fe^e |lc5^e^<br />

SDJiftöffopö beöienen , mkt)c^ fie ( i Fig. C ) mit t)er (Schraube<br />

hh, fo (ans auf uni) öbful)ren, biö Die 5kt)fc t»e|fdben obec Dem<br />

©c^neituufl^punfte Der auf Um @{aöc{;en G «inanöer Durc(;fveu^<br />

^enDen Linien ju j^e|)en fommt.<br />

3c^ fe^e aber jum t)oröuö , Da§ man Die redete (Sfetfung<br />

^eö DaiaDrnnten Durcl) eiiicn tcttifalen Teufel; Den man mit einem<br />

fcl;arfen ^hfroffop beDbad>ret bat, erforfclxt, unD erbalten i)abe^<br />

Slud) bti) Diefer $Sc|ltmmun,g \uvivDen in ©(aö gefcbnittene £inien ^<br />

i)ie man öon binten beUucbtete, gute ©ien^e tl>un, nnD bei> einen<br />

CluaDvanten erfoDere icl) fte. 3cb will micb aber mit Q^efcbrcibung<br />

tiefer t aufhalten, weit man, nacbDem man Die<br />

ibricje ^inricbtung mcincö CuaDranten mih Diefeö (gtücf feibi^<br />

I^ic^t wirD bepfe^cn fonneiu<br />

^ad()Dem aUeö jti^errc^tet if!, ewartef man Die S^it^ M<br />

iit (Stern; Den man beobachten mü, in Daö §elD Deö ^crnro^<br />

u$ {)inmt"Htf unDman fub^et il>a alöDann ßleicl; Durd; JÖen^egung<br />

t)eö ^«'f'^'^'^bveö mit Der @d>raube a C ( Fig. i ) an Den b^rijon^<br />

talen §aDen bb, (i6Fig. ) Der Durcb Den %oM De^ §ernrot)><br />

teö gebt/ imD man erbaft ibn Daran, biö er an Den ^;a\^m aa<br />

fommt, Der Den loorigen mitten in Dem §eJDe De^ ^crnrobve^fenf?<br />

tecbt Durd)fcI)neiDet , Da er ^ann, trenn Der CuaDrant i^üüFornmer»<br />

im ^eriDian ^ebet, fufminiret. ?Run bleibt Daö ^ernrobr wnbe*<br />

t\)efl(icb- ^'an gebt jur @eite, unD fiebt Durcb Daö C9?i&;oj!op/<br />

leiten 5icbfe (Die Sprung Der ^>aralfajfiö fieserer ju öerbüten)<br />

geraDe Diircb Den ^cbnciDunß^punft Der auf Dem ©läöcben g, ( i<br />

Fig.) öbet mlcbem Da^ 20?inutenflf(^^en q q' Oebt, tinanD^<br />

Durcl)!reu'^enDen Linien sebt* ^ir tvoHen Diefcö ©tdöc^en/ um t>it<br />

©a4)c Deuttic^ev iu mad;en, in Der MSifl«? iomaJflv6^er,atöe*


cfttcö afirott. Äuaferatttett mtt ©(d^^d&ett. is^r<br />

fop ctfd;cinct/ üocflcUen. aa, unö bb fei)n Die auf Öcc obem<br />

(Seite Deö ®(d^c^cnö G- ( i Fig. ) fcl)r laxu mit einen ©cmant<br />

cintjefcl^nittnc tiniin, Deren (ScOciDungöpunft c (i^ Fig.) Den 26<br />

©faO beflimmct. M N fei^n Die jactcn Otcic^e , Die auf Dcv unfern<br />

(^citt De^ gD^inuten^Üödjenö ficb bcfxnDcn/ Dict)on ungkid^ec Saitf<br />

fic fiw'O, Da n^lm(id> i'cDer fünfter über Die 9'icil)e Der anDcrn l)e^<br />

t)i>rraflt, unD bcp icDem jel)enDcn Die Dabei) eingef ragten fünfte unO<br />

'<br />

' Die ^a\)[ Der 3^l)ttcr Der ^J)?inuten beDeuten, ^(i) fel)e alfo t<br />

Da§ l)icr Der ©cbnciDungöpunFt c jtvifcben Die fiJnf unD t)ierjig|Te i<br />

unD üieriigjic ^iin\U fallt. fDie 33e[cuc^tun9 Der &lM)m fle*<br />

fcbicbt Dui'd) ein fo weit binter ibnen angcbracbteö tui)tf t>a^ hai.<br />

S)?ctalf Daöon ttid;t warm wirD, 3d} fd)tu§e Darauf ^ Da§ Die<br />

I Dicfer (Sefun«<br />

Den ju bellimmen , ergreife icb mit ejner ^aa5 Den Äopf Der (Bd)xa\ui<br />

be a' C I Fig. C ) unö Drelje fk um , Da§ DatJ ?D?inutenfllaöc^et^<br />

fieiflt, bi^ iik \)DrangebenDe Pier^unD Pieriigfte 0}?inute ooKfommens<br />

In Den (Sc^neiDungöpunft c (if Fig.) fommt, alöDann befebe ic^,<br />

taö @efunDenfc^cibIein ( la Fig. ) unD finDe, Da§ Der ^onniuö 331<br />

weife , worauf id) fd^Hefe , eö fep Die ^6()e Deö im 9)Ieri!)ian bi^<br />

obac^teten @terne6 aö'' 44', 3a" gewefen.<br />

34» ob nun gfeicb Dicfer 0.uaDranf auö xiemlid^ liefen ^f)ei wenigflend Dte©e0unDcn garleicbt, flcbcr/<br />

vnD genau bemerken : Denn eö C6mmt nur Darauf an^ Dag erjlen^<br />

Die @d)neiDung^punFte Der jiarten Linien auf Den !(einen &ia^*<br />

fd;eibd;en g/g<br />

genau je einen .®raD weit üoneinanDer entfernet<br />

fegn : jwcptenö , Dag Die (Strid;e auf Dem ©laöc()en q<br />

q' üollforn*<br />

mcn


136<br />

S3efc^vetbittiö tmx nmm S(rt<br />

ittcnje eine WlmU »oncinanber jlcl)cn; «nt) enWic^ brittenö, fcaf<br />

tic ^Scjlimmunfl<br />

SBeweguncj<br />

t>cr (Scfunöcn auf t)« ©d[)dbc M öurd^ tiie Heine<br />

t)er @c^


36. ^it 25tc ^iguc mt unö einen auf bie ^ia^t tag<br />

SUiabronten fenfcedjten S^urc^fd^nitt t»eö tunbcn SflPKnöah, tDcU<br />

(S)tK mit Der ©c^rauben^^J^uttev d d , unb 3 ober 4 if^cincn ©djröub^<br />

d[)en e e (in öet ^Igur fcl)cn wie nur 2) an bcn Ouabranfen qq<br />

febc fcfl^ unt) unbcwcfllic^ a(fo anflcrcl;i;aubet i|l, l)a§ feine 2(c()fe<br />

fcurd^ ben ^ittefpunft öeö üuabranten gebf. £!)?an roirb am be^<br />

(!en tl)un r trenn man tiefen Rapfen öon iiatt gefd^fagenem SDIef^<br />

fJn^e mac!)t. S)ie ^beite Deffetben c unö b baben eine fonifc^e ®e^<br />

^aitf ben untern c umhiebt ein DUng f,f (25 unbaöFig. ) bec<br />

auö 2 ^beilen fupfer, einem ^beiJe ?J)?eJTtn3, unD einem Scitf*<br />

tb^i'c 3»"" fl^soffen ijT. 5luf einet ©eite ecjTrecft er ficb weiter in<br />

eine platte d' d' d' binauö / an Der t>ie 5f(biöaDe C 26 Fig. ) B<br />

mit 4 ©cbraubcben fejT/ unb \^a^ (Stangetcben b, wetcbeö wir § 31.<br />

befcbrieben baben , um ein fteineö S^pfi^^i« ö^ö eine 2td){^ bewe^*<br />

lic^ an5emad;t i(i^<br />

lieber tiefen JKing fommt ein ^d)eibcben »on Ceber ober<br />

5ifje gg/ we(d)eö ein wenig nad;seben , miD bod)burd) feine ^ta^<br />

(licitat bejTanbig brucfen fann. S)iefcö Wieb mit einem <br />

d^en k k bebccfet, unb eine 4ecficbte @d)rauben*5)?utter L L barubec<br />

flefcbraubet, woburc^ bann a\lc biefe ^tucfe anoebaften , unb bej<br />

dxm f * / ber Heb ön bem abgeformten ^eget c anteget, bej^anbi^<br />

«n fclben angebrucfet wirb» £)ber ber ^d^raube, an ber \iicft<br />

©cbrauben^f^^Jutter flecfet, befinbet flcb ein Heiner Äonuö b, an Den<br />

ficb bie ^cbiene mm, t>it ein barnacb gerici-feteö fonifcbeö 2o^<br />

bat/ anlegt, unb mit einem barauf gelegten (gd^eibcben '^üy ober<br />

$eber n n unb einem mefTingen o o ober bem ^it^e burd) t>U (^(bxau^<br />

ben^^utter P P fe|l angebrücfet wirb. S)a^ ©cbeibcben f f unö<br />

tie ©cbiene m m mupen ein wenig über ben abgeformten Äeget b«^<br />

tjorrogen.<br />

'^


138 ?8efc6t*ei6utt3 eitler neue« ^vt<br />

9H3nö Wfc $(rt Don (Jintid^tung fuc ?(^u§en bdttse/ unö<br />

Daju bcptrase, t>a§ Die 5i(l)iDat>e, utiD eben fo auc^ Die (Schiene<br />

m m' bc|tiinDi5 um Daö nmM)e (Sentrum beroefllid) bleiben, Da^<br />

»on mag man Die ^(bbanDfung Deö ^. Si^fariuö 5(mman : Qua-<br />

draus Aftronomicus novus &c» welche im 3al;re 1770. ju QluQß^<br />

büxq itf^^Umn iii, nacl;fel)en»<br />

37» ^it ttiiifen Die eifetne ©cl^iene c a ( igFig«) m^<br />

nl5J!en^ einen öan^en O.uaDmnten öon Der 5U^it)flDe c b entfernen<br />

fonnen. (i$ Darf alfo Die (Bd)km E E' nid^t furjer fepn, alö Die*<br />

feö JU bemecf (Penisen Mm if^»<br />

S^)»^^<br />

^^'cife jeiget Die 19 i^ifl«^*/<br />

Da ein ^Ijetl Derfelben E E üocseftcdet tvivD ; unD t)k 2)icfe unD<br />

^Breite Derfelben Die 20 ^igut , Da E i^r ^^urc^fc^nitt in mtMi^<br />

^er ©cof e i|t» ^ie untere (Seite Diefer ^d^iene foU in einer mit<br />

t>er obcrn ^(ac^e Deö CuaDranten \\)enigfienö bepnal)c paraKcteti<br />

g'Iäd^e fei)n , tuelc^eö ( 19 Fig.) t\)ir ( Da wir Die 2((l)tDaDe Dunnec<br />

öemad^t ()aben , aU Die (Schiene AH, unD noc^ Daju/ mc wit<br />

flleid) feigen werDeu/ Die Swerc^fc^iene EE auf Der anDeren AH<br />

Jiic^t unmittelbar aufliegt) Durc^ tin mm il)r an Die (Schraube<br />

E' um Deren ^al$ Diefe ^c^iene bewesftc^ iji; angeflecfteö Q)(ätt*<br />

lein ermatten werDen. ^ie (Schiene E E' gebt unter Dem gefriimm^<br />

tenOl^anDe g g ( 19 unD 20 Fig.) Durd^, unD wirD mit einer (Steif?<br />

fd;raube V befejticiet. ©iefe ^c^raube nic^t ju uerDerben , unD<br />

fcoc^ fejl senufl anfc^rauben ju fonnen, fann man unter Die @c^ie*<br />

ne E ein fleineö @tucfc^en SeDer / unD auc^ cinc^ Darüber / unb<br />

ouf felbeö ein eiferneö ^IMdttlein Y le^eu/ trelcbeö an tci$ 53anDd)ert<br />

gg alfo anpajfet/ ^a^ eö bei) Umtreibung Der (Schraube ffc^ nid^t<br />

ummenDen fann, Damit Die (Sd)iene E, mm] mm Diefe (Sd;raui«<br />

U anjiei)t, DaDurc^ nic^t t?erröcfet mrDe,<br />

.^


eiltet affrott. cCimbimkn mit ©rdöcf)etr» 139<br />

38. ^^ ttJurbc fc^mec fei)!), öcc (Scr;iene A A t)on Ut^^<br />

l)it)abe B mit ou§cv)kf Oenauiflfcit eine bcflUnrnte ^ntfcmuns ju<br />

flcbcrt, wenn e)ic ^i^nöc^cn g g unö Die (Schiene E E' unmiffeibar<br />

Darauf mncen. ©iefec ^cf^ivemii ju enfflcben, fe^e ic^ auf Die<br />

(Sc(;iene A A ein etan^clc^en F F , fo um eine Heine Ql:l)fc H Ducc^<br />

eine ©d^raube L, ge^m Die fit Don Der ^eDec k inimci; an^etcie^<br />

ben wirD , bimQiid) i)i , unD unter einem f(eincn SödnDcl&en Z Durd^»<br />

flel)t, Darunter eö ein ivenig red^tö oDer ImU ficb beivecien fantr.<br />

9^nn auf Diefem (Btmdd)m ¥ F ikQt Die gmerc^fcbiene E E auf*<br />

unD Daran i\\ md) Daö ^anD g g mit ^chxünbcrr an^emac^r!<br />

S??an fann alfo Durc() Dicfe (Jinri^tun^, nacbDcm man Der ©c^iene<br />

AA eine beflimmte entfernun^ m\ Der 2ni)iDaDe B fc^on bepna^<br />

l)C seßeben, unD fte in felber Durd) Qtmhm öer @c[)raubc V,<br />

welche Die B^crcbfc^iene Drucft, felTijefe^et bat, fie Durc5 llmtreii<br />

hütts Der ed^raube L nod; ein treni^ mit febr (ansfamer unD fanf;»<br />

(er Jöewcgunc) DoncinanDcr oDer ju einauDer xMm, um iljnenble<br />

Xid)U ^telluns i?ollfommen ^u seben»<br />

39» ^ie ©d^iene A A thcikt ftc5 unten, Da fle fiber Die<br />

frumme ed)icne Deö üuaDrantcn D ber unD Darüber binauö sebf,<br />

in eine Q^abd m m' m , Deren $irme m m' unD m' m ju au§er(l<br />

mit einer fteincn Btt)crd)fcbienc n n ( 19 unD 21 Fig. ; üerbunDeti<br />

finD, auf tt>elc?)er bepDerfeitö eine auf ^n ^(dcbe Deö C.uaDranten fenf=*<br />

XidjUM^t beröor gebt, um Die ein Qiexn\kin M ( 19 unD 24Fig)<br />

m einem Q3j>,9en N bewesticb ifr. Qluf /cDem Diefer Qlixmkm Mt<br />

iu t)i>Der|tein Heiner ed)aft P^ Der mit einem fdiefen SöanDctenq<br />

unterflö^t i|t. ©aran wirD tin f(eines ^DtinDercbm R R' , fo ^u uib?<br />

terlt bei) R' einen Demant, oDer S>cmantborD tr^^gt, mit Dünnem<br />

S5rate ansebunDen. S)er Ißogcn N, fo bei> Dem recbten auf Det<br />

linfen (Seite an^emacbt ifi, i^ bei) tm anDern, tretcbeö Die ^igut<br />

nicOt mjleUet, an Oev linfen ; ^arum foiinen fienic^t beijbe jsumaf/<br />

^ 3 fo„^


i4 28efc&rci6uttä timt mum ^vt<br />

font>etn nu« ^cc^felwcife auf Ux fklmn 3werc()fc^ien« n n auf»<br />

liefen»<br />

40. B« btntetj! liegt auf bei; ©c^iene n n C 19 unö 21 Fig.)<br />

eine anöece W^ Die nur Wb fo breit ijl/ alö biefe/ unb mit einet<br />

©c^vaube T ftc^ ein wenig üon bec rechten ®eite jur finfen fc^ie*<br />

ben ia^t. S)iefe Heine @d;iene ijl mit 2 (Sc^tdubc^en x unb x<br />

( 21 Fig.) au bie untere n n angemacht/ abtt bie £od;(ein xunbx<br />

(19 Figo finb (ansticht/ t>a^ man \>k (Schiene W ein bi^c^e«<br />

l^in unb n^iebei: tijcfen fann» &h man fk fef! anhiebet/ mag ma«<br />

unter ibre Äopfc^en Reine ^Idtttein (eoen / fo bemelbte Soc^er be^<br />

bccfen. ©egen tit @c5raube T Drücf t mon tik ^d^icne W mit<br />

bem gin^ec. €ö finb aber bie oberjlen (Seiten bepber (Schienen<br />

in einer ndm(icf;en ^Idc^e/ fo, t)a^ berQ3oflen N ( 19 Fig.) auf<br />

bei)ben auPieat. Sinen auf il)re S^^cben \>ertiEaten S^urcbfcbnitt<br />

fiebf man in ber 23 ^igur; \)a fie mit n unb W bejeic^net |inb<br />

ba fiebt man , t)a^ bie (Schiene n binterbalb nur ba(b fo bicf / a(*<br />

»orberbatb ijl/ unb H^ tik (Schiene W barein pajfet.<br />

41. 5luf ber ffeincn ©c^iene W finb im\) ©ecfen S S mit<br />

©d^rauben befefliset / innerbalb benen bie Slcbfe beö ^unftenwei*<br />

feto aa (i9unb2iFigO ndmticb ein t)ierecfi(bteö ^rifma mit<br />

fonifcbcn ©pi^en bewesficb iÜ* ^ä) nenne ben Punttcnxvei^cv<br />

ieneö ^nftrument, (22 Fig.) »etcbeö unö ben^unft, \)a bie xwet><br />

fteinen S5ogen, fo bieSemante R' (24 Fig.) in \ik Otdöcben g<br />

( I FigOeinfcbneiben werben; einanberburcbfcbneiben, Dorbin jeigt*<br />

©ie 22 §i.gur (teilt unö felbeö t)on oben ju feben unb bie 23 ben<br />

fluf feine §(dcbe fenfrecbten mitten baburcf;9ebenben ©urcbfcbnitt<br />

tor/ au§er \ia^ W ©d^dubc^en e' e unb b' nicbt in ber ^itu<br />

finb. ^ö begebt mmliti) auö einem meJTinsen ^Idtttein b b b b^<br />

darauf ein anberö h h um ben »&a(ö ber (Schraube c bewesric^<br />

ijl/<br />

:


littet a(!rcn. Äuatranfett mit ®(d^c?>eit. 141<br />

ift, fo Den einem öcitten f f, wenn man t)ie (Schraube f anxiel)ef,<br />

gcbrucfet/ mi\?erröcft bleiben mu§. ®aö^(dtt(ein h Ijat t)ornl)et<br />

ein üiececficbtcö £ocb / ößrunter ein platteö ©laöc^en d d in ^tr^<br />

tl)en t>ev Sei|!c|)«n e e unb e' e' , öic mit 4 (^c^ri^ubc^en angc»<br />

fd^raubet fint»/ befeflisct i|t. ^Mn fann eö xwac Sinfangö, t)


14a<br />

SSefc^reibuttö ^i«^t* «euett ^vt<br />

fceö ^iftof^opö felbfl \>wd) t»cn 35oflen R r ( 19 Fig.) fiil)ten ta§t<br />

eö tvivb namlic^ &aö 5)?ifcoffüp um ^cn «)3unft m' uml)cc juc<br />

©cite geführt, wenn cntwcUci' Die Demante ^oflck^en in Die ®taö#<br />

d^cn cinfc^nciben/ ober ber ^unftcnweifcc auf ben 0.uabranten auf;<br />

gelegt werben foU.<br />

Sarna;^ ttÜ fül)rt man baö ?0^ifcoffop beruber,<br />

iu fe()cn/ üb bie geiglinie genau über ben (Scf;neibunfl8punft bemetb?<br />

ter ^6getcl;en , ober einen aubcrn beflimmten ^unf t gel)e»<br />

43. *2ßir ^aben oben § 41 semetbet, brt§ t>\c Seigünie auf<br />

tien ?0?ittcIi)uuf t beö Cuabrantcn fielen , unb ( wenn bie (Schiene<br />

A (59Eig-) "'^'^^^ ^^^^ '^ i)errücfet werben) genau burc^ ben<br />

5J>unft ßcljen foll, lia hk jwei) Keinen ^ogen, welche man mit<br />

^en Demanten auf einem ©iaöd^en beö Duabranten einflefc{)nit;»<br />

ten l)at, einmiber burc()fc^neiben. ^aö erjTe erl)a(te k^ a4 fot^<br />

genbc "SBeife<br />

:<br />

.<br />

Sdf) befcfiige auf ber obern (Seite beö ^(dttfeinö d' C 26<br />

Fig. ) nac^bcm id) juDor baö ^tangelc^en b unterbejfen wegge«»<br />

wommen<br />

l)abe , einen jarten ^aben an einem feiner Snbe etwann<br />

tivit ^ac|)fe : an bem anbern €nbe bange idf) ein fkincö (Stucfc^en<br />

Söac^ö/<br />

il)n bamit üu befc^weren unb ju fpannen, unb bange ihn<br />

5?erbte au^erjle frumme (Schiene beö Cluabranten herunter, fo,<br />

ta§, wenn ber fünften weifer, ben man unterbefien aufgehoben bat,<br />

tttieber nicbcrgelaJTen wirb, bie '^iiQÜm 11 (23 Fig.) biefen 5«^<br />

iien becf e , ober wenigftenö über ibn bergebe. "iJ^un im erf^en ^alfe<br />

Jbin icb fc^on überzeugt, ^a^ fit auf ben ^ittelpunft beöauabram<br />

ten'öielet: 3m anbern ^alle aber, i)a fie ndmUcb fcbief barübec<br />

l)ergebt/ H^ icb juerO bie @cbraube f ein wenig nacb, al^iiann<br />

tücfe ici) mit ju binterjl angelegtem 5^age( meinet d>m^m^^0 ^^^<br />

sjMdttlcin h h recbtö ober iir\U , unb lege wieber ben (gpinnenfaben<br />

löarunter, unb erforfc^e, ob ibn je^t bie geiglinie be«;fe. Unb biefeö<br />

will


citteö a|?rott. Äual>rattfctt mit ©(a^c^eit. 143^<br />

Witt unt) mu§ tc^ enti(ic5 turd; rDicbcrl)olIfc Q^crfucfx juwes« hm*<br />

flen. Sn Dicfer (^fetluiig nbtr mu§ öföbann bciö ^dUtfein 1 1 cu<br />

Ijaftcn weröen , tvctc^cö/ wenn mön bie (Schraube f tt>lcber an«'<br />

jiel)t, bn§ baö SöMttfcin f 'fmcl)C gcDrucfct wcröc, cjcfeljen tuirö»<br />

S)oc^ mu§ man auci) cn jweijen in bett<br />

JDemantenträgern befeflifltcn Demanten auf cincö Der jroep au^er^f<br />

flcn ©(nöc^en bcö Ouabranfen C oDer auf ein an&crö , iijenn man eö<br />

tt)iet>et n)estl)un vdIH; t»ie einan<strong>der</strong> t)urcf)fc5neibeni5cn Q36cjcn. SHö^<br />

bann nicfe icü) Die ©emantentvagev jur Seite / imD le^e ^en ^>unf^<br />

(enweifec barauf : gdjt nun bie 3


144<br />

SBefc^reibutt^ einer mmn ^vt<br />

^üUtf fo biß Seifllinie auf einei; (Seife berührt: wenn i^ alö&anu<br />

in t>et 2(b|icl)t int»iefcc fiinie einen (gc^nciöunööpunft ivotm ^bgiU<br />

d^en jubabcn obneöie @cbiene AA (i^Vig-) ^u öeciMen , mit<br />

t)cn Semanten t)ie ^6fle(c^en mac^e, fo i|l ber (Sc^neibungöpunft<br />

iiotbwenöifl in bei; £inie, wdc^e nacblt an bicfcm (gtaubd^en Dor^<br />

b«D, unb auf ben tO?i«elpunft beö Cuabranten jugebt, foIsHc^ in<br />

ttt Pon mir emab(fen ^inie. ^ie gntfetnung biefer @cbncibunijg^<br />

punfte üon bem ?Dhttc(punfte beö Ciuabranten Weibt bei> jebem bie<br />

wamlicbe/ alfo/ ba§ fte aüe in ben ndmiicben Q3oflen beö üuabtan^<br />

t£n !ommcn : batum mu§ man fcr)on »orbin a\it$ fo eingerid)tet baben/<br />

la^ biefer ^oflcn mitten burdb bie ©laöcbcn g, g, jc ( i Fig.) gebe,<br />

tt)elcbeö jwar (eicbt juerbalten ift; benn, wenn am übrige bleibt, wie<br />

cöil^/fo^ommteönur auf bieSanflcber^emantentrager M Ci9Fig-)<br />

on, iid^ bie ©cbneibunflj^punfte ber Söogercben ficb weiter üonbem<br />

fKanbebcöCluabranten<br />

entfernen, ober bemfelben ndber werben.<br />

4^. g^acbbem wir biefe S^tuiimsm gemacbt baben , te.oen<br />

ttjir unfern Cluabranten auf ein borjerneö Äreuj A B D F ( i g Fig.<br />

bejTen 5(rme mit Swercbleiflen jur grofern ^ejliflfeit »erbunben finb^.<br />

imt barauf bie auferflen fünfte ju be(^immen. Scb nenne bie<br />

55>unfte, \ia jwei) !ö6.9e(cbenaufben®Idöcbeneinanberburcbfcbnei^<br />

l«n , je^t gerabeweg X>ünttc , «nb fe^e jum porauö , t)a^ einer bee<br />

^uferj^en fcbon gemacbt fei> ; wir foüen nun litn anbern machen<br />

tier üon bem fcbon gemacbten üoUfommen 90 &^(^^^ entfernet fei?*<br />

^^ fei) ber fcbon gemacbte ^unft bei) b för ben neunjisfreit<br />

(^ta\>i welcher ber erjle fei), ben man mit ^infcbneibung ber 056^<br />

gelcben beterminirt bat, fo bringe tcb ^it 2((bibabe babinter, aifo,<br />

U^ ein gewijfeö ^trid)lein beö ^inutengldöcbenö q q' ( i Fig.)<br />

wclcbeö icb mir wobi merfe, j. 523. ^a^ Wlittku , welcbeö bie brep*<br />

feflc ^mi% bemerfet, a«««» ^^« ^»^f«" ^unftgebe; «nb bafte<br />

) ;


Pe in öiefcr ©tcllunq feil, ^dööcinn entferne icf) t)ic (Sd^iene c a<br />

( 18. FigJ üon Dev $((l)tDnDe c b beiläufig einen O.iia^ranten mit,<br />

wnt) befellifle Die Btt)ercl)fc()iene E E' t)ariiber, Daf fie il)re (Jntfet^<br />

nimg Doneinanöet , fo fanq tt>ir fie erljöften tvoKen , nic^t mel)C an*<br />

l)cvn» 9^un j^reue ic5 auf öaö ©diöclKn beö Cußörantcn bcp A<br />

tmd) ein jarteö (Sieb ein meni^ ^aarpubcr, unö afeDann (ese<br />

(c^ tien ^unftenweifer Darauf, btrinqcDaö ^Dhfcoilop Darüber, unb<br />

ttierfe mir ein (Sti^ubd^en , fo Die B^ifl^inie berül)ret, unD nicbt gat<br />

ju weit üon Der B">fV(l)(inie entfernet i)t : juDor aber tterDe tc^ bet><br />

B QCfd)tn Ijabcrt ^ ob Die 5(Il)iDaDe nicl;t fei) t>errucf t \t)orDcn» ^enn<br />

öag (gtdubcben, fo man fidy (jemerfet ^ anDere gar ju nabe baf^<br />

Don Denen eö ein wenig fcbnjer ju unterfcb^iDen i|T, mo^en Diefe auf<br />

tvaö immer für eine 2(rt wegsefcbafft wecDen ; fo aber Die giellinie<br />

feinet berühret; mag man Der ©cbiene ca, ebne Die ^KbiDaDe ju<br />

uerrucfen, eine jarte Q^^megung geben, bi$ eineö t>a^on btxuljxi<br />

n>irD. "iRac^Dem Dicfeö gefcbeben i|T , fübre icb Die ^((biDaDe famt<br />

Ut (Scbiene c a f obne ibre (Stellung gegen einanDer ju iinDern ^<br />

weiter, fo Da§ enDlic^ Die 5((biDaDe cb in CA, wo^uDor Die<br />

^cbiene cb gcwefen i|i, unD Die(Scbienc c a in C F fommt. 3c^<br />

gebe aber tiabtx^ forgftUtig (\d)t, Da§ icb bep A Daö bemerkte (Btcnib^f<br />

d;en ^aarpuDer nicbt we(>wifcbe , oDer Dcrrucf e , unD icb (ege Daß<br />

ttiittfere (Strici)lein Deö ?0?inuten ©laöcbenö, welcbeö ;;ut)or Den er;?<br />

f?en ^unft Durcbfcbnitten batte ; genau Daran bin» ^ei) Faber (Die<br />

€nDe Der hatten CF wnD CD füiD bober, alö Daö übrige, unt><br />

tttii ebnem polierten ?D?effinge beDecfet, Dcj]l'n oberlle ^ciu in Die<br />

§(acbe Deö OuaDranten c a b faUt ) bei) F febe id), ob ein (Staub*<br />

(I)en üon Dem Dabin gefreuten J^aarpuDer Die gelgtinie berubre^<br />

©Der mitten DaDurd) gebe oDer nicbt ; wenn Diefeö nicbt i|>, tt^ifii)^<br />

4d) Den ^uDer weci, unD fJreue aiiDcrn Im, bi^ icb ji'nDe, Da§ m<br />

(Staubeben Die ^ciQiinii , unD jwav nabe an Der StiJercbnnie baül)^<br />

Xi* darauf fübre ic^ Die ^((biDaDe Dabin , Da^ Do^ mittlere (Stricr><br />

^ (ein


146 ?8efc^reibuttö etttet? nmm ^vt<br />

lein 0^3 ^)inufcnfl(a6c^enö an &iefcö (Staubc^cn !)in!6mmf , unD<br />

Die ^c^iciie ca auf D fallt: &a Ic^ wicöa '13uDcc l)inRmic, unt)<br />

«in @ttkbcf;en an t»ic ^\t\imt nal)e an öct 3wecd;(inie l)inbcin


eme^ afiroit. ^mtivMUn mit ©fa^c^ej?. 147<br />

ttx ©raöe ober o ®röt>, ouf bn^ nnt>m t»er 9ote Vmmt, ob^<br />

S(eic5 etwatin nocf) einiflc t>arübcr I)lnaHg.ge!>et] , tveK cö S^^de gicbf/<br />

t>a eö bequem ijl, dn unt> miDecn ©rat» über öen OuaDranten ju<br />

l)abcn. 3c^ roeröc Dann febcn ; mid)i mimti Ibm am mic^ften<br />

fommt/ unt) t)urc^ Q3enoc9un5 öcö 95?inuten9r«5^cbcnö mit &em 5)?ü<br />

Jrometer r§»33J erfoi;fc()cn, tt>!eüierc(ScfunöenöicobetiI)m|Ic#<br />

l)enbe ?S?inute babon ciuferact fci), unD atfo bcn ganjen ^(bflang<br />

»öer lleberfcbu§ in mmtm m)t> ^cfunöen wiffen. 3(^un rücfeti<br />

wie entttjct)« öie ^KbiDabe c b ( ig Fig. ) unb (Bd)im c a um beit<br />

»imm ^be« t»c6 Uebcrfcbufcö nabcrjufömmcn ( oöenim öcn t^ic^?!»<br />

len ^beiJ bcö Slb^auscö weiter »j>neinant)et) ober wir (äffen ein<br />

«nberö ©tridOrein beö S)?inufenflrdöcbenö für baö üorise flerteiu j><br />

lö, @cfe$t ber Uebevfcbuf fei? 4 SDJinuten , unb juüor babe baö (gfvicib*<br />

Jein ber brei)§islTen Sninute secjoiten, fo ift |e§t baö (Stricblern ber<br />

ein unb sroan^isflen ^?inute t>on ber SeiaHnie üoUig einen Ouabranm<br />

entferner, ^ir wieberbolen aber roenigflenö ©icberbeit balbec<br />

(benn wenn fein ©tricblein bc^ SD^inutengtdwbenö t)on ber geifl^<br />

linie ööUiö 90 ©rabe entfernet, ober bie ^beituns biefeö ©tnöcben«<br />

Docb nicbt ricbtis ift, fo iji e^ notbwcnbis/ fotcbe^ ju (bun) wir<br />

wiberbo(en,fasetcb, bie üorigeSirbeit unb werben cö weniajlenö burc^<br />

*ftereö ^iebetbü(en enblidb babin bringen , iia^


f)nUen tvirti ; l?örf man tu»; Den ^imftenwcifer juci'jcfe (egen , utit> tii<<br />

S)cmantentra5Ct; «n t)ct @cl;tene c a ober t)aß ©laöc^cn / auf<br />

Ücm juüor jcnct scle^en war , becum fut)i'en , unb alfo t>ie SÖDcjen<br />

^infc^nett>en, unt) öiefcr @d;ntlDung^punft iDirt» t)on bem crj^cn tooK^<br />

fommcn 90 ©rabc entfernet fepn. SSÜlan ttiu§ aber ^orge tröseit^<br />

&a§ jie vein/ jart/ unb flJeic^ werben, unb barum ©emante mit<br />

^\iun @pi^en, ober ^cfen, bie jarte (Striche machen / baj^u l)aben#<br />

Öie man mit ber ^anb^ ober Heber mit barauf scleflten ®cmic^t*<br />

lein mafig anbrucfen, unb mit einem .()Ieid)en ^uqc fuhren mu§/<br />

in weldjer Äunfl man fic^ jui'>oc auf anbern (BiaM)ttii bie nic()(<br />

aum Ouabrantc» gel)oren, mas seubet l)aben»<br />

46, (Sinb einmal bie jwe'i du^erjTen fünfte beö Ouabram<br />

ten bef^immt, fo fonnen \m felben öon bem t)6(jernen Äreu^e<br />

tvesnebmen , unb bie ^ef^immung ber i'ibri.gen ol)ne felbeö machen»<br />

S)er mittlere ^unFt pifd;en ben du§er|^en , welcher für beu fönf<br />

unb merjißjten ©rab 9el}6rt/ mag nun ber erj^e fci)n/ ben tvirfe^t<br />

ju bejtimmen tjornebmen. ^XBir rtjcfen a(fo t>k ^c^iene a c nd^er<br />

jur 5(ü)ibaDe c b bin / unb in ber Entfernung t)on 4S ©raben beif<br />

©c^d^ung nacb fe^en \m fie mit ber bari^ber gelegten «nb ange^<br />

fd)raubten B^ctii)fkiint E E' fcft. ^it fe^en \)ir\ ermd^rtett<br />

@tric5 beö ^inutengUiöd)enö aufbener|!en'5>unft: mir t)ct>en a(ö, >f<br />

t)ann ben ^unftenweifer ber ©d)iene c a ein wenig auf, w\i flreu?<br />

cn ein wenig ^aarpuber burcb t>(i^ (Siebc^en auf ben O.uabranteit<br />

jwifcben bie (kabd l)in ; barnacf) rajfen wir ben ^Nunftenweifer ha\fi<br />

^auf binftnfen/ führen ta^ ?Ü?ifroffop bariiber, uub bemerken ein<br />

^tdubd)en M ber SieUinic na!)e bep ber gwercbünie/ auf weld^c^<br />

wir al^bann bie 5((biböbe mit bem 5)Jinutenfcf)eibcben I)infubren;<br />

«nb wenn ber erwdblte (Strid) baran ifl, fo betrachten wir bett<br />

5)>unftenweifer wieber mit feinem CD^ifroffep : ftnben wir f \)a$ ^ie<br />

geiglinie i?6aig übeif t^tn duferj^en ^unft beö Ouabranten gebt, fo<br />

l^aben


meß afli'om ^.ua^rattfen mit ©la^c^ett, 149<br />

i)aUn wir wirfHc^ bic redete ^ntfcrnun^ bec ^cf)icne t?on bcr ?ni)i^<br />

taöic 936fl<br />

setl)an l)aben. S[Benn ^id) aber ein Ucbecfcf)u§ ( ober ^IbgangyM<br />

Q(tf fo wirb bie @c()iene juc 5(Il)ibabc um ben bfllben Ucberfc^H^<br />

ti^bet Innsefubrt ( obet um ben t)alben 2(b(jang entfernet ) m^ mit<br />

prüfen fo tan.g fDrtcicfabrtfn, biö man enbticl) bie rechte ^ntfcntung<br />

erhalten W, unb bie ^öo^clc^en ba/ tpo jl^ ^infommcn foüeu/ ein»<br />

fc(?neiben fann»<br />

47. 5^acr)bem affo bet O.uatitant bafbieret ifi, tvlrb e^atft<br />

befTen fepn, ibn gleich in 3 ^beile ju tbeiten, ober bie fünfte üoti<br />

30 ju 30 ©raben ju bcl^immen. ^Mn ri4cfe baber bie (Bd)knt<br />

c a an bie Sllbibabe bin / unb terbinbe fie in bcr Entfernung \>m<br />

io ©raben mit ibr burd) ^i(fe ber ^mxd)(d)iem E E'» ^g^on<br />

tringc atö&ann ben evwab^t^*» (Strich beö ?Ü?inutengIaöcbenö an beh<br />

crimen ^unft, unb (Treue "^ut^tx jwifcben bie ®abel hr (Sd^ieite<br />

ca, um ein @taubcbcn unter (ober an) bie Scifllinie üu bringett.<br />

SO^an rucf e barnad; t>it 5l(bibabc bin , ta^ biefeö bemerkte (^tanb^<br />

d)en unter , ( ober an ) ben ermdbUen ©trieb beö ?0?inutenglö^^<br />

cfcenö fommt, unb )Treue njieber ^uber jwifcben \)ic ©abetauf ben<br />

Cluabranten/ unb fübre bie SUbibabe an ^a$ je^t unter, ( ober an)<br />

Der B^'ö^ini^ bemerfte (Stdubd;en. *205enn nun alöbann \iic ^eigs*<br />

finie in ben du§er|len $unftbeö Ouabranten fallt, fo bat man \)ie<br />

Entfernung ber (Scbiene üon ber 5^(bibabe üon 30 ®raben getrof^<br />

ifen; wo nicbt, mö^en fie um t)in britten ^\)cii bcö Ucberfd)u^e^<br />

ndber jufammen gerücft , ober um ben britten '^bcif be^ ^(bgangeö<br />

weiter \?oneinanbcr entfernt , unb enbtidb / nad)bem ^ic redete ^nU<br />

fernung \)\ erbalten worben, tiit 5B6geld)en/ voic tt>ir eö bei) \>m<br />

crimen ^eiM^ ^beilungen flemad;t babeu/ in t>ii ©(aöd;cn einge^*<br />

fd;nitten mxUn. 48. 3e§t


15® f&tf(^mbnn<br />

efrtei? neuen ^vt<br />

48. ^c%t Wirt) eö auc^ leidet fe\)n/ ben fuiificl)en&en , unt)<br />

fönfifuni) ficbeiixifli^cn ®vat>ju befümmen; bcnnöa t)er ^unft 30"*<br />

»on tiem fünfte 4^ ^^üig m"*<br />

entfeifnet ijl, Datfen wit Me ct#<br />

tt>ai)ltc £inie auf t)em g}linutcnfl(^öc^cn an Dem 4^ anköc«/ unD<br />

t)ie Bi^^i"'^ ^^^^ ^^" S^** bringen / «nö fie in tiefer ^utfernunfl mit<br />

€inant)et tjevbinöen; fo werten fie Dienen, ben 1^° baman bie QiU<br />

l)ibabe an 30° # unb ben 75"/ ^(^ *"ir tt>ir Un auabran^<br />

tm in 3 '^bcil« öett)eilet baben, jeben ^öogenöon i^ ©rabeninj<br />

gteicbe "^W^ tbcilen, fo baben wix bie €int^eitun3 beö Cuiabran^<br />

teu t)on 5 S« 5 (graben fertis-<br />

50. ?D?it fernerer €intl)eifunö ber 5365en &on ^ ©rabe»<br />

fd^einf eö eine ^efcbwerni§ ju l>aben ; benn wir fonnen unfre (Sd^e^<br />

ue c a jur 5(ibibabe weniflll nid^t M über 4 ©rabe jufammen brin*<br />

gen. ^ir möfen unö Mya an ben »on bem finnreid&en ^erji>^<br />

SC t)on Sbautneö erfunbenen ^orfbeil batten , unb Den Cluabran;'<br />

len in io"^beite tbeiJen, txü^ aifo jeber fold&er 53oßen 9 ®rabe<br />

^alte, ober weld^eö eben fo mel i(t, wir mu§en mm 35osen üon<br />

45 graben in 5 *lb«il« tW^m, S)iefeg wirb fall auf bie nam liebe 5irt<br />

jgefcbebcn, wie bie ^beilun^ eines Söogenö in 3 ^beile. ©er Untere<br />

fcbieb ifl nur in Xim, tia^ wir im üorigen ^alfe nur 2ma(/je^t aber 4mal<br />

^uber aufjlreuen f unb bie mit ber Sdbibabc »erbunbene ©cbiene<br />

fortriicfen / unb jufe^t 4 356fleleben jwifc^en bie anbern einfcbnei.-<br />

Den mö§en / vok wir im tjoriflen Salle 2 eincjefcbnitten baben» S)aö<br />

übrige W nicbtö befonbcr^/ wnb Darum |)abeid^mic&nid&tweitec<br />

^abev aufiul)a(te»*


51. ^Senti wir cinmd einen ^ogen tton 9 (Bv(1^cn/ uut)<br />

l»ie 55c|^immunöcn i'cbcö fönftcn im CiimtH'antcn l>at)urc^ ade übrige ®raöe ju bef^immen : t>cnn buvd; ^ic 056^<br />

gen \>m 9* 'baben n)ic 2x9 = 18, 3 ^9 = 27, 4x9 = 36^<br />

KnDmiöbiefen 36 — 30 = 6,27 — 20 = 7, 18 — 10 = 8. ©urc^<br />

bie 55ß5cn s"/ 6"/ 7"/ 8"*/ 9**/ öbec werben bie übet ben fünften<br />

&xati ciUt burc^ biß 5(bbition eineö fc^on bejlimmtener(angt, nv\m^<br />

fiC^ ^ + 6= II, ^ + 7= 12, ^ M-8 = 13/ 5 + 9 = 14/ 10 +<br />

6= 16, 10 + 7 = 17 K. ^iU 'id> a(fo jum SScpfpieCe ben fec^#<br />

fim ©rab eintragen / fo fe^c id) bie 2((t)ibabe auf 30° unb W (^d)kf<br />

ne auf 36**, alftv ba§ t)a^ (Btxid)km auf bem ?li)?inuteng((^ö(i)ett<br />

t>on bct 3eig(inie üoüfommen 6 ©rabe entfernet i|l / unb nac^bem<br />

it^ jTe in biefcr (Stellung feil miteinanber t>erbunben babe, |le(Ieic5<br />

ben ^mft beg 9)Jinutengldöcbenö auf ben erjTen ^unftbep b (beri<br />

90° ) unb fcbneibe mit ben S)emanten ben 6"* \>on b an ( Un 84<br />

feon a a« ) in fein ©I^öcben. 5(uf eine dbnticbe 5(rt werben alle<br />

übrige/ tit erjTen 4 i)en b an ( bie leiten üon a an ) au^flenommcni<br />

eingefcOnitten»<br />

^2. ®ie leiten 4* bon a an auf ben Cluabtanten ju briiu<br />

ge«/ wuf \(S) xui)ot batauf ben 95* bejlimmcn , welcbe^ icb alfo<br />

f^ue, 3cb bringe bie ©cbiene c a jut 2(Ibibabe c b auf ^ ©rabe<br />

l^in , unb berbinbe fie in biefer Entfernung mit bec Swercbfcbiene<br />

mitcinanber. Sltöbann ftreue tcb auf ^tn OAia^iianttn in bec ®e^<br />

flenbi \)a ber 9^ binfommen foU, ^u^ia, unb fübre bie 3«igtint<<br />

auf ben erjlen ^>unft (ben 90** ) unb merfe ein ©taubcben auf beut<br />

Cluabtanten an bem etmöblten ^tricb beö !5)?inuteng(döcbenf?. Qli$0<br />

bann fübreicb bie 5ni)ibabeauf ben 30**; unb bie ©cbiene auf ben<br />

36", \ia^ fie »oneinanbet 6 ©rabe entfernet fepn , unb in biefer<br />

©teUung berfetben fül)te tcb txi^ (Stricblein beö SDJinutengldöcben^<br />

»iebet auf ^(i$ nAraftc&< ©tdubc^n jurucf , unb fct)neibe mit ben


i5a<br />

Söefc^reibuttö emev neue« S(r(<br />

©cmanten bie 536fle(c^en ein / mlM be» t>j>n Dem ^tdubd^en 6<br />

©vabe entfernten ^Nunft nam(ic5 t)en 89° iJon a an, oDer Den cu<br />

flen üon b an/ bej^immen. ^ben fo, well 7— f = 2,8~f:=<br />

3 unt> 9 — 5 = 4 i)^ f weröen öie ©rabe 88 , 87 unb 86 ober ta<br />

lWi\)U, Dntte, unD vierte öon b an emsetragen, ba man tnit bec<br />

Entfernung Der (Scf)iene c a i?on bei: ^Kbibobe c b Don 7 9 8 ©ro;<br />

t)en immer einen ®raö einjafcbneiötn ben erwabiten ©trieb auf bem<br />

tO^inutenfllaöcben an M^ namlicbe (^tdubcbcn bringt ( wcfc^eö ben<br />

9^ten &xa^ befiimmt) unb mit ben Demanten bie ^ogelcben tiiu<br />

fcbneibet. tlnb alfo finb enblic^ auf unferm Cuabranten alle &XiU<br />

U beterminiret.<br />

^3» Q^öir hahm jwac errt s^utjor § 4^ 00m ©ebtauc§e be^<br />

tO^inutengU^öcbenö<br />

, wenn bie Minuten fcbönbaraufüer;ieicbnet was»<br />

Xixif bei) 5öe|limmunflbeöneunjigflen@rabcö aber nixb nicbtö üou<br />

ber Eintbeilung biefeö ©(aöcbenö felbfl gerebet. (5ö wäre aber auc^<br />

^icbt nWsr fi"^ ricbtifle ^beilung biefeö ©(äöcbenö fdb)l ju böben,<br />

trenn fclbe^ feinen anberen ©ebraucb b^^tte , a(6 tt)ot>on bort ^tU<br />

buncj gcfcbcben ifi; benn bie ^rufmij^en erfe^en allcö, t)on viertel ©efunben unb nocb kleinere i^crmeiben.


eirteö affron» Äuatrc^tife« mit ©laöc^em i^^<br />

SßoÜte id^ t>tefeö nid^t tl)iin , fo würöe t)ic ^intl)ei(unä öicfe^ ©(aö^<br />

d[)cn6 auf folflcnbc ^elfe scnivic^t ivecöcn» 3cf) tt>u)fö^ ö'jf einen<br />

großen JKaMuö t?on looo ober etüd^ looo @c^ul)cn eine fcnfrecftte<br />

^inie fe^en, unö vec^te^: unb Hnfecfcitö Mefeß Üvabiuö bie^aiiöcn^<br />

ten Der ÜJlinuten biö ouf 30' auf l)otijonta(en Satten l>e|}immen<br />

fo njurbe eö mir alöbann leic&t fepn , ^k barauf semac^ten ^äd)tr\<br />

mi$ m(S) öem anbern in bie ^itu beö ^ecntobreö ju bringen , unD<br />

ieberjeit auf bem ^JJ^inutensra^c^en, fo t)ie 5in)it)aDe mitfic^) ful)rte,<br />

mit einem (Demante , Der an bem duger|ien ^nbe eineö l)6l;5ernen<br />

um einen seroilfen befldnöisen ^unFt bemegtic^en ©tangetcbenö üon<br />

4 ober 5 ©dbu^en bcfcHiget wdre, 6n ffeineö SBügerdxn ober<br />

©tric^lein auf bem ©(docken ju mad&en, unb atfo alle 5)?inuten eine<br />

nnd^ ber anbern barauf ju Derjeic^oen. Qllim \>(i id) grofere ®e^<br />

nauigEeit ju erlangen fucT^e, af^ ic^ auf biefe '=S3üfc erhielte , wiU<br />

id^ mid) mit einer auefu[>rtic^en Q3efii^reibung biefer ^tiU gar nic^t<br />

aufhalten. 9^ur merEe ic^ nod[) an , \ia^ t^ eine »ergebticbc 5{rbcit<br />

tt>dre, unferc (Sintbeilunß ber ©rabe auf bem ^etbe burcf) \)ie "tarn<br />

senten ju prüfen / inbem unfere StBeife, il)n ju tbeilen, eineDiefgt6^<br />

fere (SenauiäEeit terfc^ajft, alö man burd^ biefeö ^mi pviifen'<br />

fann»<br />

V4. ^dre t>je ed&raube a c ( i Fig, ) fo tjonfommen,<br />

mt mit fo' jarten ©ewinben gemacht,


15+ :<br />

SSefc^vctbuttÄ emev tteuert ^vt<br />

ma^ytt \W '^'^^^^ gmmt t<br />

njci( kl) fi^ nut juv ^tm^'MQ b« '^U<br />

l)i&at)C \üd)t öic^cv ju l)abai u6tl)ig l)attc, unö fte in i)cc S)icfer<br />

ivclc^c Me i^isui; üocj^eUt, fct)6iKC ju fcp fcl^icn, unö bcqucnci:<br />

aiiiubntigcn tvar. SD^an fonnte fie aber fl(cic^ onfangö leicht et^<br />

t\?aö bicfec machen/ unö mustern ©ewinöen üetfebcn unt> auc^<br />

ein (Sc^cibcl;en/ öic '^l)eilc öer Umwenbungcn Darauf ju bmaUn /<br />

anbringen. UnteröefTcn fe^cn voit, wir tvoUen bei) wirfüc^em ©e^<br />

braud;e öcö DuaDranten bei) Der ^igur i. üorgefTellten unb §. 17.<br />

befc^ricbenen (Sd)raube bleiben / aber jur ^intl)ei(ung beö 5})inuten^<br />

©Kiöc^en^ unö einer anbern bcbienen / beren ©urc^fcf^nitt nacb bet<br />

Um^ bie 27. ^tcjur , unb ben auf feine Steife fenfrec^ten am Orte/<br />

ba er binter bcr ^(Ibibabe burc^scbt ( nad^ bcr ^^ireftioti 66. u ^i^<br />

gur) bic 28. ^i^ur üorf^eUt» S)em ©iametcr biefcr ©cbraube mit<br />

ben ©ewinben gebe ic^ bei^Iaujig einen balbcn S)ecimaIjoU. ®ie<br />

©eitinbe, welche iDenigflcnö eine ijaibc ^inie tief ober nocf) tiefer finb,<br />

fommen bei) 30 auf einen ©ecimaljoü. S)icfe (Sd;röube mu§<br />

vvenigjienö fo rang fei)n, \ia^ man bie ^\l{c m m m m, tvclc^e ein<br />

l)ol)rcr Sptinber i|^, mit (Sc^raubengangen, t)k W @d)raube D C<br />

auöfudt/ einen ©rab weit unb nod^ein wenig ^axüb^x, o^ne ba§<br />

er auö fetber l)cvauö gelje/ treiben fann.<br />

^itm in biefe ^iife m ra greifen mit il)ren fonifc^en ^\>U<br />

^en auf ben entgegen gefegten (Reiten jwep (Scl[)rdubd^en k k m<br />

um bie fk innerbatb bem an bcr bintern (^ütc ber 2i(l)ibabe B C r«<br />

Fig. ) mit ben (Sd)rdubcf)en h h angcfcr)raubten 93anbe s s s ein<br />

wenig beweglicb if^» S)ie §eber mit ber Övolk ( 6, Fig. ) weit jte<br />

tiefer (Schraube im *2Bege ifi, unb man ^k je^t nid)t n6tbio l)af/<br />

wirb unterbejfen weggenommen. 'Sßollte man aber bie (Schraube<br />

C D ( 27 Fig. ) bejldnbig an bcm D.uabranten lajfen ( in fold)etn<br />

Salle würbe man fie fdnser mac^^u ) um bie ?l(l)ibabe Hmit ju be^<br />

we«*<br />

,


m^tn, fo ö)urt)c man öiefcr ^cber eine treiferc JSeasmifl seben/<br />

1)0^ Die (Sd^vaube un()el)int)cn öaxtvifd^en fame.<br />

®ei: ^a(^ blefct @c|)ra«be D B ijl ci;ftnbrifcf; unö um tu<br />

tvaö mel)»; / a(ö öic "^icfe ber ©etvinöe Dünner. Sl)n umhiebt eine<br />

^i(fc 11 n n n , Die i^^Uicj Damn pöJTet/ er mag aber mo|)I m m^<br />

ni.9 bei) D Dicfer a(ö bei) B fei)n/ oDer m vocniQ fonifd;, unD in<br />

Diefe ^i(fe mit jarten (gcf)mcr()el erngerieben fepn» X)iefc ^i(fe i^i<br />

ebenfalls um Die fonifcben (Spi^ xwei)er @c^raubefd)en k k c 29«<br />

Fig. ) w^clc^e Durcb Die mefimge Streife X Y unD R S Deö ^rme^<br />

t)er @tü^c A (<br />

] Fig.) gcl)cn / bemecjlicf). (Sie mut aber ein xou<br />

lÜQ U\nQit fci)n, alö fefber 5irm breit ift/ Da§ man Die (Scheibe<br />

E E, Die man Daran mithin« anl6tl)etA oDcr mit ffeinen (Scl)vaub;»<br />

d)m befctliget , ol)ne ^mDernt§ l)inbrinsen fann. 5!)?an tl)eife<br />

Diefe (Scheibe an Der ^eripl)erie genau in loagfeic^e^^beite, Dar^<br />

auf aber Der Beiger GG, it>c(4)er ein 9^omiiuö ijl , jeDcn m loJkif<br />

nere xertl)ei(e/ Da§man Damit Die taufenDen ^l)eUe eineö (Bd)-caui><br />

benumgangeö ( Deren bei)nal)e 6 eine @efunDe au^^tragen ) bcmer^<br />

fen fann, S)ie ^(ugtbeilung Dicfer @cl)cibc^ unD aucb Die Deö 9ion*<br />

«iuö mirD fic^ am fic^erj^en unD bequemften auf einer ^Ijiiiüns^<br />

icf)eibe/ wie fie Die Ul)rmad)er l)aben/ anbrm


ITÖ f8efcörei6uttv5 erner nmm ^tt<br />

ge|!ecfef f mt m 35(att(cjrt L L darauf gehegt , öabutc^ t)ad<br />

©c^taubd)cn a (jcl)t/ fo in A cingcfc^raubct mirt)^ unb adeß ju^<br />

fammen l)dft. ^enn nun biefeö adeö fertig ifl, fo baben tt)it ade<br />

gurüjiung/ t>ie €intl)citung beö ^D^inutcngldöcf^cnö üotjuncbmen. 3>c5<br />

mu§ aber nod^ judoc etwaö wenigem / fo bcp ^erfewigung ö«<br />

©c^vaube C D ju beobachten ifii anmerken» '<br />

^T» ^cnt (Sd&tauben, fo man mK öen ©d&ncibeifen mad&fr<br />

bienen nic^t ;(u ^l)ei{ungöfc()tauben : fie tt>etDen immeif ein wenig<br />

frumni/ unb il)rc ©ewinöe fallen tveöcr vein genug au^f tveöerec*<br />

galten jie eine üollfornnien gteicl^e Entfernung toneinanDer. ^an<br />

mu§ alfü Die ^l)eilungöfc^rauben nic^t in (Scf;neit)eifen, fonbetn in<br />

Kluppen fc^neiöen , t»ie man bei) einigen ©efd^meiömacl^ern, biöwei^<br />

Cen auc^ bei) ^öuc^fenmac^ern unb (gcbloffern ftnbet. Eine S3efclt>reif<br />

bung baöon giebt unö % 3of. £iefganig in feinem "^Berfe : Dirnen-<br />

fio graduum meridiani Viennenfis & Hungarici. Viennse 1770.<br />

3e l)6bcc abecbie Kluppe i^, unb fofgüd^ je mel)V ^it ®ett)inbe<br />

l^at , befto betete (Schrauben fann man bamit machen : wenigjlenö<br />

foU fie füt unfere @cbra;be einen goll l)0c^/ unb woU gearbeitet<br />

fepit. S)amit bie Kluppe gut tt)erbe/ njirb man am beflen tbun,<br />

wenn man i^uerjt mit einem 53oI)rer ober ®orn , wie fie eö l)ei§en^<br />

einer |ldi)(ernen (Scbraube ndm(id)/ eine Kluppe, mit biefer Äluppe<br />

einen anbeten 33 obrer, unb mit biefem eine anbeve 0uppe mac^t;<br />

bie bann üoUfommnec wirb afö bie erjTe. 2(ber auc^ Ui er(Te fclbft<br />

wirb burcf) langen unb bel)utfamen ©ebraud) mit ber ^tit be§er»<br />

Eö i^ auc^ ju üerl)üten / ^a^ fie in ibven Dvabmen genau unb obne<br />

SU wanfen geben»<br />

®er ©ebraud^ bet Äppe ijl tiefet t wdn fd^miebef tit<br />

©dbraube Don gutem (BtaW , ben man etlid^emal i;uüot wecbfel»<br />

weife l^tecfet/ unb wiebcr gebogen jufammen fc^weigt/ bamit bi<<br />

-


eiltet a(!rott. Äuabrantett mit ©(a^c^ett. 157<br />

«ngicicfjcn ^l)ci(e mtminanUt mmifcf;ct/ unb Dabutcf) eine qUu<br />

d)txc ^drtc erbaltcn roecDc. ©amac^ wirb |le fcbr fjenau cplin^<br />

brifd) abflcbrcbf. ?D?an gicbt il)r bcrowcflcn QlnfauQ^ ju öufcrfl l>ci)<<br />

berfeitö fonifc^)^ ^pi^cn , mit Denen fle in fold^cn Ülcgeln umlaufen<br />

faim, bie man auc^ crl)t^(t/ bi$ bic (^c^caubc toodis fertifl ift, mil<br />

fit bicfelbe ju prüfen bienen , ob fie im (gcbneiben nic^t frumm se^<br />

tvorbcn fep, !Da§ ber CpHnber tec^t Qkid) bicf mevbc , fann man<br />

ein ^{^ttfein mit einem runben ^oc^c baran jtecfen /<br />

unb im X)rebert<br />

immer bamit iioeitcr rucfen» Qiba bie Äluppe fclbfl trirb eö gleich<br />

jei.qen/ ob er gfcicb bicf fci) ober nicf)t; benn fk wirb anfansei nuc<br />

on ben bicfeflen jDrten angreifen/ unb man fann aföbann, wo fie<br />

angesrifen Ijat, tvaö ju t>ie( iH, wcfl breben , unb jlc wicber erfor^<br />

fctjen; fo wirb man burc^ wieberbofte Q5erfuc^e erbalten/ baf jT«<br />

burcbauö gleicb angreife . unb man wirb bann ernjificb anfangen',<br />

W ©ewinbe ^amit ju fcf^neiben/ bep welcher 5irbcit aber^ wemt<br />

man eine gute (Schraube \)abm will/ man gar nicbt eilen Darf»<br />

9)?an fubrt ju er jl ben QTplinbev burc^ W ^(uppe , ^k man nut<br />

gar fd)wac^ anbriJcfet, tia^ jie fic^faumbaraufjeicbnet, fangfam<br />

tütä) ; alßbann fcbf k 55obrer gemacht/ mie<br />

benen man bie ©ewinbe in t>k ^i[{c fcbncibet : unb icf; ratbe meb^«<br />

tere 33ob'^ff/ immer einen ein wenig bönner a(ö ben anberen, unb<br />

flucb ben bicfejien ein wenig biinner , alö unfre (Schraube felbfl ju<br />

machen, ©ie follen ein wenig fonifcb fepn , aber fo wenig , \>q^<br />

fc fajt cj^linbrifcf; feyem S)cn bönnejlen biefer Jöo^rer treibe i^<br />


. leljvten^tanneö<br />

158 S3efcl)vetMmä einer mnm ^vt<br />

ju etft in unfcre ^Kfc , ©e\vinDe Damit jumocl^cn ; olööann fomme<br />

ic^ mit Den anDcven nac^/ flc mcl)r ju mtkfciu (^\Md) fommt<br />

Die ^ilfe felbfl über Die (Schraube; unD Da iit $lnfanflö uoc() l^att<br />

Daran ,oel)t/ tverDen fit bei)De fo lang in einanDet cinsedeben , bi^<br />

be\)De il)te üoliige QSolIfommcnbcit evreid}en , unD Die (Schraube<br />

Durcf) Die ^ilfe ol)ne mevfiicben ^ibcv|lanD/ aber aiic(^ ot)ne im<br />

ininDeilen ju wauUix oDer Suft ju ^aben, Durcb5el)t. ^ine ^eDe\;<br />

aber oDer l)erumi3ewunDcnen feDerbaften '^m , wie man bei) matv<br />

^m 0)iifromctern biöl)cr scbraucbt {)(itf foU man l)icr md)t anbim<br />

gen: Denn Dicfe; Da fU im Sinfange mel)r^ i^u (e^t aber tveniger<br />

trücfen , i>erurfacbeu einen unflieicben ©ang , mie eö Siefflanigö<br />

Jöeobacbtunsen Hat bewcifen» ^ac^t man aber Die (Sc!)raubert<br />

mit aller notbiflen 5öcl)utfamfeit / fo leif^en ^k nad} eben Diefed qo<br />

Srfabruns tjollfommen ibre f^ienjle.<br />

^6. 9^acbDem Die @d;.raube fertig ijl, mu§ fie aud^ qo<br />

prüfet \terDen , \vd(^i$ a(fo gefcl)el)en fanm 5DMn Cege Den 0.m*<br />

Dranten bonjiontat auf einen fefpr feilen "^ifc^ oDer ^a)len / Der<br />

aber audb jimlid) (ans fei)n mu^, unD auf eben Denfeibcn tin (Btänt<br />

9elc()en f" f f/ fo man bei> f mit einem Drej)ecfid;ten auf Dem ^u<br />

fcbe befejliflten ^rifma unter(e()f/ unD Darein eine Dünne ^aDe(,<br />

Die auc^ Durcfe Daö (gtangetcben Durc(;sel)t, fenfrecbt einfcbiaflt/<br />

Dajj Daö (Stangelcben um fclbe a(ö eine 5(cbfe fel)r (eic^t btmQüd)<br />

ijT, Der ^l'jüi f faber foU nicbt garüiei j^bwerer ai$ Der ^^beil<br />

f" P fejjn» 5(n Dem ^nDe f befeflige man ein €i)(inDelcben mit ei*<br />

nem ©emante; (oDer böbmifcben (Steine) wctc^er fel)r jarte €i=?<br />

«ien fcI)neiDet» S^a^ ?D?inutens(.]^cben mit feiner €infajfuns i|l<br />

noc^ an Dem (^tangetcben b b, ( i Fig.) nicbt an.gemacbt/ fon^<br />

Dem anjlatt Dcffelben ein ibmsann dbuHc^cö, mit eben folcber €in;<br />

faffunfl/ welcl^ed m Da^ Pt:MfMn3egla04)cn nennen njollen»


tlntS a(!rctt. Äti(il)r^ttfett mit ©UBd^ett. 1^9<br />

"D'iun treibt man t»ic (Schraube C D um , tia^ fic ftc^ in<br />

feie J^ilfc l)lncin begebe, unD m' m' an D binfomme, unt) Den Bei*<br />

ger t)c6 ?0?ifromctccö fitUt man auf 1000» 5((öbann bcfejltge man<br />

In Diefec (SfcKun^ öcc (Scbraubc bic (Stü^c A an bcm Duabcan^<br />

t^n ( I Fig. ) alfo , bag bev untcrftc ^l)cif ^c^ ^rüfunggldöcbcn^,<br />

tt)clc[>cc ndc^jt bei) t»em ©tdbcbcn b b i|t , unter bic ©pi^e be^<br />

©cmantö fommt, unb man mac^e mit bicf^-m ein fcl)r jarteö ©tricO*<br />

fcin ober ^öogclcbcn. S)arnacb treibe man bic (Schraube um, bi$<br />

t)er 3 «msewanbt mxUn, mit felbem m(^M fe^


i6o<br />

^efc&retbutt^ einev ttewen 3(rt<br />

^un jlteue man auf eincö Öer (Bfaöc^en g C<br />

i Figo sj>u^<br />

t>et/ ot)et ©taub »on weitem fcl)t jatt getriebenen ^xm\, oöer ^alf<br />

febr t)ünn bi"/ f«>r t)a§ ibn t)aö ©(aöcben, wenn man eö darüber<br />

fübret^ nicbt sat becwb«» l^iefeö fubvc man alöDaun i^uvcb ^Hft<br />

ttt (Scbtaube CD ( 27 ) oter C a ( i Fig. ) rangfam tiaxuba<br />

«nö merfe jicb burcb öaö ^ifrofeop fcbent» erftüc^ jwep (gtdubcben,<br />

fo<br />

t)ie näc^llen jtvei) 336flelcben berubren ; wir wollen eineö biefec<br />

©tdubcben ^f ta$ an&ere 33 b^ifcn« ^enn nun/ ba man baö<br />

©Idöcbcn weiter fub^t/ immer, fo balb Ol eineö \)on ben barauf<br />

an bem anbern ndcbfien anliegt,<br />

flemacbten 5ö6se((ben bcrubret , ^<br />

fo fiebt man, M^ bicfe ^6öe{cben, unb folglicb aucb \ik (Bm'u\^i<br />

wnferer (Scbraube gleicbe Entfernungen üoneinanber baben» ^en«<br />

ober biefcö nicbt flefcl)iebt/ fo finb ibre Entfernungen ungleicb, unb<br />

t)ie (Scbraube ifl unricbtig; wenn fe, wk idb fe^e, ber 2)emant,<br />

ober baö ©tdngelcben , fo ibn fub^te, in Üvücffic^t beö Cluabran;<br />

Un nid&t unter ber Slrbeit »errucft werben i|l.<br />

^ir finb aber mit biefer^röfun^ no^ nid^f jufriebcn ; wit<br />

«forfcben aucb auf bie ndmlicbe "^ßeife; ob bie Entfernungen t>on<br />

4 ju ; 4 t>on S ju 8 , t>on 10 ju 10 jc- glei# fe^en. Unb nod; befi'<br />

^r werben wir tbun, wenn wir auc^ nod) auf ein^m ant>eren ^]5?ä*<br />

fyngögldöcben W ©cbraube, nacbbem wir juoor bie ©teile beö<br />

Seigere an feiner 5ld)fe etwann einen balben ^itUi weit gednbert<br />

baben, nocb einmal prüfen : benn fo finb wirbe§er üet|?cbert,ba§<br />

bie $lcbfe beö >^alfeö D B üoüig in bie $ld)fe ber ©ewinbe CD<br />

falle* Sinben wir nun bep allen biefen Prüfungen, t>a^ unfere<br />

©c^raube gut fc9, fo mögen wir bie ^i)eilung beö SlJJinutengldö;?<br />

t^enö t)ornebw^n-<br />

9S3ir f6nriten aber aud^ biefe Doranäebenbe Prüfung gat<br />

unterlafiRn/ unb erj^/ nacf;bem Vh Minuten in M ©Idöcben finb<br />

*««.<br />

ein«!<br />

,


eineö aflrort. Äua^ranf ert mit ©M^^eir. t6i<br />

fingefc^nittai wottim, Die Prüfung, wk ic^ bß^rnc^ jeicje» mecbe^<br />

totncbmcn ; fo brauttfcti wix nid}t 2 ©Iaöcl)cn : aber cö iDdi'c au


®icfe 3aM bimöirct mit 60, fo siebt bct Cuotlent 344« 333 tie»<br />

3al)( Det S^l)Ci(d)en für eine ^?lnutf/ mld)c, wenn man fieoiiit al/<br />

Icn Biff^^" biööo muUipliciret, unt) &ic S)ecimatfcaftion n)eölvi§t /<br />

bef6mmtman eine Tabelle, welche jeiflet / wie Diete ^l>d(cfxn tJie*-<br />

feö<br />

?o;ifcometerö auf jet>e seß^bcne 3a^( t»e\; Minuten treffen/ nclm*<br />

»689<br />

i ^^inute 344<br />

3 1033<br />

4 1377 «<br />

58. ©urd&^ötfe biefer Tabelle wirb e^ nun leidet fepn, tiie<br />

sBlinufcn auf t>em ^inutensl^öd&en iu mjeic^neni mld&eö a(fo<br />

flefc^iel;t.<br />

1


eme^ a|!rö». vcinUn mit ®(a^(^eit. 16^<br />

3* ^uM man bie Schraube ein wcni^ um , biö bcr gd^<br />

sei: furwcictö \>b[{\s auf 1000 f6mmt^ unb ba evalfo (lcl)t, mac^e<br />

man mit bcm ©emante ^ai crflc Q36flctc^en , alö bcn Einfang \itt<br />

^\)(Hm3. 2((öbann ftcibet man bic ^d)raube\ücitecum, blöbci:<br />

feiger 344 »reifet / unb machet tvicöet bk Q^o^clc^cn. 5)?an trci^<br />

bct it)n alöbann auf 689 unb mac^t ta^ brittc Q36.ge(c^cn/ unö<br />

tvenn a 33 ^bcilc^cn ubcir eine D\es?oIution ift fortgcfriebcn njorbcni<br />

i^afi wmc, unb fo ferner, bi^ man mit 61 S236flc(d[)en bieflanjc^in;<br />

•ll)ci(unfl semac(>t l)at»<br />

4. ©ie 3565erd^cn bei) jeber ^fen 5D?inufe macr)t man ein<br />

wenig U^nger / al$ \)k i^brigcn f wild)^ boc^ untercinanbcr üon glci*<br />

4er Um {m foUen , unb aucl) bie bcp jeber fünfter ?9?inute maa<br />

tnan untereinanber/ roenig|len^ ^i(tlion fl(eic(;er dan*<br />

fle machen / mld)c6 auf bicfe "SiBeife äefc(;el;cn fann.<br />

5!)?an bereite fic5 tJorbin ein meüTngeö S3lattfein, CsoFigJ<br />

fo Mig ütvifc()en bie mefjinge ^infalfung be^ ^inutengtäöc^en^<br />

paffet, n>elcf)eö man juöor n)armet, unb ba^ ©Uöc^en bamit be^<br />

liecftf bo§eö mit einigen tropfen (giegehrac^ö, fo man amSiatv<br />

^e tiaxauf biö auf bie ^infajTung l)inuber fallen Ki§t, baran ft^<br />

J^alu. S)iefeö Jöiattlein foll einen langen (Sc^ti^, ber im^ogen<br />

l)erum mit bem S^vanbe beö Cuabranten parallel gel)t/ t)aben^<br />

^a§ man bie (Spi^e beö S)emantö nur bnrd[) febr Heine J8pge(#<br />

ei)mal tornebmen; jum erf^enmal ma^t<br />

man fie auf biefem Sßtdttlein (in bem ber ^cbfi^ aber obne bjc<br />

€infc^nitte fct)Dn gemacht i)^) i?cn ^ ju ^ S)iinuten/ ««b h^^t be«


i64<br />

?8efc^vet6utt^ emer neitett 3(rt<br />

©cmanf auf bas ©d^^cT)^!! fclb)! «icl)t fommcn, !5)a«iac^ w't><br />

ticfeö ^(iUt(dti abgenommen , wib cö tvcrDcn mit cin^r gav Dun*<br />

tien fpi^igcn ^eiic an t)en bcmcrftcn Oxtm bic 2(ugfd)ni«e gemacht,<br />

(iba U fu'^ ^i'J scl)cnöe ^^inutc n)«t>ßn fte mel)r erweitert* S>ac#<br />

tiacf) f6mmt cö wie<strong>der</strong> auf taö ©lclö4)en l)in ^ unö wicD aufOiefem<br />

eic©ml)ci(uns9etnac]&t.<br />

^. ©amit h)ic fe^e jel)^«^^ Minute tjoneinanb« feiert unl<br />

fi*ct unterfcl)cit)en m6sen, ff^c icf) U)nen steine fünfte bep, n^m*<br />

licl}fi4f 10*; fiic 20'% ffm 3o**'/ föc 4o'*V cnNic^fut ^oma^<br />

(^c tc5 2 «}>at;attelj^icl[)tein (j. 2üei( man Da« ©laöc^en mit<br />

Ux ©c^vaube CD (27 Fig.) nac5 belieben mit jarten 55cn>C3un*<br />

^en öaber fugten, unb »aö immer fut einen ^unft beffclben na#<br />

l)C an Dem gcmaci)ten (Stric^lein unter Un S)emant bringen fann;<br />

fo Witt) eö mir (eic^t fepn, mit tiemfetben bicfe Seichen einjufc^neiöen,<br />

g. 33. ©efe^t t)a$ 5ß5flelc^en für t)ie jwanjigfte 5j}?jnute fep t>ott<br />

Dem er|!en oDec untecjlen 6887 ^^eifc&en, öaö ijl, 6 Üieüolutio*<br />

tien unt> 887 ^^«ilc^«" Darüber entfernet, unb id&wiü einen S)upfert<br />

gö^ling eine l)a(be t5)?inute weit unter, unö einen anDern eben p><br />

weit ober Dem 356ge(c^en machen , mid)^^ Die xwanjifljle Minute<br />

beOimmct: fo mac^e ic^ Den erflen mit Dem in Den $(uöfc^nitt De«<br />

tneffingen 5Sldttleing jur (Seite geföl^rten 5)emante, \ia Daö ^ilxQ*<br />

jnetet ober 6 Dvetjolutionen 887 — 172 »Der 815 ^l)ei(c!)en wei*<br />

fet( unD Den anDeren, Da eö Darüber 887-»- 17» oDer ^9 ^b^U^<br />

c^en über 7 üveüotutionen jeigt ; fo babe ic^ Diefe jwei) S>upfen a«<br />

öem 0rte, wo ic^ fie l)aben wollte.<br />

^Q. ty^ac^Dembaö «JJJinutengldöcKien atfo getbeifet ifi, Wirt)<br />

t« utngtfebrt, Da§ Die @eite, auf Der Die Keinen (Striche oDe«<br />

IBogelcfeen fuiD eingefd)nitten worDen, ^inab fommen, unD Den<br />

öuaDranten unO Die ©läöc^en G fajl sar berühren, um Die «jy»


eirte^ affrott ^^abvmftn mit ©fa^döen. i6f<br />

xaUik fl'-r-cRt ju \)crl)ut^o; imö fo ifl unfcr Duaörant ferfig. 3c5<br />

wcfe nocl) an ^ Da§ Daö 9)^inutcnß(iiöd;eicöcn/ unöciar nic^t Darum wanfbat fepn»<br />

60, 3c& hcihc oben § ^6 gcfasf, öa§ man öie ^rfifunä<br />

tet ^d^raubc ei'|t nac^ t)er ^l^eihinö bcö CD^inutcnfllv^öc^en^ ot^n«<br />

ein bcfonöcreö ^xufünC)^U\$d)cn macfien f6nne. ©icfcö öcfc^icl)^<br />

flffo: (d> llwuc auf «In ®\M)m G (i FigJ j^arfcn ^u^cx/ mit)<br />

ful)re t)aö fc^on flcttKUtc ^Inutcnfllaöc^cn baröbcr; jiot>c ic^, ta^<br />

t>U Entfernungen fcDet ?D?lnuten, aiid) jeöer i\ve\)ct, /eöer üierern<br />

unter cinanöcr gkid) fepn; fo f(t)rie§e icf) barauö, t'o§ auc^ Me<br />

(Sd^taube riorbm.<br />

€1. ^ie ©c^raube CDa (27 Fig.) mkl)c b^a m<br />

^!)ci(ung Deö ^Inmen^tdöcOenö sebienet l)at, wirb nac^ tjotteit^<br />

feeter Diefer wirbelt voie\>cx abgenommen, unb Die Dorise Ca(i Fig.)<br />

n>teber in ibr Ott sebracbt/ wefcbe rngm ibrer Zange bequemer<br />

kft. ®ie ^beilunflöfcf^raube macbe icb mit ^reige nicbt fang, Do*<br />

mit jic mcl)t fo leicbt tjerfri'immt tverbe: man bebalt |te aber flei^<br />

flg auf: Denn fic f6nnte, wenn je Durc^ einen gufaU Daö ^OJinu*<br />

lenfllaöcben ^erbrocben n)örbe/ lieber ein anberö ^u fbellen, ge*<br />

traucbt werben. UnD fie fann aucf; fon|l bep ülelerfep ©efcgen.'<br />

Reiten t f««ne ^b^ilungen Damit ju machen , febr gute ©lenfTe<br />

fbun, n>otJon aber, weil eö nic^t bu^er gebort, fid; U^t ni^t xc*<br />

62. man mod^te bierelc^t för<strong>der</strong>n, \ia Der ^er^og boti<br />

Cbautneö Die Ungfeicbbciten Der einfd^ntfte , Die ibm eine @d)rau5«<br />


i66 föefc&retbun^ einet* neue« ^xt<br />

U eine fo<br />

üoUfottimcne (Bd)tmU, aU man, t)aö ?0^inufens(aöcl[>ek Üveijolutionen bet (^c^toubengange bet ©ertaube/<br />

fo bie 5tll)ibabe ful)tt/ unb \\)xa ^l)etic^en ^k cottef^nbivcnbeti<br />

fü?inuten unb ^efunben mit einet Tabelle beflimmen. ^d) ant*<br />

wotte; biefeö fci) nid)t fo fielet/ mti m\d) nic^t fo bequem: bie<br />

©ewinbe biefet (Sc|)taube, \Mdn ^k &)\vm ^tt ^(Ibibabc/ unb<br />

beö batan flemacf)ten ®el)etol)reö ju tragen lyat, mod^ten mit bec<br />

Seit abgenu^t unb ungleich wetben : unb bie33ej}immung bet SDJinuten<br />

unb (gefunben butd) eine Tabelle mad^te boppelte ^ül}t* ^a$<br />

Mebelfle wdte^ ^a^ bet unglcict-e ^iebctf^anb bet $8cwegung bie/<br />

(et ©ertaube einen un9(eid)en ©ang üeturfac^te: benn bet!^tu^<br />

bet $iU)ibabe bejj einem i?ettifalen üuaDtanten wit\i t>on bem un*<br />

tetjlen Cneuniigjlen) ©vabc biö jum o immet stoßet/ Mnbw4d>ft<br />

wie bet ^ofinu^ bet Sntfetnung bon 90% ^4»


enteö oflro«. Ätia5i?attfett mit ©fa^c^em i^<br />

64. 3u re^t baben wir nocl[) t)je ®r5§e Dcö Söosenö auf<br />

tm @u\ubc5en beö 0)?ift:onKterg M (12 Fig.) Darauf man Die<br />

©cfunben h^W (§ 33)^ J« bellimmen, unö feine ^int^ciriwa/<br />

tKb|t Der Dcö 'i^onniuö N ju machen»<br />

^etaminivt<br />

S>ie ©c^fe De^ Jöoaenö auf Dem ^(att(ein M wivD affo<br />

! ^an bringe \)ai ^O^inufensri^öcfxn, fo dkx Den ^c^nei^<br />

ÖunsßpunFt imm Q36sc(cr;en auf einem ©laöc^en G, Dag ein<br />

©tric^Icin Deö ^inufen^ri^öc^enö t)5Ui5 Diefcn ^unff Durc^fc^neiDe.<br />

Jöen 9^onniu£i N aber bcfefTise man a\\ Der ©c^raubeaa' (i<br />

Fig. D.) fo , Da§ er mit feiner «nFcn (Bcitt an Dem ^dpfcOen e*<br />

onjtel)e, unD neben Dem ^>un!te ^i^ Dcö i)^ünniuö (12 Fig,) be-'<br />

werfe man auf Dem (gc^eibc^en M Den ^unft+ , affo/ Da§ |ic5<br />

eine seraDe Sinie öon Dem 5)Jittefpunf(e Diefer @cl[)eibe Durc^ Die^<br />

fe im\) fünfte ik\)m (iegc.<br />

2. 5{(öDann treibet man Die ©c^mube aa' (iFig.D)um^<br />

biö Daö 3)^inutenflr^^cl;en Mig eine ?!)?inute weiter flerüät i% bi^<br />

r\Mid) Der ndc^fTe ^tric^ auf Diefem i5ber Den ©c^eiDunflöpunft<br />

Der Söogeld^en auf Dem ©laec^en G (i Fig.) ju f^eben fbmmt,<br />

unD bemerket auf Dem ^c^eibd^en M je^t neben Dem geic^en % t>t$<br />

S^onniuö N einen ^unFt^^fe-, iMcber in Den Dvaöiuö faift, Der<br />

Durc^ Dag 3eic()en iic auf Dem 9^onniuö flel)t/ fo ift auf Dem @c^eib^<br />

d^en M + :5|^ Der flefud;te ^oflen.<br />

3. ©iefer Q3o(jen aföDann mirD in 12 gfcic^e ^r)eire Qt^<br />

t\)i\Ut, Deren 6 Die©r6§e Deö Q5oc)enö Dcö ^orniiuö fleben, Den<br />

tnan in j sicic^e ^^ei(e iu tl;(;i(en ^at»


i68<br />

4»<br />

aSef^retbuttä tmt$ nmn Äua^vantcit.<br />

^üi)tt man baö 3eid[)cn if: auf betn 9^onniuö N jum<br />

geic^n 2^ auf t>« (Sc^^ibc M l)in , fo fann man «eben Dcc recl&#<br />

tcn ©eite t)e^ ^^onniuö i>en Ott fu« Dai^ 3nvfl)en £ bcfrimmeni<br />

la man ein S6c{)(ein bootet, unö t>aö B


''t "' .<br />

SS n-<br />

'1<br />

%^<br />

' -r^:'!?.''-"'"''^-<br />

R<br />

a


^Icuc Jfv. ..JtbrV' v-/- jrTe-lfen-xi^j^d'a-r ^yiftron. . yj^a.d.rtt'ni y^/a-S-M<br />

1


J.-'"^'-'^--^A-


^uPj-^/^.Uilk. i<br />

ij.JQ y<br />

o


^/^^J^->/t...jiitt,. (I.J-lUfcr-tj:l^Jer Jytl-o.x.Qu^rA.U S-^l-I'^


yjjfcu.e^ xJh..UhDh U.xJ^alj-anxi-t-c<strong>der</strong> ,.jyii'otv Qn-^i-di'ii-n-t JM-^ /-*<br />

/ \x<br />

[m^ ia!<br />

B \n<br />

I— 'P'\ \ C -<br />

tL_EE j^<br />

.y<br />

^ (5><br />

^^


:Ai:


©offorä bit ^Ulofs>pf>k mb SBcItpricftcr^,<br />

^ M d n b 1 n a<br />

t)otn<br />

Suftelcftrop^ot<br />

>5<br />

;


(gtftcr 5t()fd)nttt<br />

gjjatt mac^e, nagle, «bei? eme öol^eme ^af)me, t>te<br />

tret) @cl)uf)e lang, «nb ^een bi'eit tfl, eine©lan|^<br />

(eintvanb , «nt> trocfne fit bepm ^fem<br />

I. 2(iim«cButtg. S^c^ ^abe gerbe unt) rotbe gcwc^Wt ; tt)ei§e<br />

©icnf!«/ bcfonöcrö wenn fte alt unD ab^egl.Utct ijl. (^^ i)t auc^<br />

^olljeug, '^ud) unb ^Napiev Oaju braucl;bav: bei) cjCiviJTcn ^ev^<br />

fucf;en l)at ^lufcl; ^orju^.<br />

a 2lnmcrE, gum ?(uötvocfnert oöct ^tirmcn babe id^<br />

ein fenfcec^t (iel)cnt>cö ©ej^ed, woran Die Duibmc Dcö (Jkftfopborö<br />

fann bcfe^iget werben; icb fe^e feibeö fommt öer 2einwan"Ö üoc<br />

t»en Cfen bin ; imö (afe c$ t)le ©teile eineö ^i|f:I)irmcö \>(ttxtt^<br />

ten , Dabei) Die auöiicfpauntc CcinwanO Die ^v\l)iflfcit seminnet, ein<br />

Cleftropbon« wevDen,<br />

§)2 3 ^"^


172<br />

^b^anUm^<br />

man niö§te mir^ n)ic ic^, öaö ®(ucf l)aben, eine alfe auößettoä^<br />

nete eeinivanö ju befommen. 3d; fann mit meinem (5(efttopl)oc<br />

eine saujic ^^ad;t Q5ci;ruc&c machen / ebne i^n aucl; nuif einmal<br />

iu warmen.<br />

SweDtct 5lbfc^nitt<br />

^ill man ^ecfuc^e mad^en , fo bewaffne man bie ^anö<br />

mit ^a^cnbalge (öcc i)ie ©efialt cineö J£)ant>[cl&ul)eö Ijat) unt» fa^^<br />

te Damit übet Die ^einwani) mg*<br />

2(nmct:B. ^irt) mit broffet ^anb übet ben €(eftropl)OC<br />

i)in9efabren ; fo be!6mmt man aud^ bie 9S3ir:fun(j, boc^ in einet<br />

fet)C mittclmdficien Q^oUfommenbeit. Stwaö (ebbaftet ijl bet €t;«<br />

folg, wenn man fic^ flatt bet bioffen »^anb cineö ^uc&eö auö<br />

SßaumwoUe bebienet,<br />

IDa^ ©ef^ell, wotan bet ^{eFttopl)ot befejTiset tfl/ mu§<br />

fo eingerichtet fer)n<br />

, \>a^ nur bie CKabme t)a^ ©ejlell beröbte, unb<br />

^a^ man bem (5(eftropt)ot fowobl bie tertifale/ a(ö borijontak<br />

£age geben fann; wenn man fie nic^t lieber ijber ein ^aar(geffet<br />

legen will, ^, ba§ein D.ueetbato auf einem/ unb bet anbre auf<br />

einem anbetn ^cffcl rube.<br />

JDrimr


©rittet 5l6fd)ttttt<br />

SSafucl;e mit bcm ^ufukttxoptm o^ne 2(uff<br />

fegcrt t)er SfommeU<br />

?0?rtn (ecje einen Äa^cnbal^ nur auf t>cn ^fcf(copl)or ^in#<br />

unt) iic^e i^n an einem ^nöe Darauf Oerum»<br />

^ö erfd^einen gtofc Sunfen/ unb ein faufeö ©eptaJTef er»»<br />

fc^ötte« Die ^uft.<br />

Sm\)Ux 53erfu(^.<br />

®ec (Jfc!fcopf)or ftel)e fenf cec[>t; Die ^anD fc^lieffe in Den<br />

Äa^cnba(5 biö an Den Daumen ; Denn fa^ve fk üba Den ^(eftw^<br />

pl;oi; auc& nuc einmal |)in»<br />

^ö errcr)einen ^unfen, \)k nebjl i'orem raufen ^tajfern In<br />

i^wc Sifluc tt)aö befonDecö l)aben»<br />

1 ^ie finD fo üiele Kometen , Die einen bfcid^en ^tm,<br />

tmD in Die ^bljc 5en(i)tete @cbwanje l)aben : fie entfielen in einec<br />

fafl gfeic^en ^ntfctnunc) tjon einanDer, unD faffen fid} bei) jcDec<br />

einsegnen Öieibunc) unauöbfeibtic^ fcl)en* ©er (Stern Diefer ffei^<br />

iien ©c^manjlicrne iil oM\, \)ait bepldufiö Drep Linien nad^ Dec<br />

sro§en $(ct)fe, jroo narf) Der ffeinen, Die (gc^wanje finD ein, itveen,<br />

tre9 unD oft noc^ mct)vere Solle (ans*<br />

2 S)ec ©erufb/ t)m man tt)d()renD Dem »&in;'UnD ^ei^<br />

fahren empfxnDet/ ijl fc()n)epic()t.<br />

2) 3 3 ^if


J74<br />

5(b&anMuttä<br />

3 S)ie ^önb bot untet bcm 9\cibm eine Söl)lunfl/ öie<br />

wit l)abcn/ ttjcnn unfre «^auDe in ^pinnetiflcttcbe öenticfcU mxp<br />

t>cn; fdbe l)a(t oft Minuten lang an; wenn ftd^ and} öie ^anD<br />

ganü jurucfc stellt/ t)a^ De\; ^(eftropt)i)r nic^t mcl)r Kivauf iDivfen<br />

fann»<br />

4 ^ommt man mit tem ^opfc öcm ^(cftropI)i>t ju nal)e,<br />

fo fc^einet ein fi^cInDer ^iBinb Die S;)aaxc stgm öcn (5fefti'i>pl)oc<br />

ju (>lafcn; öte J^aare fdbjl tvevöen l^inflcnffcn, miD bekommen<br />

pl)ov,<br />

f<br />

^al)vent) auf einei; (Seife öer Seinwanb gctieben tt)irb,<br />

crfcf)einet auf öev antievn ©eite eine jolKa^igegeuevbüife/ Dieinö<br />

.5)imme(blaue fallt.<br />

©rittet SSetfuc^.<br />

t[5^an fal)te etncf)mal mit Dem Jöafse nba tie ^einwanb<br />

I)in/ unt) niiljevc l)icrauf öevfdben einen Singer/ oDev einen an;<br />

Uxn fpi^ig sugebenDen Körper.<br />

(ivfolq*<br />

Sn einer '2(nnal)etung uonfunf, miä} fteben unb acl^t Bollen<br />

fd)on zeiget fitfe ein (gtrobm t?on ^euer, Der au^ öem 'finget in<br />

^ic §(äcbe fal)rt, Daö bocbvotl) gefärbte ^Jeuer ge|la(tet einen ^cgel/<br />

Der feine (Spi^e in öem Ringer l)au Sigcntlicl^ fint) eö DiücrgirenDe<br />

©traten / Die man fa|T jablen fann.<br />

S5ie namlic!)e ^rfcf)einunä flellet Die anDre (Seite t)or;<br />

welche nietet gerieben ii)irD.<br />

?8icrtcv SScrfuc^*<br />

?!3?an bert'il)te Die ^(dcbe nacf; Dem dlüUn , unD taffe Den<br />

Singev Darauf eine ^citc liegen»


loom 2uftckfttopl)ov. tys<br />

S(nfan(]ö tvirb man bie vorige f6(5c{f6rm{ge ^utjTe ge^<br />

wal)t, öle bald ücrfdMvinöet; Denn botet man nocb ein jliKcö<br />

«)3raiTc(n, unö mit bicfem üei^fcI^winDct alle (^puc mt'c ^(eftncitaf<br />

in öec sanken ^(dd;c.<br />

günftet 53evfud).<br />

50Mn tt)letierl)o(Ie bie Üvcibun^/ ndbere bem €(cFttopf)ötJ<br />

ben Ringel'/ jicije ibn aber fcbned hiebet juvucfe/ nabere ibn \mt<br />

Uxi unb itcl^e il)niviebei; juiMe/ mib baö n)iebei;l)oUe man^ftcr^»<br />

^Tdemat fc^immetf bcr fd^one 5^uei;fonuö; bod^ nimmf<br />

feine ©roße immer; ab.<br />

SdtmccB, !^cv rtrt.qönabetfe Ringer mu§ flcT) ademaf Qt^<br />

sen einen anbevn ^unft bewegen, fonji gebt bet ^Öerfuc^ ntcjt an»<br />

^aft einer, tv^btenb ba§man veibef/ feine^anb bem ^(eftfo^<br />

p!)Ot gegen übet/ fo, Xio!^ alle finget au^geftvei^t gegen \iK Sia^<br />

c&e fcbcn t<br />

€rfo(ö.<br />

^0 werben -in einer $lnnaberung bon bvcp/ bier Boflen<br />

febc Ringer ju ClueUcn, auö benen untec ^racl;en bicfeö geuec<br />

Or6met.


176<br />

^b^anMuttä<br />

©tcbenbet 53crfüd^.<br />

(Stelle man nun eine ^ctjtarfungöffafc&eseratie tJt>m^ref^<br />

«opbot Aber, öle ll)se O.uai^e — ^k niu§ bveit fe^n, um ()efd[)TOlnj»<br />

Ut tk ^irfung ju bcfommcn — auf einen Bi>ll «n Dem ^teErto-<br />

l)l)or W; Dann fa^ve man auf tier anDevn ^eite ö-c giac^e auf<br />

imö ab.<br />

IDic QJerflarfungöflafc^e (*) befommf .cjat balt^ eine ^maU<br />

tiQt £at>uns ; t>ie man mit Dem gemeinen ^{eftrüpl)oi: auf oftma*<br />

li^eö 55ei;üt)icen faum juwecje brinst.<br />

(*) ^tint sßerfldrfunflgilafc^c i|l gans leer ; nut 5uft entbalt fre , t»«<br />

. Jg>ulfe<br />

innere iinD auftre J^Iac^e I)at eine ftatfe Sßergol&ung -.<br />

l>ie Dcfnung<br />

Iti (Slafeä i|l mit einer boljerneu ed)eibe 9efd)lDffen, in Deren 93?ttte<br />

jtne ßlafenie 3l6l)re !)eroorra9et, welche an Der @d)eibe mit weifem<br />

^ttaüpapitvt auf einen t)rtl&en 3d(I umfc^lungen t(l , unb fcaS t>ur^<br />

eines SrateS mit Der innern ^\a^( eine SQerbinbung ^at. Qluf<br />

!)er fllaferncn 9?öJ)re ft^t ein ?teine3 Üiobr au? 93le(l), n)el(!)e8<br />

mit einem langen/ anö einem cerfüriten 5lrme Dctfe{)en iü: \>n lange<br />

SIrm !)alt etoa fed)gt()albe 3oae, unb Dienet jur bequemen ?aDung,<br />

roenn man ein Äuöel(!)en an einem !Drate Daüon l)erabbangt. S^ej<br />

furje 5lrm ijl nur peen SoQe lana / unb taugt jur 33crbint>ung. 25ie(c<br />

tle(l)erne jÄo^refann burd^ eine {leine ^ette, faran ein glaferneä ^aar»<br />

lol)r(f)en fellgema(j)t ifl, mit ber innevn gläcbe üerbiinben, unb btc<br />

Sßerbinbung wieber aufaeboben aerDen. £)iefe 5lrt glafcben [m\> tu<br />

jier flarFern üatuna fal)i9, alä eine mit ^tüaü gefüate, unb itc<br />

^aben no(!) baju biep worauä, baß ftc nic&t jerfprtngen: tiermuttjli*/<br />

weil bas ©rürfen «nb föegenbriitfen inner^alö ber glaf(l)e auf aaen<br />

eeiten gletjfe ijl.<br />

3(nmcrC. ®ie Q^erflarPunciöffafffie roirt) be^ liefet STrt<br />

C(efWl)oif6 negatiP flclaöen, S)ie "^ivfunsen finö ubrigenö<br />

^anj


j?om l^uftelefh'0|)6o^ 177<br />

lanx ßleic^ mit ben '^ßicfunseu eiuci' anbcm Qttmatiitf l»ie man<br />

öufii ^ü(fe Öcv scwM)nncr;cii S)?afcf;inc , oöcr mit ttm ^^axihiiHti<br />

im.<br />

(•) 3


178<br />

S(b&anMutt3<br />

einfadöe ©cma(D^ im geuct Docitcllen.<br />

a 2(nmetf. S)ie 55u(^|!aben möfen genau mit einanbrt<br />

^mUfitäftn \>üt(i) tcrbuntien »etticn, bienicl)t t)md)luü^tt fmt>*<br />

§(m €nt>ß beö *225ottcö njirt) wie bcijm


,<br />

- SKif einem raWen ÄwcOen fal)ren S3n^e ton t>en ob«i><br />

ften (SJipfdn aufwdvtö ^cgen öU ^olfc.<br />

I Tintnnt. ©amitt)icrct^etfucl^6ftergangcl)e/mu§man<br />

Jurc^ bic obmn ^^ci(c Der ^pi^c einen SD^etallörat jieben, öer<br />

fic^ biö an Un Su§ Deö JÖergeö etlttecff»<br />

a 2(nmert (Stehet t)aö S5ergwecf auf t>er obern , unb<br />

tnlf ©olbpapier iibetjogenen bi$ sesen Den Sllenboßcn ju erjlrecft»<br />

() 3)?cin ewtropbor Uiut)tt aui einet pöpierencn , unD mit ®ült>pa,<br />

mh \\nut\^nbt , Der Jparifucben ijl aug iiDccn<br />

piev überjogenen OUt --<br />

Steilen rotten ^arieS , unD einem Zi)t\lt Stalap\)OMc iufammen gefc*<br />

^et. 3(^ mifc^te an^ 3ino6er jum gdrben t»oran/ unö Serpentin/<br />

Ua^ et nid)t (ptingt. £)et ^ut(I)f(^nttt De« Äu^en l)alt fec^gjeben<br />

Soße / tic 2)icEc fünf Linien ; Die SBirfung ill ungemein gro^ ; iroeeti<br />

3oöe lange gunten fuib bte gemeinjien. 3* fjet)e Dal 5Be(ft, unö<br />

giefe e8 auf einen falten breiten 6tein aui, Katton e8 ii(t leicht wie»<br />

tct reegneftmen läM<br />

• JteDe e8 ein antermai wteDer , unt) gief e ti mit»<br />

tttmt iUDot; entließ »enbeit^ eS etil jum €lcfttopt)oi an; unbbie<br />

€tfal)runfl «bcrjeüget in Det X^at/ &a| tet ^arjfucöen ungemein oer;<br />

fcefert roitD.<br />

»?5ier jeiqf fic^ ein febr merfWurDiser ^aU. ©urc5 Dic^<br />

fen gewinnet Der gemeine ^(eFtropbor ein^ ungemeine ^erjldr«'<br />

fung» ^an lefe folsenDen ^erfud^.<br />

3 2 smp /


5^ hmitftt wad) hk(m et (Sad^e j» iSberjeugeit/<br />

6becful)r ic^ mit t»et bloffen ^anl) erflen^/ bann auc^ mit einem<br />

^ucbe t>en »^avjFu($cn, t>a§ et bepnabe alle ^feftncit^t öet(ol)ir»<br />

Sc& fe^te öaö Q5erflwerf abecraal auf öie Trommel, l)ielt&en ^kt^<br />

eropbor barubev bet/ unt) rieb etliche male mit Öem ^a^enbafge. 3>c&<br />

mlnh öie frommer A bob fie etliche Solle bod^ öbei; Den Andren/<br />

unö locfte ticn ^unfen k^tm$.<br />

S)et Junfe wat i^iet)et ungemein föng/ ton einet befon^<br />

^etn ©f^vfe/ au§ecorbenf(icb vafcb^ unö bcHIeucbtenö. liefet<br />

srofe ^unfe nimmt aucb nac^ funfsigmalisem ^Juffe^enunö Streben<br />

^a Trommel faum mcrWid; ab»<br />

©vet)äel;en&et 23et:fu^.<br />

3cb ne§ öen (JleFtcopbot wie im tjotigen ^etfud^e in Ut<br />

^uft fcbweben^ unt» borijontal liegen, ic^ fe^te eine ^ctflarfungö^<br />

§(afd;e unter, öie ibr bkc^erne^ Dtobr gegen öen€(eftropbor in öie<br />

^6()e gerichtet l)ie(t»<br />

?33ep feöem


*om Snftckfitc\>f)ov; igi<br />

3(nmer5. (So (äffen fid^ md)me ^(afcOen ju gfeicDct Seit<br />

(at)cn , m\m man H« Dem €(effropl)or unterfe^ct/ pDer fe Öavubec<br />

SJier^cöenber SSerfuc^.<br />

©et ^(e!tropl)or bleibe wie juDor» ?0?an lege ffeine %\9(iX*<br />

(^en auö ^13apier scfd;nitten Darunter; unD tvieDer^oKe Die Dveibung,<br />

2(nmcf!. S)er £ufteIeftropl)ot; ijT jwar eine negatiü cleltri*<br />

fc^e 'SCBoIfe; allein , man fic^t (eic^t, t)a^ fid) Daüi>n reDen taife / (ili<br />

n>5« fie mit pojltiüer Sleftricitdt sefcOwanse«.<br />

3n einet (Entfernung eine^ falben (Sc^ube^ b"Pfen ffe tt)5^^<br />

ur\t Dem 9veiben mit Den artisflen (Sptungen in Die ^6be/ bansen<br />

flc^ mit Den iDunDerticbl^en (^tcllunsen aneinanDer an, unD fpiele«<br />

oft üeraniiflenDe Pantomimen ; (d^t man aber mit Dem Üveiben nac^/<br />

fo fpringen Die flcinen §i5Ür($en Den orDentticbJJen ^anj.<br />

Tinmcvt ^eflt man etHd^e ©u^enD jerrifiener ^apierfd^en<br />

Darunter; fo ifi Die ^rfc^cinung Dem@cl)nepen nid;t undbntic^.<br />

f»<br />

2. Znmcvt 9£BiU man einen goIDencn TfxCQm üorfTetfen,<br />

Dienen sefdjtaßene ^letallbldtcbcn Daju. ©iefc fcbi^in^en fic^<br />

in einer Stnndberung eineö sanjen (Sc^ubeö in Die ^6l)e / bi^Pfcti<br />

wieDer t)erab, unD üersnu^en ivieDer mit ibren (Springen*<br />

5}?an bereite auö feinem Rapier ndgerf6rmi3e^d^d[)en, Die<br />

etwann fünf bi?^ jieben Linien Im unD iiemlic^ fc^mal/inD, flveue


fie üb« ten e(efftopl)OV m^, unD fa^re mit t»em tBat^e üb« bU<br />

tintcte glad;e.<br />

®lc ffcinen tf^ascrd^en vid)tcn bepm crf!cn 'iJöiJgfab^n ihre<br />

(gpi^cn in t»ie ^obe, fcl)«n fic^ mit einem (Sprung um, unD jle#<br />

^)en auf Die ^5pfe, bi'ipfen tvieöet auf Die (gpi^en, fc|)n)inBen fic^<br />

enbtid) ein ^aat ©cl&ul)e l)ocO in Die £uft unD faljren wie ^feite<br />

auf einen uabcn Körper (oö, bänflcn fic^ eine Bei^tangan, biöfie<br />

fic^ wieöcr trennen f unD auf Den ^oDen l)ecabfinfen.<br />

(uc^cn»<br />

S)ie§ ij^ mm Die ©eleflcnbeit ju Den angenebmjlen Q3w*<br />

tülan raufe Dem i^a^enbatge rveige ^aare auö/ tolle fle<br />

m ein Äuge(c{)en ^jufammen / Daö ermann f?5nf Linien im S)urcl&^<br />

fc^nitte Wt «"^ 1^9^ iW'> ^^n Diefer Qlxt auf Den (5(eftri>pl)or/<br />

fal)re enDiic^ »on unten mit Dem ^alge tves»<br />

Erfolg.<br />

S)ie ^ügeld&en büpfen in t)it ^h\)if wdfjen ftf) um, fprin^<br />

gen auf unD ab i prellen aneinanDer an ; entfernen fid) weit üoneins?<br />

anDer , fommen mieDcr jufammen , unD wenn man rinsförmig reibt/<br />

umtanjet eineö Daö anDere; fie fc^einen \w rauft;n/ unDwieDer m^<br />

anDer ju umfangen»<br />

3{^ tid^ nid&t ein 523i(D ton Den feurigen 3)?ooffleif?etn?


em SufttUftvop^or. 183<br />

^an gebe bem C^(cFtrop{)or eine Dertlfafe (^feffun^, unD<br />

ifeibe auf t)ct einen (Seite, man (äffe in einer ^nffernung eine*<br />

©c^ulKö ein ^aarfi'ißelc^en (löQSecfuc^) iu einer 5eraÖc»9{ic&^<br />

tunfl seflcn Die ^cöe fallen»<br />

€rfof l)i5pft hinauf: f^brt man mit D«<br />

J^anb in Die ^6t)e , fo entfernt ji** Daö ^iSgetc^en n)ie juPor, unD<br />

l)iWt etliche Bo»e abwartö; bei) /eDer ^ieDert)oüunfl U$ Üieibcn^<br />

tofet Daö Äu5etc()en auf unD ab, wie eine |)wpfcn^e Stiege.<br />

^eun5e5ent)er 23evfuc^.<br />

ÜRan reibe Den Steftropbor mit Der einen Jr^anb an feinet<br />

«nfern %iäd)c , unD mit Der anDern ^anD (äffe man Daö ^u^etc^en<br />

öuf Den eieftrop^oj ()infpnnsen/ qUi^ Darauf na^er^ man i^r De»<br />

Slnsep.


i84<br />

^b\)mUum<br />

©aö Äö^eld^m f!tel)ct^ f!cl)cf m einem Üvaumc öcn ^lic^<br />

goücn jtilt/ unt) wenn felbeö t>ec Ringer üerfotset , f!tel)t eö wicDer,<br />

unö fo mm eö ted;t gelinget/ lagt ficT; t)aö ^U3clcl;en auf t>eif .gaiu<br />

len Sldcl)e bcvumjaseru<br />

'<br />

5im attiflflen if! Mefe ^rfc^einunsr iioennman t^kft JQaat*<br />

fuflet im (2:nirte mit Dem ©aumen unÖ ^mfim^ f^ffen tt>iU;<br />

tcnn \Knn bet ^(eftt:op^i; noc^ iiemtic^ eUftvifcf; ili/ fann mau<br />

fle faum nmid)m*<br />

Zmmvt £d§e man jlnff teö ^aavMserc^enö ein ^O^etatT;»<br />

btdtcjcn in einer Entfernung Dom €(eftropl)or s^Q^^<br />

öie €vt)e far^<br />

Jen, fo vvirt) c^ auc^ me fene^ jum €(eftropI)or I)inseriJTen , mit<br />

tiefem<br />

ttnterfc^ict), tat man eö in einem md) fo srofen $(b|tant)e<br />

lann au^ Der ^nö tajfen. J^ier fitel mir eine Qltt ein / bie 5(t^<br />

mo^pl)dre tiefer eteftrifc^en ^olfe nac^ it)rer 5(uöDd^nunö ein m^<br />

wijj richtig ju bejlimmen.<br />

Sttjanjtäftev 5Setfu^» .<br />

?OMn befefüge ein fleineö tar]Q\iie §ltmo^pl)äre mug ficj> tal;ev noc^ weite? er|li;ecfen , weif<br />

mat;


fte fn ^mt ©itfcrnuns üon ^cben @c^ul,en il)H 3ie()cfrart nocö ^<br />

uierfftc^ ausübet.<br />

ffcllcf , wo mein njrf)t reibt, fo wlrD eöcbcn fo gecjcn Die ^(acf)e L<br />

5 5rmnct:F. ^ci m arfo bic BiefjcFr.iff hkf.e (^icftm<br />

pl)crö aufbei)Den (Seiten fieben ecl>u(K i^eit cifrrccfet , fot^iröölc<br />

m^ \o Öie ^2ßo(fe umfliebf , auf wx^dm (Sa;ulK cleftfifcT;,<br />

3. srrtm^rf. ^irö öaö ?Ü?et(irbrdtc]5en an bcn ^cbenfeü<br />

^en öe^ ^(eftropbort^ .ge^eaet, fo ii^irD eöt.ie juöor, boc^m etn)a^<br />

fieinerm $(b)TanDe amm^, unD Dicfeö Rieben erHrecft üd) aufci.<br />

nen beflo fteinern D^aum, je f(einet öev ^lötnfer »virD, Den m<br />

©olbblatcben mit t)em (Jtcftropboc .gcjKKtet. 3n Der oerööen ^U<br />

nie, m mld)^, ^ct ^feftr.pbor unö Daö ©oföbiatc^cn' liebet, ift »*<br />

tie • 5(u6öebnun9 Der ^ '<br />

5(tmo^pbare am ffcinlien,<br />

»«»seit , m.,I,rc,ib faß man


i86 ^ 5(b&rtttMuttä<br />

'^\d)t ba^ getingfle gcic^cn ein« ^fcfüicitÄt tt>irb ntaiv<br />

%n l)cbe maniJcn ^(cftfop^ot inOicMf/ ol;neOic9leU<br />

l^wns ju n)ict)cv^olkn,<br />

erfolg*<br />

5Bei) 5lnndl)eifunö eineö ^orpev^ «fcT^cinen bieijottöcn gvo^ett<br />

^cuecfoncn, unD ein Cl}?etallb(atc|>cn tt?ivO abcrmfll auf mü)xm<br />

©cf;ul)C an5e,^oflen.<br />

^arauö naf)m ic^ nun®elc5enl)eie/bicfe5(tt^(c!tncitaf;»<br />

frasevö mit t>cm '^amm ÄufteUJtcop^ot: ju bcU^m ; fofflenbe<br />


öom 2\iftdtffvopi)ot- 187<br />

©ann i^cigfc jTcf) eine ^rfi^cinun^ , bte sat^ bejauberf. -^fuf<br />

öden Reiten bxui)t eine 5^ ''^rf''^"^« fluö, t)ie mehrere gi^üe (nn^ ijK<br />

S)araiif üerfd)\\)in&ct allc^ Üid)t; gfcicf) njicöct foinmen ^ie ;^euec^<br />

fmUeii/ unö Dcrf:(mMnben n?icDcu, unt) fo machen fk ju fünf unD<br />

fect)^ 'l>aufcn, biö fic enD(icI) er(6f:f}en. *D^a()ert man biemuf einen<br />

Äovper, fo erf4?einen wieDcr bie flcofcn Jeuevburllen*<br />

3(nmcr!. *IBirt) bicfer Ffcine ^fcftropbor über ^Müfc5 ^e*<br />

fcflf, foi|t Die ^cf:l)einuns am ()errncbRen. ^ö erfcbeint gar off<br />

ein feuriflcr StcQ^i an Dre^ oier Orten Der 9val)me/ Der fcbier üon<br />

einer (Saufe jur an<strong>der</strong>n ö. t. ant)(.'rtl)afb @cbul)e rcicr;t, tod) t)er^<br />

fc^ivinöen fie fcül)er a(ö jene; Die nur balbe @c{)ut)e (ans f(n&,<br />

^ünf unb ätt^anjigftcr ^cxfnd).<br />

?Ü?an fabre übet Den Keinen (Jfeftvopbot mit Dem ^af^m<br />

haiQt, tvabrenD man ibn mit Der ücm f{ad)cn .torper cnt#<br />

fernct l)»^(f / fo ^a^ Der S5afg rincjö um Die Dvat)me üovbei; jlretc^t*<br />

Erfolg.<br />

t^ie 5an;^e ÜJabme fi^ngt ;;xi fcbinimern öti; Dd^ ydröffe^<br />

Fofltflm erfcbeint Deutlid) im ^eucr; imD Die beweölicben ^euerFo;?<br />

nen, fo ibre (Spieen in Der 3\abme l;aben, tcrsnüsen Daö 5Jua,<br />

©ed)§uinb smanjjöftcr 53erfuc^*<br />

tO?an unterfcge Diefem ^{c!troi5t)oc einen Durcbsebrod^enen<br />

^cJacJtefDccfef/ unö reibe Darüber mit Dem 55a(fle»


i88 ^b&att&lutt^<br />

UU ^oncn l)(\u<br />

€^ ct;rcr)cint ein humm^txZwMboQtn, Utclmaxtem'^^^<br />

'<br />

Qinmnt @o rajTcn fi^ dlkt ^Ut einfache Sifiuwn am*<br />

©icben^unb imanjigjlet SScrfu^*<br />

3ff) tt>oüte mit einem ©orsföscfcf^en/ t>a§ an einem fd^uö*<br />

langen blauen (SeibenfaDen i)ünQt, Die ^(cffncitat beö SufteleF/<br />

t(opl)ovö auöforfc^en/ Die id) Ijanigt fanti, ba ffc^ abermal ei»<br />

^elö ju Q^cvfuc^en offnere, bie Daö 5(us Derflnusen/ wnt> öcn^ljvj«<br />

fifec aufmerffam macl^en»<br />

Sei) benaljm txm ©orcjfuöelc^en feine ^fefm'citat/ t)ie ic^<br />

ibm mit einet (giecjelllange gab, freute Daö (Stanflcl^en, Daran i^<br />

\)ctah f;anflt/ in einer Entfernung ton tier B^üen Dem tertifaten<br />

€(eftropbor flehen über / miD rieb l;ierauf mit Dem SSalflC Die un^<br />

tere (B^iu Der ^einiuanD.<br />

f^aö "tSorsfui^eUten f5mmt in ^eweguns ^ Der Stäben htd<br />

f6mmt eine fc^lnnsenformige ^13inDung, Der untere ^bcil Deö Sa^<br />

Den^ [i)vo\llt in eine bai'4i(5te ^rümmuns / Die gegen Die £einwan><br />

öericf)tet ij^ ; Der obere ^beil Deö ^aDenö gewinnet auc^ eine ^aiu<br />

c^ung, Die aber eine Der untern entgegengefefjte fKic^tung hat, fie<br />

Del)nt ficf) gigm Daö (Stangeben , ton Deffen ${rme eö berab b^ngf,<br />

au$. !Der mittlere ^beil Der (SciDe ge|laltet eine fajt geraDe ttp<br />

nie, in DerDaö ©orgfugeld^en liegt: feine Stellung ift DaberDem<br />

JSucbi^abcn S ganj dbnlic^* Oid^ts


©c|ct man bie SKclbun^ fort<br />

(Erfolg»<br />

©0 iü t^ jum tacl[)cii, wenn ba^ mlUnfkm'iQt ^inöm<br />

1^an><br />

gat baR) fcfl, unb bleibt ctüc[)c CD^inuten baran Ijönscn/ nacIjDcm man<br />

tnit ^em 9\cibcn nad^sclalfen bat. "Diabctt man nmv mabrenb ba^ c<<br />

onffcbct, auf bcr anbcrn ^ciu t)i\\ ^c(j Ibcm ^(cftropbor, fo \>a^<br />

tü^t eö feinen ^la^; fei)« man mitbem Q3al3n?i€ber jurucf , bmiflt<br />

fid) \ia^ Äücjcrcben famt bem 'Sa^m micbcc an / unb biefc^ la^t fic&<br />

oft wieberbollcn, t)k ^cfcbcinun^ bleibt immet bie namHcJ^e.<br />

Sa man wirb füc^at ^ewabr, ha^ baö i?(nniibern eine«<br />

Äorperö j. 33- bcr J^anb auf ber anbcrn (Büte unb \>a6 '2BieDer^<br />

juruc^jieben ben ^aben mit bem Ä^ügetcbcn ju einer &)mr\ghmc*<br />

gung üerteitet; alö wenn bie ^anb ben ©unfrfreiö an M^ ^ugct?<br />

6)cn brucfte/ ober felben ijwifcben ber ^anb unb bem ^ugelcben<br />

Hufammen brannte/ unflca(f;tet eine "Süanb Don Seinwanb tiaj^m,<br />

fclien jlebt.<br />

2» ^nmnt Jr^angt man mebrere ^ugefd^en tjon biefet<br />

5lrtauf, ^k an bcr ©ri>§c ücrfcbicbcn , bintercinanber unbneben^<br />

cinanber b


^<br />

190<br />

^bf)lm\^<br />

§acbc an einem ©tangc^cn nebcncinanbei: in cinißcr Entfernung tjon^<br />

cinonticr l)cmbl)dnöt, unö fic i^cm ^uftc(eftropl)oi' ndljert. ^anst<br />

man on einem ©(a^robvc^en Seinen^ Saiden auf, mit» flellet ^k xrei*<br />

fc^en eine 'SBanD unö Oem £uftc(cfti:opl;or, fi> fiel)t man m^a<br />

«nOac §(uftrittc.<br />

57eun ^ unb jtt^anätaflcr ?Sevfud).<br />

?DMn t)ange einen ^eiDenfaöen an feinen ji\>ei)en ^nöen mi<br />

Un 5


i>cm ^ufrelef(ropI)or.<br />

©rcopigftct iöctfud).<br />

'91<br />

3(^ nal)m m pniM{Iero3camf6rniigcö ©cfcOitt, fuiUt t$<br />

mit '2öaffct, fc|te einen ^(ü§ öavauf, auf öeJTen ^auöc^en eine<br />

(5al)nc gc.ocn t)<br />

tot\)m (3mid)t, (acjcrtc eö in einer (Jntfevnunö eineö ©c^u^cöDot<br />

^cm ^(cftrcpl;ov l)in, jur ?lbfal)ift fertia^<br />

€rfo(3»<br />

S)ec i5^o§ t)evU\§t t>aö ©eflaö, unb uberfe^ef mit einet ©e*<br />

fcT^minbisfeit öic (See. ^(nfangö gel)t öie 5al)rt langfam, iljxi ©e^<br />

fcf;tvinDi9fcit nimmt aber immer ^u, je mcl)r btc Entfernung ab^<br />

nimmt. Q3ie(Ieicf)t nimmt aud& bie anjiebenöe Äraft t)er (ikttüt<br />

md) Dem Q5evl?altnife Der CluaDraten Der Cntfcrnungen ab«.<br />

2(itmct:B. 9^oc5 aHsenel)mer wirb ber ^erfucl^ f tvenn man<br />

ta^ fo^enanntc Jtf4?ct:/te4?eft üorflellet. 3d) bereitete jwep Heine<br />


^d) on funfjeben auc^ fed^öjeben Bellen tji>»<br />

iem (!(eftropl)i>r l)in; unD ^ie§ fie nad) einem gewifen S^di Ort<br />

tem Eleftropl)or 5U fc^if^cn fertig feyni rieb l}ierauf Die untre ©eiti<br />

Deö €(eftropl)or^#<br />

S)ie pfeife regen jTd) / machen ffetne f)tn unb bet: Da ein biöd>en nicDer, unb Febren wteber «tif<br />

Die 5tejle ?,uruc?. ^on Diefer ?lrr Q^crfucbe (äffen ficb nod; ^u<br />

l)unDert anbrnigen- 3cb will jc^t Die fcbon bekannten ^erfucbe<br />

mit DemcStocfcnfpiel/ 2tbfc«ct:n ter ^olbrttcft/^ -t3lt^fc^eibe<br />

w.D. qI anfubren/ Die ficb mit Dem Eteftropbor auf Die bequem(le<br />

^i unb ungemein fdjnell Darjlellen.<br />

gn?ct) unb brcD^tgftet SSerfui^.<br />

tD^an bejiimme Dem Suftekftropbor fammt feinem ©eflefTe<br />

BB — (i fig* Tab. I,) — einen eigenen ^k^ in Dem gimmerf<br />


t)om €Icftropr)or. 193<br />

t»cr meine, iliht neben Um Ä^fen fenficcf^t/ unl) berfiitf bje ©tcL<br />

(c eineö J^i^fc!)irnieö; er i|t t)flf)er eineö öon meinen vg)au^fle^<br />

rtUl)cn , unD lugkid) ein pl)i(ofDpl)ifc()e6 Snf^rumcnt : t>icfe l'ase Deö<br />

€leftrüpl)ovö fc[)eint and) immer t'ic t?üni)ei({)aftertc ju fcpn; benn<br />

cv bleibt im hinter luenisl^enö beftanbicj iDarm', mit) fe^et ficf)<br />

eine §eucf;ti()feit ein, fo iit fic ba(D üertwcfnef.<br />

(Btcl)e er mm bei)m Ofen: fajt gerabe ober i()n an bet<br />

S)ecfe bcö gimmerö C bcfej^ige man mit einer feibcnen (Scl)nur a<br />

einen ^ifcnbrat : kiti ihn ju einem ^ifc& j. 35. A , ber an ber '2BanÖ<br />

|le()t, unb macf;e ben 2)rat n)ie juüor über il)n ön ber S^ccfe b fefl;<br />

eben fi> fann man il)n ju einem jwei^ten ^ifc^e B unb au einem brit*<br />

ten C l;in(eiten.<br />

^or bem (Jleftropbor Oebt ein ffeine« ^ifcl^c^en B (<br />

Fig.) \)a6 fa)l bi^ jum ^(nfancje ber Seintranb reicht; auf ^ci$<br />

^ifitcf)en Witt) ein (eereö gucfcrgraö a sej^elfet/ barinn eine me^<br />

taliene ^xobre b e befe)li()et \)CX\)oxxaQü ; bitfe dlblm l)at einen<br />

§irm cd .gegen ben eieftcopI)or A au^seftrecfct, baraneine breite<br />

Cluaf^e d t)dnflt*<br />

SSei)m @ebrauc5e wirb ber oberbafb befefligfe ^rat a<br />

l)erab()eleitet, unb mit biefer d\i>l)Xi bei) e tjerbuuben. ^a^f unö<br />

nun bem ©iocfenfpiele juborcn l<br />

5tuf bem ^ifc^ A jlebt m ©c|le(f mit einem S/rme, baran<br />

jwi) ©locfen bangen; eine bangt Pon einem (Seibenfaben Ijcxab,<br />

t)ie anbere üom ^ifenbrate : ba^wifcben bangt ein (Sd;(ägclcben an<br />

einem fcibenen ^ö^en befeftigt» 9)?an terbinbe nun ben berabban.-<br />

senben ^rat, ber ju bem ^ifc^e A gümt i)t, an einem ent>e<br />

^ ^ mit<br />

a


194<br />

^65ant>Iuttö<br />

mit ^tt ©(öcfe g/ ön t»cm onbcrn ^nöe m mie htt TT^bW eb («<br />

Fig.) öic il)ve D.ualle an bev Scinmanb l)at/ unt> fabre anfUtum<br />

um @eite ö« Seinwant» mit Dem ^alcjc übev tie ^iä^c mg.<br />

SSei)m erflett ^inat)fal)vcnfanflen&ie (^locfcn iufpieUu an*<br />

^?an ücvbinbc tiefen [)erabl)ansenben X>xat mit ^mnüin«<br />

Duatvat, \X)Qxauf ein @olöat feine d\h\)u gesen einen wecfenformifl mit einem ©tift burcl;fc^nittert ijl»<br />

Erfolg.<br />

(So erfc^einen beijm evjlen »i^inj^unb ^erfabren beö 55a(^<br />

seö JSli^e in ben naturlicl^Oen Silbern»<br />

pnf mt> t)ret)ptöftct: ?Setfu^*<br />

9[Birb ein ifoürter geller auö s5)?etaU mit bem ^mt m^<br />

bunben, (iesen auf bem ^eUer f (eine giguvcfjen , unb Hmci ^(^^


t>om 2i\fkkftvopt)oi\ 295:<br />

übet ein anöcrcc ^dkXf t»cv mit Den l;crum(Tcf;cnÖen Ä6rpcm ©^^<br />

tneinfitaft l)at:<br />

©0 fangen jTe mit Dem Üveiben jn tanjen m.<br />

1 IHnmcvt Qiüf eben biefe ^Qi\{t Kift ficf) J^e^nen mit<br />

feinem @ani?e/ ^agcln mit gv6§ern (Santfügck^cn^ unt> @d?ncie»<br />

mit jei;fe^tem Rapiere coif eilen»<br />

a Qinmctt. ^ill man öuf ötei> *^ifcf;en i^ugfcicT; i^urni^m*<br />

li a ®i^^


19^ ^bf)(inUm^<br />

©icbett unt) t)rei)pi9|ler 53cvfu^.<br />

£0?an (affc ben ^(cfttopl)ot naapierö fann al{o fc^on ber ^irfung ginbalt tbun.<br />

^ine neue Jöejldttigung, \>a^ biefer ^(eftropl)i)r ein A^uitcidtvo^<br />

p^ov fei><br />

2(c^t unb brcppigfter SSevfuc^.<br />

?D?an bebiene fic^ eineö gemeinen ^OQm ^apietö jtatt U$<br />

tnctallenen/ unb tviebecl^oU b^n ^erfuc^.<br />

€r^


^vfofg.<br />

fca§ bc9 33crül)vung Dec Scinwanö fein ^unfcn bemcrFcf, fonbcm<br />

ein OiUcö ^raficln QCl)bu tt>lrb; ba^ iitümfic^c bcobac(;tet man<br />

bcp öef unmittelbaren 33ci:ul)run5 t)e^ '13apici*ö,<br />

1Rcun unb ttep(}i(jftcr: 53et:fu(^.<br />

Unterleget man ber Ceinmanö jtveen ^ogcn ^apier^, wo^<br />

Don einer statt, ber anbre mit Metall übcrjo^en i)l, unb iicQt bec<br />

metallene unmittelbar an bem ^leftropl)or: fo<br />

JBleibt ber pur papierene bepm 2(iifl)eben auf bem "^ifc^e<br />

liegen; baö Änicfen an bem 5i"ger wirb empjinblid), unb nac^<br />

ber 5(bncl)mun9 be6 metallenen ^apierö pon bem €lcftrüpl)or<br />

fliebt biefer tveit größere SBirfung Pon ftc^.<br />

Dvübret aber ber pur papierene tk £eintvanb aUf fo bUibt<br />

ber metallene aucf) bei)m (Jrboben bangen; boc^ rollet er balbübec<br />

ben anbern unter einer ^rfci>einung üon tawfenb ©fernen berun^ '<br />

fer. ®cr papierene 33ogcn fumfet bepm Qimü\)xm ein biegen, unb<br />

bann fcb\t)eigt ber ganje Sleftropbor.<br />

:^nmnt, (Jö (ajfen ficT) noc^ öiefe angenebme Q3erfuc5e<br />

mit biefen Q3ogen macf;en, 33efonber^ i(t jener untcrbaltenb, menti<br />

man ben Söogen Pon 9}?etall über ben 8ufteleftropl)or feget/ Wi^b^<br />

tenb ba§ er in ber £uft fcbwebet; benn unter bem Dieibenantb eran<br />

ben €nben fein Perfttbert, unb fcblagtbei^m Q5erul)ren einen em^;<br />

pfiinblic|>en ^unfen, ber fic^ bufienbmal wieberbolen lagt/ n>enn<br />

man


198<br />

Plblmt>\m^<br />

ntan taö ^apiet ön dncm (Snöc faffct, in hk ^hl)^ l)eM, unt)<br />

tt)iet)c\; fallen laft; nebjl anDenr abanöcvnlJcn €i'fc(;cüiunflen bei)m<br />

f (l)cbcn Dicfeö ^^etallbogcn^.<br />

2 3{nmert ^ö tvirb gfeid^ (cbem einfallen, ba§ biefct<br />

fO^etaUbo.gcn öie Stelle einer Trommel Demi«, t»ie bei)m 5iuffe^en<br />

obei' 2)afuntev1e.9en i?e1Tclben eine Labung empfangt, tie bei)m<br />

$ßcviil)ven in einen ^^unfen au^bvic^t. ^\t vooüin aba eine fovnv<br />

licl)e '^vommel auf Den euftclem-op^oi; fe^en/ waö eipfotgen fui;<br />

e^fc^einunsen ?<br />

Ißiettcr S(bfci)nitt<br />

Sßcvfuc^e mit Sluffcgung itx ^tommeU<br />

5J?an gebe tiem ^(eftrop()i>v* Die borijonfafe ^age fo , t)af<br />

tie 3(\al)me nuv an Den j\dd Seilten aufliecie: man fal)fe mit Dem<br />

^a^enbalfle et(ic!)mat ban'ibci: ms, unb fe^e öie "^ipommei C*; / fo<br />

«n t>tei) feitienen ^c^nüven l)dnflt , Darauf*<br />

(*) steine trommcl ifl ein etlid) Linien t>t(fer


^


20O .<br />

5(b()ant)littt3<br />

^,an l)cbc t»ie '5:t;ommel an iljven (Schnuren in tie ^51)^,<br />

tiaf jie einen balben (Sc^ul) bevlmijtg üon &er Seinn^anö ab)lel)e,<br />

unö bevul)ve fie vvicOe^<br />

Ud) evfcl}uttett.<br />

übricien nehmen<br />

Erfolg»<br />

^ö fat)Vt ein flro§eif §unfe auö, tiet ticn ^mt empjünt^<br />

1 Znmett S5er erjle ^unfe if! semeinisKc^ joüfangt tie<br />

unmccElic^ ab; bocT) tecfcbt^intien fte nie ctar, wenn<br />

tnan auc^ b«nöeittmal öaö ^uffe^en imö grl)cben \DieDcvbü(et.<br />

2 Qinmnt. S>ev* auöfabtenöe ^iinfe I)at ein ^ej;battni§<br />

mit ^et (55vo§e öet 'Trommel: Die fünfjeben Sode im 5)utcf)fc^ni«<br />

W, siebt einen mei;f(ic^ cjvogevn üon jlc^, ol^ jene. Die mt<br />

jwolfe l)at»<br />

55iev imt) t^icrjiäjler 55crfüc^.<br />

man \t>ict)etl)oIe t)ie Dleibunö, wdbvent» Da§ Dev (JleFtropbor<br />

^oriiontal (ie^t , man nal)ere Die Trommel t*cmfe(ben in einem 5ib^<br />

i^anDe eineö (gc^ubeö/ wnD berül)vc fk.<br />

Erfolg»<br />

ein ffeineö bfcid^cö ^unfc^en mit einem fanften ^nicfen<br />

tt)ivt) man (je\Dal)r* .<br />

2lT5inctr?, 2)aö namlicbe crfolciet gat oft bei) einer 5(n^<br />

nclberunfl üon neunjel;en unö meljrevn di^M*<br />

Sunf


günf imb \)ierjt9ftet 53etfüc&*<br />

£ö crfd;cinet wie jiiijot ein j^illcö giinfc^cn.<br />

SfttmerB. ^i(I man tiefen unt> bcn tjorisen Q^erfuc^ wiei»<br />

öejibolen; fo mu^ Die ^commct mebi; Dem (^(cftifopl)Dr anflcndl)e«<br />

werten.<br />

@ec^6 unb iM'erstgftet SSerfuc^.<br />

3cl) teste entließ öie £einwanb auf einen flachen Äorpcrr<br />

rieb mit Dem ^a^enbat^e; unt> fe^te Die "frommet übev Den (tkU<br />

ei;opl)or.<br />

Erfolg»<br />

?Sepm 5luffe|en ter frommet erfc^einet nic^t^ , cbm fo<br />

wirb man \vcDcr beijm $(nnal)ern Deö i^incierö, nod? beijm wirf*<br />

liefen $Sevul)i'en Die ©pur eineö ^ic^teö sewabr.<br />

Qimmtt '2Bieber ein ^Seweiö; t)a§ tiefer ^teftropbotr<br />

in ber Jtuft fvey fcbweben mufe, wenn er einige ^ixtüUQ aiu<br />

^evn foU.<br />

©leben mb ^ierjigfier SSerfui^.<br />

*2öirb tie "frommer pon tem (5(eftropbor wessenommen/<br />

«nt in öie ^obe sel)Dben<br />

:<br />

©0 erfc^einef beijm ^eru^ren abermal nic^t^.


^tommcl bi\mxkt man biciwcilcn einen fe^r kleinen gunfe» (5nti*<br />

fiel)Ct batum fcinei- 53cnennung ctmaö? ~ ©et ^acjfucl^en l)ci§t<br />

ja auc^ beflant>i0ct; iHtlcttticitatttaiscv , obf(f)on fein ^euet<br />

mei:Ie5cn öen (5in^<br />

»urf.<br />

^tt ^(eftropbot: fiegc auf einem fTacl)en ^otpet, fcie 9?ei^<br />

btmg tt>eri>« n)ieDcvl)o(et / t)ie '5:tomme{ auf ben €(cfti;i)pt)o»: ö^fc*<br />

$ct, unö Dcc ^(eftcopl)«)»: fammt Oei; ^\:ommenn öi^ £uft geljoben»<br />

5Sei) $(nnaf)^run.cj be^ ^lugefö \h\)Xi on mebrevn goUcn ein ^ufchet ^euet. 5Sei)m einrühren<br />

t»er Trommel bricl)t ein flvo§cr ^unfe auS/ unD ttjdljvcnö biefe*<br />

$(u^bvuc^eö iDirb "^m Trommel mit ^eueif umj^ralef.<br />

flet na|je»<br />

9ieutt uttb t)ieräigfter 23nfu^.<br />

5D?an e(l)cbe bie ^tommef/ unb fomme \^x m\ b^m %x^*<br />

tDie "Trommel fd)(d()t ^unfen, bie man bei) bem befreit<br />

J^arsfneben faum ju erwarten b^t ^ fi^ fi"^ J^*»^^"<br />

big brei) Soll^<br />

rang; unb oftgefcbtd)t e^, \iO^^ bie Trommel fc^on bei^m ^rl)eben<br />

^aufigeö geuev auöfpri^et»


1 Qlnmctt ^icfe schien ^unfcti nebmai erfT nacf) oft<br />

ti3lct)cvl)orti'm 5(iifl)cbenf unb 'D^icöccfc^en metUid) ab, fo jt^ar/<br />

t»a§ bep öicfcm ^crffll)rßn Die ^irfung t»eö (Jlcftcopborö trcit<br />

ftdrfcr \ilf a(ß \vcnti man il)n Wvil^rcnö &cm Dvcibcii auf fcinm<br />

f!ocI;cn ^ovper aufcjcfcgt Ijat»<br />

2 ^vmett ^iefe (j\;o§e "SBirfung tvairb id^ allictt fle=»<br />

n)al)r, iDcnn id) mic^ cincv 3^nl)me bebiciitC/ öie mit fcl)n)arjcm<br />

QBolIsaiöc übevfpannct if>: feiten ober befom id; fte im naraßi^en<br />

©vat»c Dcc ^olIfümmcnl)cit mit öec ©lanjleimDanb»<br />

?OMn rajTe nllcö tt)ie juüor, nur rege man öen (^(eftvop^oc<br />

fammt bei* aufgefegten frommet auf Den ^ifc^, man vul)vc fie<br />

an/ ol)ue öaö Sveibcn miebei*l)otct ju l^abcn.<br />

€leFtviciti^t»<br />

Erfolg.<br />

®i« "^tiommcr au§ert mc^t öaö scnnsfle Bcicftm «neu:<br />

€m iinb* fünfjigftet: SSafuc^.<br />

tOMn nc^me jlc i?om ^(eftropl)!)? tt)ec|/ «nö nd|)?te i^t<br />

^id}t$, sw nid^t^ wirD man s^iva^n


204 S(b&anb(itttö<br />

Stot\) unt) funfjjgfler 53crfu^.<br />

Sd^ legte t)ie frommet abermal auf t)cn ^(cfti;opf)ot nie^<br />

^ttf \)ob öaö ganje ©erätb in Die Suft, betöl)rte Die ^rommef/<br />

tt)dbcenD ba§ fte noc^ auf Dem €Uftrop^or (as/ unö wieDet/ nac^Dem<br />

fk tvesflenommen ivarD.<br />

Erfolg.<br />

$(ücma( erfc^einet ein sro§et ^un!e/ mit einem laufen<br />

Ärac|>en, uiiD empjinDficI;en Änicfen in Der ^anD.<br />

IHnmett lauter SSeweife/ Da§ Diefe ^tt ^(efttopl)orö<br />

nur in Der tuft, tvie eine ©ewitterwolf«/ feine (Jleftricitdt augübef.<br />

©ret) unb fünfjigftet SSerfu^*<br />

fS^an (cge Den ?uf(eIeftropl)ot übet einen ^arj!ud)en, Det<br />

mit einem bi>l)cn CKanDe üeicfct)en i)l , Damit t>U ^eintvanD nid)t<br />

ganjüd) ouf Dem ^ar,^e aufliege : man fabre mit Dem ^a^enbalge<br />

ober Die ^einwanD etticl^emate wes/ unDfe^eDie Trommel Darauf«.<br />

€rfo(ö»<br />

9^eben Dem , Da§ Der sani;e jirfelformige JKanD Deö ^arj*<br />

ele!tri)pl)orö leuchtet, erfd)einet beDm ^luffe^en Der Trommel/,<br />

wenn jie gäblins an Den DvanD )U§t , ein lauter ^unU.<br />

^irD Die Trommel beröb^t, fo fdbrt au3 ibr nur alß^<br />

Dann ein ^unfe, wenn ii^ beijm 5(uffe|en nic^t an Den DvanD ge*<br />

fommen ijl.<br />

Zn0


t)om 2nftdcHvopf)ov. ÄOC<br />

Sfttmci-t «^Birb bei) bcr (Jnflabuns bet aufgefegten '$:tom^<br />

mef t)ec DvanD Deö unten (iegcnöen (^(cftroi>l)orö unt) jugteicT) Öi<<br />

^romimr benibret: fo empjrnöet man in Der ^anb einen (^d)lag,<br />

tm man bei)m ^anefeftropboc emp|inbct, trenn Der Dvanb D«c<br />

Obern unt) untern @cf;eib« juflrcicf; berühret mtf,<br />

Oen Sinser»<br />

SSier unb fünfätöfter SJerfuc^.<br />

^an t>€bc t»ie Trommel in Die ^6{)e, unö natKre i^t<br />

erfolg.<br />

(Jö fd()n ein ^unfe aü$, Den man bep einem guten J&arj^<br />

eleftropbor, Der anöertbatb ©c^ube im ^urc5fct>nitte l>at, nic^t<br />

etiiefen fann : »ier goüe lange fitiD nic^t feiteneö.<br />

1 ^nmevt. ^irb auf Der Trommel eine ITumpfe ilf^aDeC<br />

befcfTiget: fo fabrt beijm Erbeben bctfclbm mlyl ju einem balbeti<br />

©cbube ein etipöformiger ©traf auö. Der mit Den Perfc(;ieDen|?ett<br />

Sarben jd^immert.<br />

2 ^nmeit ^Bkfe (5rfd)einungen raffen fic^ oft wteDer^o^<br />

(en / oljne merftic^ ab^unebmen»<br />

3 Tinmcvt S5er ^arjfudKn mirD aud^ eleFtrifc^, Da§<br />

Die aufgefegte Trommel bafbjpü (ange ^unfen fc^(dgf,<br />

4 ^mmtt. ^$ ^iic^m ffcb bei) Diefem ^erfuc^e abdnDecn^<br />

De Sluftritte, tuenn man Den 5ib|TanD Deö Sufteleftropborö öon<br />

Dem ^arjfucr;en öerdnDert, unD Daö 5(uffe^en Der Trommel roiev<br />

Derbo.-


2o6 ^b\)anblm^<br />

i)ix\)Qkt 55cfon&cvö if^ jener an5cne()m; mm t»on Um dlmU<br />

ticö untaTc^tcn ^arjei'eftvopl)o


»om 2ufUUHm^ov. 207<br />

€rfclg»<br />

^k ^unfcn waun bct) jcbci* ^ctuf)runcj fid)tbi\t, lant, unb<br />

im Si"5St empjinD(ic^ ; füc (ic§en ficf; aucT; oft irict)crl)ofcn.<br />

I. 2frtnKt:e. ^enn bcv £uftc(cftcopboc aufwiest, fo b^O;*<br />

baiyUt man nad) fünf — oöcr fec^ömat n)icDerl)o(tcm 5iuffc^en öcc<br />

^vommcl feinen ^unfon mcl)i'; fobalb mau il)n aber in t>ie £ufter^<br />

l^ebf, ^ann finööie ^unUn km $(nrul)vcn Der frommet ^ellunD<br />

tafc^.<br />

1. ^nmctt !Dic ^unfcn finb unsleid^ sro§ , wenn man<br />

fic^ €uftef(etropl)i)ven/ t)ie auö t>er^cl^ie^cne^: ?0?ateric fint>; bct)ie^<br />

net ; i'enec auö


2o8<br />

2i()&anMiitt(j<br />

t)« £uftelctopl)0t Ut alfo in liefen gdlfen t»ie släfccne Cfreftn^<br />

citdt cmpfansem (**)<br />

(•) 3*<br />

ne^tt^e Öier aU förutibfa^e ait. L Sroeeti gleid) eleftrifiette S6t=<br />

per fliegen ooreinanöer. IT. (gntgeöengefeftte eleftrifirte 5l6rper ätft)en<br />

einantet an , unö umgefet)«.<br />

( * * ) ^an l)at au8 t)cr erfa^rung , toaß wenn tie Srommel auf einen<br />

^ar^igt ele!trifd)cn 5l6tptt j. ^. auf Den gevtefccnen ^ari!ud)en ges<br />

legt mxr> , fte aUejeit nad) t)em 5öerüt)ren bie gläfcmc ol)er pofitiue<br />

eiettticttat empfange. 3ßttb aber tote Stommel auf einen g\a(€vn<br />

cleftrtfcl)en 5lorper. i»?ö. auf eine geriebene ©log^ otoer ©piegelfc^eibc<br />

flefeüt; fo empfangt fie toie ^ar^i^te otoet negative gfettricitdr.<br />

1. mnmctt ^dn^tbet £uftereftropt)ot fm). utit> liest et<br />

m^ fciiKV^ldc^e nid)t auf, wo^renb t>a§ man bic^unfen aug t)cc<br />

^tommcl t)eö ^arjcJeftropborö t)erauö rocfet; fo bcfommt man<br />

ctwann ba^ erjlemal/ \Denn man an Den ^(a^t)C6 ^orxfuc^enö t)ie<br />

^tommel fe^et, einen lauten Sunlen; bc\) tt)ietierl)o(tem ^luffe^en<br />

m\) man balö nic^tö mel)t gewagt.<br />

2. 2lnmct:!. 5^ei) biefem CDerfu(te !ommen folgenöe neue<br />

gtfc^einunßcn üov. 9^ac|)t)em man Den ^unfcn auö t>cr in bie ^6()e<br />

gebobenen Trommel bevauö gejotjen l)at, fd)(dst Die Unterfcbeibe<br />

beö ^atjeleftrDpl)ürö bei)m ^erul)ven joUfaufle ^unfen. £d§t man<br />

t»en kleinen finget' t)on Der unfern (Scl)cibe etwann fünf Linien abfle^<br />

^cn,<br />

Trommel berul)ret; fo wivb bie ^an\i fcl)mevj(ic^ a{d)ituxt ^e^<br />

v\)dl)vent) t)a§ tief ©aume üon t»et ndmlic^en/panb bie erhobene<br />

xvi\)Ut man bie "^itommer, nacl;bem fie erhüben i(T, alöbann bie Un^<br />

terfc^eibe , unb enblic^ bie u^ieber auf bcn ^uc^en l)evabgc(aftene<br />

Trommel fc^neü aufeinanber ; fo evceget ^a& in einem ^^nfc^Jag<br />

ftapfenbe Seuer Vergnügen unb ^ißewunbevung.


giinftct %mnitt<br />

SSon Suftdcftrop&oren auö \)erfc^ieJ)cncn S)?ate^<br />

riett u»^ t()rett Slbwelc^ungcn t)CttemanDer»<br />

53cp öec 5(ntt)eifuns jut iCinridjtung ^cq SiuftcUttvo^<br />

p^ovQ i(t fd)on in öct j\vci)tcn 5Intiicrfung gcniclbct \T)oröen/ öci§<br />

fid) Oott (0lan3leintt)cifc ober un3cbki(^te<br />

jum ^(cftropbür ann)cr.t»en lajTc , ba^ auci) Seiig imD €u4>, P4#<br />

pter unb piu\'d> t)ai\i btaiict)bar fci). J^ler it»i({ ic^ nur ctma^<br />

auöful)v(ic^cvö üon Der (£inricl)tunfl eincö jeDcn , üon il)rcn foiiDer:;»<br />

^citüdien ^Oirfunscn oDer $i6ivcic()ungcnüoneinanbei;^e(bun5 tl)un,<br />

3ti Der ^auptfac^e fommen aUc übcrcin ; nuc an Den ®ra*<br />

t)en bcr ^ülIfonimenl>eit in Den Sßitfungen finD fie meiftentl^eitö<br />

untctfc^ieDen.<br />

Q5on i'cnem €uf(efeftropl)or , t>ei: (blan^Uinrvant^ }^ux ^l^^<br />

d[)c bat, icb r\id)t^ mcbr ju facjen ubricj, Denn fafl alle Q^erfuc^e<br />

biß öaber finb mit einem Diefei; ^xt anseileüet roorben. 3ct) will<br />

ölfo ju Den übrigen libßrgebcn.<br />

Qlnmctt. Oft ift eö tiicbt mogricr;, Den €(ePtropbor auf Dem<br />

jOfen iu marmcn; uuD Der ®ebraucb Der Äob^pfannc bat feine Un^<br />

bequem(id)feiten. ^d) \)übi Daber Daö fogenannte ^öicjSdcifett<br />

mit ^m\)ül angewanDt.<br />

fiuffeleftrop^or<br />

5(uö tveiger ottv «ngeMcid)ter £etntDan^<br />

S)iefe ^(cftrop^oren b


1. 3frtmccB. ^d) bcöieutc mid) scmeiniäHc^ ein« fofd^m<br />

gemeinen €cinit^nnD, Die abijc^dittct unb gUinjcnö scmac!)t \\)ai't>;<br />

t)am njcnii icf) mcl)t febi* iiTc, fo fiuö auf bicfci* Die ^unfcn ungleich<br />

j;afci)cv, unb Der ^alg fabn (cic|)tet bai'übcv weg»<br />

2, Sfnmccf. Uebcrbaupt befocbett bte '2Bicfuns bei)m Cuft^<br />

k Ofen*<br />

()i|e. 3m @ommcr aber? 35ei)m ^age tvtkmet i)k (Sonne, in be^<br />

ten Qlbgawgc, ober ju ^^acbtö/ bebienct man ficb einer ©fiUpfanne;<br />

benn tv>enn man Den ^ldttop\)DX nur jwepmal über ^a^ Äoblfeuec<br />

berfcbwinget; fo ifl er warm, wieber auögctrocfnct, unb iu ben<br />

^Qixtünsm ungemein tbatig.<br />

Suffelefttopjor.<br />

©ie ^inrid;tung biefeö ^(eftropborö ifl wie bei) einem art«»<br />

bern: ^k ©eflart unb ©roße bat er, wie fle oben Q5erf. 23.<br />

befd;rieben worben. ?in bcr sro§en ^dbigfeit ju ele^trifcben ^er^'<br />

fuc^en nimmt er ^kf) {^k ©(ani^feinwanb aufgenommen) üor allen<br />

önbern k ^irfungen evjleigen am ofteften ja fcbier ju<br />

allen Seiten ben b&d)|^en ®rab ber ^otlfommenbeit, wenn man<br />

fid) biefeö Slcftropbovö bebienet. S)ie berrlid^en Srfcbeinungen,<br />

bie man bep biefem ©ebraucbe gewabr wirb, Ijabc id) bey bem<br />

bvei;;unb jwanjigl^en unb folgenben ^erfuc^en angefübrt.<br />

©iefer €ufteIeftrop()or weid^ef \)ott allen anbern, womiHc^<br />

bie ^erfucbe angejlcUet babe, in bem ()auptfad;nc^ ab/ \>a^ er ifimi<br />

bie wirflid;e (Jleftrieitat febr lang beijbebdlt:<br />

aten^ baö 9Iödrmcn m wenig j^en n6tl;ig ^at; unb tai


t>om 2ufkkH\;opf)OV' an<br />

3tcnö bie auMef^te unö wieöec crl)obcne frommer aUmal einen<br />

f(etncn ^unfen fcl)(iiflt, mm Der e(cftcopl)or aud; feen auf einem<br />

Paci^en Körper aufikät; l)änQge, unö an il;rem rarc(;en ^e^<br />

fen alle ubn^cn tvaö immef fuc eineö ^uftefertcopl^orö.<br />

3d^ babe eine Üval^me üon Der namfid^en ©rü^c auc5 f^<br />

cinflcricfxet, ta§ jii^ei) (Stucfe Bcuflcö öacijbei; auöcjcfpannet tvaren,<br />

eineö rncj an öer obern (Seite Der ^eijle, &aö anöere unten, :5)ie<br />

«Scrfudx seivinnen aber nir^t^ babei; : man mi^et tiermeV Uiele<br />

fc()üne üc^ sefie( mir biefer ^etfud[^,<br />

Scü) Mtt Den ^{eftropbor fenfredjt; rieb bie eine eeife<br />

mit bem ^a^enbafße^wabrenD Da§ic^ Die anöere ^anb mitflescnbie<br />

önbere ^ldc|)e auc^aefJrecften ^in^ern in einem 5(b)ianbe eines l^ar^<br />

Un Sollet flehen Den Sfeftropbor l)ie(t.<br />

€rfoIö.<br />

©0 tJiete Ringer angenabert tt>aren, eben fo tiefe JKofen<br />

n^erben in geuer uorgciiellet auf )ener ^ciH, m icl; mit Dem «Sa(»<br />

^e über Un ^(cftropbor weg fubr,<br />

giifteteftropI;or<br />

®i^ 5o^?m unb ©rofe biefest ^teftropf)or^, i|T jener be^<br />

ereftrop^or^ auö ^oü^euge ganj dbuüc^. S)ie Sarbe il> fcbaarj.<br />

©iefer ereftropbor ifl fo (jefc^rcf t ju bcn ^crfuc^en afö ber<br />

«uö ^^oUieuge. gr bel)a{t bie etcftrieitvU fel)v (ang. JDte öüfge^<br />

©Da fc^te


2ia ^hf)anUun^<br />

fe^te ^tomnuf fdjlac^t 5tDf c ^imfen. *2Bttt) « auf ein^n f[ad)in<br />

Ä6rpet aufedeflt, scrieben/ unt) öamufin bic £ufr geboben / fo ifl<br />

t)ic ^rfc^cinung üottreflic^ / öle auöfabtenDen §euer|tralen an bet<br />

d\a\)mc l)crum machen noc^ mc{)rere Raufen , afö bep bem ^kh<br />

tropbor auö Bß"flc* ^itb ec übet einen ^arjfuc^en gefegt, fo bc*<br />

06mmt er jivar eine ^evjldtfung f bocl) bleiben üiele Scfc^einungen<br />

öuö, Die man bep t>em an^ Seinwanb Qma\)t wirb» S)ie feurio<br />

gen Diofcn^ weld)e man bepm Doppelten ^(efttopbor beobachtet/<br />

jinb auc5 bep Diefem fid^tbar. ^cm ^(eftncitdt ift wie bep Den an«<br />

öern (jar^igt»<br />

Sufteleftcop5or<br />

3c^ fpannfe über eine jtveen


tDJan fabrc auf bec einen ^eite &eö €feftcop^ot^ mit bem<br />

55al(jc auf unö ab; unö ni5l;e« Dec anöem (Seite Den ^inseri &i*<br />

ittc ^edljcung.<br />

®en 15eri4l)ruii5öpunft um|!ie§en unenöfic^ uiefe (Strafen,<br />

W fo üiefe Dfvaöien eineö jiemlic^ üollfommenen Sicfctö jlnt). UnÖ<br />

in bec ^l)at wirb eine ^imfiM)h bie einen goll im S)urct)fc^mttc<br />

ftati Qäniii^ urnjltalef»<br />

2(ftmerf. "SBttb fein ÄStpet angendbrn, fo U obere ^tac^e 33(üfc^^<br />

fammt; t)U untere £ein«?anb i|l.<br />

^c^wcbet biefcr


214 5(b6rtttMuttö i>om 2nfUkUvop^or.<br />

flcinc (Stcmd)cn crfcf)cincn, vok in ^ct ilTtldjf^ralTe beö ^im<br />

mclö. Unti mirb Die '^conimcl aufgcfcijt/ fo crfcVinct aucl() o(ö^<br />

tiann ein Reiner ^unfe, vomn man fte berührt, wdl)rciib Dfi§ fic noc^<br />

fluf öem ^(eftropl)oi; liest. Erbebt man |"ie abct, fo fann mnn ^un*<br />

fen berauö jiel)en , Die ^vftaunen crveaen: |Ie finD lang/ loM, l)elfc»<br />

leud;tenD, unD rafcO»<br />

^ancjt Der €(efft:opl)or: fi'ei^ in t^ie untere ^(ac^e DeJTc(bcn/tt)al)rcnD Da§ auf Der obecn gerieben n)irD;<br />

fo entfpringet an Dem ^crül)runst>punftc eine Cuelle üon Seuer/<br />

einem @i>ri§brunncn dl)nlic^.<br />

Untcrltget man jlatt Der ginger eine Durcl)brocl^ene ^mt<br />

j. 535. auß J^offl semacbt, Die einen "^rianöel Dorpellet; fo richtet<br />

ficf) Die ^cfc^einims nacl) Der ©rof e Deö ^riangel^. 31^ ^^^ ^^^<br />

amü üDer eine anDere ^igur jiemtic^ sro§, fo erfc^einct einbren^<br />

nenDer Triangel mit dnwavte (jericf;teten geuerbörj^en» 3fl abeif<br />

Daö ^repecf ffeitt, fo bekommen Die ^euerbürj^en eine umgefcl^rtc<br />

9\ic^tuns , unö fßl)en ai\e>xvattQ, ©er jwifcf)en Den (Sc^enfetn<br />

UeflenDe TTmm mirD mit unjdl){igen ©fernen befe^t,<br />

^^ liefen fic^ noc|> ^kk fc{)5ne (Jrfcfjeinungen l)erfe^ent<br />

fie werDen fid) aber einem feDen beym ©ebraud^e Deö Sufteleftro?<br />

i)l)orö t)on fclbf^ Darjlellen. ^ineö leDen £uftc(cftropl>orö ^leftri*<br />

cität fanD tc^ ^^raigt, wer finDet n3ol)( jene ^^aterie/ Die jum<br />

£ufte(cftrop^or taust/ unD eine gl(tfnnc Cleftricitdt W^<br />

mm<br />

^X^r


Fig. I. A ^tc Snnmmife ,<br />

mUhe ubcv bie di^me abcd q.umt m<br />

um ben. eicftrcp^of bU ^orijontafe Ca^e ju iieOeii/ ^ '<br />

wenn man fe(be in bie Spb^e ridjtff.<br />

*<br />

«qqngm,<br />

Fig. 2, B ^aö ffcine ^ird)c^ett/ worauf baö feere Sucf.rqfot^ a fTef^f<br />

fleneOforu-e, njcrd^ Dep b in einem .^fumpen ^\$ad)feaf,^<br />

Fjg, 3. A ?ön-trttt bie eteUe etneö


3tt)otc ^afcl.<br />

Fig. I. ©teilet eine üta^nie vot, fcic e6en bic ^onjontafe Cat^e<br />

^ftt. ee ftub btc ^dntser, woran bie üia^mc abci<br />

an Dem ©efteüc BB fej^ (inb.<br />

fg ^ie ©tdnqc^cn^ welche bic 9?a^me 609 m feft ^aftcit.<br />

Fig. 2. A (Sin ^ifc^c^cn, n?e(c^eö man untet bie Oia^nie A Oeße«<br />

fann»<br />

B 31^<br />

f *" ©c6du , wefcbe« mit einem ^ü^fcitev üetfe^en ifl.<br />

a flcüt eine ^cone öor, e ifl ein t)dud)i(^teö ©laS/<br />

ttjcrinncn bie (Spi|c a bnrcfe ?l[öad)6 fcft ijl. c b bcr<br />

l^rat o^nc gußen. bf bie mit ^ec^e überjogenm Ralfen.<br />

liefet Xiid) bient/ bieii&rit^en 2(nf^>*«niente unter tm ^Utn<br />

tropi^oL- Sit fe|cn , j. ^. bo.*:? ^er9n)cvf Fig. S' fi"f ?8er|ldr^<br />

fungsflafie mit einer in bie ^o^e geridjteten Üv6.^re k. Fig. 7.<br />

Fig. 3» cfm bie qtdfevnc Dvo^re, bie in ber §6fjcrnen (£rf)fi&enf<br />

fefl (jcfittet ifl/ e ein .^aarr6^fd)en / t»e{ct)ee an einem<br />

^cttd)pn 6efefltgt/ imb burd) ben ^rat og mit ber<br />

innern ©olbflddje \?erf)unben ifl. 5ü5ivb ta^ J^aar^<br />

r6^cd)pn nac^ ber i?abung M\f bie @d)ei6c n f ^erafi^<br />

jjeleßt/ fo ifl bie 5Sei6inbun(] mit ber blechernen üto^re<br />

cd aufße^oben , imb bie ?3Sevfldvfnng/ fo ju fagen, ^in<br />

fperrt, IJDie §6(jcrne ©d^eibe ifl mit 9Bad)6 ober<br />

$öed) an bem ©lafe angefittet. 'J)ie ^ergolbung<br />

reid)t von innen unb au^^en bi6 ju h. 53et) b wirb<br />

b q / wenn man mit ben? ^arjfuc^en tdbt / ober<br />

X bie Cnafle, wenn man mit bem Cnfteleftrcp^oc<br />

labt; eingepnßet» X^iefer ifl (^ewip aixd) nid)t ber<br />

gerinc^fie ^öort^eil 6ep biefer e^fofd)e, M^ man fteauf<br />

einer fcfojy«i ©laöfd^eibe »iel bcfjer al« ouf 523ed; ifo^<br />

Uren fann,<br />

Fig. 4. ^ine^nfel, woldje »ermnt^Hc^ (^ar nichts burd)Id§t;<br />

benn fte ifl ju ben 53etfnd)en i'ortrc|Tic^. fg ifi eine<br />

^6ljeine ©c^eibe etwa 8 3*^^^ i'" !J5urd)fd)nitte ; f»e<br />

ru|>et auf einem ()6li^crnen Unteifa^e cd. !Da6 ^olj/<br />

woraus bepbeö gebre^et i^, bo.be id) gerodet, ^er<br />

Untcifal cg i(^ in einem ©Ulfe ab mit ^ec^ einge;»<br />

fittft. X)ie OberjTdc^e bcr(^c^ei&e tjlauc^ mtt^^arj<br />

übergoren.<br />

*jg. 6, ^ct Sleftricitdtforfc^er,


^<br />

Jif^ n.ja


^J^ 7\.Alfv.I.B.3^.V/eLr vo'u jCußeleciropkor 9Zi.I<br />

\


qr<br />

jf.eue


Jeue JTi.Jibk. LH. J . Tielsr iom^ cLu^iätecirovkor JaLlI.


aßiflcnfc&aftctt, mb I»er 9?afurforfc^en5e»<br />

©efclIfcOflft in SSctfiti,<br />

mmmt lln(crfa(|iiit8<br />


m«J^si^<br />

b tx n e n t a l i f c& e n SS u b i n c*<br />

v^Ncr Oiubin (Rubinns) Alumen Lapideum rubrum t»eö ^erm<br />


220 g^öemtfc^e llnferfuc^uttg<br />

S^icjcniflen/ ^te am wenigflen gcfc^i^^f werben, ftnbef<br />

man bei) ^efcbofcn tn §in(ant), bep "ilf^ebDU am Saboflafcn, in<br />

536t)mcn, @ac()fen, ©c^lcjicn / Ungavn / in Den favpatl)ifcl>en<br />

©cburgen 2c. ^d) gebe ju t)en ^erfuc^en über / t)urc^ tvelcbe ic^<br />

t)ie 5Öe;ianbtl)ei(e beö Ovubinö ju entbecfen fucf;fe. 3c& bebienti<br />

tnic^ l^ierju Der Orientalifc^en.<br />

€t(!et SSetfuc^»<br />

Scf) t^af einen fieben ©ran wiegenben Ovubin in einen f (ei^<br />

nen I)e§ifd}en (gcbmcljtiegel, unb fc^te il)n 4 (gtunben lang unter<br />

eine befli^nbtg im @(ül)en erhaltene ^O^uffel. ©er Dvubtn war<br />

bei) biefer Operation in jwcp (gtuie verfallen, 5(n feinem ©e*<br />

wic^t fonnte i^ feine 5(bnal)me wabvnebmen / aud) feine ^arbe,<br />

feine ^oUtur, unb fein augerlic^eö ^infe^en überbaupt tvar ganj<br />

unöeranbert.<br />

'<br />

Sn^cotev SSetfu^.<br />

^d) wieberl)olte ben t)orbergel)enben ^erfuc^ mit einem<br />

nur brei) ©ran wiegenben fKubiU/ ben id) unter einer ?DiUJfe( Pier*<br />

jel)en @tunben lang im®(öl)en ert)ie(t, fonnteaber aud^ bep biefem<br />

Piel langer fortgefefjtcn ©(ül)en feine ^eranberung in ber ^axbit<br />

bem @ewid)te, unb ber ^Qüm beö SKubinö bemerken.<br />

©rittet ?Serfuc^»<br />

3cf) fcböttete einen @frupe( beö in einem agatbenen Wlbt^<br />

fer fein geriebenen unb gefd)lemten Dvubinß in eine Keine glnfernc<br />

9\etorte, öbergof bicfeö Q>u(Per mit gleich Piel ^itriolot, noefcbe«<br />

icb mit einem D-uentd)cn ^aJTer perbünnte. J^ierauf tl)at icb Die<br />

SKetom in eine f(eine (Sanbfapelle/ legte einen Dvecipienten por/<br />

«nö


x>nfmv €t)ercje(tetrte» 221<br />

tinb bcjliritfc Qki


222<br />

gTöemtfc^e Unferfuc^uttg<br />

trittc fie/ «n^ gof fie i;u öem 'SÖSajfcif, mit ml^m id) baö aufge^<br />

loj^e Sf\ubinpuli)c\; et)u(f orivte. ^icfcö ^nlm wog nad^ bcm 2(u^^<br />

ti'ocfiKn il


^erfcf)tet)ertei* Sbeföcdeme. 123<br />

md)t)tm cö seftocfnct n?or^cn, 17I ©ran, unö f)at(e noc5 öle<br />

rotblic^tc ^iicbc £)eö fein gcctcbcncn dinbine. S)ie j^uc (fjftraftion<br />

flcbcauc^tc firtvinc (Saure, neb|^ öcm '2i3alTcr, i^cIcf)C£i jur S&uD<br />

foxatm scDienct l)atte, ne§ icf; biö jut ^tocfenI)eit öccDutijTm»<br />

UnD Da öa^ jurucf gebliebene Üvejlöuum Doüfommcn eingctcocfnct<br />

xoax, erbiete ic^ eö biö jum ©(üben; eö batte eine braune ^^acbe*<br />

3d; wufcb eö mit fod)cni)em Dej^ilirten ^Bajfer auö, Diefeö t6|le<br />

Daöon nicbt öaö serinsf^e auf, Denn eö trübte fid) mit Dem £au^<br />

genfaiie aar nicr)f. S)aö auöflcivafc^ene Dieftbuum mQ 3 ©ran<br />

(h). 3d) lüfle eö in (gar^fdure mf, wefc^eö mit 5(ufbraufcn ^e^<br />

fcf;ab. S)ie Stuflofung fdtticite id^ mit Jßluttause, unD erbiettei^<br />

neu Der ^arbe nacb Dem Q3errinerbrau sar dbnlicben ^ie&erfcl;(ag*<br />

Jöiefen ^^ieberfc^fas eji'trabirte ic^ mit Q^itriotfaure, unö erbieft<br />

burc^ Die ^erDünflung Diefer ^jftraftion ein (Safj , m\d)c& Dem<br />

©elenitin allen @tücfen flieid; war ; Diefen @c(enit (ofete icf> inFo^<br />

c^enDeö Def^ilirteö ^afler mf, unD öerfe^te ibn mit feucrbeftdnDiciem<br />

^augcnfalje» ® er auf Diefe Qltt erbaftene 9^ieDerfd)(a5 iijar flanj<br />

wei§, unD ms md) Dem ^afc^en unD ^rocfnen 2^ (i^<br />

3c^ mifc^te ein ba(b Ouenfd^en fein setiebenen Üvubinö mif<br />

jwei) Ouentd^en reinen ^IBeinfTeinj^itj , tbat Diefe 9}Jifcbun3 in ei^<br />

nen eifernen gefc^mieDeten (Sc[;me(jtiege(, unD nac^Dem id) ibn mi(<br />

dnem eifernen Darauf paflfenDen ©ecfel beDecft b^tfe, fe^te id) ibn<br />

im\) ^tunDen in ^inDofen. ^d) erbielt bierDurcf) eine gefcbmof^<br />

jene/ fcbwarje, \)axu, im '2BaJTer fcbwer ju erroeicbenDe 5)?a)]e,<br />

9^ac^D


»24<br />

S:f)emtf(^e Uttterfuc&unö<br />

^clftlgungöpunFt genau treffen; tienn gie§t man ettva^ me|)t(Sau><br />

u t>mi irte id) fel)r genau mit @at*,fäure,<br />

inDem ic^ bie bamit gefocbte (Saure abgoi, unt) auf Daö noc^ nic^t<br />

aufgelofle ÜJefibuum reine (Saure aufgo§, welcbeö id) fo lange<br />

TOieberboUe, a(6 nod^ eine 5iuff6fung erfolgte. 3c^ erbielt bier#<br />

turd) eine n?eifgraue in allen (Sauren unauflösbare nac^ bem<br />

Sluöwafcben unD ^rocfnen to| Q5tar\ wicgenbe €röe; biefe ^rbe<br />

flߧüorfic^ nicbt, mit gleich fd)tt)erem '2öcin)letnfalj M fie ju<br />

einem vollkommenen ©lafe, mit breymal fotjiel ^einjTeinfali fio§<br />

fie ju einer bie ^eucbtigfeit ber £uft an^iebcnbcn im Gaffer doU^<br />

lommen auflösbaren ^affe (1)J bie eben ern)al)nte mit ^aljo<br />

faure gemachte (Jytraftion fdttigte \d) mit einer Sluflofung be*<br />

^einf^einfaljeö, unb erhielt t)ierburd) einen braunen nacb bem<br />

5{uSwafd)en unb 5luötrocfnen 33 ©ran wiegenben ^ieberfcl)lag,<br />

©iefen fd)öttete icb in eine proporttonirte gldfcrne Üvetorte / go§<br />

jwei) Unjen @al^fdure barauf , in tvelcber biefer ^ieberfcblag mit<br />

Slufbraufen flc^ aufl6fcte; bie ^iiMm ¥ttt eine bunfel gelbe<br />

^arbe. 3c^ iegte bierauf einen fKecipienten tjor, unb bejtilirte<br />

ouS bem ^anbbabe anfangs mit gelinbem geuer, tvelcbeS ic^ aber<br />

julct^t, babem 5lnfd)cine nad) aUe 5lii§i35cit übergegangen mt,<br />

fo\)er|^Mte, ba§ ber Jöoben ber Üvetorte gut glüt)ete; biefen JJeuer^^<br />

grab


fita^ unfcrf)icff ic^ eine ©tun^e; t)ie juerf! öber^eganöene ^(u§t><br />

feit war ol)ne garbe^ unD t>ott einer reinen ©aljfduce in md)t$<br />

unter fcbie&en. 5öei)m ^nDe Der f4)c)liIation aber warb öie über*<br />

Sfl)ent>e ^cucbtisFeit öui fef^elbf bei)nal)e braun f unb eö flieg ju^<br />

flleic^ ettraö von einer bfaiinen fcbmieriijen 5i)?atcrie in öie ^6{)f,<br />

welche ficf) im J^atfe Der ü\etorte anfe^te; Die im OrunDe Derfet-<br />

ben jurücf gebliebene (5rDe ^atte eine gelbe ^arbe; icf; (ati.qte jTc<br />

mit DejTilirtem Koffer auß, eö blieben 14 Öran einer iman^M^<br />

baren weifen etwaö grcblicben (ZrDe jurücf. ©iefe mit (trtcii<br />

Cifenfalf Dermifcbtc ^rDe iDfete ficf; mit ^iiifbraufen in allen @iiu*<br />

ren auf, unD gab mit Der ^itriolfikre ein in aller ^V^fidjt Dem<br />

SItaun üollfommen gleicijeö (galj (m). S)ie bep Dem ^ugnja*<br />

fcben Der im ©runDe Der JKetorte gebliebenen ^rDe erl^altene £au*<br />

sc fattigte ic^ mit feuerbefldnDigem ^augenfafje, fk trübte ficf) fo;»<br />

gleicf) / «nD ic^ erbictt einen 24 ©van miegenDen n^ei^en ^icDer^<br />

fc^lag; Diefer t6)Te fiel) in allen (gvkren mit 5(ufbraufen auf, unO<br />

sab mit Der ^itriolfaure gefvUtiget ein in allen ©tucfen Dem @e^<br />

(enitflleic^eö ©alj (n). ©er am ^nDe Der ©ejlilafion jbei; Der<br />

flvuFjlen unD fcbneli üermebrten ^i^e fkh am ^alfe Der 3\etorte<br />

öngefeöte (Sublimat bcjlanDf vok id) micb Durc^ eine febr genau<br />

angeflellte Unterfucbung Dabon ganj fieber uber^eigt, nur bloö aü$<br />

©jenetDe/ weld^e Die (gal^filurc bei? Der flarflten ^i^e mit fid) in<br />

tie ^obe genommcrt [)attc*<br />

ßö folget auö atten Den je^t befcbriebenen Cßerfuc^en<br />

j) ©a§ ein fange anbaftenöeö ©luben Den 9\ubin auf feiV<br />

M rmrf(id;e $trt uerdnDert C(Biebe Den iten unD 2ten ^erfucb}.<br />

2) ®a§ Der Üvubin Feine €cDe entbdft, t>k DurcbDie!^e^<br />

flilotion mit Den ©Auren fliicbtig wirD ((Siel)« Den 3ten QÖerfuc^<br />

lit, Ca).<br />

^'<br />

5f a)


ziS g[6emtfcf)e Uttfeffud&tm^<br />

3) ®a§ y^ii QSi'ciolfaurc t»ic fdtbenbm ^l)Ci(e t)^ö Svubw*<br />

uic^t e^'fm^irct (@tel)e bc» 9fcn Q3«fuc^ Lit. (b).<br />

4) fDa§ in ao (Btm $Ku6in 2I ®tan einet €c5)e entl)ali*<br />

fertf bie jtc^ i^etmittdö bcv SMgcflion in b« ^itnoIfdin;e auflofl<br />

(@ict)C ben 3t


•<br />

11) ©a§ 30 (3xar\ d\\xh\n auö 12I ©ran ÄUferetbc (©te*<br />

l^e^m 6tcn ^cvfud) Lit. (kl), n ©ran 2i(aunctbe ((Siebe öm<br />

6tcn ^^ßcrfiicb Lit. (m) , 24 ©van ^alfcröe (@ie|)e t»cn 6tcn 93cr*<br />

fud) Lit. (n) , unö 3i ©van SifencrDe ((Siel)« öen 4tm ^erfucTj<br />

Lit. CO be)M)en.<br />

(5of(jenbe ^crfuc^ef Me öec ^urje ttjcg^n; unö um offete<br />

5Biel)erI)ülunflen jn üetmeiben , in tabcllarifc^e ^ovm gebracht<br />

ffnt), ftellete id) in bet 5(bfid)t an, Die Q5ccdnt)criui5en ju cntDe^j<br />

cfen, Die t)cif Dlubin crfeiöct, tvcnu man il)n fomol){ rol), alö mit<br />

Un mineraüfc^en (B^nxtn juüov evtral)irct , unb in einem befann*<br />

fen ^etbaltni^e mit üetfc^ieDcnen (^tDen unO (Salden »ecmifc^t<br />

t»em (gc^mctjfeuet'auöfe^ef, ^erflfcid)t man t)ie ditfdtatc Dicfec<br />

^ßcrfuc^e mit tcn tJoi;l)er5c!)enben, fo tvirt) man fel)en, öa^ jTc Da;*<br />

mit öoUfDmmen ubereinjiimmen; «nt> ba§ Der ütubin )id; im ^euec<br />

tn ^en i>erfc^iet»cnen Umjlantien unö ^ermifc^ungen/ wo it^ il)«<br />

gefegt, eben fo t?ecl>dlt, al^ wenn man in feinet (Stelle bei> bic;*<br />

fen ^erfud&en eine Q^etmifc()ung t)Ct Darinn bewiefencn Scöen, unD<br />

jwatin t)etn bejlimmten ^er^dltnigc/ in w»eld;cmiic fid; imDvubiji<br />

tefanöen/ aenommm Mttc<br />

5 f Ä ?Oer^


95 c t f u c 5 e<br />

S)le mit t)em in mm agdt&enc« ^ovfct fem öjeHeSettett<br />

^xihin an^zitciUt t\>mt>m i tnbem tc^ tßn fo^<br />

ivoöl ro& f o\^ mit mtneraltfd)ett ©duittt tp<br />

txck\)ixtt , mit t>erfd)iet)eneii @a(^e«, mtb ^rt^eti itt<br />

einem beflimmteu ^er&dltinge gemtfcl)t / t)em<br />

@c&mel^feuer auffegte.<br />

35ie ?0?U .<br />

fd;uncj.


fcOung.<br />

\)Cifd)te5etict? CbelöefTeme. .229


3.^0 g[&emtfcf)e Urtfet:fud5uttö<br />

935aö bnrauö \\>ir&.<br />

2)le<br />

9{u6in ©leic^üicl. (v.nenefTofTene, auf ^^^^^,^^^,^<br />

}f c DOerfldd)e / u"&<br />

t)urd)fid)«<br />

im'!23cud)eqldnjenbe<br />

Üiubin<br />

Urinfalj<br />

welches tiif<br />

fduve eut?:<br />

f;a(t.<br />

SKubiu<br />

SBeinjlein^<br />

I ^eil.<br />

a '^^cile.<br />

Dichte xtviftten öeni<br />

"Jlnat^unöbeinOfcLr<br />

fe faüenbe gjiaffe»<br />

ti(]/ l>od)<br />

ober i>urc&#<br />

)td)tiger alß<br />

(Sin ©faö. X>urd)|id)^<br />

tit).<br />

ilii einigen<br />

© tc Uen<br />

grau, au an;<br />

Dein gleifc^;<br />

farOe»<br />

©eI6inta6<br />

©rune faU<br />

len&.<br />

3u t)icfcn Q5afud;cn nel)tiic id; t>cn mit ©afpctecfaure<br />

e ^Kaffe, ' ''^"^'<br />

I.<br />

Sine gcjToffene auf<br />

öec 0()erlldd)c fe()c<br />

wenig, im SBmc^e<br />

gar nic^t gidnjcnöe<br />

Qijf tiec £)6erftdc^e<br />

uneben fc^aumige<br />

fc^Iacfartige flein#<br />

bfaflge ^Oloffe.<br />

,<br />

tlnöurc^i<br />

ftc§tig.<br />

gleifc^far^<br />

bf.<br />

^u( Der<br />

Oberfläche<br />

braun ; im<br />

^rttc^e<br />

bimfel^rau.


^ttfd)klcnn Qlbel^eildnt. 231


^2z g:()emifd&e tlttterf«d6uttä<br />

S^cmifc^e Untctfuc^ung<br />

t)e§ orientalifd)en @ap()lv.<br />

^^\(rv ^amc^apbit/Saphirusj^AIumen lapideum coeruleum<br />

i^y Linnei ) rüirb einem blauen Dia'd;fid;tiflcn ftijtallformisen<br />

gDctscficin ^epflefcflt, ttjeld;cr öuid; 3*vdbctt cUftcifc^ ivitö ^ uni)<br />

mit t>cm (Stöl}l 5eu


toerfd)ie^erter (BbtlQtfttm* a^j<br />

^ü^d, er wofl md) t^iefem fo fange an()oUetiben ©lü[)en nod; 1 1|<br />

©mn/ unb I)fl(tc alfo tjon feiner (Schwere nicktet wr(ol)cen, feine<br />

(^arbe war s(cicI)faUö unöernnDert seblicben. Um fowol)( bre ^ir;*<br />

funo t>er mlneralifc^en ©duren auf t>en (^a\>l)it, ai$ Die ^atw<br />

t)tt in biefem (Stein entt)a(tenen f unt> in Diefen (5(5uren owfloöba^<br />

ren ^rDen ju beflimmen, flelleie \d) fDlgenbc ^erfuc^e mit Denörei?<br />

bifannten mincrad feigen ^(luren an»<br />

iOvittcr ?ßerru($.<br />

3c5 fd^ilttete ein bafb Duentc^en be^ in einem a5atl)cnert<br />

5D?6ifcc fein geriebenen (gupbir^ in eine fteine gJuferne D\etorte^go§<br />

darauf ein Ciucntd;en ^itriolot, vt)etd}cö ic^ mit 5it>ei) 0.uentc{;en<br />

beftillirten Qlöaficr^ »erbunnevte/ (egte einen S^vecipienten Dor, unb be?<br />

fliüirte auö bem ©anbbabe. !Babem 5infc^eine nad^ alfe ^u§fg;;<br />

feit übergegangen , gab icl> einer l)a{ben @tunbe lang ein fo fiat^<br />

feö ^euer , t>a^ ber JSoben ber Dvetorte gut gtül)cte. f^ic im<br />

IKecipienten übergegangene §(ü§igfeit war i>on einer reinen QJi*<br />

iriolfdure in nic^tö unterfd)iebcn. ^m ^a(fe ber 9\etorte \mx eine<br />

flelWtd;e au^ bem @apl)irpu(üer bef^ebenbe S!)?a|Te- ^c^ übergoß<br />

f« nocj[) einmal mit reiner ^itriolfaure, unb(ie§ fie bömitetneBeit<br />

Jang in Jöigeflion (leben ; hierauf go§ ic^ Die §tu§igfeit nebft bera<br />

^\il\)tt in ein'^ittrum. iJ^ad} gcfc^ebener ^bufforation unb ^rocf?<br />

fiung wog boö ^ulüet 24 ©ran. ©ie filtrtrte mit bem ©opl^ir^<br />

pulüer m S)ig^|lion ö^roefene Q^itriotfi^ure , ju wefc^er id} bo^<br />

im €bulforoticn biefeö ^ult?er^ gebrauchte 20ßajfer gegoffen l>atte,<br />

lie§ id) h\$ auf ben vierten ^l)ei( »erbunflen; at^bonn fdtttgte k^<br />

fie mit ^miimfaly mt> ix\)Kit f^ierburc^ einen grünen nac^bet<br />

^rocfnung unb €bu(foration ^ ©ran wiegenben ^ieberfd;lag (Jb)^<br />

34) übergof fotc^en mit (garjfj^ure, er (ofcte fid) barinn t)DÜfom'<br />

wen auf, S)irf« 5(u|iofung He§ id; bif ji« %xii(^m\^it üerbüniien;


^54 ,<br />

gl()emtfd)e<br />

Urtlerfuc^un^<br />

uni) t)a$ inxM gcbUcbcnc Ovcfibuum erl)i^te id) bii jiim ©röl)ön;<br />

öa cö \m\)ct f alt gcworDen , (auqte k\) ejJ mit füd}cnbem Dcflilittc»<br />

cjßalfcr auö, cö Wieben 3 ©fcin einer mi§en (Jtbe judcf; auf<br />

biefe lief ic^ einen tropfen ^itciolfleij^ fnden, cö etfor^te ein<br />

Siiifbmufen. S)ie auf Diefe 5trt mit


fxc\)t £uft<br />

t)a'rcf)iet)ener (iMqciimei<br />

(jclcflt, m<br />

2^^<br />

c^ öiß ^eucr){ic)feit berfclben ficitt an ftd^.<br />

3cl> laugte cö mit f^)cl)c^^cm öc)linrtcn 9H>öiTcr rtue, cö blicbm<br />

3 Ocan einer rütl)braunlicl)tcn im '2SaJTcr unaufiöebarcn ^rbe jw*<br />

vücf. ®ie Sauge fiitti.gte id^ mit '^Seiuj^cinfaf^, miD evl)ica l)ier;*<br />

tiurcl; einen \vei§cn 9^ieöerfc()Iag, bec uacf) öct ^Dulforation unt)<br />

t)em ^vocfnen a ®rau wog, er (ofetc ftd) in Den @duten mir<br />

$(ufbi'aufcn auf, unb gab mitber ^itdolfäurc sc{i\tüsit ein Dem-<br />

(gclenit üoUfommen t^bnlic^eö (Sali (e). S)ie eben ecmal)ntc i--<br />

©ran Der im


23^ Sl^emif($e UttfevfiK^ung<br />

t>ct mie in taö ^iUrum; t)ißf


t>erfc5iebenei' (Sbel^cfTeitte. 237<br />

@cd)§tcr 53crfuc^.<br />

3c5 mifc^tc ein \:)a{b 0-ucntd;cn fein (Jermifc^t ju einem gelb^<br />

t6tl)lid)ten tioUfommcnen ©lafe^ unb mit tiermal foüicl ^I3ein*<br />

Oeinfalj ju einer ^?affe flo§, Die Die ^eucl)tiflfeit Der £uft f^ar!<br />

an fid) jog , unD fic^ im ^Baflcr gan,\lic^ aufl6fete (n). ^ie mit<br />

(galjfaure gcmad^te ^vtraftion go§ id) in eine glafernc 9\etorte/<br />

unD Dellillivtc auö Dem (SanDbaDe, in Dem ic^ jule^t Das ^euec biö<br />

jum ©lüben Der 9\etorte tjermeljrte, unD mit Diefem ^euersgcal)<br />

eine (StunDe anl)ielt. S)ie am 5(nfang Der 2)e|lilIation uberge*<br />

sangene geuc^tigfcit l)atte feine ^arbe , jule^t aber , t)a id) Die<br />

^i^e fel)r i?crme()rte, nal)m Die in Der ©ej^ilation auffteigenDe<br />

(Säure tjiel Sifentbcile mit ficb / welche fiel) meijlenS in Dem J^alfe<br />

ber 9\etorte als ein brauner (Sublimat anfeilen, jum^beilabet<br />

auc^ mit in Den D^vecipicntcn ubergiengen/ unD DcrDarinn befünDlic^en<br />

Seuc^/


a38 g[f)emtfc&e Untevfuc^utts<br />

^cuc^tigfcit eine gelbe ^avbe gaben, ©aö in bev Üteforfe jutiicf^<br />

gebliebene Svefit'imm iangtc ici) mit teflilivtcm ^ac^ t)cm 5(u6laugen uu\> ^roc^nen wqq<br />

t>ie oben ev\\)al)nte in öer S^ctortc juriJcCgebliebene (5rte noc^ 2 e^ blieben 8 ©ran<br />

einer braiinlicbten €ii)e jurücf, t>ic mit öel angefeuchtet/ unt> ge^<br />

linöe qeglül)et/ üom ?0?agneten ganjlic^ angei^ogcn t^urbe, unD<br />

folglich eine reine (Jifenerbc v\5ar, ©ie mit ^itviolfaure gemad)te<br />

ßytraftion lie§ icT) gelinöe üeröunf^en, gleich gcfijabe feine ^ri^<br />

flaüifation; Da icl) aber eti^aö Wali ju tiefer ^vtraftion tbat, fo<br />

erfolgte in furj^er Bcit eine fcbr gute ^riflaUifation» S)ie ^riflaUen<br />

Ratten Die ^igur Deö flein friflaKifirten Sllaunö, fcl^mccften fe^c<br />

fliptifd) , blal)cten fic^ auf eine gliibenbe ^ol)le gelegt fel)r auf,<br />

wnt) batten übet-baupt alle Dem 5llaun jufommenDe €igenfd;aftent<br />

3cl) lic§ öiefc £auge langfam biß jur ^rocfcnbeit tert)ün)len^ er^j<br />

l)ielt aber immer Dicfclben ^rijiallen , unö jule^t ctwaß ijitriolifir;»<br />

ten 'Söeinjieinfalje^/ weldjcö »on Dem, um Die ^rillaliifatien ju<br />

beforDern^ binj^ugctbanenen ^einjlcinfalje berrul>rte, fDen erbalte^<br />

nen 5llaun lofete id) in Defiilirte^ ^Bnjfcr mieDer auf, unD üerfe^te<br />

Diefe 5luji6fung mit feuerbeflanDigem 5(lfali : id) erbielt bierDurcf)<br />

einen weisen; fdjleimigcn ^ieDerfd)lag , ml^nc nac^ Der ^Dulfo^<br />

ration unD Dem ^rocfnen 1 7! &^(in mg.<br />

'gg folget auß Den jui>or befd;riebenen Q5erfud;ent<br />

1) ^a^ ein lange anbaltenDeö ©liibcn Den ©apbiJ? auf<br />

feine mevflii.t)e 5lvt v»eranDert (©icbe Den iten unD 2ten ^erfud;)*<br />

2)


t)erfc^iet)enci' Q:&efge(?eme, 239<br />

2) T^a§ t)cc (Sapl)tr feine Scöe cntl)u(t/ bie burcf) Mc<br />

S)e|ti(attDn mit Den ©duvcn ^üd)tiQ wivD ((Siet)e bcn 3ten ^er*<br />

fuc() Lit. (a),<br />

3) ®a§ üon 30 ©tön ©apl)ii: t»utc5 bie ©i^eflion f<br />

Gf(Jn in bei: ^itciolfdure fid) aupcfcn (^ie^c Den 3ten ^etfuc^<br />

Lit» (b)»<br />

4) ^a§ bie Q5ifrtülfdure buvc5 bie S)i5e|tion au$ 30 ©ran<br />

(Söpl)it 3 ©ran ^Kaunetbe (^kl)e bensten^erfuc^Lit. (c), unb<br />

2 ©ran ^alferbe (^iel)e ben stm Q3erfuc^ Lit» (d) exica|)tret»<br />

O ^af in 30 ©ran ©apbit 4I ©ran fofc^er ^rbe enf<<br />

Ratten jinb/ bie ftc5 burd) bie CSaljfdure barauö e>-'tra[)ircn lajfen/<br />

ndmlid) a ©ran ^alferbe ((Siel)e ben 4ten


240<br />

[)t tien 6fen ^erfuc^ Lit. (p) , unt)<br />

Um ju ent^ecfen/ wa^ baö S


! m<br />

SSer fu c 6 e<br />

24X<br />

Sie mit bm in mm (tQatl)mn ?0l5rfel fem micbcncttf<br />

fomof)( rcöett ahS mit t>m miiterallfc^en ©durcn c^v<br />

frar)irte« ©aplf)!!* angededet tv«r^etT, inbm icl) tfeti<br />

mit t>erfd)ie5ette» (Bakmtvhm mt> ^'nctallfalfm,<br />

einem btfimmtm ^aUltnific] gemifc&t , t>m<br />

©c&meläfeuey auefe^fe»<br />

fc^un^en.<br />

allein.<br />

©op^ir<br />

^fficinfreins<br />

fafj.<br />

Sapr)ir<br />

^etnflein;*<br />

(Bap^tr<br />

ÜKinerali*<br />

fdjeö^lfali.<br />

Gr. viy.<br />

2Baj) bötuuö \\)irö.<br />

Sine (jar nid)t iiefTo,-<br />

^ene, fe^r flarf ju.<br />

fammengebacfene<br />

grunUdjtc (lartc<br />

tlflFcir.<br />

©U'id)mel (^ine .qcficfffne ötm<br />

Unbucc^;*<br />

von oeyoen.r:^ ."^ f ^ n «vv .- 1 ficntta.<br />

I ^^eif.<br />

4 %^eiU*<br />

Sine fd){acfenartiqe,<br />

Ieid)t i(er6red)rid)e<br />

\ni(i) t ßlanjenöc<br />

!?maffe.<br />

^on bep» lSinenid}trec^t ood;<br />

tm fommen qe^cffcne ,<br />

auföer06erfTdd^etm<br />

©leic^üiel. ^nkuc^e aber ntc^t<br />

()Idn^ent>c tioc^ fcjle<br />

OJ^gffe.<br />

?ßofffomen<br />

unöurc^fic^;<br />

tig.<br />

Un^nrd)«:<br />

fid^tig.<br />

/<br />

I<br />

bc.<br />

SOJd^.<br />

©rünUc^t.<br />

©i-rtnrtd)t<br />

ine ^-raun<br />

fallenD.<br />

©a^


^4^ gTöemtf^e tXnUxfu^ms<br />

fd[)»nflcn.


mtdolifliv<br />

ter 3Bein^<br />

(Tcin.<br />

(BuMimat<br />

Den mon er^<br />

J^&ltf wenn<br />

man t?5lw§<br />

(Bpat^ mit<br />

einer @aore<br />

biflitiret.<br />


«44 gTöemtfc^e Uttteffu^utt^^


SJUnium»<br />

»eifc^iebcttei* ^bclqcfttm. 24s<br />

©tetc^üiel.<br />

0(eifljviel.<br />

©(eicf;üief.<br />

©ap^ir/ I "^i^eif.<br />

SQ^inium» 4 ^() eile.<br />

©ap^tc,<br />

(Sifenfalf,<br />

©ap^ir,<br />

Sifenfalf.<br />

4 ^^eil?»<br />

I %{)ÜU<br />

©fcic^üiel.<br />

2öa^t)arauöii?irtt. X)iird)ftcr><br />

^ine (jar nic()t (]e.-<br />

nt(j jitfammengeOa?<br />

cfenc / jwifc^eti ben<br />

Ringern Idc^t jev»<br />

(Binc (jac nid)t n^^<br />

jufammenßcbacfcnc<br />

fcf)n)ec ju jcifd)(a#<br />

ncnbe bid&tf, mit Dem<br />

©ta^f5fUf^3«^«n&c<br />

(Sine nur unwollforn;<br />

menc gefloJTene fd)ras<br />

cfenartige, f6d)rl{]c /<br />

auf tn Dbcrflclc^e<br />

9fdn,^gn be ?0^ajTe.<br />

|(£-ineflffloffcne, nic^tj<br />

hfdnüenöc, feflöid)te[<br />

I ^J^affg-<br />

Sine(iarnid)tJ3e|Top<br />

fenc, nur wenig ^u--<br />

fammengebncfene<br />

reicht jwiftten ben<br />

Ringern ju jevbre*<br />

d)ent)e ?0^ajTe.<br />

Sine gar nic^t ge*<br />

flofTene, nur wenig<br />

jufainmengcOratene<br />

gcborflene, 3n)ifd)en<br />

bcn i^ingern feiert<br />

jerbreind)e«najTe.<br />

,<br />

,<br />

I<br />

tiflfcif»<br />

Unburc^i!<br />

fic^tig»<br />

^ei^.<br />

SCßei^<br />

l<br />

^ac^ßgefö.<br />

Kaffee*<br />

braun»<br />

braun.<br />


^4^ gC&emtf(^e Itttferfuc^witä<br />

fcl)unsci].


t^erfc^te&ettet? ®5el3e(Teftte# Z4y


^48 §:f)emif<br />

fcvcperfid)»<br />

ter ©alpe;<br />

ter.<br />

©ap^iV/<br />

fu6ifd)er<br />

Salpeter,<br />

(Saphir<br />

öaß 2ßcin.'<br />

,<br />

falj; wel*<br />

d)e6 t)ic<br />

^^oöp^or^<br />

fdure ent-<br />

halt.<br />

l)dUnif,<br />

Gi% VIII.<br />

I ^^ei(,<br />

©leic^viel.<br />

I %%nU<br />

1 ^^eilc.<br />

I "ifpeil.<br />

a ^^eile.<br />

^aötiarauöttivt).<br />

(Stjuaö jufommen ge.-<br />

hfxdiXif aber (jar<br />

niCi)tnf?^offeiu<br />

|(Jinefc()arf jufamen|<br />

[(^cbvatene fe|r fcfle(<br />

jnic^tgfdnje&eiDMy<br />

(Sine nur jum'^^cil<br />

gejloffenc fe6r oufgr;<br />

'&Id&ete , blöfl.qc f<br />

fc^aumifte, lcid)t jer^<br />

6tecftHd)e nic^t gldn-'<br />

Sine öoUfommen<br />

f^efloffene^im 51n6ru?<br />

k)t auf t)er Ober|Td?<br />

c^c aber nic^t gidn;<br />

[jcntefel^e 5J?afte»<br />

Sine t^eflülfene fef;c<br />

4iufl]el)Ui^ete 9la|T.]e<br />

fd)aumtßc nic^t<br />

gldnjente §artc<br />

i)3^affe.<br />

(Sine nid)t gef!oj)"ene<br />

ettvnö jufammen gc'<br />

üacfeiie (eid)t jer-*<br />

brecf;lic^e S3k|[e.<br />

{ig. 1<br />

nicn ttn#<br />

t)utd}ji(^»<br />

^dI6 turc^;<br />

fic^tiö.<br />

Unburd)«!<br />

jlc&trg»<br />

I ^^eiU Sin ©la€. 'J)urd)jtc^#<br />

ti(^ a6er<br />

trü&e»<br />

SÖSeif.<br />

lic^t.<br />

2ö3ei0.<br />

^lildjweiö,<br />

3imetfarOe.<br />

SOBeip.<br />

(Ba?


fcl;uns.<br />

©rtp^tr,<br />

Minium.<br />

t>erfc^tet)ettef (IM^cftme. 249<br />

^aö ^cxA ^ci$ Darauö wicö.<br />

©feidjvief.<br />

Sine (jeflüfTene<br />

auf ber D6erfld(ie<br />

un6rüd)nd)e aber<br />

ntd)t gfdnjcnöefdjau;<br />

,<br />

tiflfcir.<br />

nit] turc^;;<br />

jldjtig.<br />

be.<br />

©rau(j«l&.<br />

^olflcnDe ^cvfuc^c \Duvbcn mit Dcmiut>ci' mit @Q(pefcvf(^ure<br />

©ap^lv/<br />

(^lauberü<br />

fdjeö 505 un^<br />

tierfalj.<br />

©ap^icr<br />

|t)itrio(ifd)er<br />

SBeinjlcin.<br />

auöflcjoflcncn @apl)ir angcflcllet.<br />

I Z^tiU<br />

2, X^zWu<br />

I ^^eif.<br />

©ap^ir,<br />

glu^fpat^. ©(eic^ttiel.<br />

^apf;ir,<br />

glu^fpftt^.<br />

^f;ei(.<br />

(Stnc fe^r auf()ebld#<br />

§ete/ fel)V fdjauniij]?,<br />

auf tier 06e 0)?af[e.<br />

(£tne jufamen geba.<br />

cfene aber gar nid)t<br />

vvffoffene gJIa|Te.<br />

£ine gefloflVne, nid)t<br />

flidnjentie , etwa^<br />

I6d)eri9e unbrü^U<br />

f^rn-ge feflc SJJaflTf.<br />

Unbucd);<br />

jld^ttij.<br />

Unturc^;?<br />

flc^tig»<br />

Unöurd)^<br />

(ic^tig.<br />

5fuf t)fu<br />

06eifdd)e<br />

gvau mit<br />

fd)n)orjen<br />

t^recfen , im<br />

^ruc^e<br />

djit w'u ein<br />

brauner<br />

Üiu^auß;<br />

i^^i gelb.<br />

^eiggrön;<br />

lic^f.<br />

SOBei^ßrün,<br />

^r%rau.<br />

e


250 gCfjemtfci&e Uttferfud^mt^


I<br />

I<br />

i I<br />

t)erfc6ie5ettet? ^bd^cffdnt.<br />

it[>aöt)avauön?irt),<br />

(Sine nicftt im^hi^<br />

ÄiefelerDe, nu] jufammen qc<br />

6acfene, tcicht juu;<br />

fd)en Den ^tnqctn<br />

jcrl)rfd)Iicf)e ?[JJaf|V.<br />

tijfcit. ' *^^'<br />

28ei^.<br />

^alferöc |©Icic^mer. | (Ein ©(aö. |men ^^td)J -^opa^*<br />

^orcjp. j I I f|cl)tic].<br />

Oiraiinei'bc<br />

53orajr.<br />

,<br />

@apt>tr, (<br />

01eic^\>ier.<br />

5?itterfalj.'|©reic^Pie(.<br />

ft:t»e,Q5orajf.)<br />

(Jlne cjeflofleue im<br />

5Sriid)e unöauf Dev<br />

06a'|Tdrf}e ein njenig<br />

'flfdnjenbe/etwad bla: tifl»<br />

J<br />

f^^


^S2> gC^emifc^e Uttferfiicliun^<br />

El)emifcf)c Untei:fucf)Utt3<br />

te^ otunfalifc^cn ©marag&ö.<br />

v^\ei; ©marngt) / Smaragdus , nitrum quaczofum viride Ui<br />


eben fouicl •^ifdülol, mkl)c^ ic^ mit einer Unje öeftidicfen aöe. ®a Dem $(nfd;eine nacf) alle M^i^Uit fibersegancjcn, m^<br />

O^rFte id) Da^ ^euec fo, ba§ tue dxttme grubete, nnD unterbiet<br />

eine I)a(be ^tunöe t>k{m ^euer^gcaD. ^k am (JnDe bcc ^Dejlit*<br />

ration in Dem Sieciplenten be)i'nD(id)c $^(ü§igfcit voax oI)ne ^arbe,<br />

üon einei- reinen Q5itrio(faure in md)t^ unterfcbieDen, unö eö l)atte<br />

fid) fein Sublimat, n?eöec am ©en?6rbe, nodb am S;^a[{c Der<br />

Svetorte angefc^t. ®aö in felbigcr jurucfcjebfiebcne weige mefiV<br />

Duum übergof icb wieDer mit QJitrioIfaure ; unö Da biefe ^^irbtins<br />

eini.qc '^agc in ^icjeflion seflanDen \)mi, .go§ idy Die ^ai^i^eett<br />

öuf ein ^iftrum, nnD fpubret^ mit De)Titirtem «^BalTer Daö xü^\Un^<br />

Di(je ^ufoer in \>a§ ^iltrum ; r)kfc^ wol)l eDuIforirte ^ufüer iDog<br />

nacb Der ^rocfnnng 2s} ©ran; Die mit Den auflDölicbcn "timkix<br />

Deö (SmaragDö beraDene unD ftftrirte ^itriolfi^ure (ie§ id) biö jur<br />

^rocfenbeit üerDunjlen, unD glübete Daö ru#anDige 9


'<br />

1^54<br />

g[f)emifd&e Unterfu^utt^<br />

ttwa$ raucl^cntia (^aljfaui'c, uub ac§ Dicfc ^hfcf)un5 ertid^e*^age<br />

in sclinbct S)ic!e|lion l^cl)cn, Die icl) julc^t bjö i^um ^ocl)en Dct;<br />

§lu§tgfcit Dcvjtdrftc. S)ic ©ihirc 1)QUc eine selb(id)te ^atbe an^<br />

genommen, id) trimm fic, unö that fieju t>em2Bajfer, \De(cl)c3<br />

juc SDulfüvatut Dcö unautocIojT gebliebenen @mai:ast>putüerö ge^<br />

dienet I)atte, biefcö uu\g nad) Dem ^rucfnen a^ ©ran« S)ie jut<br />

gxtva^tion ßcbvaud)te (gciljfaure (!e§ i^ big jur ^cocfenl)cit üec^<br />

tunflen ; unD 9(ul)ctc unter Der Muffel öaö jurücfgebliebene fi>e<br />

Su'fiDuum» S)iefcö l)atte eine bvaune ^arbe, unD jog Die ^euc^^<br />

tigfcit Der £uft iiaxl an ficb; id) taufte eö mit Defiilirtem ^Qaffec<br />

öu^/ eö blieben i4 ©tan einer braunen ^röc xurucf^ Die mitOcl<br />

IM einem "^cig gemad)t/ miD getinDe geglübct, bom Magnet \)olI#<br />

fommcn angezogen/ imD in Der (galjfaure aufgelofet, Duref) Die<br />

SStiufauge ju ^ierlinerblau nieDcrgefd)(agen raurDe (c). S)ie er*<br />

l)a(tene ^ciugc fdttigte id) mit ^eiHricinfalj, fte trabte fic^ fog(eic^><br />

xiriD e? ecfolgte ein tt)ei§er ^^ieDerrd)(ag / Der nacb Der SDuIforo*<br />

tion nnD Dem *$;rocfnen ^i ©ran yooq, er (ojle fiel) in allen (gdu^<br />

ten mit 5lufbraufcn auf/ unD gab mit ^itriolfauvc einen wa\)xm<br />

©efenit Cd),<br />

Sc^ fdn'tfete ein l)alb Ö,uentcf)en feiti


t)crrc^tebetter (EM^titdnt* 25:5'<br />

tiQtt id) mit Q35ciii|leinra(j/ unt) cx\)kU l)icrÖurd) einen brounric^i*<br />

m md) Dem "^cocfncn 4 ©ran micsciiDen '^^icDctfcljfafl; Dicfcn<br />

tibecgo§ ic^ mit ct(icf)cn tropfen ^afjfaurc/ er loite ftd) Darltm<br />

Uoüfommen auf; öle ^luf^ofung, Die citic Dunfefcjelbe ^arbe l)attC/<br />

Iie§ id) biö jur ^cocfenl)eit üetDünjien/ unD gab jufe^t eine fo<br />

Oarfe J^i^e, Da§ Der 33oDen Deö ©(cifeö gut gtubetc; id) crbicU<br />

i)ierDurc^ ein trocfneö, brauneö, an Der £uft feud)tmcrDenDeö S^ve*<br />

fiöuiim , tt>e(cbeö nac^ Dem Sfiiölaugen li ®ran einer brdunlic^;»<br />

ten (JrDe jurucf ne§/ Die mit Od angefeucbtet unD gcdilct, üom<br />

«D^a.gnet q'avM) angei^ogen / uuD in (Sa(,^faure aufge(6)l, Diirc^<br />

bie 55(ut(auge ju JSerlincrblau nieDerqefcbfagen wurDe (e> S)ie<br />

€auge fiUtigie ic^ mit aufc)c(6jtem QiBcinttcinfafj , unD erljiett bicr*»<br />

Durc^ einen mciOcn i^ Oran tt)iegenDen, in allen Emiren mit<br />

^iufbraiifcn ai:f!6^baren/ unD mit Der ^itrloffauvc ju (gefeint<br />

»crDenDcn ^^icDcvfd;(a3 (f)»<br />

pnftct 23cvfu(^.<br />

Sei) mifclSfe ein Ijalb D.uentchen fein geriebenen (^mara.^Dö<br />

mit \m\) 0.uentd)en fein* vcinen ^Beinireinfal^e^/ tbat Diefe 'l0^l|d)un3<br />

in einen au^ (^ifen gefcbmicDeten ©d)mcfii(iegc(/ uuD fe^te ihn<br />

jtvei) (StunDcn im '2BinDofen : bi^^-'Durd) erl)ielt id) eine iiefloffcne<br />

Did)fC/ fd)warje, nid)t gfan^enDe, im 92Ba|Tcr fcbwer ju cnvci^<br />

diente ^Ü^affe; nac^Dem ic^ fle mit inefer @:.i'gfa(t tjom Riegel<br />

obgclüfet batte, (äugte icb ^k mit Deflidrtem^iijfcr au^, 5^ie ^auge<br />

fdttigte ic^ mit ©atufv^re, fie ttöbte fic^ aber gar md)t, unD eö<br />

erfolgte fein 5)^ieDerfd}fag, ®ie auj5ge(öugte unD getrocknete Durd><br />

Die (Scbmetjung Deö @maragDö mit Dem ^einjleinfalje entftan^<br />

t)ene ^afle evtrabirte icb mit (Sa(j;faure fo lange, biei fi.b nid)t$<br />

mebr Daüon in Diefer (gaure auflofcte. ^^ blieben 61 ©ran ei*<br />

ner weisen ^rDejurud, auf welche Die minera(ifd;en (Sauren fei^


as6<br />

S:()emifd)e Utttevfud&uns<br />

fie aufl6fcnt»e Ätdft mtljx aufcrfcn, !^aö ftarFfte ^d^mer^fcu«<br />

tctanöertc Dicfe ^rtc auf fein er (ei) QIrt; mit glcicl) üic( 'SlBeinflein*<br />

falj f!o§ fi^ l>" ^i"^"^ £iviinlicf;ten Dollfommenen ©fafe , mit \>ktfi<br />

mal fo t)ic( ^einjleinfalü aber /^u einer bie ^eucl^tiflfeit ber ^uft<br />

fiatl an,;iebent)cn , unö im QBaJTer sanj auffoebaren ^a\ft Cg)»<br />

S)ie (^vtraftion lie§ id) biö i^uv ^rocfenbeit uerDunjIen , unt) batf<br />

juruc^gebliebene , t)cm $(nfct)eine nad) trocfene Övefiöuum s(ui)ete<br />

ic^ unter ber ^^uffel ; l)ierauf laucjte ic^ cö mit t»elli(irtem<br />

Gaffer auö. ®ie Sau^e batte feine ^arbe , ic^ fattigte fit mit<br />

Söeinf^einfal-, / unö erl)ic(t MerDurcl^ einen wjeifen 2i ©ran wit^<br />

5cnDen 'iUietiecfd^Iag / mld)a fid) in allen (Sauren mit Sfufbraui»<br />

fen auflojl'te, unt» mit i)cr Q^itrioifaurc einen DoUfommenen ©es«<br />

lenit gab (h). ®ic nad) Dem 5lug(augen j^urucfgebliebene ^rDe<br />

l)atte \\>c()en öen öabci) l&efinDIic^en (Jifentbeifen eine selbe ^arbc/<br />

wnt) wog 22 ©ran; id) e):tral)irte fie mit^itriolfi^ure, eö blieben<br />

4 ©ran einer braunen €röe jurucf/ bie fic^ in Der Q3itriülfaure<br />

md)t auj^ofete, t?om ?D?a5neten .gdnjlic^ ansejoflen würbe. S>ie<br />

jur ^vtftift'O« gebraud)te hBitriolfaure (ie§ id) gelinöe mbunjlen,<br />

unt) 90§ etlid)e tropfen aufcjeloj^en "SöeinfleinfalKö Daju ; l)ier^<br />

t)urc^ erl)ielt id; ^rijlallen, welche t>ie ©e|talt beö ffein friflaUiftr«»<br />

ten 5ilaunö i)attmt fel)t Oiptifcb fd)mecften, auf eine slubenDc<br />

^ol)(e geworfen, fid) fel)t aufb(dl)eten / unb überhaupt alle Sigen^<br />

fcOaften be6 Sllaunö l>citten» 3c5 f^^t« &i^ ^rijlaüifation fort,<br />

biö alle ^li'i^igfeit t^erbunftet war, erhielt aber immer biefelben<br />

Äriftallen, unb jule^t ein ^aar ©ran öitriolifirten 9a5ein|leinfa(jeö*<br />

S)en erbattenen 5llaun I6fte id) in bejlilirtem SOBaffer auf, unb f^u<br />

tigtc biefe Sluffofung mit ^einf^einfalj ; bierburc^ erhielt ic^ einen<br />

v\>ei§en , fd)leimi9 anjuful)lenben 9^ieberfd}lag , welche? nac& beif<br />

€bu(f oratio« unb bem ^vocfn^n i8 (d^


§ruö ben befcfxiebcncn ^cifucl;en erficht mnn:<br />

®^P<br />

t)ei- ^mara^D burd) ein flarfcö unD fange an*<br />

Nrfcnbcä milm feine ®iirci;ficI;Mäfeit aicnjüd; Dev(iel;ret (©ie^r<br />

ben Ken ^erfuc^X<br />

2) !Da§ bie Q^ifrioffi^ure itiif ^uffe ber ^if^c t)on 30<br />

©ran emaragb 3I ©ran aufiofct/ namlicl; i^ ©ran' (^ifcnerbe<br />

(eiel)e ben 2fen OBerfud; Lit. (a), unb 2 ©ran ^alfevbc (©ic^<br />

()e ben 2ten ^crfucl; Lit. (b%<br />

3) ^a§ bie (Sarfi^ure biird^ bie ©icjejlion üon 30 ©raa<br />

©maraflb 4 ©ran cjffral)iref, namddf) i-j ©ran eifciicrbe (©ie^<br />

l)c ben 3fen QJerfud) Lit. (0, unb 2I ©ran ^alferbe Cetebe<br />

ben 3ten OJerfuc^ Lit. (d).<br />

4) ^ti§ bic (Safpeferfi^ure t)on 30 ©ran ^mara^b 3^<br />

©Mn auflofet, nam(ld) i| ©ran (Sifenerbe ((giefje ^m 4ten Q3er^<br />

fnd; Lic. (e), unb 2^ ©ran ^a(Perbe (@lcl)e i)m aUd Q)erfuc&<br />

Lit. (f).<br />

5) ©ag bie in bem ^maraßb entbaffene Orraimerbe t)on<br />

ben (Svuiren nicM angesritfen itirb, unb fM) al^t)mn erfl in fer«?<br />

Mscn aufiüfef, wenn ber (Smaranb mox mit ^einf!einfa(j ju^<br />

fammen ßcfijmorjen (@iel)e ben 5ten Q5erfud;},<br />

6) ^a§ ein bnfb D.uenfcfen ^niara^b cnß 64 ©ran ^ic^<br />

feferbe (@iel)e ben ^fen Lit. rg), 24 ©ran ^alferbe<br />

(@iel)e tm stcn Q3erfuc5 Lit. (h), 18 ©ran 5(faunerbe ((gielje<br />

ben ^tcn ^Jerfud) Lit. (i), unb u ©ran ^ifenerbe (@ie(?e beti<br />

3tea ^erfiic^ Lit. (c) be[lef;et.<br />

^5 Sfc^


258 gC^emtfc^e Uttfetrfuci&utt^<br />

3d& gcl)e ju t)cn QJcvfud&cn «bcr, öic icT; In tet 5(b|i[c5t<br />

anjTcIIere/ Daö QJccbaftcn im ^cuec öcö fotvol)( t;ol)en, als mit<br />

t)cn minertUifc^cu (S^uveit t):tta\)itU\\ ^maraciöö , wenn er in ci#<br />

tiem befcinnten'^crl)a(tni§e mit üerfd^iebcncn (Saljen, ^rDen unöiB^C;»<br />

tallfarfen t)ermifc^t ift, ju erfahren, ©icfe ^erfucf^e unb tl)ve<br />

^of^en l;abe ic^ öeip Äuvie weijen in folsenöcr Tabelle an^e^<br />

Seiflf.<br />

SScr^


SScrfuföc<br />

Ä^9<br />

Sie mit bem trt einem a^vif&eiieit 5}^6ifei' feitt qevkbmm,<br />

fo\v>oi)i voi)m , cilS mit bcn imueralifrf)cn (Sauren ep<br />

tval)\vUn ©mai-ac^b ai^efidkt tDui-ben, tnöem tcö<br />

if)n mit Derfc^tebcnen ^ci^m,(ivbmunt>^^taütc{[hn<br />

\>tvmi\d)t bem @c(}mel^feuei: auffegte.<br />

©maraqb<br />

allein.<br />

©maraqb ^<br />

2ßeinjleiu;f<br />

©maraßb ,<br />

mincrali'<br />

fc^eö ma-<br />

lt.<br />

©maragb j<br />

mincralt:;<br />

fc^c6^2((fali.<br />

Gr. VIII.<br />

^on 6fi;t)en<br />

.flleic^oiel»<br />

den gleich-'<br />

vieL<br />

1 ^^eir.<br />

2 ^^eifcv<br />

3ii cilficf)en<br />

2Ba^öavaug \t)ivt>.<br />

(£inc (]cf!cffciic auf<br />

ber D(HM|Tad)e, im<br />

5St:ud)e nid)t flidii*<br />

jcnDe blafTi^e<br />

(£inc qeflcflene auf<br />

öec D6erfl[d


26o ^i)m\fd)t iXnU\:(n^m^<br />

fd)ung.


t)etfc^te6enet? ^bcl^cflmc. ü6i


a6a<br />

©mavaßD /<br />

(Sir.aiMöt)<br />

©ir.Gvai^t)/<br />

, , ,<br />

0»^<br />

©Idc^e<br />

td)te £0^affc.<br />

(Eine (]efTo|tcne , ouf<br />

fec bbctfldc^e;. tm<br />

';Snid)e aber nidn<br />

rjldnjonbe tid)u ftftf<br />

Iporjeldnart, ?>Jio|te«<br />

Unturd);<br />

|id)tig.<br />

bc.<br />

©cinj J>cU#<br />

«pfelöttin.<br />

?0?ild}wei^.<br />

©leid)e (Sine njaöavtige ^riibMu-d);Lr, ,.,.,,<br />

jSine aanj (]t'jTof|nie /<br />

®anj itnsJ<br />

«Stm-rfafä. 1 j^i^yi^j. I^Udiijente fejle^^of ^^^^^^<br />

^ittevfal,^^<br />

I<br />

|e-<br />

l ®Icid)e Sin ©laß.<br />

rar. !<br />

@nmra(]t ,<br />

^^Itciunevte.<br />

(gmaragö<br />

Äalfcrbe<br />

^:^itterfoJj^<br />

eröc»<br />

I<br />

©leidie<br />

©tetd)e<br />

•^fpeilc»<br />

Sine i\efTcflene, auf<br />

cor Obfi|idd)c uiib<br />

im '35rud)e tvic 3"^<br />

rfer ß(dnient>e/ etnjoßj<br />

blafiae ?)Jatle. |<br />

Sine flefIoj]ene f auf<br />

t)cr Dbci|!dd)e i^Idib<br />

jentic, im 5tn6r«d)e<br />

f 6vtud)tc fej^eOJ^ajTe.<br />

3)urd)fic^<<br />

tij].<br />

Unbur(t;s<br />

jld)tig.<br />

Unburc^iS<br />

fic^tig.<br />

I<br />

?Ißfi^ mit<br />

gi'Hnlid)fen<br />

mh<br />

©rau.<br />

.^eUqrun<br />

iiiö ©elfte<br />

fatlenb.<br />

6tniM<br />

I


I<br />

^je ^t^ Saö^a^<br />

fc()ung. I<br />

©marartb ,<br />

?{Iauncrbc<br />

^ittevfafj^<br />

crbp»<br />

©niaracjb<br />

,<br />

?((auuci-be/<br />

^iefefecbc.<br />

©maraßb ;<br />

^ittorfa(;5-'<br />

etbe Äiefcl:<br />

erbe.<br />

@marar;b<br />

tO^itiium.<br />

I<br />

^nid)kl>mt ^Mc^cftdne. 2^5<br />

l)a(tni§»<br />

©reicf)C<br />

©feiere<br />

3it fl(eid)en<br />

^^cilen.<br />

3u cjfcic^en<br />

'^bcden.<br />

1 ^^eir.<br />

2 %\


26\ gr&emifc^e Uttfafuc^utt^<br />

(JifL'iifalf. I<br />

©maraqt» /<br />

(f ifenfalf<br />

, ,<br />

g'ifenfalf,<br />

^alfcrte<br />

^Uauneröe.<br />

2Baö Davauö wivt>.<br />

1 V)(i^: irAami'ivK'it^iafTf. | ftcl)n(j.<br />

2 *t^ei(e<br />

1 "^fpeil<br />

2 ^f;eite<br />

4 %hdU.<br />

I 'Xbeil.<br />

4 '$i)eile.<br />

(Sjinc ucUfoitiinen<br />

i^eftojTene / auf ber<br />

DberfIdd-yC unb im<br />

i^vudie nur voin'u]<br />

ßldn^cnbe fej^c<br />

(Jine nid)t recl)t voll'<br />

fiMiimen (V'ffoffenc ,<br />

auf ter Oberfiddic<br />

nid)t (^(diijent^e<br />

©anj un^<br />

t)uvd)|id)^<br />

tig.<br />

^raun.<br />

©unfel*<br />

braun.<br />

ftc^ticj. braun.<br />

girf^flcnDcn ^erfuc^cn beDicntc i(i) mid) öcö i^mot mit<br />

@mara(3t)<br />

(Sa(,^ruirc cx{ral)ivtcn (Smacösö/ Dieferij^ atfoallemai<br />

allein.<br />

i^maraß"^ ,<br />

cJScinOein^<br />

I<br />

bei) bcn folfleuDcn ^eiiud}cn' \n üei'fie^en.<br />

Gr. VIII.<br />

falj. 2 X^nic.<br />

fd)e6^tffltt.|<br />

.<br />

:f;ei(.<br />

(Sine t^ef!offene, auf<br />

ter O&frfiikbe; im<br />

9inbrud)e ober nid)t<br />

(^Idnjence flein blcif<br />

]u\( porccllainartitje<br />

(iw.i im ^Iu§ K^r<br />

blaft^e, fdianniii^e,<br />

()(dn,;ent»e fifie .<br />

«g^ajTe.<br />

Sine (jan^ qeflcffene,<br />

etwas Maftqe, f|Idn-<br />

jenDe fef^e ÜO^aflfe.<br />

Vl^^urct»<br />

jid}tii3.<br />

Unburd)*<br />

fid)nq.<br />

^albburd):<br />

fid)tig.<br />

^eUapfel;<br />

ävün«<br />

©run(id)t.<br />

(E-twaö<br />

grünlic^t.<br />

0ma#


j<br />

Smorogb<br />

©ebatit)^<br />

©maragb ,<br />

UrinfQfj ,<br />

von Itt tV0<br />

lifatiön.<br />

@maragb<br />

5JJinium,<br />

tjeifc^tebettetr (SM^tftme.<br />

'X>a& ^cr-l 2Baö öarauö ivlrö.<br />

3u ß(fid)en<br />

I ^^eir,<br />

2 ^^e»?.<br />

I ^^eif.<br />

35 t&eife.<br />

1 "Ifpeif.<br />

2 ^^cife«<br />

ein ©fae.<br />

€i"« ganj qefToffciie<br />

auf Der Dbcrflddje<br />

raufje nic^t fjldnjen--<br />

D?/tm^n6nid)ea6ei:<br />

^int üolifommen<br />

im 5fu§ gmefene,<br />

fp^r blajlgc unb<br />

fcfedumige aldnieiitie<br />

iJnaffe.<br />

(Jiiie toodig gefTofff^<br />

ne, auf bfr Dficr^d*<br />

c^e unb im 5J5ruc^e<br />

flfdnjeiibe qlaöartige<br />

ftcfttig.<br />

Unburc^^<br />

nig burc^.<br />

5a>eip, in<br />

255«<br />

öaö ©riine<br />

fd)imv(nt>.<br />

t<br />

5Bei§ ,<br />

in<br />

fcfcimme'<br />

renb.<br />

öpfelan'in.<br />

Ofi'üfn'<br />

far6f.<br />

Bu bicfen ^erfud^en nal)m ic^ Den mj( (SarpctcrfiSuv^ au^^<br />

(Smclrcrg^ ,<br />

(jlauberi'^<br />

berfaij.<br />

(BmariioE» /<br />

|(£*ine ft^i- aufqcDKü<br />

1 ^f)eit. I^etf, fet»rfc^oiiml5e,<br />

nuo^ bra(I(5e geftoffe-<br />

2 treffe« ne, grdtiienbe , [eidjt<br />

3?v6ivd)Hd)c ÜRajfe.


266 §if)mif(fyt Unferfuci&utt^<br />

fc&unij.<br />

©tnaragb /<br />

Smaccigt)<br />

(Smctragb<br />

,<br />

@u6Umat /<br />

ben jtian er#<br />

f^alt, wenn<br />

man ben<br />

mit einer<br />

©dute c\if<br />

mifc^t bc#<br />

Oiüirt»<br />

(Bmaragb /<br />

Sscr üorer*<br />

wd^nte<br />

(Sublimat<br />

beß gfu^'<br />

fpat^ö.<br />

©mfttagb f<br />

^arferb«.<br />

©[etrf)C<br />

I %m><br />

2 %^nU.<br />

3u greid^en<br />

^^eilen.<br />

I ^txl<br />

% ^^cile.<br />

3u gleichen<br />

^^eiten<br />

-3rtöbarau6n?icD.<br />

Sine gefci)molicne<br />

nid)t poHrte , aber<br />

ciuf ber Dberfldcbc<br />

rote Surfet (^{dnjcn?<br />

be, ettvaö blaflge<br />

imatTc«<br />

(^'inc ganji^rflofjTene,<br />

auf itx Obevfldcl)«<br />

njcni(^; im ^rud)e<br />

gar nid)t gldnjenijf;<br />

ctwaö blaflgc<br />

«majTf.<br />

d'ine gefToffene, bic^''<br />

te ,<br />

glaeartige<br />

Snaife.<br />

Sine üotifommen<br />

gcf^oflene , auf bcr<br />

Dberfldc^e unb im<br />

5tnbruc^c fe^rgldn^<br />

jenbc agat^d^nlic^e<br />

«mafle.<br />

[Sine geflojfcnc, im<br />

l^rucfee unb auf ber<br />

Dbcrfldc^c gldnjen^<br />

[be , biegte uub fefle<br />

Igjlalfe.<br />

tiflfett.<br />

©anj un*<br />

ttg»<br />

©anj UH;?<br />

tiö»<br />

^al6<br />

burcf)|Tc^^<br />

tia»<br />

(5e^r ttJesf<br />

nig burc^'<br />

^4tig»<br />

Unreine<br />

Scbroefel.'<br />

favbe.<br />

Unreine<br />

(5d)WefcU<br />

fav^e.<br />

!l)unfer;<br />

grün.<br />

J^effgrun ,<br />

am OJanbe<br />

Onüen-<br />

färbe»<br />

^alb burc^.', ^clfgrutt.<br />

jic(;tig»<br />

©m«"


fc|)uus.<br />

m((^UUmv ebelgelTeme* 267<br />

^aö t)ax


a68 Su&emtfcf)e Uttfeifad&utt^<br />

©maragb /<br />

erbe , ?Ö0/<br />

rajc.<br />

©maragÖ<br />

,<br />

^(lö QJct^ 9Ö3aöt)arauö wirb.<br />

1<br />

©Idc^üicK gin ©laö^<br />

ttg»<br />

©Uic^üiel, Sin ©taö. wenii] in<br />

taö ^efl-<br />

gcunc fal#<br />

lent)»<br />

SSe^


S;6emtfc!)e Untcrfttc()Utt^<br />

v^c? ^pacintl) i|! ein ^t>crge(!ettt/ Ut Don bem JP)errn l)oii<br />

^^ Sinne Den tarnen Nitram quarzofum fulvum bcfommctt<br />

l)at; feine ^nrbe i{i totl)/ fallt tnt)aö fördunfic^te ; et ifi burc^*<br />

ftc^tifl, m^ öui;d& 9\eit>en elcftrifc^, unO gUbt mit öem ^ful)!<br />

geucr.<br />

3(i& flebe jti ben ^Serfuc^en (ihn, bie icT; in Der 5(b|lc^f<br />

anjteöete, t>ie 35e|iant»t()ei(e t)eö ^yacint^ö nd^er fewnen lu kmtn,<br />

m\) \'m ^crl)aUen im Seuer ju eifaljren.<br />

Sd^ UVimu micf; ^ieiriu Ux mnt0d)m*<br />

3c^ tW einen ^i)acintl), tvefc^er ^ @can «jo.g, in einen<br />

^teibß)erben , unt> fle^ il)n 4 ©tunben unter einer et(j(ubeten CDluffd<br />

fteben. '^aä) bem (JrFalten fanb ic^ fein ®mid)t \t)et»er t)ecmcl)rf/<br />

iioc^ i?ermint) crt/ aud) feine ^acbe unt) Jg)ärte war unoecdnbcrt;<br />

hierauf fc|te icl^ eben biefen (Stein nod^ 14 (gtunben unter eine<br />

gtubenbe ^u|fe(, fanb aber md) biefer ^tit feine ^crdnberun.g<br />

in feinem ©ewid^te; feine ^arbe war i?ie{ bfajfer geworben, unb<br />

feine Oberfläche war nid^t mebr glatt , unb potirt, fonbern taub^<br />

unb mit ^ü(fe be^ ^er,(jr6§erun5ö5(afeö entbecfte man \)\%x unö<br />

^a flein^ ö^uben unb Söfafen,


%7o gr&emifcf^e Uttferfud&uttci<br />

%^<br />

\\)0X t>rei) ^i^acintbcn, t»ie jufammen 12 ©ran m^<br />

gen, in einen deinen l)e§ird)cn (gc^melüticgcl/ bct^ecfte il)tt mit iu<br />

nem auDem Darauf palJenöcn f(einen Riegel, Devfd)mie«e öie %\x*<br />

gen mit *^l)ün, unt) fe^te il)n pcp (Stunt)en (anj in einen ^int)^<br />

üfcn , öec eine febc t^atfe J^i^e gab, ^"^ac^ (Jrfaltung Deö ^ic*<br />

gclö fantKid)/ t>a icf) il)n öffnete/ Da^ Die örep ^pacintben in eU<br />

ne DunFcl (eberfavbic^te , fet)t l)a«e/ abct sanj unöutc^jic|)tifle<br />

^O^üffe jufammengefloifen waren.<br />

3n Der 5(bj^c^t/ bie ^irffamfeit bet ©atu'cn auf ben<br />

^vacintb XU erfahren, f^cllte ic^ fofgenbc ^erfuc^e Qi(\.<br />

©ritter SSerfu^*<br />

3c^ übergo§ ein balb Ciuent($en beö in einem \^ jum ^oc^ett<br />

üermebvte; bierauf fenbcrtc xi) '^Ci^t rucflKinbige unb nid;t aufge*<br />

lojk 'Dul'i^a* burcl) »yiltriren üon ber ^lüf igfcit ab / ebulforirte eö<br />

mit Diel focbenbem bejlidirtcn Malier; unb nacbbem i^) eö batte<br />

trocken werben \o.^i\\, fanb '\^, '^


feit öGctöCsönsm tvor, öcrj^atftc ic5 öaö ^eucr fo, \ia^ t)ccQ3iv<br />

lien t>er Dvctortc gut fllu()cte» tRac^ ^rfaltung öcc ©cfajTc fanD<br />

l(^ in berfelbcn ein trocfneö 9\ejlOuum üon einer rotten 5acbe#<br />

welc^eö 13I ©mn wog. 3cf) ubetflof eö mit üicfem foct)enDeii<br />

tieflillictcn Gaffer, um alle auflösbaren ^l)eife öaüon ju bringen,<br />

$i(ö id) Diefeö ^Gaffer nebj^ ^em ^uim filtrirte, blieb im §iltrj><br />

eine rotl)e ^rt>e/ mtcf^e im QBaffer ficf; nid)t auflofete, unb Die,<br />

nac^bemfie.getrocfnet, 3^ ©ran wog. X)iere (Jrbe i)atte alle ^i»<br />

senfc^aften einer reinen ^ifenerbe; in (^a^faure aufgc(6|}, rouröc<br />

fie burd^ 3n5i^^»"9 ^f^ aufgelojlen, mit £)c^fcnb(ut gefcOmot^ei»<br />

nen 2ßein|^einfatj ju 33er(inerblau nict)er9erc()(agen, unö nacf)i)etti<br />

ic^ Oe( baruber brannte , jog flß ber ^OMgnet gdnjnd> an (a). S)ie<br />

burc^ \>a$ ^iltrum gelaufene Cauge Iie§ ic^ tjerbunjlen, unb erlieft<br />

^ierburc^ 9 ®fan (Sefenit; biefen i^erfe^te id)baburc5f M^ id) il)t\<br />

mitfeuerbe}Kint)igem5l(faU foc^en (ie§/ unb erhielt aufbiefe '^n i<br />

SSicvtet 53erfu(^*<br />

3c^ tbat ein Ijalb Cuentc^en fein geriebenen unb gefd^tem^<br />

ten ^pacintl)^ in ein ®(aö mit einer Un.^e fel)r reiner etn>aö rau«<br />

c^enbcr (galjfaure, unb fcf^te eö einige ^age in S)igej}ion , a>elc^e<br />

ic^ julefit bi^ jum Äod)en ber i^(u§igfcit t?er|tarfte. ®ic (Saure<br />

I)atte eine betrviittlid) bunfirlgelbe §arbe angenommen, mld)c \>on<br />

ber in bem Jf)i)acintl) befi.nblid)en / unb t)on ber (Sal,^faure auf^<br />

Qtibiitn ©fenerbe l)errul)rte. ^d) ^Itrirfe alleei^ unb nacl)bem ic5<br />

baö im ^iltro jurucfgcbliebene Q>ulüer ebulforirt unb getrocfnet<br />

I)atte, fanb id) cö 19^ ©ran fd)wer. S)ie burc^ ^a^ ^iltrum<br />

gelaufene 5lu§igfeit go§ ic^ nebjl bem "Jöalirer, luelc^cö jur ^bu(/<br />

f oration beö ^ulöerö gebienet batte/ in eine güfcrne 9vctorte/ to<br />

Oillivte im (Sanbe/ unb gab jule^t fo jlarfeö geuer^ t)n^ ber ^0^<br />

beti


27a g:()emtfc^e Unferfk^tttt^<br />

J>m txr f^tmu gut glubcte* Sd^ fanti in Utfilbm, nac^öejniTe<br />

eti ^einfleinfal?^<br />

fe^te fe etne ^tun&e in t^en '^öinfcofen/ «nb crl)ielt ()iert)ur(^ eine<br />

l)arte/ trie ^eufbtiAf^it &er $uft me^f an:^ie^eti&e/ m^ im '2öa|fei:<br />

fcl)\t»er HU er\i?ei'cl;enbe ^affe, tsk ujegcn Der tiefen t»amit terbutr*<br />

l>enen Cfifcntbeife eine gm fcbroarje '^axH l)ttUc* 3d> erweicbte<br />

pe mit


J^crfc^lebetter dM^tÜme. 273<br />

Um neuen grivdrmcn bcfam fic aber ibrc tocige 5fü§iflfeit wi^,<br />

t>er. S)ie Dunfer^jctbe bepnabe braungefurbte (Jjftvaftlon qo^ jc^<br />

fluf ein 5i(trum nebjl Der noc^ nicbt aufgclol^en ^rDe, unD ejftra^<br />

l)ir(e Die im '^iUto .gebfiebene unt) getrocknete SrDe mif einer (g^afj*<br />

fiiure, tt)e(ct)eö icb fo oft tvieDerbotte , afö |jc5 nod) etmad auH6#<br />

fete. 5)ie iuröcfbleibenbe unaufioöbare (!rDe batte eine n)ei§e \5at#<br />

be/ unb mg 61 ®ran, fic Po§ üor jicb im ^euer nicbt; mitgfelc^<br />

fcbnjer '2öein|teinfari M fi^ ju einem bedgelben burc[)fict)tigen, unö<br />

tollfommenen &iafc. ^in ^beil bicfer (yvtx», unb brep ^beik<br />

SaSeinlieinfarj gaben ein unüollfommen ©laö, wefcbeö jKcb im ^ofte?<br />

flanj auflofete (e). S)ie mit tec (Sölifi^ure gemad)te ^ytraftio*<br />

nen 00^ icb jufammen in eine glafcrnc Dvetorfe, unb nac^ Uürgeteg*<br />

(em Diecipienten bejIiUirte icb öuö Dem @öni)babe; Da alle fid)t^<br />

bare ^iü^isM übergegangen wax, t)ermebrte icb öaö J^euer fo,<br />

ba§ Der ^oDen Der 9\etorte gut glübcte; biefeii ^euerf^grab etv<br />

biert icb eine ©tunbe fang, unb U^ al^bann adeö erFaften. ^\t<br />

\\\ Anfang Der S)e|hlIation übergegangene i^ru§igFeit \)attc feine<br />

Sarbe, bei) üerf^arffem ^euer warb fie getb, unb beym ©(übe*<br />

feuer Famen nocb einige tropfen, Die eine bunFelbraune garbe<br />

batten / tvobei) fic^ jugieicb itn J^alfi Der Üictorte ein bräunet<br />

fcbmicriger ©ubtimat fe^te, iet fo, mt icb öuö Der Unterfucbunj<br />

erfeben , bro§ au$ Den mit ber eafjftSure in t)ii «^obe genonv<br />

tnenen Damit oerbunbenen ^ifentbeifen be|?anb; aucb n?ar Dicfeö bü<br />

Uvfacbe Der gelben unb jule^t braunen garbe Der bei) t)cr|ldrFtem<br />

Seuer übergegangenen (gafjfaure. S)aö in Der DJetorte jurücfgei»<br />

bliebene feuerbejKinbige DvefiDuum faugte icb ttiif FocbenDem DefliU<br />

«rten ^ßafier m\^. S)ie ^auge batte nicbt Die geringfle ^axbe,<br />

leb fattigte flemitfeuerbelldnDigemCaugenfar^e, unD erbielt 6 ©ran<br />

lineö weisen 9^ieDerfcblagö; Der in allen e^uren aufioöbar, imb<br />

mit Ux ^ßitriolf^^ure m in allen etücfen Dem ^clenU öbnljc^


274 g[f)emifc^e Unferfuc^utt^<br />

©afj sab. ©a^ m^dauQtc ?r\tfiM\m weg 34®i'ün t>em ^ifcn öetf<br />

^ic5c(^ l)citul)i:cn , mld)c^ Daö ^llfaü aiif^elojl l^attc» 5)a icf)<br />

nunmct)t auö Dem \>oü)ct anscful)rten Q5cifuc[>e fd^Heicn hnntt,<br />

fca§ Dicfe (JrDc *af*<br />

fefbi^e ()c§ id) ba^ in fdbigei' bcfint)(idbe Dvefiöuum mit fodjenDem<br />

teOilfivtcn ^ÖSaffci;, unb erlieft l)iert)ui'c[> dm f(are tätige/ mit) la<br />

©can einer brauni*otl)en miauflüöbacen €rDe/ bic nac^ ben bamit<br />

gemacOfen groben eine reine (Jifencvbe mar, ®ie ^auge (ie^ id^<br />

(angfam unb bei) gclinbec 'SBavme üecbunjlen, gleich erfolgte feine<br />

^riflallifation, ffe giensj aber fel)r (eic^t unb gut üon'fJattcn, ^a<br />

id) einige tropfen i?on aufgcloffem fcuerbefii^nbigen Saugenfalje<br />

t>ajugetl)an l^atte. 2)ie ^rijlallen, bie id) erbieft, Ratten \iit ^i*<br />

öur beö Hein frilkllifirten §((aun^, unb alle anbere biefem (gafj<br />

jufommenbe (5igenfd)aften. ^d) fc^te W Ärij^allifation fort, bi^<br />

alle ^-(ü^igfeit \)erbiinj?ct wat , unb erhielt b\^ ju le^t immer \)it'<br />

felben ^ritlallen. S)cn bei) biefem Q5erfucl) erhaltenen 5llaun 16*<br />

fete id) in beilillirtem ^IßaJTer auf, ^attiQU ^ic^c Qluflbfüng mit<br />

^einftcinfal;; , unb erhielt auf biefe QUt einen tt)ei§en, nac^ bet<br />

Sbulforation unb ^roc^nen 12^ ©ran t\)iegenben ^^ieberfc^lag (§)<br />

^ö erhellet auö biefen je^t befd;riebenen ^erfud^en:<br />

j) ^a^ ber ^pacintl) burcl^ ein anbaltenbeö ®lul)en tt*<br />

tt>aö tun feiner §arbe üerliert (@iel)e ben ifen ^erfuc[)), unb im<br />

©cOmel.^feuc^; in einen t^Pllfommenen S^wf S^W C


[<br />

2) '^a^ t>ec ^Doclrul) feine (?r&e entwarf, öie öurcT; Me<br />

©ejlillation mit Den mineralifc{)en (Sauren fluchtig njirD.<br />

3) '^Dag t>ie ^itriorfaure mit ^ulfe ber S)i(jetTion tjon 30<br />

©ran ^yacintl) 9? ©ran aufiüfef, numlicf) 31 ©ran ^ifeiierDe<br />

(@icl)e Den 3ten Q^ccfuci; Lit, (a), unö 6 (^xm ^alferöc ((Sie*<br />

:^c Den 3ten CÖerfucl; Lit. (b),<br />

4) ^aß Die ©ar^fmirc auö 30 ©ran ^i^acintf) 91 eji-tro^<br />

h'ntt, Wiimüd) 4 ©ran ^IfenetDe ((giet)e Den 4ren ^erfucb Lit*<br />

(c); uhD 51 ©ran i^aihxD^ ((Siel)e i)en 4ten ^crfucl) Lit. (d).<br />

5) ^A§ Die ^afpeterfdure üon 30 ©ran ^yacintf) 9}<br />

©ran mit ^u(fe Der ^DigefTion aufTüfct, namfic^ 31 ©van Qfeti*<br />

«De unD 6 ©ran ^alfcrDe C^icl^e Den 5tcn Q^erfud;).<br />

6) ©a§ Die in Dem «^Dacint^ enff)affene unanfikb:itc<br />

5(raunerDe DaDurc^, Da§ man Den ^pacintl) mit ^Geinllefnfafj luif<br />

fammen fc^merjet, in allen ©duren auflösbar sma^t mt>.<br />

7) !^a§ ein l)alb Ouentctjen ^pacintl) aiiö 4 ©ran ^ifenerDe<br />

'((Sie()e Den 4fen


&j6 S:r)emtfd)e Uttferfuc^uit,^<br />

i8 e t f u c n<br />

S)te mtf bm in mm agat^cttert Dörfer fem mitUrnttt<br />

onentaltfd)ert ^t)acint^ (tn^tficüct tt>mhm, irtbein<br />

ic^ xf)n mit t>ei'fc^tet)enett (Bakm, €rt)ett , unb SDZe^<br />

tallfalfett m einem befümmteit föer^alttttge ge^<br />

mifc^t , bm (Sc^melsfewet auffegte»<br />

fc(;un5.


fc|)Utlfl.<br />

DerfcOicbeiter (iM^tftdni %jf


2^78 gr^emtfi^e Uttfeifu^un^<br />

©Uid^l^iel.<br />

^acxntl), U{,i^j,j,j^ I<br />

^aötatau^mt».<br />

(Sfnc qefloflcne, auf<br />

Dec Obevfiädje unt)<br />

im SÖrud)e feine^O;*<br />

litur I)a6ent)e , wie<br />

2^dix (jfdnjenbc<br />

(ji„ ©r^g.<br />

Unbuvc^«<br />

|ld)tig.<br />

purcbjid). |<br />

ÜOiinitim, I I tig.<br />

Ät€fei«rt)e.<br />

^paciiitl;»<br />

^a(fct^c ,<br />

^pactnt^,<br />

^itterfafj.<br />

ecbet<br />

,<br />

©U'id)mel.<br />

1 ^6eir.<br />

2 %i)nU.<br />

@Ieicf)tiiel.<br />

1 tb^iU<br />

2 ^f;eile.<br />

©leic^üicf.<br />

Sine gar. ntd)f (^e^<br />

fToffenc, fe^i* fd>arf' Unöurc^;<br />

jufammeufieOacfene<br />

fd)wer jtt jerfc^la«<br />

(£iuc gcflüflfenc fe^r<br />

fc!)aumt3t7 j]ro^Ma;f<br />

ftge ßJdnjmöe<br />

Sine nm* nnüollfommen<br />

ßejTojyene ^<br />

an einigen ©teUen<br />

gldnjenDc 9}Iaf)e.<br />

(£in ©las.<br />

Sine gac nic^t ge«<br />

flolTenf/ wenig ju*<br />

fammcn gcbacfenc<br />

,^wifc^en öen ^in-<br />

gern leicht jerbrec^^<br />

iic^c «Övajfe.<br />

,<br />

tig.<br />

Unburc5*<br />

ftd)tt3.<br />

Unturc^»<br />

ttc^tig.<br />

JDurc^jtc^'<br />

ti().<br />

Unburc^;<br />

(i«^ti3.<br />

I<br />

©vungel^.<br />

^^„^^.^^^<br />

©run(je(6«<br />

^taun , in<br />

fatbc fal;? ;<br />

fenb.<br />

^rötttt»<br />

^opa^far*<br />

be.<br />

©ef6«c^t.<br />

*9«^


fci)ung.<br />

t^etfd)tet>ettet? €5el3e(Tetit^ 279


a8o S^mifd^t Itttferfuc^Uttä<br />

fcf)unfl.


fd;un5.<br />

i>tvfd)kbmtt ^5efcje(!eme» ejr


23a %\)tm\6^t Untet?fitd)Utt5<br />

£f)cmtfd)c Untcrfucl)Uttä<br />

J)er b6&mif(^ett ©tanaten.<br />

c'Z^er ©rauat; Borax Granatus öcö ^citn tjun ?{nnc, ifl ein<br />

^^ biiccbftciniacnm 5{nbaia^c g(aöl)aftet, fiilkilfüfmiflcr (SDcI*<br />

gejTein, wc(d)a öurcT) ^Reiben i:{c!mfc() aMri?/ mit» am @tal)( se=»<br />

fchtagcn Scucc .gichf. ©icfcv (Stein jinbet fic^ l)aufig. S)ic ^bt^*<br />

scnldtit!ifd;eu fommcn auö €ci)lon, ^ambaja, ^alefuü; ©uneiif<br />

5(rmcntßn 2c. unD &ic (5uropaifd)ßn auö^ocmeöen, (55d;i\?cöen,<br />

©i'onlanD , (g^ibcrkni , %i^


©rittcr SScüfud).<br />

3c^ fe^fe ein auentc^cii fein geriebenen '(3mmt6 ymi)<br />

etimben unter ^ec ?D?uffcr, unÖ ei-l)leU l)icrDurct> efhe braune, fel^r<br />

r^arte, fc^arf Mammen geböcfene ^M^i Die abcrnirfjt inialfcröe^<br />

tinflt^cn seflofen tvar><br />

SSicrecr SScrfiid).<br />

Sd& t^at^wei) O.uenfc^en fein scriebcncn ©rujiaf^ in eine<br />

Slafcrnc ^ietortc, öberao§ il)n mit eben fomcl Q5itiiü(6(, mkf)e^<br />

id)iümm\t einer Un^e Deflidirtcn 9Jüa|Tcrö üerbünr.crt l)atte, k^u<br />

einen mccipientcnüor,unbt'e)nlIirte auö bem eanbbabe. ©a ade<br />

Slii^'igfcit iiberfleflansen, ücrl^arfte id) Daö ^cuer biö jum ©(ö-<br />

^en Der Üvetorte. 2)ie übercjcflanflene 5ai§iflfeit batte einen er^<br />

(IicfenDen Der üuc^tisen ©d^wefeffthre cjtcid; fornmenDen (53c-ucf)<br />

fie trübte fid^ aber mit Dem 9IBeinf!einfa(je nic^t, unD n?ar über'<br />

Ijaupt fonf! t)on einer reinen ^itriotfi^ure in md)t^ untei'f:()iet)en<br />

^a^ in Der D^etorte ^uvucf^ebliebene ©ranafpufücr mar auf Der<br />

Oberfiad)e weig, unD batfe Die Dem robm ©ranatputüer eigene<br />

Sacbc t>erlol)ren: id) laugte e^ mit foc^enDem Defritirteu ^afTer<br />

auö, miD Da eö trocfen sewcrDen, fanD id)^ Daf. e^ ein üuent;*<br />

c^en unD n ©ran mog. ©ic Pause batte eine ümß gxamtt<br />

^arbe, idb {attistc fii> mit aufgelöjlem reinen SGeiuHeinfa^^e, unD<br />

mfdQclU ^arbe, id} (le^ fii biö jur ^ro-<br />

cfenbeitüerDunflen, unD.gtülKte Daö xuröcfsebtiebene feuerbe/Jan'<br />

hiqc mefiDuum unter Der iÜ^nTcO eö blabete fvd) ttm^ auf^ i,atfc<br />

tint braune garbe^ unD an Die tuft QdcQt ^05 eö Die geud;tl(}feit<br />

^ n ^ jijp,


\<br />

284 gC()cmifcl&e Unterfuc^utt^<br />

tcrfclben fiatf an fkfu ^ic{c§ Dvcfibuum fauste tcf) tti{tl5c|!i(I(t^<br />

tcm^aJTcrauö,eöMtcbcn4T©ran cincc braunen ^vDc^urucf; öU<br />

£augc l^nttc feine gacbc ^d) fd(tigte fie mit ^cittticinfatjie/ unD<br />

«l)icft bicröucdf einen \^eif?en nacl) bcc (jDuffüVatlon unt) Dem ^vucf^<br />

nen 6i Otan wiegenben/'tn allen @du'(cn mit viufbvaufcn aupioöbaren<br />

tmt) mit Der ^itrielfdure einen (gclcnit sebenben ^liet»erfcf)(ag (b).<br />

55ic braune juructscbdebcne Sr&e e;fral)irte ic^ mit Q5itrio(fäure/<br />

eß btieben nacf) Der ^Dulforation 10 ©ran einer rotten SrD« ju«<br />

rucf , Die mit Od angefeuchtet, unD fleroflet Dom üD^agnet s^nin<br />

üd) angezogen \i)urDe, in Der (Saljfi^ute ftcf) öoUlommen aup^ofetC/<br />

unD Dutcl; ^injutt)uung Der ^(utfauge ju ^ertin-erbfau nieöerse^<br />

fd}(asfn wnirDc (c). ©ie y-ir ^;:(raftion gebraucl[)te ^itriolfaute<br />

(ie§ id) biö i^ur '^rocfenl)eit mDünffen; cö blieb eine tKiße fel)if<br />

rtuf3eb(al)ete ?Ü^a1Te jurM. Sei) «bergo^ fie mit ^mciß


MchiM unaufgeö @a(j gab (g) bej^anD»<br />

^d) tljat ein Cuentc^en fein geriebenen ©ranatö in cl«<br />

®(aö/ übergo§ it)n mit jwei) Unjen (Safpeterfikre/ unD (ie§ Diefe<br />

5??ifcOun5 einige ^age in geliuDcr ©igejlion (icben , Die ic^ jule^t<br />

biö jum ^ocI;en üevjlarfte. ^in (Saure \:)atti eine grüne ^arbe<br />

Angenommen, id) prirte fle; unD fpul)(ete Das unaufge(6|i ge^<br />

blicbene ©ranafpud^er mit in Das ^iltrum ; Dicfeö l)aU6 nur we;»<br />

nig t)on feinet i|?m eigenen ^axbi uerlol^ren / unD wog ein bafb<br />

Cluent*


286<br />

0.ucntcl)cn<br />

gr&emifd&e UnterMuiia<br />

12-2 ©ran. !5)ie mit t)cr, auflösbaren (^tUn Deö ®ta^<br />

natö belabene (Salpetctfaure fattigtc id) mit 2ßcin)leinfa(je / un^<br />

etl)ielt bicröutc^ einen i6|^ (Scan wie.ncnben braun(icf;ten 'Jiietiet^'<br />

f(t)(a9 (10/ öißfßtt ^^f fant>/ t>a§ e-i* auö 6 ©tan einet-<br />

in allen bauten aujloöbarcn mit Der ^itnolfaute einen ttoUfoin*<br />

menen (gelenit gebenöcn (Jröc (i)/ auö 3 ©ran einer ^töe, t>ie<br />

mit Del anscfeud)tet<br />

, unb gelinge scfltul)et; Dom ^Mflnet ganjUc^<br />

önsejogcn/ in Der @atjfaure fid) üoüfommcn auflofcte, «nö burcö<br />

SSIutlauge ju Q5cv{inerb(au niebercjefc^Iagen murDe (k) ; unD <br />

(Siebenter 53evfu^.<br />

3uentd;en fel)r reinen "SÖJeinfteinfaljeö, tl)at tiefe ^u<br />

fd)ung in einen gefc^micbeten eifernen ©d)mc(,^tiesef, unb fe^te<br />

ibn jwei) ^tunben in Dem j](id;en ©enauiflfeit \)om Siegel abgelofet l)atfe,<br />

laugte id) fie mit beflilirtem 2Bafer anß. SMe ^auge ^ätügu i^<br />

mit (^ak^äuu, imb erbielt i)ierburc^ einen li ©ran i^iegcnben<br />

weifen 5}^ieberfc^la9/ mld)a burd^ \>aß beftiglTe §euer feine ^a^<br />

önbcrung erlitt, in allen Mauren unauflösbar '.i?ar; unb mit gleich<br />

»iel ^einf!einfal(j ju einem üoUlommenen (Bia{c M (m). ^k<br />

mä) bcm Sluölaugcn jurucfgebliebene €rbc e)ftral)irfe ic^ fo fange<br />

mit (Salifäure , a\^ fic^ irgenb nod> (twa^ baüon auflofete , e^<br />

Hieben nac^ biefer QixUit 12 ©ran einer erbe juröcf , auf mU<br />

ö;e


t)errc^tet)etteF ^M^cftmt, 287<br />

d&e tk mjncra(ifd)cn (Sauren nicr)t öie (j^cin^ile (itifl6fcntie Greift<br />

md)t dugcttcn. ®icfc tcinc (5rDe üci\\nDertc ftd) im ^d;mclifcuct<br />

öuf fcincilei^ ^(ct, fic flog mit .g(eld) Diel 3Bcin)lcinfarj ju einem<br />

üüllfornmenen .grünen Olafe, unt) mit t)iecma( fo üiel ^einjleinis<br />

falje ju einer an Der Uft jerfiie§enbcn , im 'JQaffcr sanj auffoö^<br />

baren 0)?ajre (n). S)ie mit (Saljfaure semact)te (J^trafrion lieg<br />

id) bi^ xur "^rocfenbcit üerDunjIen, unö c^ab jule^t eine fo ftaxU<br />

^i^e, t)a§ Daö xurücf(jeb(iebene trocfene D\efit)uum gut .qtübcte.<br />

S)iefen ^euerö^rab unterlieft icl; eine .ganje @tunöe, um Die @ari#<br />

fdure öon aUcn grDen ju bringen, an mefcben fie nic^t fcf! genuj<br />

banset, um Der üerflüc()ti5enDen Äraft Deö ^euerö ju it)iDer|iel)eir,<br />

Daö l)ierDurc^ erbaftene feuerbej^anDige ^efiDuum taugte icb mit<br />

CodxnDem Defliürten ^^XCaflcr auö , Die taugt ^ätÜQU id) mit 2Bcin*<br />

Jteinfatj/ unD erbiclt bierDurd) einen n^eißcn 3^ ©ran wiesenDen<br />

SRieDerrd;(a3 , Der fic^ in allen (Sauren aullofete, unD mitDcrQ5i


288 g:f)emifcr>e Unterfud&uit^<br />

um Me ^«ilaüifation ju beför<strong>der</strong>n / l)injU5CfI)ancn a(!anfcl[>cn Sau*<br />

ge l)crvül>rten. S)cn crb^i^tcuen QlUmn lofetc ic^ in t»c|Iiilimm<br />

^aJTct auf, unb fattiöte t>icfc QlnfofmQ mit ^cinlleinfati; icfy<br />

'itWi<br />

l)icft)uifc^ einen tvcifcn t»cni 5inful){en nad) fd: (einigen ^f^iC;^<br />

tcrfc^fag, mid)it tiac^ öev (EDuibmtion unD Dem ^rocfnen 5<br />

©van W03 (p)-<br />

5(uö allen k|{ b^fc^viebcn ^ctM^w ifl ju eiffcl)en*<br />

i) ^a§ ein setingeö ®(ul)en ten ©vanaf auf feine mixh<br />

ftd()e5(rt tjeränbett, ein flarfcreö unt) anbaltenöeö (53{ul)en aber bep^<br />

na^e in S(u§ bringet unD er im @d)me(jfeuer in einen üodfornme^<br />

mn glu§ sel)et ((Siebe Den itcn ^ßerfucf; fot^enDer Tabelle )<br />

2) ^a§ Die Cßitrioffaurc mit ^u(fe einer fd^arfen ©i^<br />

gejüton t)i>n 2 Duentc^en ©ranat 48 ^ran aufl^fet ((Sielte Den<br />

Itcn '^erfuc^ Lit. (a), namfirf) 61 ©ran ^al^erDc (@iel)e tinx<br />

4ten Q^erfuc^ Lit. (b), 10 ©ran ^ifenerDe ((Sicl)e Den 4ten ^er^<br />

fud) Lit (c>, unD 24 ©ran $((aunerDe C


txtfd^kbcntv ^bd^tfimc^ aS9<br />

((Siebe Den 6ten c^ßeifucf) Lit. (k); unt» 7 öran $I(aurwvt>e C©ie^<br />

^c ^u 6fcn Cßcvfuc^ Lit, (l).<br />

5) ^a§ dn betr^d^tricOet ^{)eil ticr in t>eni ©cattaf


29^<br />

SS c r f u t n<br />

Sie mit htm in mm a^atf)mm ?D?otfer fein geriebc;?<br />

tiett / foiDot)l voben, öIö mitten mi»eraltfd)en ^dü^<br />

vm e^tva()trten 66&mifc^cit ©rnnat attgcüedet tijur^<br />

t)ett, tnbem ic&tf)n mit\>uid)kbcnm ^a^m/dtbrn,<br />

unt> ^etaüfalfeit in einem be(!immten ^tv^Um^<br />

gemifc^t, tem @cl)mel^fcuer auöfe§te*<br />

fc^ung.


Miinerati-<br />

fd)e6 511;<br />

fall.<br />

©rannt,<br />

niinetati;<br />

fcl)eö «J(I?<br />

fatt.<br />

©ranat,<br />

iöorajr»<br />

©ranat,<br />

^ürajr»<br />

©ranat,<br />

€Jt!Cati»>;<br />

falj.<br />

©ranat/<br />

(BeDatiö;<br />

enn fie<br />

üenvittert,<br />

ti>irD ftc<br />

^raun.<br />

Dfiücnfar«<br />

X)unffr-'<br />

grün mit<br />

blauen ^fe.<br />

cfen.<br />

@r«><br />

,


2 9^<br />

S:f}cmifd&e Uttfeifud&utt^


I<br />

I<br />

Urinfarj,<br />

fditte cnttf<br />

()art.<br />

iOüid)kbmct: ^M^cÜcittt. 295<br />

I I<br />

35on 6et)^<br />

ticn gleich?<br />

(5ine nic^t rec^f üofl;<br />

fonimcn (]efTo|fcne<br />

nic^t flfdnjenbe<br />

«Diafie.<br />

,<br />

tj^feit.


294 gS{)mtfc^e Unteifuc&u«ö<br />

©tanat<br />

, ; ,<br />

©ranat,<br />

©cdnat<br />

\<br />

g{au6evi^<br />

©ranat /<br />

ßtaitOeri*<br />

tiecfatj<br />

ißdnjlcin^<br />

(^tauOect^ .<br />

fcbcö ^itn^<br />

fcevfatj<br />

.©««natvj<br />

I<br />

öevfalj,<br />

©ebciti»»<br />

I 'X^cif.<br />

,1 ^t)ei(. j<br />

i<br />

äörtlöavaMmicö.<br />

1 tiQtcit.<br />

ein ©{ftß. ^öcaun.<br />

(Eine QefToffene; wes<br />

'ji.».'<br />

!;\--il^»te un»c>nfcnimeh<br />

ji ^^eil. Igefloftenc C6cf)vid)t.'<br />

'2 %^dU^ jmd)t (jtdnjente ^Otaf'<br />

i I<br />

i<br />

I ^(mU<br />

«l^eif;^-'<br />

3 ^t)dte«<br />

1 ^§eil.<br />

1 '^^cif.<br />

2 '5:^etle.<br />

;2 ^M«»<br />

iii^\<br />

Sine ßeffoffene/ im<br />

^3i'uc()c ettvoß, auf<br />

J)er DiM;rflad)c, ßac<br />

nicbt ßldnjenbe t)ic^^<br />


@ranaf,<br />

©raimt /<br />

'33orajf,<br />

©ranat.<br />

©ranat ,<br />

Äalfecbe,<br />

©uv.iat,<br />

Uvinfarj<br />

,<br />

melc^eö t)ie<br />

fdure ent*<br />

§d(t.<br />

ioeifc6tc5etter ^M^tficm. 29s<br />

^on6epbeii<br />

I ^l)ei(.<br />

I ^^eif.<br />

^^eifc.<br />

I "€^^^1<br />

ieiU,<br />

I<br />

^a£5 tirtrauö wirb.<br />

nc,auf bec Obns ^albtiwc^i<br />

fiad^e unb im^^riis:<br />

c^e gldn;;enbe agat()<br />

artige «JJ^afle.<br />

(Sine nur iinüotlfom<br />

men/unbjum ^^eil<br />

geflotTenefc^racfenar;<br />

tige fc^c blaflge Ik^f<br />

_ r^/ ./ ber D6er|Tac^c unb<br />

im Q3ruc^e wie 3iu<br />

^Cn-if.<br />

2 %^eik<br />

cfer gldnjenbe bicßte<br />

(Bine gefloflenc / auf<br />

bei- 06erfldcf)c vau^<br />

^e/ ivie3ucfergrdn?<br />

jenbe, im^ruc^e fe^r<br />

tüenig gldn^cubf/ fe^r<br />

Hafigc ?02a|fe.<br />

flc^tiß»<br />

Unburc^«-<br />

ftc^tig.<br />

Vintmd)i<br />

flc^tig.<br />

flc^tig»<br />

Oliüenfar^<br />

6e.<br />

X)iuifer;»<br />

6vauin<br />

5(uf bec<br />

D6crf!dc^c<br />

im Q^ruc^e<br />

©cjjiefer.<br />

facbe»<br />

(btcu><br />

I


39^ g:6t*mtfc^e Uitterfitd&unö<br />

©vanat t<br />

©vanat<br />

, , ,<br />

^ittevfafj^<br />

et^e<br />

©ranat ,<br />

crtc , ^2Öcin.'<br />

fleinfalj*<br />

©ranat<br />

$ötttei-fo(j^<br />

©lanat ^<br />

^öitterfftlj*<br />

crt)iv @ev)a?<br />

tittfalj.<br />

©vanat<br />

?BittecfaIj?<br />

ert)C, Vlriiv^<br />

tic<br />

^^oß^<br />

p^orfdure<br />

enthalt.<br />

1 l^nU<br />

2 ^^et(c.<br />

^ou6et)l)cn<br />

ßleic^wel»<br />

I Zi^cxU<br />

1 'l^eil.<br />

4t&eile. j<br />

I 'J&eil.<br />

1 ^^eit.<br />

2 ^§eile.<br />

I "J^eiL I<br />

1 ^fpcif.<br />

2 'iMle-<br />

I ^^eil.<br />

1 l|eil.<br />

2 X^nU*<br />

^^aö Darauf, Witt).<br />

(Sine cjefTcITenc/ auf<br />

Öev Dbecflddje , aud)<br />

im Ö5ru(^e wie 3«^<br />

cfei* Qtdujcnbc öi^te<br />

(5;ine(]atmd)t .qe|!of;<br />

fcnc/ dtt^erfl fc^arf<br />

jufainmenge6acfenc.<br />

(£ine nicl)t im glu0<br />

i^ewefenc ^ auf Der<br />

D['CifdcöeIeid)tjm;<br />

fcben öeu gingcni<br />

Sine öoUfommen qc;<br />

floffene, auf öcrDber;<br />

fTdd^c unt> im S^viu<br />

rf)e gfdnjenDe agat^^<br />

artige feflc ÜO^ajfe.<br />

gin ©roe»<br />

(Bim gcjTojfcne / ai\\<br />

t>ct D6evjldc^c «nö<br />

im 33tuc^e wenig<br />

gldnjenöc öic^te<br />

klaffe.<br />

tißfeit.<br />

UnblU'C^;?<br />

^ie gar*<br />

fic^tig. fatb.<br />

^6Ui.(} Uli/<br />

tuv4)|Tc^^<br />

tig.<br />

@e^r wenig<br />

t)ucd)jTc^#<br />

tig,<br />

25oafotTtcn<br />

t!urd)ftd>;f<br />

tig»<br />

Unburc^^<br />

jic^tig.<br />

^unfet;«<br />

3tmmetfavv<br />

Jöraun.<br />

©eI6.<br />

^uf tit<br />

Obeifdf^c<br />

braun ,<br />

im<br />

5tnbruc^c<br />

bunfelgrun.<br />

©ra;


fcl)unfl. ,<br />

©ranat,<br />

fpat§.<br />

©ranat,<br />

^llftiuifrl'e.<br />

©rntiat<br />

, , ,<br />

5((auner^c,<br />

SOßcinflein.'<br />

©ranat /<br />

^{laiinerte /<br />

©ranat /<br />

5((aunett)c<br />

©föatiö^<br />

©lanat<br />

5l(aunetöf<br />

Unnfcjrj,<br />

fdure ent^<br />

{)drt.<br />

Utfc^iehcmv dbcJqcftcm* »97<br />

I •J^eif.<br />

I 5&eir.<br />

iji<br />

2 ^^«Uf.<br />

I l^tiL<br />

I ^()eir.<br />

3 ^&ci(e.<br />

I Z^dl<br />

I Z^nl<br />

I t(}ci(.<br />

1 *Jt)f«^<br />

2 Z^iiUf<br />

I 'iOeif.<br />

I *l&eir.<br />

a ^&ei{e.<br />

^a^ Daraus mitb^^lf^ij^^^<br />

(line qrfleffene, ouf<br />

Dev Obcrjldcbe fe^r<br />

roenit], im JBvud)i'<br />

(]ar iiicfjt qfdnjenöe<br />

i)id)te/ tcm (Sc{)iefer<br />

(^u\e y]ar iiid)t (jejTof<br />

ff IIP; nuv fd)atf ^u<br />

famnienqebacfene<br />

^fne ie(vc;Ä)fiiii] jii*<br />

fanimenjiebarfene ,<br />

qccn Icid)t inbxt^f<br />

^ine gefloflfene ,<br />

ouf bpr Öberjldie<br />

tinb im Q3tnc^e »jldn;<br />

jfiitf tiefte/ agar^^<br />

arti.i]e 9JJa|]e.<br />

^im (\eflo^em , auf<br />

UxOhe\fi\d)e nui()e,<br />

nid)t (^fdnjpnbe , im<br />

Q5rud)e ftiva« n'«»^<br />

jfntM» ^^d)ff I<br />

g??o|fe.<br />

Unburc^i<br />

fic^tig.<br />

Utl^^rc6# [©rauqrun;?<br />

fld)tig.<br />

tlrt&iirc^i<br />

fic^tig.<br />

Sine auf ber 06erJ Un^ifitc^jf<br />

fTdd)e tinö im35rii.'| fic&tig.<br />

d)eßfdnjciil)e,(jefTop<br />

feile bid&re jaöpiö?<br />

**<br />

©d^wor^.<br />

Dliüenfar;?<br />

Ofiüfnfar^<br />

5(uf Der<br />

D6erfldc^e<br />

ürdiinrot^ ^<br />

im JÖrnc^t<br />

anm in Die<br />

Olitfenfar;!<br />

6e foüenb<br />

^.p eü»»


298 •grO^tuifc^e Uneerfud&uttg<br />

J<br />

©ranat f<br />

5ltaune«t>e /<br />

fd)tt)erct:<br />

©ranat^<br />

©ranat, ,<br />

Äiefelerbc,<br />

. fa(K.<br />

©raurtt,<br />

jÄicfelecöe,<br />

©ranatV<br />

^ief^letbc ,<br />

©ebatlü*'<br />

falj.<br />

©tanat,<br />

.Äiefelccbe f<br />

Utinfalj/<br />

»<br />

I<br />

weld)e6 bie<br />

fdute ent<br />

^dtt.<br />

2 5^eife, ,<br />

gttid)y?«l. I<br />

I 'J^eil.<br />

I ^beil.<br />

3 Xl^dUf<br />

I tfpeif.<br />

I %^cil<br />

1 %^i\U,<br />

1 X^eif.<br />

K-^l^eif.<br />

2 "^Idle.<br />

i t^'eif.<br />

2^l)ei(^<br />

^^a^ bacaaö roirt».<br />

Sine qcjToffcue ^<br />

auf<br />

&ei' ÖOeif ddif fe^i<br />

iiici)t gldnjcuise/ t)em<br />

©c^iefec d^nlid)«<br />

^•incgacntc^tgelTop<br />

fene, wcnti] jufam*<br />

menotc&acfeue, Uidyt<br />

4iU)ifc^en teu e^ii'fte^"<br />

.<br />

jei't>r€d){id>« ?!naffc.<br />

(Sine tud)t flanj üo((;<br />

fommeii gesoffene /<br />

nuc fe^r wenig gldn^<br />

'Ijeubeimaffc/<br />

(Sine gcfTojTene , auf<br />

bec Dbec^dd)« unb<br />

im Q3rud)e gldnjcn^<br />

be agot^actige ÜKof*<br />

f.-.<br />

i2;inc geflogene , auf|<br />

ber Dbecpdc^c uub<br />

im ^rud)C gldnjen;<br />

bc , cttvaß blajigc fe?<br />

fleSSJlafre...<br />

(^tne-nüir'w wenig<br />

irt glu§ gefommene<br />

fc^aumigc fc^lacfen^<br />

avtigc ^ftjfe»<br />

m<br />

-; Jt^<br />

-<br />

tigfcit.<br />

bc.<br />

(5ct)tefer;j<br />

favte. ,<br />

Unbutc^# ©vauflclb.<br />

Unburc^i*<br />

ftcf)ttg»<br />

^al6b«cc^*<br />

ftc^tig.<br />

Unburdv<br />

richtig.<br />

Unbutd)^<br />

jict^tig»<br />

$öcdun#<br />

lic^t.<br />

Jferautt«.<br />

Q)mnUd)t<br />

mit fd)n?ac^<br />

jen gtecf en.<br />

5(uf bec<br />

D6er|ldd)c<br />

grau, im<br />

Q3tud)e<br />

apfelgvün.<br />


©raimt /<br />

t>erfc&iet>ener ebelgcf^eme» 299<br />

IBaö Darauf tt)ivt).<br />

tigfcit.


goo g:&emtfd)e Uttterfuc^utt^<br />

fc(;uns.


©canat/<br />

fcf)werec<br />

©raimt,<br />

Äiefefecbe,<br />

©canat,<br />

Äiffelerbe/<br />

5((aunecbc,<br />

SBeinjlfin*<br />

oetfc^ic&etter ^btl^tjcmt- 301<br />

I ^Ocif.<br />

I ^^eif.<br />

1 ^6eir.<br />

2 ^f^eile.<br />

I X^iü.<br />

1 ^§ci(.<br />

I 'J^eir.<br />

I "5:()eif.<br />

^a{5t)acauön)iri).<br />

Sine (jefloffene awf<br />

bec Dberfldc^e tve#<br />

nifl/ im 5(n6ruc^e<br />

(jac nic^t (^Uinjeiiöe<br />

löcfcricfctc «D^affe.<br />

Sine üoüfommcn<br />

gejToJlenc , ouf bec<br />

Dbetj^dc^e o6cc<br />

nic^t gidnjenbc fe^r<br />

biegte uiib ^arte<br />

«majTe,<br />

tiflfcit.<br />

Unburc^f<br />

ftct^tig.<br />

^oUfemen<br />

unburc^fid^;<br />

tig.<br />

X)ic gar-<br />

gruH.<br />

%uf ber<br />

I<br />

Dberftdc^c<br />

grau , in<br />

tcii Dliöcn;<br />

fat£>e fal-<br />

Icnb ,<br />

im<br />

•QScuc^grau<br />

inö dibt^lif<br />

d)U faüenb.


3oa S:()emif^e Unletfu^und


1<br />

DerfcOtebettci? S&elgedeme» 503


304 g:C)emtfc&e Uttferfud)ttitij<br />

©ronat<br />

,<br />

,<br />

exUf Uriii;<br />

fafj.<br />

©ranat ,<br />

^itterfalj'<br />

eröf/^iaun<br />

eröe, fdme«<br />

rer g-fu^^<br />

fpiitti.<br />

©raudt,<br />

\^arferbe,<br />

^faunert>e.<br />

©ronaf<br />

^alferbe<br />

^'flunerbe,<br />

HBeinOcin*<br />

©ranat/<br />

.^alferbe /<br />

^(annerbf,<br />

^oray.<br />

I ^^eir.<br />

I "^m^<br />

I ^^ieif.<br />

c> ^cile.<br />

I "^m.<br />

I '^bfir.<br />

1 «^beil.<br />

2 ^()eire.<br />

^aötarauö Wirt).<br />

(Jinc gcfloffene 16^?<br />

fl(id)e raii^c / wenig<br />

gldnjeuiJC/ im 95rU;*<br />

cfce gar nicftt qldn^<br />

jent>e fcfle jafpiöjs<br />

d^nlid)c «moffe.<br />

^inc vcÖfommen<br />

gff!o|Xene, fdiarf ju*<br />

fammcn gcbacfenc<br />

9J?afie.<br />

©ffid)me(. (5;inc gar nid)t ge*<br />

1 ^6eif.<br />

1 ^&ei(.<br />

4 ^^cile.<br />

1 ^^eif.<br />

fToflk'ne, fdjarf jii-'<br />

famme n (lebacfenc<br />

Sine nid)t gejioffene<br />

nur wenig jufanr<br />

'.nen gebacfene, iwu<br />

fd)en ben j^ingern<br />

leidet j;erbred)nc^e /<br />

nid)t gldnjenbe \oi<br />

cfere 'SO^affe,<br />

ÜQÜiU<br />

ftc^tig.<br />

UnDur^«!<br />

ftd)ti3»<br />

Unbtirc^^<br />

flc^tig.<br />

llnburc^;<br />

jlc^tig.<br />

I<br />

?(uf ter<br />

Oterfldc&c<br />

|)eU Dli^<br />

WC 11 färbe,<br />

im Jörn*<br />

d)c ^eüf<br />

grün.<br />

@d)iefec?<br />

fat&e.<br />

©eI6;<br />

6rciunli(^r.<br />

3immetfar*<br />

bc / an ber<br />

Cuft Der-'<br />

(ie^ret bie#<br />

fe imaffe,<br />

unt) wirö<br />

weif«


I<br />

©ranof, I<br />

5(raunerbc, t)etf.<br />

©ranat<br />

5(faunec&c<br />

Urinfaf^.<br />

©ranat,<br />

^alfec&e,<br />

,<br />

; ,<br />

5lfoimcrtC/<br />

fd)n)ercr<br />

glu^fpat^.<br />

©ranat<br />

Äiefelerte,<br />

55itterfalj/<br />

erbe, ^alf^<br />

erbe.<br />

©ranat<br />

.^icfeferbc /<br />

SSitrerfatj*<br />

evtCf Äalf?<br />

erbe, ?S5etn^<br />

jlcinfaf}.<br />

teifd)ie&erter (^be[c|e|!eme. 50^<br />

I ^()eir.<br />

I ^öetU<br />

1 ^^eif.<br />

I ^^eil.<br />

I ^^eiL<br />

:^eile.<br />

(E'ittc yoöfomtnen | CfBetm eö<br />

ciefToffene^ ouf hex jff^ctimno,<br />

D&eifdcOc unb im|iftc6 turch.<br />

üenbe fe^c fefle agot^;<br />

(Eine gar nicfu tm<br />

5fti§ neivcfenc fe^r<br />

ftacf lufammcn ge-<br />

6acfene fe^r ^artc<br />

utib fejle «J^afle.<br />

(Sine geftoffene fd)fa''<br />

cfenartige, fe^r bla;<br />

fiqe nic^t gldujenöe<br />

«maffe.<br />

©leic^tjief. (Eine geftoffcnc^ ouf<br />

bcr Ober^dc^c raur<br />

1^<br />

:t)etl.<br />

4 ^l)cile.<br />

^c nic^t gldn^enbe<br />

fe|le feierte' ^Hnffe,<br />

jtd}tt(j, fonfl<br />

aber un?<br />

btn:cf)fid;ti.i].-<br />

Unburc^j<br />

fld^tig.<br />

Unbtirc^^r<br />

(Ic^tig.<br />

Unöurc^i<br />

flc^tig.<br />

(Sine geftoffenc gar Unburc^^<br />

uid)t gldujenbe bic^# jlc^tig.<br />

te ^a{{e/ Die an Der<br />

Suft üerwittert.<br />

traun.<br />

©c&iefer*<br />

far&e.<br />

^cKgriin.<br />

©c^warj,<br />

wenn fic<br />

verwittert<br />

wirb flc<br />

tvei§.<br />

Äf ©rfl^


3o6 §:f)emtfd&e UnteiTud)mtä<br />

©ranat /<br />

erbe, ^aff^<br />

rnc.<br />

(5>ranftt<br />

,<br />

Äicfclerbc,<br />

Q5ttterfalj;<br />

erbe/ ^alf^<br />

erbe, (Bi'i^'^v<br />

©rnnaf,<br />

Ätcfelerbe/<br />

^itterfarj?<br />

erbe, ^alf^<br />

erbe, Uviu!?<br />

©ranaf,<br />

Äiefeferbe,<br />

^itlerfafj'<br />

erbe, ketl.<br />

I ^^eif.<br />

1 ^^eil.<br />

2 '^fpeife«<br />

I *3"<br />

I ^§eir.<br />

I ^f;etf.<br />

a ^f;ei(e.<br />

I ^6eif.<br />

j tfpeit<br />

I X^eil,<br />

1 t&eif,<br />

2 ^|er{c.<br />

^BaöDamui^witit».<br />

(£tnc votifommcn<br />

gefToffenc/ fe^r flldu<br />

jente gUigcirtiße,<br />

bem 5(ufd)ein nad)<br />

fe^c ^arte üJiaffe.<br />

S'tne üoüfommen<br />

gefToJlene, efcoo,^ 6(afit^e<br />

, auf ber Ober*<br />

fld^e uiib im ^xw<br />

c^c etwas glrtujciu<br />

be, bein ^a\\)i$ dl)n«<br />

tid)c ?D^iflre.<br />

Sine (je|Toj]ene fe^r<br />

aufgeblö^ete fc^aii«<br />

migc gro^&lafiije /<br />

öuf ber Obexfiad)«<br />

«twa^f im ^vud)e<br />

(\cix nic^t ßldnjeube<br />

5Kaflfe.<br />

Sine ttoöfornmene<br />

imb fefie tidne in<br />

Der Shltte ooKforn-'<br />

mcn tjtasartiijc<br />

Snaffe,<br />

I<br />

3üniltd)<br />

t)Ul'd)|lCfy;?<br />

Unburdjs<br />

flc^tiij.<br />

Unbmc^#<br />

fic^tifj.<br />

3n ber<br />

iÖlitte voll<br />

fommen<br />

burd)*<br />

fidjtig , auf<br />

ber Obttf<br />

fldc^e aber<br />

«nb amSn^<br />

be beö 5ie;<br />

fletö un*<br />

burd)jtd><br />

tig.<br />

^unfel<br />

©run, in<br />

baß JStaue<br />

faUenb.<br />

©rütt; ctiT<br />

was in bic<br />

^eflc Oiu<br />

ttenfaröe<br />

faflenb«<br />

3Ba6 uns»<br />

burd)frc^;j<br />

ti.q tvar/<br />

Ijatte eine<br />

()eUe @d)ie«<br />

ferfarbe,bad<br />

^ur^(t(^^<br />

tige aber ei?<br />

nc fcbwarjc<br />

bunfelgrune<br />

mit vielem<br />

Jeuer fpie^^<br />

lenbejarbe.<br />

©ra^


fc^ung.<br />

Äiefefertie/<br />

5(Iaunei-bc.<br />

0canat,<br />

ÄicfelecDC/<br />

'^((aunerbc/<br />

SOBdnfteinf<br />

©ranat,<br />

^iefeleröp;<br />

5IIaunei'i»e,<br />

^orav.<br />

t>eifc&iebener (Bhdqtifmc. 307<br />

2öaö öacauö iviift).<br />

®Uk^wU (Sine gcfToffenc auf<br />

ber DberfTadjc we;<br />

ntf], im 5^i"ucf)e gnr<br />

te 9JJa(|e.<br />

I Zl)üK (£iue fd)fa(feimrti(]e,<br />

I 'Z^iiU bfaflijc nicf)t üoa*<br />

I 'Jfpcir. fommen gefloffene<br />

I ttpüL (\at nid)t flldnjeiibe<br />

4 ^(^eife. |9Jtaj]c.<br />

I SiTfpeir.<br />

jic^tig.<br />

Unburc^;<br />

(Td;ti3.<br />

in ^a6©ru;<br />

nc fallenb.


30&<br />

fct)uns><br />

©ranat,<br />

exte, ^mf<br />

fteinfölü.<br />

©canat/<br />

©ranat ^<br />

«öittcrfaljs'<br />

crfes /<br />

^(annerte,<br />

fotj.<br />

©ranat ^<br />

«Bitterfalj*<br />

ert)c,<br />

Äal!cri5e,<br />

^launerfcc /<br />

Urinfalj.<br />

©ranat f<br />

l)drtnif.<br />

I ^f)cif.<br />

I ^^ciL<br />

gu^emifc^a Uttfetfud&utt^<br />

1 StfyeiL<br />

4 "^^eile.<br />

I %^i'\U<br />

1 1&et(.<br />

2 X^i'ÜU<br />

i"-^<br />

I ^^ciU<br />

I ^^eiU<br />

1 ^^cir.<br />

2 ^^€ile.<br />

l)etl.<br />

I >j:^eil.<br />

1 ^^eiL<br />

2 ^f;eitc.<br />

=2Baöt>ßi;au^tt)ii;ö,<br />

(SiTienirf)t fjeffofjbne<br />

f^en Ben gin^mi<br />

tei^t ^crl)red)Itc^f<br />

tiqfcit.<br />

Unfcuvc^.'<br />

©n ©laß. ^iü^db.<br />

(E'ine üoilfoMtinen<br />

(|ef!ojTenc, ouf Der<br />

OOerfldc^c unö im<br />

'33tu^e fe^r (jldn*<br />

jent>e agat^arti


t»cif.i)tctener (Ebd^^flcinc. 305


310 gOemifd&e Untei'fucf)utt3


tJcrfcö^ebeltet? ^bcU^cffcim. 5"<br />

S)ic?


5*» ^f)mnfd)t Itttferfud&uttg


J<br />

@rana(,<br />

9J?intum,<br />

©ranat /<br />

ü)iinium,<br />

Äalferöe,<br />

©ranat,<br />

Sninium,<br />

^tttcrfar3^<br />

©rawae,<br />

^linium.<br />

©ranat,<br />

^O^inium,<br />

lÄiefeferbe,<br />

r<br />

I<br />

I<br />

I<br />

2<br />

I<br />

i)crf;I)!eberter €5efgcf?cttte.<br />

2 ^f;eUc.<br />

c><br />

^<br />

o<br />


H<br />

fcl)unfl.<br />

1<br />

|[&emifd6e Uiifeifud)Uttö


©ranat,<br />

•lOtiniuin/<br />

'5Uaunerbe,<br />

t>ei-fcl)Tcbetter Suelöejleme»<br />

9-<br />

I<br />

^ßaö bavauö mivb.<br />

De qcfTojfene, in öer<br />

dyiitte a6ec nur<br />

fdjarf jufammcn<br />

(jcbacfenc 9}?a|fe.<br />

tiflfetf.<br />

31s


3i6 gtf)emifc^e Un^eifuc^ung<br />

fc^ung.


©mnat,<br />

3tnf6fU''<br />

men, Q3o'<br />

rojc.<br />

©ranat^<br />

3tnf6rii.'<br />

men , Uritu<br />

falj.<br />

©ranat/<br />

3infbtu.'<br />

meu/


3i8 g[t)cmtfc^e Uuteifuc^uttg


fc^uns.<br />

0ranat,<br />

©caimt,<br />

^upferfalf.<br />

©rauöt/<br />

Äupffrfarf,<br />

©cbntit)^<br />

fafj.<br />

©canat/<br />

Äupfcrfarf,<br />

Urinfalj«<br />

©ranat,<br />

Äupferfarf/<br />

bcetjecfid)''<br />

tei* (galpet.<br />

©ranat,<br />

Äupfci-falf,<br />

fcfrwevec<br />

I<br />

utfd)kl>cmv dbelcitftme. 31^<br />

3 ^^eife.<br />

I V)ciU<br />

4 ^^eifp.<br />

2 ^^eife.<br />

4 Zt)üU.<br />

2 ^.i^eife.<br />

^^/;eir.<br />

4 ^^ei(e.<br />

2 '^^<br />


320<br />

Sic ^^i'<br />

fcl)ung.<br />

(SJranöt /<br />

3affcta.<br />

©vanat<br />

Baffeva<br />

,<br />

^einflein'-<br />

falj.<br />

©ranat/<br />

©eDatiö;<br />

falj.<br />

©ranat /<br />

Urinfalj*<br />

grf)emifc&e Unteifu^u«^<br />

I ^^ei(.<br />

2 ^^ctte,<br />

I S$:|»eiU<br />

4 ^^ei(e.<br />

2 S^^eilc.<br />

I "lipnl<br />

4 '^^eiie.<br />

^^dle.<br />

^&ei(.<br />

4 "^^cife.<br />

2<br />

I<br />

4<br />

^§eile.<br />

^l)eil,<br />

^r;eile.<br />

^a^bavauö'anrt).<br />

ff^Iacfcnarttcje bfafisf<br />

(]e, auf t»ec Dbecfld*<br />

d)c vauf^e^ im ^ru?<br />

d)c ni(^t öldiijenöc<br />

t^JlajTe.<br />

S'inc geffof|"enc , auf<br />

&er £)bevfidd)c unt<br />

im ^rud)e qar nid)t<br />

gidnjeuöc SSSla^?,<br />

(Sine ȟUfommm (<br />

auf tec Oberfldc^e'<br />

unb im ^ruc^e fe§r<br />

gfdnjcnDe,tiic6te, fc*<br />

fle,aflatf; artige<br />

«maJTe*<br />

I Sine voÜfommen<br />

gesoffene, fefpu t)id)te<br />

I<br />

lunö fef^c^ im ^ru*<br />

c^c unö ouf bcc<br />

Dbctfldctic gldnjen^<br />

be, gut potirte ,<br />

jafpiödf^nlic^c<br />

iJKaffe.<br />

I<br />

tigfeit.<br />

Untjur^*<br />

ftcf^tig. @d)iefec;f<br />

Unburc^j<br />

fic^tiß.<br />

Unöurc^*<br />

fic^tig»<br />

Unbuvc^^<br />

fic^tig.<br />

(^inc geflogene ,|<br />

fcl)lacfenarttge, bla?| Unburc^?<br />

|ige,fc^aumige ^ar^l fertig,<br />

te ^D^affc. 1<br />

favbe»<br />

(Sc^warj,<br />

@c^W«rj.<br />

^immet;;<br />

blau«<br />

©ta^lfar*<br />

be.<br />

©va^


t)erfc^tebettei' (St>e(3e(!cme. 32T


-fyy<br />

I<br />

@i*anot/<br />

33orajr*<br />

©canat,<br />

,<br />

Ui'infalj»<br />

©ranat<br />

©eDatiü^<br />

©leid^üieU<br />

gu^emif^e Unfeifu(^utt(|<br />

I


fcOuns.<br />

l)altni§.<br />

t)crf(()!ct)ener (^üQ^fimt. 325<br />

^oötxvvmjöwirb.<br />

tigfeit.<br />

©ranat,<br />

fcf)rDa'cr I ^<br />

(Eine (jcfc^moljcne , I ^eil.<br />

©anj iiiii<br />

\m ?(nbvuc^c unbl burcbftc^-<br />

auf ber Dberfldc^e ttg.<br />

gtdnjenbc bid^te<br />

©wnat /<br />

©ublimat /<br />

ten man eu<br />

^dlt^ wenn<br />

man ben<br />

ouf einet<br />

©dure be?<br />

fliUirU<br />

©ranat/<br />

oben er;<br />

wdf;nter<br />

©uMimat<br />

U& glu^^<br />

fpat^e.<br />

©ranat/<br />

^alferbe.<br />

I<br />

a ^^iiU,<br />

I<br />

©Tetc§t)iel, (iine gejTöflfene, auf<br />

ber D6erfldcf)e imb<br />

im Q5tU($e (jldnjen?<br />

1 5§eil.<br />

2 ^§eite.<br />

.<br />

|©rci(^t)iel. I<br />

I l<br />

I<br />

bc bla|id)te Si}Za||e.<br />

^ineganj geflojfene<br />

gldnsjcnbc , im 2{n»<br />

brücke etroaö I6c&*<br />

rt(^te,.fonfl aber fej^e<br />

^afle; bre gidnjenbe<br />

gegen bie ©onncge?<br />

galten fpielt Diele<br />

^örben*<br />

Sin ©ra$.<br />

Unburc^-'<br />

llnburc^;»<br />

be.<br />

©elbqrou?<br />

(ic^t,^ wie<br />

ein unreif<br />

nee t)H)<br />

ftarfec ^i?<br />

f^e in einem<br />

offenen ©e?<br />

fa§e ge;?<br />

fc^moljener<br />

@(ä)wefel.<br />

^raun.<br />

fic^tig. braun*<br />

X)nrc^ft4i [ !I>unFel<br />

graögcun.<br />

e « » 3u


3^4 g[()emtf^e Unfeifuc^img<br />

fcf;uiuj.


fd)im9.<br />

x>n'fd)kbttKV (^d^cfidm. 325


32^ g:f)emifd)e Uirtcrfuc&ung<br />

£&emifd)c Unterfoc()Uttä<br />

^^cr ^nfopta^ if! ein griinet batb tmrdfjfi'cl&tiset / mm


t>eifc^tet)crter (St)elge(!eme. 327<br />

Ö(i5l)cte. 5l(ö bic tt)d§cicr)tc ^cuc^tisfcit libevscgaiigcn , tmt> tiic<br />

^tkre anficng aufjufrdöen/ fofim' ficMm obcrn '^l)ci(c bcc 9^e^<br />

totfc cia voci^ct (Sublimat, wddjct am (5uöc bcv ^cfriKatton et


328 §:()cmifc6c Unterf«cl)Utt3<br />

tollfommcne 5(ufi6fung, unb Die ®autc bcfcim eine gröne ^axU,<br />

3cl) fattii3te fie mit (galmiaf l>ii*itui> / imt) cö erfolgte ein gtünlid^tet<br />

^Rieöevfc^iafl r ^i?sld)C5 aber biivd; 3ufli^§""ö ßi"«^^ mebrevn ^O^ensc<br />

t)om |!u4)tici.en 5i(fati ttsictcr aufQdbii würbe; bie 5(uflDfuns battc<br />

eine fel)V f(^6ne b(aue garbe; bie «nbcve i;);^(fte (ie§ td> mit (BaU<br />

miaffpivitiiö in ^igejiton fleben, Sin ^l)ci( baton würbe auf*<br />

selofct, woburc^ bcv (Salmiaffpirituö eine fel)r fcoone blaue gav^<br />

be befam ig)*<br />

3c^ ri)at eine Unje fein cjeriebenen unb gefcbtemmten ^rifo^<br />

ptaötn eine flläferne Üvetorte, unb übergoß felbigcn mit t>iev Un^<br />

jen etwo^ raucbenber (Sfllpeterfaure , legte einen a^vecipienten vor,<br />

unb fe^te bie ületorte in (Sanb. ^en erften ^ag gab tcb mx<br />

ein gelinbeö ©igcjllon^feuer, t>amit bie (galjfnure bejto befec<br />

öuf bie au|l66batcn (grbcrt beö ^rifopraö wirfcn fonnte; bcnbarauf<br />

folgenben "^ag bef^iUirte icb/ bi^ obngefal>r bie im\^ ©rittel ber in<br />

bie dVtom gcgoffcnen ®dure in ben $)vccipienten übergegangen<br />

wa'-en; tia btifcö gefd;cl)en, licficballcg falt vijcrbcn, fiUrirte bie<br />

in ber Üvetorte öcbliebene @rture ; unb fpulete mit focbenbem be^»<br />

Oillirten "^^a^tx ben unaufgcl6|len ^vifopraö in eben ba^ giltrum/<br />

t)a id) il)n nod) etlicbemale mit befnllirtem 9IBaJTer ubcrgof. Um<br />

alle baran bangenben @a(jfauren baüon^ubringen , lie§ ic^ ib«<br />

trocfn^n, unb fanb, bo§ er eine bolbe Uni^c brei) 0.uentd)en unb<br />

jwei). (Skrupel m^, S)ie filtrirte ©aljfmirc, p we(d)er icb ^(i^<br />

^ur gbulforartion beö ruc^fianbigen ^'rifopra^ gebrauchte Gaffer<br />

öc^ofen, [yatu eine grunlicbte '^wbt; id) so§ fie in eine gldferne<br />

bvctorte> unb be|liüirte nacb üorgdegtcm Dvecipienten auö bem @anb^<br />

babe, unb cjab jule^t, t)a alle ^lü§igfcit übergegangen, ein fo<br />

fiaxU^ Seuer/ ba§ bcv ^ÖPben be^: ds^mu BXit fllul)ete; mit \i\t--<br />

fem


üei'fct)t:t)eiter €t)e(3e|leme» 329<br />

fem ^iucx l)ieU id) chic (Stunde an. -^ic öbcrgesanscnc ©nfj?<br />

fmirc trübte fiel) nic^t, Da ic^ fic mit 'Söcinficlnfalje ^ättiQttf unt»<br />

fic tvac übevl)aupt oon einet reinen ^afjfauve in uic^tö imtcrfc()ie^<br />

t>cn* 2(m obecn '^l)ei(e Der Ovetovtc hatten fic^ 3 ©ran eineö<br />

n)ci§en @uWimatö anßcfe^t, Der alle ^igenfc^aften Dcöienigcn<br />

l)atte , Den id; in üorl)ergcl)enDcn ^erfucl)cn bei) Der ©efrilatiün<br />

t)e£J ^rifoproö mit Der cn babe (h); Daö in<br />

Der üvetovte jurucftjcblicb^nc fcuerbej^anDifle ÜJcfiDuum l^attc eine<br />

braune ^arbe f unD an Die £uft gc(c.gt ^05 ee Die ^cucbticjfeit Der*<br />

felbcn l^arf an. 3c^ f^^Jflte eö mit fochenDcm Dcfiilirtcn ^afTcr<br />

an^f unD eö blieben 5 ©i-'t^n einer braunen unaupioebarcn SrDe<br />

imM (i-); Dicfe C^rDe untcrfijct?te ic^ auf Die im t)orl)ergcl)enDen<br />

^cvfucl)e befc^riebene Qlxu l^ie Damit aiKjelledten ^erfiid)e batten<br />

olle eben Denfelben (itfolg (k). ©ie ^auge fattigu id) mit aufr<br />

selojlem '2ßein)]einfatje^ unD erbictt bierDiird) einen nacbDer (SDul*<br />

forationunD ^tu^trocfnung 8 ©ran njJesenDen weifen ^^icDcrfcbfafl;<br />

Diefer (ofete fic^ in allen (Sauren mit ^lufbraufen auf, unD gab<br />

mit Q)itriülfaure gefatticiet ein Dem (^efenit in allen (BtMm \>olU<br />

fommen dt)nüd;eö (Salj (l).<br />

23icrtct SScrfticl)-<br />

5(uf Die in Den t)orbcr,(}cl)enDen


33 S)f)cmifcf)e Itnfeifuc^utt^<br />

flillötioii Oieg ein (Subfiuiat in t>tc ^oIk , l?cr in aller 51&|ld^f bcttt/<br />

n>oi>on ic^ im üorl)ci'(3cl)cnDcn Q5evfud)C S'ra-^dl^niinö gctban l)abc#<br />

tjDlIfommcn ä\)nüd) wat; fein @e\ticl)t betrug 3 ®van (m). S)ie<br />

in bcn Üvcdpientcn übcvgcgangenc ^(u^icifcit mai* üon cina rcincu<br />

(Snfpctcrfiuu'e in nichts mita'fc[)icöen, im ©i'unDe Der Ovetotte blieb<br />

tin branncö ctivat? aufgeblvibeteö üu'fibuum, mkl)c^ tie ,5cucl;ti3^<br />

feit bei' £iift \nd)t anm , unD Durcf; baö 5(uölau(jen niciuö üoii<br />

feinem ©cnjidjte Deviot; ic^ ubef^oj} felbi^cö mit ^af^fdure^ eö<br />

lofete ftc^ barinn üoUfommen unt) anfangüc^ mit ^(ufbcanfen auf»<br />

©ie 5(uP6fims, t\)eld;e eine gi'unlicf;te %oxhz l)atte/ ne§ id) cjanj^f<br />

Jid) uevöünj^en / unt) ba alle ^(üpiöfcit üerbunfTet, gab icl; Dem<br />

jurMgebHcbenen DvefiDuum eine halbe @tunDe ©(ubefeuer; bie^<br />

feö Üiefibuum laugte icl) a\\^, eö blieben miv nad^ bem Stu^laugen<br />

4t ®tan einer braunen (Jrbe jurucf. 3c^ unterfuc|)te fie auf zbt^<br />

bie §(rt, \Die bie nacT; ber ^crbdmpfung ber ^ji'traftion beö Äri;»<br />

fopraö mit ber "^itriolfdure jurücfgebliebene im ^aJTer unauf;*<br />

lösbare braune (Jrbc; unb meine ^'S^erfuc^e l)atten eben ^k im 2teu<br />

^erfuc^e befc^riebenen folgen» ^ie ^jauge j^ittigte ic^ mit '^m^<br />

jleinfalje , unb erl)ielt ^ierburcl) einen weisen nac^ ber €bulf ora.«<br />

tion-unb bem ^rocfnen 7 ©ran \\)iegenben tJ^ieberfc^lag, \Delc5ec<br />

in allen Säuren fic5 mit ^lufbraufen auflofete; unb mit berQ3i^<br />

triolfdure gefdttigct ein b^m ©elenit üoUfommeu äl)nUcf)Cö (Salj<br />

sab*<br />

3c5 mifc|)te t\\\ Cuentd^en beö mit ^itriolfdure eji'tral)ir^<br />

teu ^rifopraö mit i?ier Cluentc^en reinen OöeinlTeinfalüe^, tljat<br />

biefe ^Ohfc^ung in einen aw^ ^ifen gefd)miebeten ^opf, ber \i\t<br />

©eftalt eineö runben ©d^mel.ntiegelö I)atte, unb {i%ti iljn i^wei)<br />

(^tunbcn xn ben ^inbofen ;<br />

\d) evl}ic(t ^ierburc^ eine fcl^warje ^affc/<br />

Oi«


&ie an bie Cuft qdcs3t bie ^cud^tigfcit &«fc(bcn f^arF ön füf) joci.<br />

Sd) laußfc fTc mit focr;ctiDcm Dcfiiüirtcn ^üBaffcr nu^, iinb fje§ bic<br />

nacl; bem 5(u£«(auc)d§cn ecbe i^urücf , auf \verd)e t»ic (^aurc (jar fciire «SBivfuns<br />

mcbr batte ; tiefe fottobl ab^ bie Durc^ bie ^^iebcifcbfaciuus bcr<br />

£rtuge abaltenc (f rbe nnirbe i?ün feine-«; (Saure ansesriffcn , f!o§<br />

mit ßteicb i^et ^einlleinfafje jii einem ametbif^farbiscn milmf<br />

mencn ©(afe, unb mit jmepmal foüiet ^einjleinfafie ju einem<br />

»olffommenen an ber 2uft feud;t wei'benben unb jerfTiej^H'nben ©(afe.<br />

S>ie mit (gaJ^fdure flemad)te ^jftraftion hatte eine bimfeföefbe<br />

hei)nabc braune ^arbe; ic^ lief fie biö ju»^ ^tocfenbeit üerbunfren,<br />

tmb grubcte baö juröcfsebfiebene btaum ^vefibnum, mid)^^ 20<br />

(55ran wocj, €ö i>erti>l)r burc|) t)a^ $lu^(au5en nicf;ti5 tjw feinem<br />

©ci\Md;te, mit öel ju einem ^eig flemad;t, unb flelinbe fle5(ul;ef,<br />

m\x\ii eö 5om SD^asnet flaujlid^ angqoQiih<br />

^$ fofset auö aUen tiefen (c^t befd^riebenen Q^erfud^en:<br />

i> ^a§ ber ^rifopraö tJurd^ baö ^tüi^m feine ^arbe<br />

S^njHc^ t)evlieret ((Siel)e ben iten ^erfucb),<br />

2) ©a§ erne Unje ^rifopraö ^ ©ran einer ^rbe entbaft,<br />

t)ie burd; bic !^ejtilIation mit ber ^itriotfaure flucbti^ r\>ix\) ((^Ut)c<br />

ben 2tin ^erfud; Lit, (a), unb b-e ^i(jcnfd;aften ber f?uc()fi5cn<br />

^tbe l)(itr tk man auf biefe Q.IU auö bem fd;wcren ^^u^lpotb er*<br />

l^ait Cetebe beu aten ^erfuc^ Lit. (g).


33^ guöemlfc^e Itttferfuc^un^<br />

3) ©a§ öie ^itvioirauvc auö emcr Unjc ^cifopra^ 8 ©tan<br />

Äalfetbe ((gic^c bcn itcn ^crfucT) Lit- (c) , e ©ran 33i£tctfat;i^<br />

ertie(@iebe Den 2ten «^eifud) Lit. (d), unD f ®van mctallifc^e<br />

(!röc (@icl)e Den 2tcn ^erfucf) Lit. (e), öic auö 2 ©ran ^ifcn«»<br />

erDc ((Slcl)e Den 2tcn ^li*abiret»<br />

4) :4)a§ in dncr Unje Ärifopraö 3 ©tan einer ^röe ent^<br />

Ratten finö; Die Durc^ Die ©atjfaure fluchtig n)irD.C@icl)e Den<br />

3ten Q3erfud) Lit. (h), unD alle Sisenfd)aften Der Durd) Die ^ejliU<br />

(ation Der Q3itriü(fdure mit Dem Ärifopraö erl;a(tenen fiüc()tiflui SrDe<br />

l)at ((Siel)e Den 2ten ^erfud; Lit. Cb).<br />

O ^a§ Die @aljfaure Durd> Die !Digejlion aw^ einer Unje<br />

^rifopraö 13 ©ran e)ftral)iref, ndmlic^ r ©fan metallifc^e (JrDe<br />

((^iet)e Den sten ol)l e]ftral)irte Ä'rifo^<br />

pra^ auö nid)tö anDerö , a(ö auö einer reinen ÄiefelevDe belletet<br />

((gie^e Den sten ^erfuc^;.<br />

8) ^ofcilicl^ htM^t eine Unje ^rifoprajJ au5 < ©ran tu<br />

ner ^rDe, Die Durc^ Die ^efiillation mit Der '^itrioJfdure flüc^tifl<br />

wicD/ auö 8 ©ran ^alferDe, 6 ©ran Q3it(erfaljett>e , 2 ©ran€i^<br />

fenerDe/ 3 ©van ^upferfalf / unD 4s ^ ©ran ^iefeicvDe»<br />

1


tjeifcOiebeitey €t)el9e(!eme» 333<br />

^ic, um Dai^ Q3crl)a(tcn bcö mit ücrfc^icbcncu (Subjlan^<br />

j«n in einem bcfanntcn ^ctl)tUtni§c c)cmifd)ten ^rifopraö im<br />

©cf;mc(,^fcuci; ju crfa{)rcn/ anflcjtcUtcn ^eifud)e finb Der Äur^sc we^<br />

gen in folgenbec ^abcUe befc^neben; fic flimmcn fo tDol)( mit Den<br />

t>orbev3el)ent)en ubeccin, Dap man jle a(ö eine ^tiiiWsmg tiix^<br />

felben anfe(}m fann.<br />

!8er^


334<br />

S5 e t f ttc 6 e<br />

Uebev l>ci$ ^öev^^Uctt Im geuev te^ mit ^eif(^tebette»<br />

©al^en; €rt)e»unt) ^Oktaüfalfen m einem ()e(limm^


t>crfcf)icS)C}tßr QhdQcftcint. S3S


336<br />

©atamonü<br />

pra6»<br />

©elenit.<br />

praß,<br />

^tefeler&c<br />

Ärtjfo^<br />

pra6 ,<br />

^launerDc.<br />

ilri)fo^<br />

praö ,<br />

^launevöc.<br />

,<br />

praö ,<br />

Äalferbe.<br />

lÄrtjfo?<br />

praß ,<br />

53itterfalj*<br />

erbe f<br />

t>altnif.<br />

g[Öcmtfd)e Untcifrtc^uii^<br />

^n üeifrf)ie;<br />

Denen ^iXf<br />

6dltni^en.<br />

^n \>crfcfiie;<br />

benen ^ec*<br />

^dltnifen*<br />

3n \?evfd)ic.'<br />

Denen ^er?<br />

^dltni^en»<br />

2 %^ÜU,<br />

I 'l&eiU<br />

l®lei4i?ieJ,<br />

3n üerfd)iC''<br />

benen ^er?<br />

^dltni^en.<br />

3n t)erfc^ie;<br />

benen SSer?<br />

§dltnifen.<br />

^aö \)axQu^ i\MVö.<br />

S'ine etwaö jufamen;<br />

qebacfene ^ leicfct jcr*<br />

bred)(ic^c , (^ai* nic^t<br />

^eniß jnfammenger<br />

bacf ene, gar nic^t gc-<br />

jlfoffene, jtV!fd)cn Den<br />

j^ingci-n Icid)t jev?<br />

brecbfic^e CO^afje.<br />

1ÖHe& in piilöericf);?<br />

ter ©ejtalt.<br />

(Jinc gar ntd)t Qtf<br />

jiolfenc ; jufammen<br />

gebacfene ,<br />

^arte 'SKoffe,<br />

jiemlic^<br />

Sine du^et'll fd)aif<br />

jufammen gebacfene,<br />

an &en Stellen/ wo<br />

fcic .^i|e am i^drf#<br />

(len gewefen, etraaS<br />

gefloffenc unö vu-<br />

flehte «maffe.<br />

SSerdnbevt ft^ nic^t.<br />

^tieb in pntüerjc^;^<br />

ter ©ejlölt.<br />

3)ic<br />

tlgfeit.<br />

Unburc^rf<br />

jtct)tig.<br />

2ß5eip.<br />

©elCHc^t.<br />

roaöin t>as<br />

^eUgrünc<br />

fd)imme«<br />

renb.<br />

Unburc^;? ©rau.<br />

jtc^tig.<br />

^Vt),


praß ^<br />

(uirqer;<br />

proß<br />

,<br />

er 6 c ,<br />

halfest)?.<br />

praß<br />

«i^iefeferbf,<br />

pta6/<br />

*l^on,<br />

^faunccöe.<br />

1<br />

t>erfd)febctter (IM^tiidnc*<br />

3n üeifdiif''<br />

benen ?3Ser#<br />

©Icic^üicl.<br />

^ine fc{)arf jufam^<br />

men (jeBacfene, a6et<br />

gar nic^t ()cflof|eue<br />

©feic^üicf. 33fie6 in pulüevicf}'<br />

I ®kid)\}ul<br />

©(eic^üieU<br />

^•inc du^etfl fc^arf<br />

jMfammeiT gebacfcne<br />

«utj mit öcm ^am^:<br />

mec fcftwct ju jciv<br />

fcf)fagentc «OJafl'e ,<br />

öic einen geriucjen<br />

^(nfang Öeö gficf*<br />

fenö erlitten ju ^cu<br />

6eii fcfeien.<br />

(Jine qar nid)t (je«'<br />

fToffene ,- ji^mHÄ<br />

fc^aif jufammcn ge;?<br />

bacfene ?0?aj]"c.<br />

Sßei^.<br />

9S5ei^,<br />

©tan.<br />

©CO«.<br />

U u ^1:5»<br />

337


338 gr^emtfc&e Utttevfud&utt^


fcl)ung.<br />

Deifc^tebener St^efgefJetite» 339


340<br />

g:&emtfcöe Uttterfuc^im^


I<br />

praö<br />

praß ,<br />

'33orajr.<br />

praS ;<br />

,<br />

^ii'feleröe j\<br />

'Q5orajf.<br />

praö,<br />

^(auiierbe /<br />

^03 ein (lein?<br />

fali.<br />

pras ,<br />

5l(auneröe/<br />

^orar.<br />

praß ,<br />

t>afc6{e5etter &clQtlicm. 341<br />

1SSl.t'i^^^^^^^''^»^*^ö<br />

I '^iaeir.<br />

1 Ibetl<br />

2 "^beile»<br />

©(eic^mef.<br />

I '^bcif,<br />

I ^^cil.<br />

I %i)nU<br />

1 t^dU.<br />

(linc (jefloffcne , aiifj<br />

trnS<br />

bec Dbcrfldcfje utiD ©e^r ti:ij6e<br />

im ^rud)e alaincn- burcl;ftcl)^<br />

Öc biegte unö fef^c tia.<br />

93}affc. I<br />

(Bin vofffommeneö<br />

fe|)r ütet ^etier ^cif<br />

^enöeß ©laß.<br />

(3Uid)mU ne, Uid)t ^erDrecbfi*<br />

d)e, 6lü|id)tP, (ocferc,<br />

auf ber Oberfldcfee<br />

etroaß/ im Q^ntrh'<br />

gar nid)t; (if4njfn<br />

be «Spalte.<br />

©(eic^üief» ^tn fefir toiff ^cuer<br />

^abenbcß ©iaö.<br />

%i)nK<br />

bc.<br />

tiij. friste lin<br />

Un^ur(f)?<br />

fallcnb.<br />

^caun.<br />

*^opajfar^<br />

flc^tig» be lin.<br />

DurAfTd)<br />

(Ein ticUfommdifßmiircf)fid;#<br />

©laß, mldjei üiel tig.<br />

gelier ^at.<br />

tig. paafai'&e.<br />

Oeffe<br />

^c.<br />

pjifar&c.<br />

Äro»


34* S:()emif^e Utttevfud&un^


ft^ic m^<br />

tjerfc^iebetter (Bbtl^tficm. 343


344<br />

§:5emtfd&e Uttfctfui^uttcj


praö<br />

,<br />

9)Jinium»<br />

prai ,<br />

?0^intiin7.<br />

Ä'rijfo*<br />

praö,<br />

3tnnfalf.<br />

praö/<br />

3innfalf,<br />

^Vtlfo«:<br />

praö ,<br />

(Spie§.'<br />

(jlagfaff.<br />

Än;fOir<br />

praö f<br />

Spie§ijlaöi<br />

falf.<br />

Äri)fo;<br />

ptaö,<br />

©pie^qlaö;<br />

l<br />

i>ei'fd)!cbcner ^Mc^cfiem. 54-<br />

l)tUtni§.<br />

j®(eic^üte(.<br />

^aöDnrauöitirt),<br />

6(rtiid)tc / fchaumid);<br />

tric Seife an^ufuf;«<br />

|(enbel)a«e«9^aflfe.<br />

1 '^^eif.<br />

2 X^äk. (Zin ©raö.<br />

1 tfpeil<br />

2 %\)iik.<br />

I l^df.<br />

3 ^^eife.<br />

2 ^^eiff,<br />

I ^^cif.<br />

©leic^Pief,<br />

1 ^^eif.<br />

2 %f)iHe.<br />

(Bim nur fe^vtt)ent.(]|<br />

jufammcn gebacfene<br />

Q3ne& tu pufperic^sr<br />

tcr ©eflart»<br />


346 §.i)mifd)t Unteifad)Uttg<br />

fc()uns»


% n I) a n ä<br />

^ö folget miö ten ^(tbcifen üb« bie juijor genannte (jCef^c<br />

X^ Oclnc, ba§ fic mci)Tcn(? auö o(fanfc(;cn (Ji'i>cn, Mc mansar<br />

mdjt bantm ön^itrcffen gccilciubt batfe, beilegen. J^iv'cDiu'd) ivicD<br />

man in Den (gfanö ^efc^pt ju crf(di*en, webie ^ri(la'.hraüon biefer<br />

©tcmc Qcfd)id)ct. <br />

^rblavjen jiltrirf, mi^ ^d; cnbnd) tropfcnnjerfc anbringet, fo cnt/<br />

binbct fid; \iii fiye ^uft, unb i)k (5i-btl;ei(c, fo b(o^ burd} f7e im<br />

3^ ^ a<br />

2ßaf'


54B S:f)emtfc?)e Unterfitcf)Uttg<br />

'-2BajTci; aufeerof? waren, i^crchüsen fic^, u»D bilöen ^djTatfctt.<br />

®icfe ^VDQv ival)ifc5^m(ick ^l^eocic mugte abcv t)uipc(,> (5tfal)v*un5<br />

3'J) flickte alfo auf hk fe^t befc^nebene 2(vt !cij^aUlfl[«c<br />

(Btcm \u niad;en, unD l)attc baö ©lucf meine ^ibjlc^t auf eine<br />

fil)t befficöi^cnte 5(ct ju cmic^^n.<br />

3cb bßtiicnfe tnid^ bicrju tcö fo{gcnt>en Sttj^tument^. ab cd<br />

if! eine ^(dferiic d\bl)xtf Ne jum wcmgllcn 4 blö 5 3olI im ©utcb^<br />

mcjfcr, Ulli) i^ gu^^ in Da* Sdußc ^abcn mu§»<br />

S5et obere "^beif c d ijt mit einem mefllnsen tatauf<br />

gefüftefen Siecfcl jugemarbt, in welchem ein ^mil ancjebracbt<br />

iiif ti?elcbeö ftcb öon a nacb c ojfnet<br />

^iefeö voixt mit einem fel)t fcbvveten (Setvid^t belaben/<br />

oMmit eine cb arten ^cbccnieöersebriacft/ wotiurcb «ine betidcbtll*<br />

(be ©cwalt erfobe« njirb, eöjw offnen/ »o^öbamifo ö(ei(^ njicbet<br />

iufaUt.<br />

5(m anbecn (Jnbe ab bec Dvobrc fann eine anbete Ü'vobrc<br />

ab, ef Don eben bem S)uccbmejrer, ^k abev in ber Äge ac<br />

mx einige goUe b


' - t)erfc()tebener ^belgeffeme. 349<br />

!Den3^aum ^wird)cn abunöef füllet man mit fein gerie*<br />

bencm weisen (SanDe ( icl; beöicnte mlc& Dcö i^ccpenirafDer^^anDcö).<br />

5(n jiwci) cntöcgen gefegten Crtcn n unb i t»c£5 UnUu<br />

tl)Cireö t)ec 9^6l)rc ab, cd finb imx) fUinc £6fl}ct clngefcbliffcn<br />

in t>oild)cn fcummgebogen'e .gl^fccne 9i6l;re ik, n m eingefettet<br />

tvecöen.<br />

®ie onbetn ^nöen Diefec Üvo^ren |int> in bcn ^(afcf)cn 1,1<br />

eingefuttet, öuf Die 2(tt, wie eö Die ^ipt jeiqct; Die ;^(afc^en<br />

fonnen mit eingefcl;Iijfenen ^rillaUenjlopfeln tjerfcl^iüjfcn tvcvDen.<br />

Um biefe "JO^öfc^ine ju gebraucl^en, füüet man Die Dv6l)re<br />

ab, cd ül)ngefiU)i; biö in gh mit ^aJTcr, unD tbut Diejenigen<br />

atfatifcljen (JrDcn Dacein , auö wetcben Die fcilTalfiftrtcn Steine, \ik<br />

man evl^altcn mli, beigeben folfen. SttöDann tbut man groblicb jcc^<br />

Oojfcnc ÄceiOe in Die ^(afc^en LL, ubcrgicgt ^k mit öcrDünnctec<br />

^itviotf(^ure, unD t)ev)bpft fk fogteid;.<br />

S)ie jüvc Siift; Die f[d[) bierDurd^ enttt)icfert, trtrD jum ^^eir<br />

tom ^aJTei; abforbiret, unD Der Ueberj^u§, welcber Die 9v6bre<br />

fprengen fonnte/ entweicbet Dui:cl[) Daö 93entif, iDeld;cö auf Die<br />

platte cd angebrac()t ifT,<br />

^enn Daö Raffet einmaf red^t mit fivet £uft beJaDen if?/<br />

fi) ijleö binreicbenD, tuenn man alle jtt)6(f @tunDen wieDer treibe<br />

miD ^itciolflkre in Die 5(afct;en LL fc(;üttet / unb bicrbufc^ wkt<br />

Der jt>'e Suft entwicfett.<br />

2(uf biefe 5(tt tt)ii*b Daö in Der D\6bre ab, cd entbaltene<br />

Gaffer immec mit fo mUx fi)fa £uft bctaben, aU e^ in fic^ ent^<br />

W^n fann. 2)atf<br />

,


SSO g:[)em. Unteifucf)utt^ i)ei*fd)tet)enei* &t\^tiimt.<br />

©a5 ^miii mu§ fo scmacl)t wfri?cn / ba§ eine betcac^t^<br />

tic^c ©c\DaU ecfoöert Witt», eö jiu elfnen, Damit Die £uft in D«<br />

9v6l)re cd, g h imma fel)r jufammeii seDrticf t fei). Senn alöbunn<br />

fann Da^ "iBaffec uevm&ge Deö »eiftavften 5>nicfö Der Suft auf<br />

feiner 0berfl^cl}e eine mit .gvü§eve ^?eiicie Suft in fic[) eml)alten.<br />

S)aö Gaffer fi(tmtfic^t>m*c^t>ie^iefe(ei'De/nnb bancjt ftc^<br />

tropfentveife in m an, unD an Diefena£>rte entfielen Heine Än|!aÜcn/<br />

DieDurc^fidjtis finD/ üiekn 01anj unD cinebefrad;t(ic|)e ^arrc baben.<br />

^^ .geboret !)icrju eine feljr (an^e S^it; ^^^ liefen ^oc^en lerjlfann<br />

man fleinc ^nflallcn bemevfcn, Die mit Der Seit «n ®re§e )^unel)men.<br />

^ö ijl notbig, Dof Daö '^ßajfer fidb nur ranafam füUrirff<br />

fo t)a^ nur alle 20 oDer 30 Minuten ein "tropfen fallt; mm ti<br />

lansfamer flefcbebcn fonnte, fo it)are eö nocb belfer.<br />

^enn id> blo^ reine ^alfecDe ju Dem "^öalTer in Die TTbl)^<br />

te ab, cd tl)at, fo erbiclt id) am sefchn?inDe(len ÄrijTallen, Die<br />

tt)ei§, unD üon einer fel)r serinpen ^arte ti?aren; tbat ic^ ahct<br />

nur ein mm -^alferDe , unD üiel SHaunerDe in Daö 2Bafi*er , fo<br />

crl)iclt icb f leine roeife Durd}ficl)tifle unD fel)r bavte ^ciM^n; tl)ae<br />

icb ;iur $i(aun<br />

; unD ^al^erDe nod) (gifenerDe l>inju, fo erl)ictt ic5<br />

Äril^ßÜen, Die Die ^ai:be Deö Ü\ubinö battcn. Qlwf Dicfe Qlxt i)attt<br />

icb Da» ^M, Die ^?ittel ju ecratben , Deren ficb Die "^^atur jur €r^<br />

jeuöung Der SDelgelTcine beDienet, unD il)r mit einem ernjönfc^tcti<br />

grfolfle nacl)juavbeiten,<br />

3cb J\^eifle nicbt , t>a^ Die ^ortfe^ung Diefer Q^erfud^e<br />

nod) ticle^ ^id)t über Die ent)lcl)un(|^avt i^erfd)ieDener ^roCu te<br />

De^ ^ineratreicbö cjeben vvirD; fie finD aber febr mubfam , febr<br />

langweilig, unD mit üictcn @d)tt)ieriflfcitcn terFnupft, Die icb aber<br />

tcnnocb, wofern ic^ nur Daö ®lucf \:)Qbc, Den ojfentlicben ^05»<br />

fall iu ^erDlenm, mit allem ^utb lu überfleigen fuc^en weiDc»<br />

DE


J^£^u/...^h.ALLm.J{A.j ...<br />

Qifi.cirvcn.


DE<br />

PARADOXO<br />

PHOENOMENO MAGNETICO,<br />

AGNETE<br />

FORTIVS<br />

FERRVM PVRVM,<br />

aVAM<br />

ALIVM MAGNETEM<br />

ATTRAHERE,<br />

COMMENTATIO<br />

AVCTORE lOH. HEN, VAN SWINDEN.


s. r.<br />

ulta in do(!lnna magnetica fuperefTe Phaenomena,<br />

quae hucusque haud fufficienter perpenfa, ultei'iorem<br />

pofcunt inveftigationem , inter omnes conftat. Ex horum<br />

numero illud utique videtur, de qua cum maxime<br />

verba faciam, et quod jam innueram in fect. V. Cap. I. §. i,<br />

i, f. diflertationis meae de Jndogia zleUricitatis et Magne-<br />

tifmi, quam illuftriirima ii^cademia Boica numifmate anreo<br />

haud indignara cenfuit. Cum autem quae nunc in medium<br />

proferara, fupplementa fir illorum, quae in memorata dif«<br />

fertatione protuli , ipfa eidem celeberrimae Academiae ob-<br />

ferre haud dubitavi :<br />

tiouem ipü haud penitus difplicituram.<br />

ea fpe fretus, alterara hanc commenta-<br />

S)»><br />

S^lh


-54<br />

Ds paradoxe<br />

§ II.<br />

Statuerat eximius dofttinae magtieticae Scriptor^<br />

eiusdenique renovatae parens GlLBERTVS(a;, ftatuit deiii-<br />

ceps DESCHALES (b), poftea vero allis novisque experimentis<br />

elTeceruiK MVSSCHENBROEKIVS (c) , KRAFTIVS<br />

(d), AEPINVS (e), verbo, dixerunt omnes, quotquot de<br />

Magnete iiovi Scriptores , Magnetem fortius ferram purum<br />

quam alium Magnetem attrahere, illud majoribus viribus<br />

quam hunc arripere, arrepturaque fuftinere. Licet vero maxima<br />

fit horuni Philofophorum auiloritas , inde tarnen ab<br />

illo tempore, quo phaenomena magnetica accuratiori exa-<br />

mini fubmittere incoepi, multum de huius efFati veritate<br />

dubitavi; quaenam autem fuerunt dubitandi rationes, pro-<br />

ponere, quibus inquifitionibus anfam hae praebuerunt, indi-<br />

care, quiiiam denique funt cafus , quibus memoratum ob-<br />

tinet phaenomenon, evolvere in animum induxi» His vero<br />

quiiique capitibus, quae dicenda habeo, abfolvam.<br />

I. Oftendam, effatum-hoc: Magnetem fortius ferrum<br />

quam alium Magnetem attrahere > univerfaliter verum noa<br />

effe»<br />

II. Probabo circumftantias , fub quibus phaenome-<br />

non hoc locum habet , non probe fuiffe definitas»<br />

III. Ipfa experimenta, e quibus memoratum effatum<br />

deduftum fuit, ad examen revocabo,<br />

X V •<br />

(a) De Magnete, Lib. II. Cap. 26. p. 96. Ed. Lochm. (b) Mundus<br />

mathm. Tom. I p. 650. Exp. 16. (c) Differt, de Magn. p. 43. EUm.<br />

piiyf §. 551. Introd. ad Phil. p. 955. 6. i. (d) Prael Fhyf, Part.<br />

I. §. 251. (e) Tantam, Theor. EU^* Magn. §. lys^


Fbae/iomeiio ningnetico, 5-^<br />

rV. Generalia proponam principia, quae ad expli-<br />

candum phaenomeiion iiifervient»<br />

V. Tandem ad ipfam explicationem me accingam.<br />

I. Inquirltur, utrum Phaenomenon femper<br />

locum habeat?<br />

S. IIL<br />

Qaotiescunque ferrum a magnete trahkur, determi-<br />

natam a magnete aecipit vim magneticara, in verum vei<br />

titur magnetem, & cum magnete determinacarum virium<br />

poteft comparari. Si proinde huic ferro alius fubftitueretur<br />

magnes, cuius vires illas, quas ferrum acceperat, aequa-<br />

rent, traheretur ille magnes ab altero magnete nou tantum<br />

aequakbus, led revera maioribus viribus, quam ferrum il-<br />

lud. Aequalibus traheretur, fi nullum acce<strong>der</strong>et virium'<br />

augmentum: fed , uti notum efl, & mox C§. XXI.)uIterius<br />

probabitur, quanda duo magnetes fe invicem attrahunt<br />

eorum vires mutua hae actione augentur: ergo magnes ille<br />

fecundus a priori fortius attrahetur quam iWrum^ huiusmodi<br />

autem magnetem, cuius. vires illas, quas ferrum ac-<br />

cepit, fuperant, inveniri & adhiberi pofTe, evidentifllmum<br />

eft. Vnde eadem evidentia conflat, fieri non pofTe, ut<br />

phaenomenon, de quo agimus, nniverfale fit, id efl' m<br />

magnes femper ferrum fortius trahat , quam alium magne-'<br />

tem, licet id aliquando contingat,<br />

§. IV.<br />

Attradtio inter determinatum magnetem & determi-<br />

natam mairamjerri conflans eft; illa vero, quae inter eun-<br />

^ 9 2 dem


356<br />

De paradoxo<br />

dem magnetem & alium obtinet, admodum difcrepat pro<br />

yaria Imius generofitate : generalis itaque lex ftatui nequit,<br />

cum in hoc experimento magnes multo debilior adhiberi<br />

poflit quam inillo; qui cafus revera in experimentis KRAF-<br />

TII & MVSSCHENBROEKII aliquando obtinuit ; in experimentis<br />

V. g, 4to & aado MVSSCHENBROEiai, quae tamen<br />

inter fe comparantur : nam magnes C experimenti 4ti mul-<br />

to debilior erat magnete A experimemi a2di, in quo hie<br />

in ferrum egit; prior enim in expr. 4to attrahebat magnetem<br />

D vi 128 gr. dum alter in expr. ado eundem attrahe-<br />

bat vi 300 gr. Prior maßam ferream F in expr. i6to tra-<br />

hebat vi 180 gr., dum alter eandem in expr, i8vo trahebat<br />

vi 13 12 gr. Experimenta tamen 4 & 22 ex illis funt, e qui-<br />

bus memoratum phaenomenon deducitur. Sic etiam mag-<br />

nes A in expr. KRAFTII imo (f) ferrum C trahebat vi 1977<br />

gr. , dum idem a magnete C trahebatur tantum vi 67 gr,<br />

Magnete itaque fortiori adhibito inerefcit adlio, &<br />

fteri tandem poteft, ut attra6tio inter duos magnetes maior<br />

fit quam inter alterum ex his & ferrum: dum e contra ad-<br />

hibito debiliori, eventus contrarius obtinebit,<br />

Cafus , quem modo in §. praec. pofuimus , revera in<br />

experimentis MVSSCHENBROEKII & KRAFTII obtinuit:<br />

& illa experimenta probant attradiionem inter duos mag-<br />

netes fortiorem elfe quam inter magnetem & ferrum : ita<br />

ut mirum fit, non aeque ad haec quam ad alia, e quibus op-<br />

pofita elicitur conclufio , adtendiffe vires clariflimos. Ex-<br />

perimenta haec funt»<br />

(f ) Comment. Pttroi^, Tom. Xtl« p. 280«<br />

In


Phaenomeno magnetico» 55'7<br />

In experimento KRAFTII 4to trahebat magnes B<br />

magnetem A experimenti primi vi - - - 134 gr»<br />

Idem magnes B in experimento fecundo trahebat ferrum<br />

C tantum vi - 67 gr»<br />

Ergo hie maior fuit inter duos magnetes attraftio.<br />

Aft in expr. imo trahebatur ferrum C a magnete Avi 1977 gr»<br />

Inquintoexperimentorum, quae MVSSCHENBROE-<br />

KIVS in dijfertatione de magnete recemuit, attrahebat mag-<br />

nes C magnetem A vi - - - - - 340 gr.<br />

In expr. i6to attrahebat magnes C ferrum F 180 gr.<br />

Ergo hie iterum maior inter duos magnetes attraftio*<br />

Aft ferrum F in expr. 181 a magnete A trahebatur vi t 31a gr,<br />

PwTo in experimentis, quae MVSSCHENBROEKIVS'<br />

in Introd. ad Phih Natur* §.9^^. 956. recenfuit , egit magne«<br />

cylindricus in cylindrura ferri eiusdem diametri vi ^7 gi\<br />

Dum idem magnes in fphaericum magnetem eiusdem<br />

etiam diametri egit vi - - - - 260 gr.<br />

Ergo iterum fortior inter duos magnetes attra6Ho.<br />

Stat itaque propofitum , quod ad magnetum attiuet diver-<br />

fitatem.<br />

§. VI»<br />

Similia de ferro dicenda funt. In mafla feil, ac fuper-<br />

ficie ferri datur attra6Honis maximum quoddam, Si proin-<br />

de ftatuo, attra6tionem inter magnetem quemdaniA & determinatum<br />

ferrum F maioreiiTi effe quam inter eundem magnetem<br />

A & alium Magnetem B, inde in genere efficere<br />

nequeo, attra6tionem inter ferrum & magnetem maiorem<br />

effe quam inter duos magnetes ; idem enim ille magnes A<br />

non eadem aget vi in ferrum alius maffae. Si maffam fuminamus


q^g<br />

De paradoxo<br />

mamus conftantem, illa erit forte mafla maximae attra-<br />

cti Ollis pro niagnete A , ail nimimae pro B. Forte, fi nunc<br />

hoc nunc illo utaraur magnete, fumenda eft malfa, quae<br />

pro fmgulis magnetibus effet mafla maximae attra6lionis><br />

& aftio magnetis in ferrum imnqiiam eflet aeiümanda, iiifi<br />

ex illa, quae obtinet, quando malFam maximae attra61i(>-<br />

nis adhibemus. Tunc forte integra res a folo vario magiietumpen<strong>der</strong>etvigore,<br />

&in cafum reci<strong>der</strong>emus praeceden-<br />

tem. Interim ex ipfi5 MVSSCHENBROEKII experimen-<br />

tis patere poteft, quantas difcrepantias produeere poteft<br />

diverfa ferri maffa aut figura. Magnes enim A pedem aripaturae<br />

cuiusdam attraxit vi 1024 gr, in expr. i9no, dum<br />

idem eiusdem armaturae alam traxerit tantum vi 574 gr,<br />

iji immediato fcilicet contaftu.<br />

S* VII.<br />

Ex diftis itaque patet, in genere ftatui non poiTe,"<br />

itiagnetem fortius Ferrum quam magnetem trahere, cum<br />

dppofrtum reveia aliquando contiugat, & multis in cafibus<br />

contingere poflit. Id a tribus pendet elemientis, quae mul-<br />

tis modis iuter fe combinari polümt. imo fc. a magnete,<br />

qui in utroque experimento conftanter adliibetur: 2do a<br />

magnetibus, qui priori offeruntur, &quod ille diverfis attra-<br />

hit viribus : jtio a maffa ferrea , qua utimur , quae aut di-<br />

verfa effe poteft, &ric innumeras produeere varietates, aut<br />

conftans manere; quo cafu diverfa fua cum adhibito<br />

magnete relatione innumeras adhuc producet attraftionum<br />

differentias. Nulla proinde conftans lex hoc modo erui<br />

poterit, fed experimentorum eventus faepe fibi e diametro<br />

erunt opgofiti,"<br />

II.


Phaenomeuo nuagiietico. ^^^<br />

IL Inquiritur, utrum circiimftantiae, Ihb<br />

quibus |)haenomeiion obtiiiet, rite fuerint deiinitaeV2<br />

§ VIIL<br />

niicnsque diximus de iis, quae a vario magnetiim<br />

adliibitorum vigore, aiit a diverfis maffis ferreis pendent<br />

oftendimusque, univerfaliter ftatui noii poffe magnetem for'<br />

tius ferram quam alium magnetem attrahere. Hanc tarnen<br />

propofitionem univerfaliter enuntiarunt MVSSCHENBROE-<br />

KIVS tum in Biffertatione demagnete, tum in Elementis phy.<br />

ficts^ & KRAFTIVS, Dein vero MVSSCHENBROEKIVS<br />

eam in hitrod. ad Phil natur. coarccavit. In §. 90 quidem<br />

dixerat, magnetem validius in Ferrum quam in alium<br />

magnetem agere, fed in §, 957 ait tantum, magnetem in<br />

puntlo contaäus validius ferrum quam alium magnetem at-<br />

trahere, Hanc utique adiecit reftri6lionem in pmäo cotp^<br />

taSius, cum vi<strong>der</strong>it, idem in variis diftantiis locum non ha-<br />

bere, ut mox patebit. Cel AEPINVS cafum, quo magnes<br />

fortius ferrum quam almm magnetem attrahit, ad hunc re-<br />

digere videtur, qno ferrum adhiberetur alteri magneti ßmile<br />

^aequaki Aft neque hoc modo femper idem obtinebitur<br />

eventus, ut ex ante dirtis fufficieiiter patet (§. VI, VII,)<br />

& mox CS. XII.) experimentis patebit. Hae folae funt circumftantiae,<br />

quarum mentionem fecerunt Phyfici; aß in-<br />

iuper aliae in cenfum veniunt»<br />

§» IX.<br />

niae circumftantiae in duas poflunt dividi claffes»<br />

quarum altera eas continebit , quae a dimenfionibus corpo-'<br />

rum


26o<br />

ß^ paradoxe<br />

rum adhibitorum pendent; altera illas, quae ipforum na-<br />

turam fpeclant.<br />

Quod ad primam attinet clafTeni, ea duos comple-<br />

titur cafus; alterum, in quo omnia funt paria; altermn, in<br />

quo varia difiimilia funt. Attradlio enim in fe fpedlata, et<br />

qua talis pendet in iisdem diriantiis a figura corporüm<br />

adhibitorum, adlionis obliquitate, quae ex diverfa magni-<br />

tudine fuperficierum fibi obverfarum oritur, & a mafla:<br />

hanc vero feponimus, cum attra6tio magnetica, fecus ac<br />

univerfalis, malTae non fit proportionalis. De figura itaque<br />

& aftionis obliquitate folis fermo fiet. Gluando autem hae<br />

in diverlis difcrepant experimentis , ut attra6li()num inten-<br />

fitates multum differant, omnino neceffe eil , licet caetera<br />

omnia paria effent. Vnde fequitur, quod, fi haec paria<br />

non funt, diverfitates adhuc maiores erunt, aut forte aliquando<br />

minores , fi variorum elementorum compenfatio<br />

fiat- Ex hac autem diverfitate oriri arbitror, quod aliquan-<br />

do attraftiones, quae in duobus experimentis eaedem funt<br />

in immediato contaftu , mox in iisdem diftantiis admodum<br />

difcrepant, ut inter alia in imo & ado experimento MVS-<br />

SCHENBROEKII locum habet.<br />

Eo autem magis necefle eft, ut ad hanc figurarum<br />

& obliquitatura diverfitatem attendamus , quod attraftiones<br />

inter varios nragnetes, & ferrum diverfas pro h?.c diver-<br />

fitate fequuntur leges. Ita pro magnetibus fphaericis in-<br />

aequalibus nulla- conftans lex hucusque inventa fuit; pro<br />

aequalibus vero funt attraftiones in ratione inverfa biqua-<br />

drata fpatio-rum fphaericorum inter magnetes contentorum


Phaenomeno magnetico. 35,<br />

rutn Cg): pro magnetibus porro cylindricis, in fe inv^icem<br />

agentibus, funt in ratione inverfa fimplici diftantiiuum (h)<br />

ut&, quemadmodum inveni, pro parallelopipedeis; pro<br />

fphaericis magnetibus in cilindricos eiusdem diametri agen-<br />

tibus , funt attraftiones in ratione inverfa fesquiplicata fpa-<br />

tiorum (i) , & quae funt huius generis plura,<br />

§» X.<br />

GLuibus Omnibus rite perpenfis, patet, experimenta<br />

omni dubio maiora hac in re haberi non polfe, niü omnia<br />

fib utraque parte ponantur paria : eaedem fc. fint tum ad-<br />

hibiti ferri, tum magnetis alterius, qui loco ferri fufficitur,<br />

ligura & fuperfiüies alteri magneti oblata, ut fic eadem fit<br />

aftionis obliquitas. Inter innumera tarnen experimenta, a<br />

MVSSCHENßROEKIO ÄKRAFTIOinftituta, duo tantum<br />

reperi, quae ad hanc normam funt compofita. imo decimum<br />

feptimum dijjeftatjonis de magnete^ collatum cum 410.<br />

In hoc erat attradtio inter ambos magnetes C & D paral-<br />

lelopipedeos, in contadhi 128 gi'. : in illo vero, inter mag-<br />

petem C & ferrum parallelopipedeum ipfi D aequalem , 720<br />

differentia utique permagna : 2do experimentum in Introdi<br />

ad Phil fecundum : in hoc magnes cylindricus M attraheba-<br />

tur vi 260 gr. a magnete fphaerico N eiusdem diametri, qui<br />

cylindrum ferreum , ipfi magneti M aequalem, vi 340 gr,<br />

attrahebat. In reliquis experimentis omnibus circumftan-<br />

tiae erant dii&miles.<br />

Z z §. XI,<br />

(g) MVSSCHENBROEK. Elera. Pbyf. ?. 147. introd. aif PLif. %,<br />

4^58. KRAFT. CwnmtnU Pdro^, 1. C. (b) Introi, ad Phil, §. 955,<br />

Ö> ib. J. 95$.


362<br />

De paradoxo<br />

§. XI,<br />

Pergaraus ad alteram circumflantiarum claffem, illamm<br />

fc, quae corporum adhibitorum naturam fpedlant*<br />

Propofitio enim haec, Magnetem validius ferrum quam alium<br />

Magnetem attrahere, duplicem admittit fenfum, alterum<br />

fl:n6tiorem, latiorem alterum, prout Magnes hie pro<br />

illo fuinatur corpore lapideo, quod Natura nobis offert, &<br />

Magnetem dicimus ; aut pro quovis corpore quod vi magne-<br />

tica imbutum eft. Licet autem MVSSCHENBROEKIVS at-<br />


' Phaenomcno magnetico,<br />

^5,<br />

Exp, 1. üfiis Tum mobilifflmabilance, methodo Afuj-<br />

fchenhroekiana;aIteri brachio appendi laminam mngiieticam'<br />

parallelopipedeam, infra quam aliam polui chalybeam pro-<br />

be induratam, puram, priori prorius aequalem, fed 11011 inj-<br />

praegnatam : attradlio valuit 128 gr.<br />

Exp.2, HuicIaminaepuraealiamfufTedex eodemcha-<br />

lybe confeaam, eodem modo induratam, perfe6le aequa-<br />

lem & fimilem; hanc qnadam vi magnetica impraegnavi-<br />

attradtio valebat 360 gr, ea proinde praecedeuti multo maio^<br />

fuit.<br />

Fxp. 3. Adhibui aliam laminam pnram; valuit at-<br />

tra


.564<br />

De paradoxe<br />

etiam conta6lu, avero omnino afceffe, fi hnnc ipfi tribuamus<br />

fenfum, vim magneticam validius attrahere corpus ea<br />

deftitutum , quam fimile eadem imbutum ; a vero adhuc<br />

abeffe, fi omnia, quaecunque fint, ab utraque parte po-<br />

iiantur paria; eam porro, etfi de magnete qua tali fermo<br />

fit, univerfaliter veram non efle, ut modo (§. Vir ) fuit<br />

-oftenfum: & proinde, eam veram tantum effe poffe in ca-<br />

fibus quibusdam privatis , quorum natura ulterius erit inve-<br />

ftiganda: quod, ut felicius fiat, experimentorum circum-<br />

itantiae accuratius examinandae veniunt»<br />

IIL Examinantur ipfa experimenta a Phy-<br />

ficis hanc in rem propofita^<br />

§, XIV.<br />

Experimenta MVSSCHENBROEKII, quae hie exanünamus,<br />

defumpta funt tum e dijfertatione de magnete, &<br />

Iiaec numeris minoribus diftinguuntur, tum ex Introd^ ad<br />

Phih & haec Litteris maioribus I, II, &c, indicantur,<br />

Magnes C erat parallelopipedeus , altitudinis 2| 1,<br />

latitudinis a^-1, crairitiei 14 1, ita ut fuperficies magneti ob-<br />

lata fuerit ^40 linearum.<br />

Magnes D erat parallelopipedeus, altitud. zi 1: latitf<br />

alin, craffitiei i|: fuperficies erat 43a. 1.<br />

Ferrum Da erat earundem dimenfionum ac magnes D;<br />

Magnes A erat fphaericus, diametri 6'jh<br />

Ferrum D b conftabat e fitula, ex lamina ferri C.Blech)<br />

conflata , earundem dimenfionum ac magnes D ; replebatut<br />

Umatura ferri.<br />

Fer-


Phaenomeno niagnetico.<br />

3^5<br />

FeiTum De erat eadem fitula acDb, fed limatura<br />

eousque repleta, ut idem teneret pondus ac magnes D.<br />

Ferrum F erat parallelopipedeiim, quod magtieti fu<<br />

perficiem 224 1. offerebat, & longitudinem ^« poll. habebat.<br />

Armaturae vero in exp. 19 & 20 adhibitae pes ha-<br />

bebat fuperficiem magneti oblatam novem linearum»<br />

Magnes cylindricus M longltudinem habebat 2 poII.<br />

& pondus 15 drachmaram, eiusdem vero diametri erant Ferrum<br />

cylindricum m & magnes fphaericus N» Denique mag-<br />

nes P & ferrum p eiusdem erant diametri»<br />

Exp.| 4 I 16 I 17 II 5 I 22<br />

29<br />

24<br />

20<br />

S' 9<br />

I j<br />

|"'aff-| j|ma?| I I i<br />

C C I I D || A'l A<br />

i mag:. Fer. I<br />

| Fer.<br />

I D I<br />

I2|<br />

2I|<br />

45<br />

95<br />

F Da<br />

14<br />

17<br />

21<br />

29<br />

32<br />

44<br />

52<br />

72<br />

96<br />

8<br />

37<br />

43<br />

47<br />

57<br />

661<br />

76<br />

96<br />

1091<br />

1.351<br />

»79!<br />

iraag<br />

C Fer.<br />

Di<br />

122<br />

1 21 i 18 P19 7 20 II III IV<br />

I I<br />

59<br />

62<br />

72<br />

78<br />

'.3^1 94<br />

1641108<br />

170<br />

»87<br />

209<br />

218<br />

241<br />

134<br />

'49<br />

182<br />

221<br />

2-5<br />

A<br />

Fer.<br />

De<br />

6^<br />

68<br />

77<br />

82<br />

115<br />

135<br />

iC)6<br />

221<br />

275<br />

10<br />

A<br />

Pef.<br />

arm.<br />

31<br />

61 25<br />

70 30<br />

84 33<br />

io6| 37<br />

121<br />

|mag<br />

IM<br />

Als ilFer.<br />

arm.<br />

20<br />

30<br />

3?<br />

M<br />

mag<br />

1» 1 N<br />

N<br />

Fer.<br />

tu


^56<br />

^^ paradoxo<br />

Magnes autem C multo debiliorerat magnete A,ut<br />

ex löto & i8vo exp. coUigitur: magnes C fortior magnete<br />

I), ut colligitur ex ado & ^-to exp, (kjt unde feqiütur A<br />

fortiorem fuiiTe quam D, quod infuper e 4to & ^to liquet<br />

exp.: patet porro, magneteni N fortiorem fuilfe quam M;<br />

& utrumque verofimiliter debiliorem quam A, C, aut D,<br />

perimeiitis»<br />

' imo<br />

Pergamus ad confeitaria , quae ex his profluunt ex-<br />

Patet, quod in omnibus experimentis , in qui-<br />

bus duo fuerunt adhibiti magnetes, fc, 4to, sto & II fem-<br />

per magnes, cuius loco dein fufficiebatur ferrum, multo<br />

debiliorerat magnete, qui in utroque experimento conftaus<br />

xemanebat : recidimus itaque in eafum §. IV. dum contralium<br />

obtinuit, ubi attra6lio maior fu't inter utrumque mag^<br />

fietem quam inter magnetem & ferrum (§. V.). Idem in<br />

experimentis KRAFTII obtinuit §. V. Hinc fequitur , omma<br />

minime fuiife ad utramque partem paria»<br />

s. xvi*<br />

ado Sequitur, attraftionem , licet in contadtu maier<br />

fit inter ferrum & magnetem quam inter duos magnetes,<br />

attamen in omnibus diftantiis non eodem pergere modo,<br />

fed fatis cito m?.iorem iieri pro duobus magnetibus , quam<br />

pro ferro & magnete unico» Hoc enim obtinuit,<br />

pro<br />

(k) In exp. 2do fuit aftu inter JD & A 300 ßr. ; in jto veto inter C & A


17 -


g68<br />

De paradoxo<br />

diftantia unius lineacp fuit in exp, ^to multiplum hoc i« 24<br />

inexp»i8 eft 2. 74)<br />

19 - 5'S6|<br />

20 - 2. 63 ^ med* 2. 87<br />

21 - 1.74 .<br />

22 - 1.70.<br />

inexp, 4eftprodiftant.5l.i. 3<br />

16 - 4. il ,<br />

37 - 7.<br />

'""''• ^- *<br />

in exp, II eft pro diftant. unius 1, 2* 6<br />

I - 3. 2)<br />

III - 3» 7J> med. 3. 8<br />

IV - 4« ^J<br />

Si vero omnra experimenta a MVSSCHENBROEKIO<br />

inftituta indifcriminatim fumantur, erit pro diftantia unius<br />

lineae multiplum in contadlu, adhibitis duobus magnetibus<br />

& furapto numero medio - - - - i. 7<br />

Pro ferro vero & mag. fumpto etiam num. med. erit 3,<br />

In experimentis vero KRAFTII erat in exp. imo<br />

tibi magnes maior, & malPa ferrea huic aequalis adhibe-<br />

bantur,<br />

attra6lioindiftant.3fpart.feu4.^1in.erat3,grr|<br />

in contadlu vero - - - 1977. gr.j P* ^<br />

In exp. II , adhibito ferro eodem , & magnete debiliori, in<br />

diftantia 4 partium, feu 4. 8 1. erat attradlio 2 l."]<br />

in contaftu vero 67 l.j<br />

P '33<br />

In exp. III 5 adhibitis duobus magnetibus, erat attraäioin<br />

part, 6\ . .<br />

diftantia 4 ,<br />

j7 ^<br />

I multipluDi aa«<br />

in contactu J34j ^<br />

Hoc


Phaenomeno magnetico j6o<br />

Hoc autem raaximum multipH huius incrementum<br />

probat, praeter attraaiouis legem folitam, qua vires au<br />

gentur imminuu diftantia, aliud concurrere elementum!<br />

quodftatim ac ad contadtum accedimus, muito maiori eaert<br />

gia m ferrum quam in magnetem agit v» §. XVI*<br />

§. xvin.<br />

Ex Iiis experimentis liquet deniqne 4to, quantopere<br />

vires eiusdem magnetis diverfos edunt effeölus, prout di-<br />

verfarum dimenfionum adhibetur ferrum, ut patet ex 19110<br />

& 2omo exp. imo , quantopere difFerat memoratum incrementum,<br />

prout eodem adhibito ferro maiorum virium adhibeatur<br />

magnes. Td evidentiffime probant experimentum<br />

18& 16; ut &KRAFTII i &3. Vndeliquido conftat, quod<br />

fupra (§. VI.) lam diximus, idem ferrum non ad cuiusvis<br />

magnetis vim explorandam aeque effe aptum.<br />

§. XIX,<br />

Haeo fuHt corollaria, quae nulla adhibka Jiypotliefi<br />

c mtJJ-chenbroekianis & Kraftianis experimentis fequuntur<br />

Supereft, ut verbulum dicamus de experimento, quo GIL-<br />

BERTUS eandem probare thefin adniius eft, fc. magnetem<br />

iortius terrum quam aKum magnetem attrahere, Eis verbis<br />

ab ipfo Authore defcribitur. „ Si fit parvus fuper magne-<br />

„ tem obelus ferreus illi firmiter adbaerensj fi obelo'bacil-<br />

„ lum ferri intaaum adiungas, non tamen ut lapidem tan-<br />

» gat, videbis obelum, ut ferrum tetigerit, lelifto mag-<br />

„ nete bacillum fequi, inclinatione appetere, eiqne, fi<br />

» contigerit, firmiter adiiaereie : /oft/«j enim ducitfernun<br />

p aliud ferrum inter orbem virmtis magnetis poßtum, quam<br />

A * * „ mag-


370<br />

„ magnes ipfe^^.<br />

De paradoxo<br />

Aft iHud experimentum non dire^le pro-<br />

bat, magnetem fortius ferrum quam magnetem trahere:<br />

tunc enim easdeni ob rationes ftatuendum effet, debiliorem<br />

magnetem fortius quam generofiorem ferrum trahere , cumf<br />

idem experimentum ope debilioris magnetis (loco bacilli<br />

ferrei) inftitui queat: qua de re multi egerunt Phyfici, &<br />

inter hos optime GASSENDI (1), LA HIRE (m) & in-<br />

ptimis AEPINVS (u) ,<br />

qui quosdam calculos circa hoc ex-<br />

perimentum inftituit : ii vero maxime polFent extei^di : all<br />

de pulcherrimo hoc phaeiiomeno alia oppoitunitate latius<br />

agam»<br />

IV» Generaüa Principia, quae ad expU-<br />

canda phaenomena infervient.<br />

§. XX.<br />

Certiflimis conftat experimentis , praecipue MVS-<br />

SCHENBROEKII , (o) duos magnetes e longiori diflantia<br />

in fe invicem agere quam quidem magnes & ferrum : ne-<br />

que hoc tantum : verum , quod inprimis uotandum , ubi<br />

duo magnetes in fe invicem agunt , eft ipforum attraftio-<br />

nis fphaera ad maiorem diftantiam exporrefta, quam quidem<br />

eft fumma maximarum diftantiarum , in quas agebant<br />

finguli. Id ex ipGs MVSSCHENBROEKIl experimentis, quibus<br />

in hac commentatione ufi fumus, facile elicitur.. Nam<br />

----- In exp. i8. magnes fphaericus A non agebat in fuppofitum<br />

ferrum, in diftantia 4pol. jlin.<br />

In exp. 1 9. in aliud ferrum non agebat in diflantia 4<br />

- 6 -<br />

(1) yJd Ding. Laert. T. p. ;^89. (m) Mem, di ?A''ai\. 1717. p. 276, 283.<br />

(n) Thcnr, Ekür. & AUgn, §. 160, (o) Diprt. de Mag"», p. 45»<br />

Corol, 3.<br />

In


Phaenomeno magnetico. ^-j<br />

In exp. 20. iterom in aliud ferrum vix agebat in diftantia<br />

In exp, 21. iterum 10 aliud vix agebat in diftantia 4-9-<br />

Sumpto itaque nnmero medio fe extendebat adtio-<br />

His fphaeraad diftantiam 4 pol. 41 1. Eo vero meliori iure<br />

has diftantias fere aequales affumere licet, quantum fc. ab<br />

alienis non turbantur & difparibus eircumftantiis, quaead-<br />

funt (^. IX.), quod attraftiones eaedem prorfus fuerunt, fed<br />

debiliffimae, 1 fc.gr. in diftantia 3 p. 10 1. pro tribus pric<br />

nbus experinientis, & in didantia 4 pol. pro ultimo.<br />

Magnes parallelopipedeus C egit, in exp, 16, cum vi'grani<br />

1 ad diftanriam 3 poll. 7I. in exp.vero ly.etiamvi 1 gr ad<br />

diftantiam - ^ . o - : hinc iphaera aftionis magnetum<br />

C & A eflTet, fumptis numeris extremis, 11 poll. mul-<br />

to vero minor prodit, fi numeii medii fumantur. Aft in<br />

cxp. 5: ambo hi magnetes in fe invicem agel)ant iam in<br />

diftantia 18 poll. & fphaera adlionis fein hpc experimento<br />

forte üfque ad 19 pollices extendit.<br />

Idem memoratis KRAFTII experimentis patet. In<br />

exip, imo fc. fe extendebat vis magnetis A paullo ultra s-}<br />

part.: inadoilla magnetis B paullo ultra 144: fumma valet<br />

24 ad fummum: f]f3liaera vero magnetura A & B in fe agentium<br />

ultra 27! partes extendebatur (p).<br />


37*<br />

De paradoxo<br />

|. XXL<br />

Diximus iam (§• l^^O ferrum (latim ac in atmosphaeram<br />

magnetis pervenit, vires accipere magneticas, &<br />

in verum verti piagnetem; ideo autem, ut probatum de*<br />

ditBRVGMANNVS, attrahitur. Ferrum itaque eo validius<br />

attrahetur, quo maioribus imbuitur viribus, ut ex allatisin<br />

XIV". exper. abunde patet. Vires autem, de quibus cum<br />

'J.<br />

maxime agitur, illae funt, quas ferrum accipit, quamdiii<br />

magneti manet applicatum , fi de immediato contaftu fermo<br />

fit, aut in eius fphaera aftionis verlatur» Hae vires<br />

variae funt: imo prout pluribus paucioribusve puuftis a<br />

magnete tangatur ferrum ; 2do prout mollius ßt duriusve;<br />

3tio prout maiorem minoremve habet maflam; denique<br />

prout aptiorem vel minus aptam habet figuram »<br />

experimentis docuerunt Phyftci (§. XIV.<br />

ut multis<br />

Id autem , quod hie inprimis notandum venit , eft<br />

vires, quas ferrum a magnete accipit, multo maiores efle<br />

in contaötu quam in diftantia perparva, easque in parvisa<br />

magnete diftantiis multo maiori ratione minui quam diftan-<br />

tiae augentur: funt enim illae vires in quadam attraftionis<br />

ratione ; attraftiones autem in contaftu maximae funt , &<br />

infigne conftituunt multiplum attraftionis , quae in diftan-<br />

tia vel perparva obtinet , ut in § XVII. evidenter fuit often-<br />

fum ; adeoque vires , quas ferrum in contaftu accipit, mul-<br />

to maiores funt quam in diftantiis etiam perparvis»<br />

5. xxir.<br />

Oppofitum obtinet, fi poli inimici fibi obrertuntur;<br />

cunc decremeacum adeft : eft autem iUa huius augmenti vel<br />

decre-<br />

,


Phaenomeno mngnetico,<br />

375<br />

decrementl indoles, ut magis augeantur vel minuantur po-;<br />

li, qui proxime fibi funt obverQ, quam reliqui duo, quire-<br />

niotiores funt: qnemadmodum AEPINE (q) meisque (r)<br />

conftat experimencis circa propulfmnem centri magneticu<br />

Ablato autem magnete altero vis in utroque iterum decref-<br />

cit vel augetur inaequaliter in ambobus polis, raaxime in<br />

proximo t unde poli ad prifliaam propordonem iterum msk-<br />

gis accedunt»<br />

5. XXIIL<br />

Caeterum illa incrementa vel decrementa, fed hie<br />

nnice de prioribus agitur, quo corpora molliora funt , eo,<br />

quamdiu magnes manet applicatus, maiora funt, eo vero<br />

ablato magnete minora fuperfunt, Hinc mollius ferrum vira<br />

in contadlu facilins accipit & copiofius quam durius: all<br />

ablato vel remoto magnete. citius gopioCusque amittit;<br />

quemadmodum tum exemplo armaturarum liquet, quae<br />

magneti adhaerentes maximam edunt vim, nuUam vero,<br />

autvix uUamfervant a magnete ablatae; tum experimen-<br />

tis KRAFTII patet , qui invenit, globum ferreum fupra memoratum<br />

(§. XV1I.)> qui in conta6lu vi 1977 gr. trahebar<br />

tur, ablato magnete vix perparvam Umaturae copiam ge-<br />

lere poffe^<br />

V» Phaenomenon expücatur.<br />

§. XXIV.<br />

Animura nunc avert^raus ab omnibus alienis cif-<br />

cumdantiis , quae in expermicntis adluerunt , utpote de<br />

~<br />

qui-<br />

(q) Tentam, EUär.G Magn, §» 184. fe«](}. (r) üickifches für les<br />

uHguillis aimanties, §. i ji>, feijq. ^


^^<br />

De paradoxo<br />

quibus fufficientcr in §. IX. & X. diximus: & fuppouRinus,<br />

omnia ab utraque parte, quod ad attraftionis aftionem<br />

pbtinet, effe paria. Mobis itaque duo phaenomena in«<br />

primis exponenda vfiniunt<br />

;<br />

imo Magnetem aliquando fernim fortius attrahere<br />

quam magnetem, aliquando magnetem fortius quam ferrum*<br />

sdo Magnetem , licet ferrum fortius attrahat in con-<br />

taftu quam magnetem , hunc tarnen fortius quam ferrum<br />

^ttrahere in quadam , eaque haud magna a contaftu di-<br />

ftantia § XVI.<br />

/ §. XXV.<br />

Integrum phaenomenon a tribus his Elementis pen-<br />

<strong>der</strong>e mihi videtur<br />

: imo a vi quam ferrum a magnete A<br />

faccipit: 2do a vi M quam alter emagnetibus, B Ic, qui<br />

ferro fufficitur, habet t 3tio ab incremento m quam prae-<br />

entia alterius magnetis A in iplum Bexcitat: unde, prout<br />

g^y^ =:


Phaenortieno nwgftetico» 5-,-<br />

efle poflet quam M; quibiis poftremis cafibus abtradlio inter<br />

biliös magnetespraev^alet (§.in. IV. V.) Acceditndhuc<br />

aliud elementum, ipfius ferri maiorminorve mollities refpe-<br />

ftu duritiei magnetis. Ponamus eiiim eile F ^ M: decomponamus<br />

F in M + f ; tunc vis integra erit M-i- f s, = ^M<br />

+ m, & phaenomenon pendebit a valore aequationis f s, =<br />


076 ><br />

De paradoxo<br />

vel A ( nam funt aequales ) iam poffid£t , & infnper cor-<br />

roboratione<br />

accipit. Haec equidem corroboratio effe poffet<br />

perparva , fi de magnetibus lapidpis , qui diiriores lunt<br />

asatur : fortior contra , fi de artificialibos mollioribus fermo<br />

fit> Varia hac de re inftitui poffem experimenta , in-<br />

primis fi inveftigaretur, quaenam effe debcret vis magne-<br />

tis duriffimi B , ut ille fortius a magnete alio attraheretiif<br />

quam ferrum moUius velearan<strong>der</strong>n vel optimarum dimenr<br />

fionum. De caiifis interim , quae primiun phaenomenoa<br />

§, XXiV. producuutj conftat.<br />

§. XXVIIT.<br />

Gluando dno magnetes in fe Invicem agunt , vel in<br />

cötitaiSu vel in diftantia qaacanque , duo dantur elementa<br />

conftantia, duo variabilia. Conftantia funt vires, quas fiti-<br />

suli magnetes ante initnm experimentnm habebant : varia-<br />

bilia yerofunt, imo diftantiae^ in quibus magnetes in fein^<br />

vicem agunt, & quae attraftionis enerR;iam augent minu-<br />

«ntve. 2do Corroborationes , qu&s magnetes accipiunt<br />

(^. XXII. > Hae minores fiint, quo durioresiunt magnetes<br />

fed ob eandem hanc caufam fimul aeceptae lentius evanef.<br />

cunt* Ponamus eoTroborationem effe in contadbi partem<br />

p; vis, quam magnes Labet, feu ~ fit in ratione in-<br />

verfa m diflantiaium D, dum attraäiones funt in ratione<br />

iirverfa x : eri£ aaio tota ^+ ^^^ ""<br />

pD^+><br />

In ferro vero res feais eft: nuila elementa ibi con-<br />

ftantia funt , fed omnia variabilia 5 nbi enim augetur diftan-<br />

tia, non tantum minuitur attraftio hae de caufa , fed ?ninui-<br />

tiir infuper» quia caufa attralieiis> vis fc« niagnetica ferri,<br />

etiam<br />

, ;


Phaenomeno magnetico<br />

577<br />

etiam in quadam huius diftantiae ratione decrevit. Sit vis<br />

a ferro in contadta accepta nM : erit illa in diftantia D<br />

nM<br />

Erit itaque in Diflantia D , vis magnetis A in mag-<br />

netem B , ad illam magnetis A in ferram , uti ^ "^^^<br />

^, = pMD^ + M:pnM = pD> + i: pn,<br />

§. XXIX.<br />

Liqiiet hinc imo cur , licet fit in contaflu vis pn '^ i;<br />

attamen au6^a diftantia, «Sc quidem fat cito, fit actraftio in-<br />

ter ambos magnetes maior. Ibi enira unum elementum<br />

conftans manet , dum in akero cafu minuuntur ambo ; nam,<br />

cum iittraftionis imminutio eadem fit pro utroque calu in<br />

eadem diftantia, erunt vires uti M4—^^-ad—— : acc^dit<br />

ad hoc , quod ob fuam mollitiem ferram remoto mag-<br />

nete illico vim acceptam demittit ( §. XXIIL) dum magnes<br />

illam aegrius abiicit : hinc vis vera propius ad —<br />

M<br />

accedit pro ferro, quam ad M + -—; pro raagnete ; ob re-<br />

fiduum fc. quod e praecedente magnetis pofitione adhuc<br />

in ipfo permanet propter maiorem ejus duritiera , & tem-<br />

poris, quo vis amitti polfet, penuriam.<br />

Liquet 2do , cur id contingat , diftantia plerumque<br />

non multum au6ta : eft enim ti fradHo : p certiflime nume-<br />

rus integer, & pro raagnete terminus M conftans manet.<br />

B b b Ur


378<br />

De paradoxo<br />

Liqnet ^^tio, cur, ubi verfus contactum accgt\imus,<br />

nnijto citius forciusque incr^fcant attraftiones iiiter ferrum<br />

0^ magnetem , quam iiner duos magiietes ( §. XVU.) In<br />

primo eiiiiii caiu ambo increfcunt elementa , & uniim eorum<br />

tum citiffime tum maxime, ( §. XXIIL ) Aftiones<br />

enim , quae in diftautia D erant ut M h— =-^ ad -— - lunt in<br />

contaftu uti M : n M ; facile autem liquet n M effe malus<br />

multiplum ipfius r— quam M ipfius M + —^ : mulUpim<br />

autem hoc malus effe pro ferro & magnete (^uam pro duobus<br />

magnetibus , experimenta demoiiftrant , ut fupra in §<br />

XVII* dixlmus»<br />

Appendix Experimentorum«<br />

§. XXX.<br />

In §. XXVII. quaedam propofui experimenta, quo-<br />

rum eventus liaud debilem affun<strong>der</strong>e polTet lucem iis, quae<br />

in Differtatione paflim dixi. Haec, quamprlmum opportu-<br />

nitatem nadtus fum , inftitui , omnlbus ulus cautelis , quas<br />

diuturmor harum rerum ufus utiliflimas non tantum fed ne-<br />

ceffarias prorfus effe me docuit : funt eulm diificllllma haec<br />

experimenta.<br />

Adhibui laminas , quae omnes eamdem habebant la-<br />

tltudinem atque craffitiem , paralleloplpedeas : duritie vero<br />

ac longitudine differebant : lamina vero magnetica A e bi--<br />

lance fufpendebatur , ac polo fuo auftrali in fuppofitas la-<br />

minas agebat, Polus autem auftralis huius laminae acura<br />

quamdam , qua conftanter in hoc experimentorum genere<br />

iade<br />

,


Phaeiiouieno niagnetico.<br />

inde a feptemiio ufus fum , a meridiano magnetico detur<br />

^yg<br />

babat gradibus 4i'> ff, Unde fi vim per tangenteni huiir'<br />

deen-ationis exprimamus, ut oportet, erit vis huiaspoli au^<br />

ftralis laminae A = 8978. Diflantia vera, in qu- hm]^^ ^j^<br />

seil collocabatur,erat7p, j, 8 U eademque in onmibus bis<br />

experimeiitis.<br />

Adhibni porro aliam laminam earumdem prorfus dimennonum<br />

, ac duritiei , B mihi diclam , cuius polus Borea"<br />

lis, earadem acum deturbf.bat 40'' 30' : ei-at ideo magne"<br />

tis B vis borealis = 8847- tinc inngneti A fere aequalis.<br />

§. xxxr»<br />

Adhibui porro has laminas e ferra admodum moUi<br />

6onfe6las , non impraegnatas.<br />

Lamina C eiiisdein longitudinis ac A & B»<br />

Lamina D quae ipfius A quartam habebat longitudi-<br />

nis partein^<br />

Lamina E quae dimidiam habebat longitudinem.<br />

Laraina F cuius longitudo ^. partes quartas ipfius A<br />

valebat.<br />

§• xxxn.<br />

Sequentes laminae e chalybe durlfllmo eraiit con-<br />

feftae G &H, ipfi C penitus aequales, I. K. U refpeai-<br />

ve jpfis D. E. F. aequales.<br />

§. XXXIIL<br />

Experimentorum autem die 16 Septr, 1778 inAitutomm<br />

hie fuit eventus,<br />

B b b 2<br />

ü.xp.


3 So. De paradoxö<br />

Exp, V; Magnes A polo Auftrali polum Borealem Ma-<br />

gnetis B trahebat vi granorum- 3843.<br />

Exp. VI. Ideni Magnes laminam ferream C trahebat vi<br />

2107, gJ*'<br />

Exp, VII. Laminam vero chalybeam G trahebat vi<br />

105-8. gr.<br />

Exp. VIII. Laminam fimilem H trahebat vi noS» gr.<br />

Exp. IX. Trahebat laminam D vi i ^37. gr.<br />

Exp. X. Chalybeam vero I. vi 943. gr,<br />

Exp. XI. Trahebat laminam E vi 1637. gr.<br />

Exp. XII. Chalybeam vero K vi 1243. gr.<br />

Exp. XIII. Trahebat laminam F vi 269^. gr.<br />

Exp. XIV. Chalybeam vero L vi ijfo, gr.<br />

fibi aeqiialem ,<br />

§. XXXIV.<br />

Ex his experimentis manifefte fequlturt<br />

imo Magnetem fortins alium Magnetem attrahere<br />

& earundem virium, quam laminam ferream<br />

prorlus aequalera , aut chalybeam aequalem & ejiisdem du-<br />

ritiei :<br />

imo fortius quam maflam ferream, chalybeamve ma-<br />

ximae attraftionis, dummodo reliqua paria fmt ( §. IX. ) ,<br />

quemadmodum hoc in §. 27. , folo ratiocinio anaiogico<br />

du(5li innuimus.<br />

2do Magnetem fortius traxiife laminas e Ferro molli,<br />

quam chalybeas induratas earumdem dimenfionum. Unde<br />

diiudieari poteft influxus, quem maior minorve corporuni<br />

durities , caeteris etiam paribus , in haec experimenta exe-<br />

l''^-<br />

Ell autem illa durities unum ex praecipuis elementis<br />

illorui.^ quaein ipfa diifertatione evicimus.


I058


382 ^<br />

De paradoxo<br />

§, XXXV,<br />

In primis autem operam dedi examinandae hiiic<br />

quaeftioni , quam §. XXVII. propofueram , fc. qiiaenam effe<br />

deberet vis magnetis dLiriHimi H, iit itle fortius a magnete<br />

traliatiir quam ferriim inollius C vel earumdem vel optitiiarum<br />

dimeDfionuiTi, Huicexamini laminam H dicavi, quae,<br />

licet easdem fere haberet dimenfiones ac lamina G, attamen<br />

vi ttc8 gr. trahebatur, dum altera trahebatur vi lofS<br />

gr. differentia fo gr. fed i-nveni laminam H 22 gr. pon<strong>der</strong>o-<br />

fiorem effe quam laminam G, quae 580 gr, pendebat, liinc<br />

revera propius ad malTam attradlionis maximae aece<strong>der</strong>e.<br />

Haec lamina H , poflquara attrafta fuit , vim quamdam<br />

magneticam accepit , & , ob fuam duritiem , fervavit»<br />

Ut hanc explorarem, laminam inExp. XV. in eadem diftaii-<br />

tia 7 p. s* 8- 1» acui §. XXX. memoratae admovi: & haec de-<br />

turbabatur gr. 1° 15': unde vis per tangentem expreffaerat<br />

218» Haec aiitem vis pure magnetica eft , cum antea<br />

exploraffem, utrum laminae purae in hac diftantiaagerentin<br />

acum, easque non agere iuvenerim. Porro idem docet ex-<br />

perimentum, quanto melius, quam ferrum, chalybs ablato<br />

magnete vim fervet , nam lamina ferrea C a magnete A<br />

ablata, & celerrime acui in dillantia eadem oblata, nullo<br />

modo in acum egit.<br />

§. XXXVL<br />

Exp, XVI. Laminam H , methodo duplicis conta-<br />

dlus, cum laminis duabus ipfi H aeqnalibus impraegnavi<br />

laminas bis ducendo. Hoc peradlo deturbabat lamina H<br />

memoratam acum gradibus 6 & 4^'. Unde vis erat 1183*<br />

Exp.<br />

,


Phaeuoineno magnetico.<br />

gg^<br />

Exp. XVir. Mox vero lamiiiam H laminae B ex bi-<br />

laiice fufpenfae fubieci, & attradlio fuit gr. 1288«<br />

Ergo imo attrahebatiir hie magncs H, quem nunc<br />

H a dicam , & cuius vis erat ad illam niai^netis B , uti<br />

II 83: 8847. feu uti I : 7. 48, inulto debibus, quam ipfe<br />

niagnes ß , & quidem vi, quae liuius erat pars tenia. Ergo<br />

ado attrahebatur idem Magnes H a, fed durus, debilius,<br />

quam ferram molle earumdem dimenfionum C , & quidem<br />

vi, quae erat ad haue uti i ad r. 9. imo debilius traheba-<br />

tur quam Ferrum optimarum dimenfionum F , & vires eraut<br />

uti I ; 2»<br />

§. XXXVIL<br />

Exp. XVIII. Eamdem laminam 11 porro ita imprae-<br />

gnavi, ut acum in eadem diftantia traheret fub angulo<br />

IG gr. erat ergo vis 1763. hinc vis ad vim ipfius B, uti<br />

1763 ; 8847 = I : f . fere,<br />

Exp, XIX. Eamdem laminam Magneti A e bilance<br />

fufpenfo fubieci , & fuit attraölio 1738 gr.<br />

Ergo attrahebatur hie magnes H , quem nunc H b<br />

dicam , & cuius vis erat ad illam magnetis B , uti i : ^. de-<br />

bilius quam magnes B, & quidem vi, quae erat ad illam<br />

huius uti 1738 ; 3843 = a, 14"; i.<br />

Ergo ado attrahebatur magnes H fe, fed durus, debilius,<br />

quam ferrum molle earumdem dimenfionum C, &<br />

quidem vi, quae erat ad illam huius ferri uti i : a, 21. Imo<br />

debi-


^g^<br />

De paradoxo<br />

debilius trahebatur, quam ferruin optimarum dinienfionunjj<br />

& vires erant uti i : i» 5 5»<br />

§. xxxvriL<br />

Exp. XX. Iterum impraegnavi laminam H, nunc<br />

Hc mihi diftam, & deturbabat acum fub angulo 12** 30':<br />

erat ergo vis 2217 ? hiiic vis ad illam ipfius B = 1 1 4.fere><br />

Exp. XXI. Laminam hanc fubieci Magneti A e bi-<br />

iancc pendenti , & fuit attra6Ho aequalis 2068 gr.<br />

Erat ergo attraftio haec debilior illa ferri puri C,<br />

& quidem erat ad hanc uti i : 1,02,<br />

Ergo etiam debilior illa ferri optimarum dimenfio-<br />

numt & quidem in ratione i : i. 3.<br />

§. XXXIX,<br />

Exp. XXII. Hanc laminam iterum impraegnavi, &<br />

quidem, ut acum traheret fub angulo 15 gr. efl ergo vis<br />

magnetis Hc ad illam magnetis ß , uti 2679 ad 8847 = i •<br />

a- 3-<br />

Exp. XXIIt. Hac autem Magneti A e biiance fu-<br />

fpenfo fubpofita, fuit attraäio 2160 gr.<br />

Euit ergo Mc attraftio maior, quam in ferrum purum<br />

dimenfionum : fed minor adhuc,quam in ferrum<br />

earumdem<br />

optimarum dimenfionum: erat enim ad hanc uti 2160 ad<br />

i XL.


efficitur<br />

Phaenomeiio ningnetlco» 3J5'<br />

§. XL.<br />

E quibus omnibus experimentis id iteriim diretfle<br />

imo niagnetem alium magnetem earomdem virium<br />

fortius attrahere quam ferrum vel earumJem vel opti-<br />

2iiarum dimenüonum«<br />

2do Maryiietem debiliorem debilius attrahi pofTe<br />

quam ferrum moUe earumdem dimenfionum, fed aliquaiido<br />

tum iam fortius attrahi, fi vis fit fubtripla magiietis, quo<br />

utimur.<br />

3tio Fieri poffe, ut idem magnes fortius attrahatur<br />

quam quaedam , debilius vero, quam alia raafla ferrea.<br />

4to Denique magnetem , utut parvis impraegnetur<br />

viribus , attamen fortius attrahi quam ferrirm eiusdem du-<br />

ritiei & earumdem dimenfionum ; ut patet coUatis Exp, 33»<br />

ai. 19. 17. cum Exp. 8vo,<br />

Q.uae omnia & confona funt iis quae in ipfa difTerta-<br />

tione propofuimus , & haec latius etiam , certiusque con-<br />

Ärmant,<br />

§ XLL<br />

Dum vero hie de attraftione magnetica fermo e(l,<br />

labet alia quaedam fubnedlere , quae ex his fequuntur ex-<br />

perimentis,<br />

C c c<br />

Si<br />

,


386<br />

De paradoxo<br />

Si ponatur vis & attradlio<br />

1<br />

magnetis B = i. magnetis A in B = i.<br />

erit vis magnetis -<br />

---<br />

H a r: o. 1 3<br />

Hb=:o»a<br />

- - in H a ='0.33<br />

--inHb=: 0.4^<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

'<br />

-<br />

Hc=:o. 2^<br />

Hd = o. 3<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

inHc=:o.s3<br />

inHd=:o.56<br />

Hinc liquet, attra6liones neutiquam refpon<strong>der</strong>e pro-<br />

portioni virium , fed relate ad vires maiores elFe, ferie<br />

tarnen decrefcente, quo fortior fit magnes; etenim efl: vis<br />

B ad vim Ha uti loc : 13. attraftio B ad attraäionem H^<br />

uti 100: 33. dum vis B fit ad illam H d ut 100 : 30. at-<br />

traftio vero ipfius B ad illam H d uti 100 : J6, Ell porro<br />

pro H a vis ad attradlionem = *)<br />

i : a. 5:<br />

pro Hb- - - -=i. 2. al<br />

proHc - - - - =1. medium 1:2.15<br />

2.<br />

pro Hd- - - -=i. 19 j<br />

Serie, ut liquet, contiuuo decrescente.<br />

§. XLII.<br />

Neque mirum videbitur, attrafliones ope acus ex-<br />

ploratas multum ab illis dilFerre , quae ope bilancis inveni-<br />

uutur , etil multi mirum id liabuerint , atqiie , dum ratiönem<br />

nullam huius phoenomeni perfpexerint , id in exemplum<br />

inconftantiae atque morofitatis magnetis attulerint ^<br />

dum inteiim quidam experimenta cum bilance, alii illa cum<br />

acu praetulerunt»<br />

Mirum, inquam, id non videbitur : in experimentis<br />

euim cum acu inüitutis una tantum agit vis , attraftiva fc,<br />

fea


Phaenomeno magnetlco.<br />

^g^<br />

ieu magnetica laminae exploratae : acus liic mere eft paßfl-<br />

va, nani, ut docuit dar. LOÜS , atque pofl ipfiim etiani<br />

inveni , five haec maiorcra five minorem habeat vim, eodem<br />

arcu per eamdem vim a priftiuo fitu deturbatur,<br />

Ubi vero cum bilaiice expevimenta indituimirs, duo<br />

adfuut elementa : akerum vis , quam Irabeiit corpora ai-<br />

hibita :<br />

alterum vero corroboratio, quam ipfo durantc expe-<br />

rimento accjpiunt : attraftio vero iiitegra noii eil , ut in<br />

cafu praecedemi, menfura prImi elementr tantum ; Ted am-<br />

,borum elementorum limul fumptorum ; unde iii proportio-<br />

ne maxima dilFerentia exorietur,<br />

§. XLIIL<br />

Ut vero hanc rem ulterius excoleremus , nonne Im<br />

ratiocinari liceret ? Lamina H pura trahitur vi iiog gr.<br />

"Ergo a üngulis attradlionibus hoc auferendum eftpondus,<br />

üt habeamus id , quod attra^tioni magneticae debetur»<br />

Cluod fi fecerimus, erunt attradliones<br />

promagnete B = 2735 — hinc — i dum pro- i<br />

— — H a = 180 — propor— 0,06^ porciones 0.13<br />

— — H b = 630 — tiones — o. 23 virium o, 2<br />

— — H c = 960 — — 0.39 funt per 0.25<br />

— — H d = ICJ2 — — 0.38 §4tum 0.3,<br />

Quae proportiones utique multo magis ad fe invicem<br />

accedunt. Verum , dum A , in fingulis experimentis<br />

magnetes B. Ha, Hb, Hc, Hd, corrüborat, conobora-<br />

tur ipfe ab illis : unde a magnitudine attra6lionum hie no-<br />

tatarum adhue aliquid demendum eft , id fc, quod huic cor-<br />

Ccc 2 lo.


388<br />

De paradoxo Phoenomeno tnagnetico»<br />

roboratloni debetur. Gluaenam vero illa fit qiiantitas,huc*'<br />

usque latet \ equidem erit in qiiadam virium ratione : fed<br />

verofimillinium mihi videtur, magnetem notabiles iam vires<br />

pofTideiitem eo minus corroborari , quo hae maiores lunt &<br />

debiliori magneti exponiintur : ita ut illa corroboratio fit<br />

in quadam ratione inverfa virium propriarum & direfta il-<br />

larum magnetis , cui exponitur magnes, de quo agitur,<br />

Gluaenam illa fit, hucusque experimeutis haud definivi»<br />

& res mihi videtur difficukatibus plena. Interim liquet,<br />

quod illa quantitate dempta attradViones adhuc magis ad<br />

proportiones virium accedent , fi folum Exp. i7um , fen<br />

magnetem Ea excipiamus. Unde liquet, omniaoptimeiii-<br />

Verum haec per tranfennam tantum & ar-<br />

ter fe cohaerere :<br />

repta opportunitate monui : non enim experimenta infti-<br />

tui , ut hanc quaefiiionem folverem , quae meretur utique,<br />

tit omni , qua fieri potefl: , cura tradletur« Haec itaque tantum<br />

ut levia tentamina confi<strong>der</strong>entur : vixautem unquam<br />

contigit, ut experimenta rite inftituta non aliquid do«<br />

eeant praeter id, cuius discendi gratia inilituebantur*<br />

^iie


^ine neue ^tt<br />

iit<br />

SU btxtittn<br />

t)Otl<br />

t>0tu Wim 8tf4ieR


^1 ^?<br />

ft*.<br />

^> *• >r<br />

J


^^<br />

it<br />

©dt {cht tang« Bett W man auö teftift'cirtcm ^cinaciff, un^<br />

ticr @a(pctcvfaure eine ^apl)te ;u ma*cn .gcti)u§t. 3c&<br />

mi \m nict)t Dccicniscn ^crrucr;c uut) ^crbcjfcrungcn envnlMien,<br />

Deren ficb, tiefe anDcre ju gefüf-njciticn, fcl)Dn Sebrt|li.int, man^<br />

0clb, rjcrnbatöt, unö Baume bedienet l)aben; nur Das ijl<br />

311 ecitinevn , Dag \\)Xt CBccfucfjc imölcicf) , zuweilen ^weifca)nffr<br />

un^ 6ftevö mit %3ec(uj^ Ocö sanjen cl)cmifcben eipparatö wol)r<br />

gai« c)ef>il)i(ic5 auöj^efaUen fiiiö. (5iu Cbngcfabr babnct unö ofit<br />

bcn ^löeq ju nd)tigern (Srfabtungen ; ftnb vt»ir aber nirf.u immer<br />

fo g(ucf ücl), alle Die üor^ommentien €rfct)einunflen auf t>ae oenaucfle<br />

iu ei-mcen: fo \\\ man cnbücl) aucl) ;iufriet)en, einen ^^>rDce§ / Der<br />

foiij^ mttijie(cr©efal)runt) 5(rbeit üetbunDen tvar, trcniiOcnö mit<br />

flcvingcrer ?5}hil)e unt) mebrevcm ^i>vtl)cire ju (?tanDe ju bringen*<br />

231i;cf Der rubmüoUc Sebrer Der €l)emic auf t>er beben (gcbufe<br />

ju (SDimburg gerietb jucrlt auf bcn Cinfad, Den ich bier befannt<br />

mact)en rvill, unD meine ^ifabvungen mit anöcrn t)crg(icl;cn red}f^<br />

fei'ti^


39» ©tte tteue 5(it<br />

fcttigm mlci^.tiuircf>9ehcnt>ö, t>a§ bicfc ^eü)ot»e tot rtffm biöl)^<br />

icfauutcn Den ^orjus uetöiene» ^et ^evfud; ij^ folscnOm<br />

§. II<br />

?Ü?au nimmf ein ju 12 bi^ i^ linken l)ol)cö ®fa^ mtf einem<br />

Sfafcmcn @t6pfc( i>cvfcl)cn , fiUIct cö mit Drei) Urnen raiidjenöen<br />

©a(pctcrcjeifl0 nnd) ©(aubevö 5fi't bereitet. S)iefcm iverDen ^\v\><br />

lln,\en Deliitltvten 2ßaJTcvö bci)c|efe^t, Docb fo, bö§ baö ^afeir<br />

wittclö euieö ölajerncn '^ricbterö; ober auf \\>a^ immer für eine<br />

anDere 5irt nur tropfenweife nacb unö nacb an Den innern ^dn*<br />

Den Deö ®efd§eö l)inabrinnt.<br />

- ^Acf) Dem ^ci^a tverDen aucf)<br />

fcier unD eine balbe lln^e Deö l)6d;|t reftift'cirten SBeinseijleö a\u<br />

fancjg tvieber auf Die eben erwähnte QUt fel)r fadste bineinsetrasen,<br />

tamit fid) Der *223einsei{i ntcbt mit Dem Gaffer mmenge. €nD^<br />

lid) njirD Daö &ia^ mit feinem fleborigen (Stopfer Derfeben, unb<br />

i>bne t>le(e ^e\i)eöun(j in faltcö "SBalTcr gefegt, ©ie ^aiit juc<br />

^interöjeit i^ Diefem ^roce§e febr gunflis , unD im ^omrne?<br />

tnu§ man wenicjfienö Die ^ovfidbt baben. Den ganjen ?(pparat in m<br />

Ui)k^ fcbatticbteö Ott ju f^cUcn, ^ic§ i^ e^ aüc^, wa§ Der €be^<br />

tttif! SU beobacbten W- »i"« «i"§ ^^) ^^^^ (^^^ ^^^M^^ ^rfcbei*<br />

.minien cwabnen/ Die i\>db«nD Diej^ö ^roce^eö üovfommcn.<br />

§. IIL<br />

e^ etbcdet ijon flcb fc(bf!f Daf Die Drei) ffu^igen ^orpet><br />

ndmftdb Der mit rotben ^unflen raucbcnDe ^afpetercieif^, t^a^ De><br />

fliUirte '^Bafit^^ unD Der reftificirfe '^Beinseifl öermog ibrer bcfoii;»<br />

&crn fpccifüfcben &)WiXt einer über Den anDern fcbwimme, wenit<br />

fie anDevö nicbt auö Unüorftcbtisfcit untercinanDer gcfdjnttüt \mu<br />

tm. ^aiim tü Diefe 3»f«it^«icnfc^unci ju ^ecbtegemacbf/ fo ene*<br />

flel)e»


t>le (Salpeferrtap^te su bmiUn. 395<br />

lieben fogrcid) von Der ^aipctccfduce bvVajicie 33(aöc^cti/ bic burcö<br />

Öa^ ^BaJTeic in Den ^eingeill aufj^eiflcn, unb fid) efterö mit eü<br />

ncm flanj befon^ecn ®ejifc()e ürnTicl)rciK ^cx sotl)e (2^ti[pcfer#<br />

gei)l pcirdnbert fic^ (tcgcn Der ^K\cl)e Dcö ^Ilßflfer^ In^ ©rune, tJa<br />

bie untere :£)alfrc nod> (an^e rotl) bleibt, biö fid? bidc :5arbe enb*<br />

hd) ginj; in^ ©rune t)er(icrt, unb ton t»a ii£)ieDer tidtt) 12 btß 18<br />

©tiinbeti inö ^(auc fd)ietf. ^ei* mitterc ober n)iij]crine '^l)(\l<br />

ttnbct fi


§, IV.<br />

m, t)on t)i€rßm ing ^(auc; uiib enöfic^ Die ,gi1n:,(tc^e ^lufHdrung<br />

uiiD ^informi^fät Der mfc^ie&cncn glu^iafcitcu b^i) Dlcrcm^rocclfc<br />

a\\5cl)t/ l)anstüonDci«flud)li9cn ^l)d(cDcc (gafptetcrfaure/ Den mu<br />

bcre auc^ Den mf!ammaM(ifd)en nenm!ivsdn,5M> ob. ^c? ijHcfannt/<br />

Dag Der rauc^cnDe ©alpetcrsdjl fic^ mit Den mefcntücf)enOeIen ciitji'm*<br />

Dcf/ unD \x>aö \^a'$\}\)iQQ\0d)Q ^Bcfen g^mifTer Körper jur ^erduDe*<br />

tim.g Der färben bc\)tuigtf \m^ jum ^bcü in Der ^iKmic^ ^um<br />

^)eU auc^ in Der ^l)!)p ermtefen. ^et-n^jai-bt C) nal)m ?iraar<br />

jur 35ereU«ti5 feiner ^avW nic^ Den rauc^^nDcn/ er t)er(anfltc<br />

aber t»od) Den ftuc^tigen grünen (^afpctergeillf Der gkid) anfangt<br />

mit Den wafferisen ©ünjlen ubcrgel)ct/ ^l)e fid) ndmUd^ Durcf) Den<br />

anb^IteuDen OraD Deö ^cuerö Die fc|)n)ercre (Saure noch cnti^i«?<br />

cfeln, unD mit Dem ^orlöuf Derraengen fant|, wckl)cß bei) im«»<br />

fccm Q$erfud)e/ \m Die etjie


k @a(pe(etitap5^e §u ^ereifern 39^<br />

unD nacr)mafö blau ; ücrdcrt ficT) cnölii; t)icr^r wcfentncl^e 55cf!an&;<br />

tW Q^inM) baüou, oöer micD, \m in ntifcrtn ^roccfle (^.III.)<br />

^ntd) \)m ^anirt üei'n?ant)fcn ^cin^cift atT{3c^e.gcn, fo fKiret ficf;<br />

tcrsan',c 5(ppai'af l^urdö^ebenDö auf, unb Die übcl^lc^f!cbcllc©au^<br />

tt \)Cit nun nid;t mcl)r Dtn ccfdl^aftcu ^cntcT;, Den foii^t Duo ()f*<br />

meine ^c^eiDivatJct «u^cvt.<br />

§. V,<br />

IDic ^oi'u'ser ^ie tiefe 5}?etl)i>t)e Dor cm^ern f)at/ 6e|?e^<br />

^n (}^uvt|VKf)(icl> Dartnn , Dcr; nid)t Den^es benimmt, in t^-tn "iGctn.tjcijl ju<br />

t)cincim/ unö Dcnfclben mit rl)ret pndjticen (^ihire (§. IV. ) ju<br />

fclMwin^evn. ^ie ??\Micje Dc^ Sönffcrö, tuouon Dcii Deftillirte Dem<br />

allcjcureinen tvüv.geioscn n?irö / la^t frc^ roegei) Der ®v6§c unD<br />

^ßeitc Der ®cfa§e fi> senau nicbt be)hnimcn; ich tt(ici)t(nc in^^c^<br />

mein, Dt>§ Dcfjt'n ^ofumen eben fo {)ocO üi\mi(f)^f afö j^neö Der<br />

©aure waK, njcfrlje^ jcDesmnl tDcnigflenö einen ^ufen queren ^in,-<br />

gcc betrmj. ^d) bemerfte febi' oft, Da§ tnirc^ eine flerin^cte £0?en*<br />

gc QBafferö Die $Blviöcf)cn üu fcf)ne(I Drangen, unD Dabec eine<br />

Q5eiMi?ivcttng im ^"^cocejfe mit sal){int]em ${ugbi-ucl;e votber ^imfit<br />

unD


395 €me tteu^ 2(it<br />

5ai]*i ar bic scfammclte 9^ap!)te fo dafTIfc^f<br />

t)a§ fit fidt) fafi nirgcnö^ ei1>dten (le§, mit) auc^ ttnebe« jene ©e;<br />

f.irfe jefkac^/ morinn flc aufbcbalten ri)uröc. §tiid; bcv grüne<br />

«oalpcfcfgcifl nac^ ^crnfj^rbts Q^crfd^i'ift (*j mit aWa QJoc^<br />

fti)t, unö in febc .gevingci; ?0]^ngc t)on gdt ^n gcit in '2.Öcin3cifl<br />

eingetragen bxad) öftere auf einmal mit rotl)cn ©ünften üü^, hkf<br />

mm ft'e fcOon nic^t allimal ben sanscti5(vwrat befc^abißtcn, Doc&<br />

tDenigllcn^ W 9^apl)te jcrjlreutcn/ welche ftd^ biet fc^on/ tt>ie<br />

ha ansene!)me ©eriic^ ^cmie^ / mitet Der ^Iifcf)un^^ ber ^aure<br />

mit Deiti ^cingeift entwicfelte. ^kft ^}ctl)0\)Cf voo ficb fo^ieC<br />

t?erii;üc^tiset , i(l atfo j^i« (Jr^altung einer binlcuißficbcn 9}?engc<br />

^apbte wieDer «icl)t Die befie. §rci)iid) bin k\) in öiefem fünfte<br />

mit meiner ?0)etl)oöe, b^fon&erö iti Den biefigen (Bi'genDen, tiid>t5n<br />

QlüMd) gcwefen ; ic^ fonnte aber «uc^ nkU Den guten '2öein.(]eifl<br />

befommen, ben ic^ anDer^n)o fanöj. unD n^enn id) ibn nod) fo<br />

forgfaJtig reftificiren ik^ , fo ttjar er Dod) immer px tvaflevig. Un*<br />

fere ^'aboranten getjen inö.gemein in gefd;wint)e t>amit um/ unö<br />

Denfen nid)t, öa§ öer ^ßeingeijl unter einent ^^ttk geringem ©raDe<br />

ber ^i^e übergebet, ölö jener beö ficbenben "^IBajTerö ijT. ^IBe*<br />

aen biefer 5Sefd)n)er(icbfeit/ gut^n ^eingeif^ ju


U ©alpeterttap&te in bereitem 397<br />

§. VI,<br />

©ic nad) b« torscfitricbcntn 2(rt C §. II. & III. ) bc^<br />

Kt'Mt I unt» t)on ibret uberflü§igen @t\urc n)ol)( vereinigte 9^apl)tc<br />

t|t in t>en £üfa(fcl)metjen \?on üecfdjicbcncn Urfacl^en, unb wo bner<br />

©eblut eine Neigung jut 5rocej]e nicbtö anbev» a(ö m ©emengfel (*) üon ber (galpeteit^<br />

I I<br />

^. ^ »»! ! ,<br />

fiiure,<br />

(*) X5a t>ie(er Ueberrefl nacb meinen 5Bfrfiic^en inSgemcin febr »fing<br />

betrug/ öerfeijte t(b i^n nacb öet Koueüifcbm 9lrt niemals mebrmit<br />

neuem


598 Sitte neue ^H hit ^alptktmpf)k ^u Umtttt.<br />

\i\nu, t)em bci)3cfc()uttc{cn '^ööjfa, unö bcm nji^jTcngcn ^beife<br />

bcö 'SBcinscilleö flujufcl)en» 3c^ (ic§ cö nad) abgenommenem<br />

£ßapl)te iti^gemdn irod) eine Seit unbeöecft flel)eti, bl^ eö alle»<br />

©euicl) verloren Ijattc, ta Uf^t md)t mel)r fo ecfca)aft cjlö jenet<br />

i)eö (Scl)eit>\Daftevö \vi^r; fonDcrn öUeö fc^mec^te naturücf; fmjcr.<br />

e^ fdjeint alfo öiefec ^']>^;oce|i jusfeid) ein ^Mü ju fei)n ^ Der (BaU<br />

Veterfdure il)t unanAencbmeö faic^tigeö 'iB^ftn ju benehmen, unl><br />

fte gleid) t)et ^itriolfdure jum innerlichen ©cbrauc^e bienfic^er ju<br />

tttad)en, befonberö menn fie nod) mittele einei; gdin^m '^cMa^'<br />

im \)mba sejocjcn mirö. 9))it einem (Baftt 3ulcp, o&er einet<br />

^ifane üerfc^t ift tiefe tcftificirte ©duve in l)i^i,gcn unt) fnulett<br />

fiebern eine fel>r i?ortreMe 5irjnei), Die, wie kid)t ^u erachten,<br />

vcvmoci \\m<br />

ful)(eut>en unD antifeptifc^cn ^Käfu ivi^Uu<br />

neuem te?tificivten 2Betivgei|lc , um ja öerfucf)en, Db uic^t nad) einet<br />

langen ©tgeflton Ut m\Htt ^alptkmi^ t>ßriin5 tonnte flbgeaose«<br />

»crDen, foiiöern ici) bebtente micj) ju biefem ^it^e tiielmel)r t)e§ Bem«<br />

^arbtir4>cu jai^Iftcn r>errucf)ce (g. 161, roo fe{)r getrocfnetet<br />

ealpetet unb ?Bitriol , öon jebem ein ^funb jufammni gewttfctet/ in<br />

einen fuiyn Kolben ober gtetorte ßebrad^t, unb alfobalö mit äwei)<br />

«Jjfunb be§ Oarfflen ?ötant5ü)eine8 ßerfetjct roetben. 2)!ffen Siinjeti<br />

Qlpparnt mit Der iöorlage lief id) einige Seit in bct 2)t(ie|]iong()i(ie<br />

flel)en/ unb gammelte enblict)/ »aS üon fic^ fetbfl herüber gieng, iai<br />

Itt angene^mlle üerfüfte 6alpetcrgei|] war. QluS Dem UeberrejI<br />

würbe w^ ein feljr ilavfeS ©{^eibroatTtr ertjalten.<br />

3ß=====-=iX5====r=E


91 e ä i ft e t<br />

tcr mcrfmüvbigllcn ©ac^cn, meldte in bm<br />

vf4?rtt:t>0/ d;emifc^c Untctfuc^ung tieifc^tebctict (Stcrgefleitie. pag»<br />

217. — 350^<br />

QitiXbcmk (furfurftl. 6«icrifcf)e) 6e|T|t ümn feftcnen ^irfc^bejoör. 22«.<br />

2fmntrtnit CXdfaviuö) fetncc ^lO^antrung: tubus aßronomicus nO'_<br />

vus, wixti ermahnt. 138.<br />

Qlitvouomie i|l tic weitüufti^f^e W\i\


£)d)ren6cjtjarc ig» & 20. SSefotiöere jtvet; Dc^feuOfjoare auö tem<br />

©etic^t S^am in Sniefeer6aieru 20 & 21. ^ttfd)enbejoave 21.<br />

Sin 6cfent)ec6 feltencr unt) fc^onec "i^cjonr/ weichet auf bec ^ctw<br />

fltaft Söiefen jtt)if


^<br />

vJV e g<br />

t ßc f.<br />

^clfcttartcbetro C^o^ann) 5I6^ontrunq tjon etnfm netten aHvoriQ^<br />

niifd)cnauai)ranten mit©fdöd)i»t i03.— i68,eftnft5SI)t)ani5rum];<br />

:, tubus afironomicus amplijjimi campi, mxt> erwähnt. 121'<br />

^cU, feine «metf)ot)e, He ^Jcr^i^e aud) mit einem fe^fer^offen Oua,<br />

ir tränten o^ne Einbringung einer iöeracffening wegen Der Oci^-aP;.<br />

» tion genau ju bcf?immen 88. —- 91.<br />

^yacinti), c^emifc^c ^erfucfte mit öem ortenfafifc^en 269. — 28r.<br />

3"0eu<br />

• 388. & 189. ^n einem ed)iffd)ett 191, mt t>m ©focfen-<br />

fpier, «abfeuern Der eolbaten, «Iilfc^eibe 19a. — 194. OJecfuffie<br />

^ mit EtufH'lung tec Xxmm^l 19s. - 208. ^:53erruc^e mit ^em Cuft.<br />

flePtiop^or fiber einen ^ar^fuc^en 204.— 20S. 2?on euftefeftrc^<br />

|)&oren au« mfc^iebenen iölaterien 209. — 2u.5ruö weiter un-<br />

flfbreirfeter eeinwanö ao9.&2io. 5iuöaßcüVnge 210.&211. 2(u«<br />

5uc^2Ti.&2i2, ^uö Rapier, unDg)appenJ!ecfer2i2.&2i3.5(«|<br />

9>lMfc^2i3.&ai4.<br />

m40rter, ber ea|, taf er (il^eitUi rnre ^ifen flarperafö einen<br />

^<br />

;•<br />

;<br />

an^ern ^^agnetan fTd) jic^ejfl nid)t aUgemein tva^ra^s, — 3^8<br />

^if Umj^dnbe, wotinn Tiefer ©o| wa^, ober faffc^ V, wer-<br />

len untfrfuc^t 3S9«— 364. Untn-fuc^ung Ux SDlufd^rnbrccfifcftfii,<br />

^ «<br />

Ärafti;.<br />

*<br />

**


Ätafrifcfien unb ©ifbcrtifc^cn ^,r'^?rtmente'364.—'370. ^(((^M<br />

meine ©funbfd^e jur (Jtfidrung titcfcö ^^dnomene 370» 373,<br />

6;rffdrimg be6 ^^dnomenß fetbjl 373', — 378» Sf^euc ?Oci"fuc^c<br />

^ieai()ec 378. — 388. ',<br />

!1T«f4)cnbrocf §öt feinen ©a|, ba§ öcr ^«(\net baö pure ©fcn<br />

jtdvfec/ qIö einen anöern iÖ^a^net anjie^e, nad)mal8 einijc^<br />

fcfevdnft 359.<br />

Pol^ö^e, ^emöf^ung fcec fonigf. ic ^ü!(>6^c cinee Dctö i(l immer cinertep 42»<br />

S3erfd)ieÖeiie ?D^et|)o&en , fcc ju befiimmen oebjl if;ren ^e^rccn<br />

42.— T02. ©oMnö 9J?anier, tu ^e^\n, welche au6 Der IHefraf^<br />

tion entfielen, ju üermeiben 48 & 49« Jpettö ?02et^oDe, öic<br />

gelter t>e3 0,uabranten ju ftnlien 66 — 68. ^equemlid)feit eine«<br />

©eftocö 6et)mO()feroiren69.^o(()60e üon Sngoljlaöt 71.— 88.<br />

^eUö ?9^et^obc, bic ^ol^o^c mit einem auc& fehlerhaften Cncu»<br />

tränten ; unb o^nc Einbringung einer ^Serbeflferung wegen be^<br />

iRefraftion genau ju bejlinmien 88* — 91.<br />

C-Urtbr^tnt (neuer ajlronomifcficr") mit ©Idöc^cn. (Jrfinbung beö Spits<br />

jog S^autneö 106. Unbequemlid)fcit ber auf ü^ffflng eingegra^<br />

tencn Sint^eilungglinien 106 & 107, föorjug beö ©fafcd in<br />

biefem ©tucfc 108. ©anj gldfcrne Cluabranten iio. Unfid)er*<br />

^eit ber gernro^re , wenn jle um »icl größer jtnb olö ber Clua^<br />

brant iio. iii. ?Borjug größerer duabranten ttor fleinen 112.<br />

& 113. SSranber verfertigt einen bioptrifc^en ©eftor, unb ein<br />

gcniro^r .mit 2 beroeglidjen Ofularen, unb bebient ftd) MUif<br />

gtaferner ©falen 113. Johann ^elfenjrieberö «ßorfc^tag, glds»<br />

ferne (Sd)eibc6en auf bem D.uabranten an jubringen, unb bk ©ra^<br />

, be barein JU fd)neibcn 114.— i68.Sernro^r bet) biefem Cuabran;<br />

ten ii8.— i2i.(Buc6rof;r 121 & 122, ^erfiiebcnc anbere^^eife<br />

123.— 128. iSiifrometec I28«~i33. ©e&raud^ «»SSerferti^ungö^


fttt blefe« D,uabtanfen 133.— 136. (Sint^eifung be6 Ctuabrante»<br />

in feine ©raöe, unb 93ccjetd)nung berfetben 136. — r68*<br />

^cfvdttion , man ^at tl)vc ^el•dn^erun^ butc^ ben ^l)crutomf tcr j«<br />

6e|}immen \)VCi ttjo biefer (Stein gcfunben wirb 232. S^cmifc^e SJecfuc^e<br />

mit bcm oi'ientalifc^en Saphir 233. — 2^»<br />

©matragb/ wo biefec ©tein gefunbcn wirb 2^2. €^


p'./3/Ö, TD.


*w^

Hurra! Ihre Datei wurde hochgeladen und ist bereit für die Veröffentlichung.

Erfolgreich gespeichert!

Leider ist etwas schief gelaufen!