بارگیری

درباره چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
محمّدِ‏ حسن دوست
در اين مقاله کوشش شده است چند لغت يوناني که از راه هاي مختلف وارد زبان فارسي
شده اند‎٬‎ شناسانده شوند.‏ اين لغات عمومًا از دو طريق وارد زبان فارسي شده اند:‏
١. از طريق زبان هاي ايراني ‏(پارتي و فارسي ميانه)؛
٢. از طريق زبان هاي سامي ‏(سرياني و عربي).‏
هدف از نوشتن اين مقاله‎٬‎ آگاهي از اصل يوناني اين لغات از نظر لفظي و معنايي‎٬‎
آگاهي از ورودِ‏ همين لغات به برخي از زبان هاي اروپايي و غير اروپايي و آشنايي با ريشه
هندواروپايي هر يک از آنها بوده است.‏
نخست گونه فارسيِ‏ لغت يوناني و معني آن در زبان فارسي و سپس گونه اصلي لغت
يوناني و معني آن در زبان يوناني ذکر شده است.‏ آنگاه نحوه ورود لغت يوناني به برخي
از زبان هاي اروپايي‎٬‎ برخي از زبان هاي ايراني ميانه و نيز زبان عربي حتّ‏ ي االمکان بدون
ذکر زبان هاي واسط بيان گرديده است.‏ در پاورقي‎٬‎ ريشه هندو اروپايي هر يک از لغات
و نيز برخي از بازمانده هاي آن ريشه داده شده است.‏
,
١. آبنوس نام درختي استوايي.‏ چوب آن سياه‎٬‎ محکم‎٬‎ سنگين و گران قيمت است.‏
‏(‏ébenos‏):‏ e آبنوس.‏ اين واژه در اصل از لغتِ‏ مصريِ‏ hbny گرفته
شده است.‏ لفظ مصري شايد از زبان حبشي گرفته شده باشد.‏ تلفظ دقيق لغت مصري
از يوناني:‏ ¨ beno
معلوم نيست.‏ 1.435) (Frisk. .

ª
نامه فرهنگستان /٤ ٢
٨٤ مقاله
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
واژه مورد بحث از يوناني دخيل در التيني:‏ (Lat.Ety. (1.387 ebenus در فرانسوي:‏
١ از التيني دخيل در آلماني:‏ Eben در:‏ ٢ Ebenholz :‏ چوب آبنوس؛ و انگليسي:‏
ébe © ne .‏
٣ از يوناني دخيل در فارسي ميانه:‏ (Pahl.Dict. 4)abnu¦ s .‏ از يوناني دخيل در
ebony .‏
عربي:‏ أَبَنوسُ‏ ٬ أَبْنوسُ‏ ٬ أَبْنُسُ‏ ٬ آبَنوسُ‏ ٬ آبِنوسُ‏ (17.I (Blachère.
در کتاب مقدّ‏ س ‏(حزقيال ١٥:٢٧) ٬ اين واژه به صورتِ‏ Hovenim آمده است.‏ اغلب
مترجمان و مفسران واژه اخير را همان لفظ مصري hbny مي دانند.‏ در نوشته هاي کهنِ‏
فارسي وعربي‎٬‎ آبنوس بيشتر به عنوان يکي ازمفردات دارويي ياد شده است.‏ هم چنين
چوبِ‏ آبنوس يا آبنوس ٬ نامي بوده است که برده فروشان به سياه پوستان داده بودند.‏ از اين
رو‎٬‎ برده فروش را فروشنده آبنوس نيز مي ناميدند.‏ گونه هاي ديگرِ‏ اين کلمه در زبان
فارسي‎٬‎ آبِنوس ٬ آبْنوز و اَبنوس است.‏ ) دائرة المعارف بزرگ اسالمي ٦٨-٧٠). ١.
٢. ابليس اهريمن‎٬‎ شيطان.‏
صورتِ‏ تصحيف شده واژه يونانيِ‏ ‏(‏diábolos‏):‏ dia ¨ bolo فتنهگر‎٬‎ سخن چين‎٬‎ دشمن؛
شيطان؛ قس:‏ ‏¦‏diabállo‏):‏ ) diaba ¨ llw انتقال دادن؛ عبور کردن؛ در ميان افکندن‎٬‎ فتنه
برانگيختن (1.216 Frisk. (L.S. ;389-90 واژه dia ¨ bolo از دو بخش تشکيل شده است:‏
١. ¨ dia :‏ از هم جدا؛ از ميان ٢. -bolo مشتق از ba ¨ llw ٤
) (bállo¦ :‏ انداختن
383) (Frisk. 1. 215, .‏
‎١‎)در مورد واژه هاي فرانسوي نک.‏
‎٢‎)در مورد واژه هاي آلماني نک.‏
Grand Larousse de la Langue Franμaise, 7 Tomes. Librairie Larousse 1971.
Kluge, F., Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, Berlin New York 1989.
‎٣‎)در مورد واژه هاي انگليسي نک.‏
The American Heritage Dictionary of the English Language, 3rd edition Haghton Mifflin Company,
Boston 1972.
‎٤‎)از هندواروپايي:‏ el u g‏*‏ .2 :‏ چکيدن‎٬‎ سرريز شدن‎٬‎ فوران کردن؛ انداختن‎٬‎ پرتاب کردن (471 (Pok. اين
ريشه در واژه هاي زير ديده مي شود:‏
سنسکريت:‏ galati :‏ مي چکد‎٬‎ مي افتد (329 (KWA. .1 اوستايي:‏ gar ‏(‏ni‏):‏ 4 به پايين پرت کردن (512 (AiW.
فارسي نو:‏ باليستيک:‏ پرتابي‎٬‎ وابسته به علم پرتاب گلوله ‏(دخيل از انگليسي)‏‎٬‎ آلماني:‏ quellen :‏ فوران کردن؛
انگليسي:‏ kill:کُشتن.‏

نامه فرهنگستان /٤ ٢
مقاله ٨٥
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
واژه مورد بحث‎٬‎ از يوناني دخيل در التيني:‏ (Gr.Lar. .2 (1300 diabolus در
فرانسوي:‏ diable .‏ از التيني دخيل در آلماني:‏ Teufel ؛ diabolisch :‏ شيطاني؛ و
انگليسي:‏ devil ؛ diabolic :‏ شيطاني.‏ از يوناني دخيل در عربي:‏ إِبليس ‏(نک.‏ جفري.‏
١٠٣) جمع:‏ أَباليس ٬ أَ‏ بالِسَ‏ ة ‏(المنجد . ٤٨) بَليِس ‏(صورتي عاميانه از إِ‏ بليس)‏ (110 .I ‏.‏Dozy‏).‏
لغويّون عرب‎٬‎ عمومًا واژه إِ‏ بليس را از ريشه بلس : نااميد شدن‎٬‎ گرفته اند و آن را
‏«مأيوس ‏(از رحمت خدا)»‏ معني کرده اند:‏ و أَبْلَسَ‏ مِن رحمة اهلل أَيِ‏ يَئِسَ‏ و نَدِ‏ مَ‏ . و منه
سميِ‏ إِ‏ بليس و کان اسمه عزازيلَ‏ ... و إِ‏ بليس‎٬‎ لعنه اهلل:‏ مشتق منه الَٔنه أُبْلِسَ‏ من رحمة اهلل
أَيِ‏ أُويِسَ‏ . ‏(لسان العرب . ١. ٤٨٢) ابن دريد نيز از قولِ‏ ‏«اهل لغت»‏ چنين وجه اشتقاقي را
بيان مي کند.‏ ‏(نک.‏ جمهرة اللّغة . ١. ٣٤٠) با اين حال خود ابن دريد در عربي بودن اين واژه
ترديد داشته است:‏ إِن کان عربيًّا فاشتقاقه من أَ بْلَسَ‏ يُبْلِسُ‏ ‏(همان جا.‏ ١١٩٣). ٢.
ابنمنظور نيز از قول شخصي به نام ابواسحاق مي نويسد که وي آن را واژه اي بيگانه
دانسته است:‏ و قال أَبوإِ‏ سحاق:‏ لم يصرف الَٔنه أَ‏ عجميِ‏ معرفة.‏ ) لسان العرب . ١. ٤٨٢).
ظاهرًا مشتق دانستن إِبليس از ريشه بلس ٬ از ابن عباس سرچشمه گرفته است که
مي گويد:‏ خداوند او را از هر خيري نوميد کرد ‏(أَبْلَسَ‏ هُ‏ ( و شيطاني رجيم ساخت.‏
) دائرة المعارف بزرگ اسالمي . ٢. ٥٩٢) در زبان عربي از اين واژه‎٬‎ اسم مفعول ساخته شده
است:‏ مُبَلَّس ٬ مُبَوْ‏ لَس : تسخير شده شيطان‎٬‎ کسي که شيطان روحش را آزرده است.‏
110) I. (Dozy. .‏
واژه ا ٕ بليس يازده بار در قرآن کريم به کار رفته است.‏ ‏(بقره‎٬‎ ‎٣٤‎؛ اعراف‎٬‎ ‎١١‎؛...).‏
٣. ابوقلمون جامه رنگارنگ‎٬‎ ديباي رومي.‏
c
از يوناني:‏ ¨ lamon
(hupokálamon ) upoka گرفته شده است به همان معني.‏
‏(نک.‏I.6‎ Dozy. )‏
اين واژه در زبان فارسي به صورت هاي بوقَ‏ لَمون و قَ‏ لَمون نيز به کار رفته است.‏
از يوناني دخيل در عربي:‏ أَبوقَ‏ لَمُون ‏(همان جا؛ نيزنک.‏ لسان العرب . ١١. ٢٩١) بُوْ‏ قَ‏ لْمون
‏(المعجم . .١ (١٢٩ القَلَمُون ‏(لسان العرب . .١١ (٢٩٢
در برخي از فرهنگ هاي فارسي‎٬‎ عالوه بر معني ياد شده‎٬‎ واژه بوقَلَمون به نوعي
پرنده ‏(مرغ)‏ و بعضًا به جانوري آبي اطالق شده است.‏ ‏(نک.‏ لغت نامه دهخدا ‏).‏

ٰ
نامه فرهنگستان /٤ ٢
٨٦ مقاله
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
در برخي از فرهنگ هاي عربي نيز واژه أبوقَلَمُون به نوعي پرنده اطالق شده است.‏
‏(نک.‏ لسان العرب . ١١. ٢٩٢) ابن منظور از قول ديگران نقل مي کند که جامه ابوقَلَمُ‏ ون‎٬‎ نام
خود را از نام پرنده اي آبي گرفته است:...‏ أَبوقَلَمُون طائر من طير الماء يُتراءَ‏ ي بأَلوان شَ‏ تَّي
فَشُ‏ بِّه الثّوبُ‏ به.‏ ‏(همان جا).‏
قزويني در عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات اين پرنده را با پرنده افسانه اي
٥ يکي دانسته و آن را چنين توصيف کرده است:‏ خوش آواز‎٬‎ داراي گردن و
ابوبراقش
پاهايي دراز‎٬‎ نوکي قرمز و بلند به اندازه نوک لک لک‎٬‎ با پرهايي به رنگ قرمز‎٬‎ سبز‎٬‎ زرد
و آبي؛ وي اضافه مي کند که پارچه ابوقلمون که از روم شرقي آورده مي شد‎٬‎ از روي
الگوي رنگ هاي اين پرنده بافته مي شده است.‏ ‏(نک.‏ IV. 552 ). Iranica.
با توجّ‏ ه به اين توضيحات مي توان حدس زد که در قديم چنين تصوّ‏ ر مي شد که
ابوقلمون در اصل نام پرنده اي بوده و سپس اين نام به جامه اي مخصوص به سبب
رنگارنگ بودن و شباهتش به پرهاي آن پرنده اطالق شده است.‏
در اينجا بايد يادآور شد که ابوقلمون ‏(پرنده توصيف شده)‏ ارتباطي با بوقلمون ‏(ماکيان
معروف)‏ ندارد؛ زيرا اوّ‏ الً‏ ٬ توصيفاتي که از ابوقلمون در منابع عربي و فارسي صورت
گرفته ‏(نک.‏ باال)‏ پرنده اي ناشناخته را وصف مي کند؛ ثانيًا‎٬‎ ماکيان معروف اصًال بومي
امريکاست و در اوايل قرن شانزدهم ميالدي از امريکا وارد اروپا و سپس به احتمال زياد
از کشور پرتغال وارد هند شد.‏ در هند بوقلمون به نام ¦ ru pi ¦ يا ¦ peru خوانده شده که از
پرتغالي peru ‏(به معني بوقلمون)‏ گرفته شده است.‏ واژه ¦ ru pi ¦ يا ¦ peru همان است که در
فرهنگ هاي فارسي به صورت پيروج ضبط شده است.‏ از آنجا که اين پرنده به نام هاي
٦ نيز خوانده شده ‏(نک.‏ لغت نامه دهخدا ( مي توان حدس زد که
خروس هندي و فيل مرغ
اين ماکيان از هند احتماًال در اواسط قرن هفدهم ميالدي وارد ايران شده است.‏
(552-3 IV. (Iranica. .‏ ظاهرًا ناميده شدنِ‏ اين مرغ به بوقلمون به سبب رنگارنگ شدنِ‏
گوشتِ‏ منقار و گلوي آن است.‏ ‏(نک.‏ فرهنگ نظام ٬ ذيلِ‏ پيروج)‏
٤. اثير سايلي رقيق و بي وزن که به عقيده قدما‎٬‎ فضاي باالي هواي کره زمين را فرا
گرفته است.‏
‎٥‎)نک.‏ لغت نامه دهخدا؛ نيز نک.‏ کمال الدين محمّ‏ د بن موسي دَ‏ ميري‎٬‎ حَ‏ ياة الحيوان الکبريٰ‏ ٬ جلد اول ص‎٢٢٩‎‏.‏
‎٦‎)به سبب آن که از باالي منقار بوقلمون پوستي مانند خرطوم فيل آويخته است.‏

نامه فرهنگستان /٤ ٢
مقاله ٨٧
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
از يوناني:‏ r ¨ ai'qh (r ٧ aithe‏):‏ ¦ ¨ عنصر علوي؛ هوا(ي پاک)‏‎٬‎ آسمان ‏(روشن)‏
1.37) Frisk. (L. S. 37; .‏
,
٨
از يوناني دخيل در التيني:‏ (Lat. Ety. 1.15)aethe ¦ r در فرانسوي:‏ éther .‏
از التيني دخيل در آلماني:‏ Äther؛ و انگليسي:‏ ether .‏
از يوناني دخيل در عربي:‏ االَٔثيِرُ‏ .(1.19 (Lane. .‏
٥. اَرغَنون سازِ‏ بزرگ بادي‎٬‎ متشکّل از لوله هاي متعدّ‏ دي که در آن مي دميدند.‏
ازيوناني:‏rganon ¨
(Frisk.2.410) : آلت‎٬‎ ابزار؛ آلت موسيقي؛ اندام‎٬‎ عضو ‏(‏órganon‏) ٩ o
از يوناني دخيل در التيني (E.Lat.Dict . (572 organum در فرانسوي:‏ orgue ١٠ .
از التيني دخيل در آلماني:‏ Orgel ٬ Organ ؛ و انگليسي:‏ organ .‏
از يوناني دخيل در عربي:‏ أُرْغُنٌ‏ ٬ أَرْغُنٌ‏ ٬ أَرْغَنٌ‏ جمع:‏ أَراغِنُ‏ ؛ أَرْغُلٌ‏ ٬ أَرْغولٌ‏ ٬ أُرْغولٌ‏ جمع:‏
أَراغِيلُ‏ . 85) I. (Blachère.
در زبان فارسي‎٬‎ ارغنون به معني مطلق ساز نيز به کار رفته است.‏ گونه هاي ديگر اين
واژه قانون
١١
واژه عبارت اند از:‏ اَرْغَن ٬ اَرْغَن ن ٬ اَرْغُون ٬ اُرغَنون . اين ساز را مزامير هم مي گفته اند.‏
ُ‏
‏(ساز مشهور)‏ مخففِ‏ ارغنون است.‏ ‏(فرهنگ معين ( در عربي القانُون ‏(المنجد . ٦٥٦)
٦. اريکه سرير‎٬‎ تخت‎٬‎ اورنگ.‏
(ari :‏ خوابگاه خوب‎٬‎ بستر نيکو.‏ اين ترکيب
koíte
,
احتماًال از يوناني:‏ ) ari koíth ¦
‎٧‎)از هندواروپايي dh ai*‏‎٬‎ dh i*:‏ سوختن‎٬‎ روشن شدن (11 (Pok. اين ريشه در واژه هاي زير ديده
مي شود:‏ سنسکريت idhmáh¤ ‎٬‎ ¤
فارسي نو:‏ هيمه‎٬‎ هيزم.‏
‎٨‎)دخيل در فارسي نو:‏ اِتِر.‏
‎٩‎)از هندواروپايي:‏ 2*.ureg ª :‏ کار کردن‎٬‎ انجام دادن‎٬‎ ورزيدن (1168 (Pok. اين ريشه در واژه هاي زير
ديده مي شود:‏
édhah :‏ هيزم 128) (KWA. 1. 87, اوستايي:‏ sma ae ¦ :‏ هيزم 26) (AiW. فارسي
(Nyberg. (204 varzi فارسي نو:‏ ورزيدن؛
ميانه:‏ e ¦ mak hesm ٬ :‏ هيزم 99) (Nyberg. 70,
ª uerg*‏‎٬‎
ª ª
اوستايي:‏ varÌz 1 :‏ کار کردن‎٬‎ ورزيدن (1374 (AiW. فارسي ميانه:‏ ¦ tan
انرژي‎٬‎ آلرژي ‏(هر دو دخيل از فرانسوي)‏ آلماني:‏ Werk :‏ کار؛ wirken :‏ کار کردن:‏ انگليسي work :‏ کار؛ orgy :‏
خوشگذراني؛ افراط و زياده روي در کاري‎٬‎ George :‏ کشاورز ‏(آن که بر روي زمين کار مي کند)‏ (439 (Shipley.
‎١٠‎)دخيل در فارسي نو:‏ اُ‏ رگ.‏
‎١١‎) ارغنون ٬ هم چنين نام مجموعه آثار ارسطو در علم منطق است.‏ ظاهرًا اين عنوان را بعد از زمان ارسطو‎٬‎
مشّ‏ ائين به اين آثار اطالق کرده اند تا نشان دهند که منطق جزء فلسفه نيست‎٬‎ بلکه ‏«آلتي»‏ براي تحقيقات فلسفي
است.‏ ) مصاحب . .١ (٩٧

نامه فرهنگستان /٤ ٢
٨٨ مقاله
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
: گاه‎٬‎ بستر؛
١٣
: نيک‎٬‎ خوب ٢. koíth
وصفي از دو بخش تشکيل شده است:‏ ١. arí ١٢
مشتق از ‏(‏keimai‏):‏ kei ¬ mai دراز کشيدن‎٬‎ غنودن (809 .1 ,138 ‏.‏Frisk‏).‏
از يوناني دخيل در عربي:‏ االَٔ‏ رِ‏ يکَة ‏(نک.‏ حاشيه برهان قاطع‎٬‎ ص ١١٢) جمع:‏ أَرِيْک ٬
أَرائِک ‏(المنجد . ٩).
لغويّون عرب اين واژه را از أَرک ) االَٔ‏ راک ): نام نوعي درخت که از شاخه هاي آن مسواک
مي ساختند‎٬‎ گرفته اند.‏ ‏(نک.‏ لسان العرب . ١. ‎١٢٢‎؛ نيزنک.‏ المفردات . ‎١٨-١٧‎؛ (Lane.1.50-1
برخي از دانش مندان علم لغت‎٬‎ مانند ‏«ادي شير»‏‎٬‎ عقيده دارند که واژه اريکه همان
اورنگ فارسي به معني تخت پادشاهي است.‏ ‏(به نقل از جفري.‏ ١٠٩) با آنکه جفري نظر
ادي شير را نمي پذيرد‎٬‎ امّا احتمال مي دهد که واژه اريکه‎٬‎ ريشه اي ايراني داشته باشد.‏
‏(همان جا.‏ ١١٠).
واژه أَرائِک پنج بار در قرآن کريم به کار رفته است.‏ ‏(کهف‎٬‎ ‎٣١‎؛ يس‎٬‎ ‎٥٦‎؛...).‏
٧. اسطرالب نام دستگاهي نجومي که براي اندازهگيري موقعيت اجرام سماوي به
کار مي رفت.‏
,
‏;‏‎128‎.‏‎1‎‏.‏ (Dict.éty.Gr
از يوناني:‏ tro-laas ‏(‏astro-lábos‏):‏ اسطرالب ‏(‏‎263‎.‏S.‏L
اين واژه از دو بخش تشکيل شده است:‏ ١. astro- مشتق از tḧras (r ١٤ ¨ ¦
ستاره
(aste :‏
,
,
¨ bo
٢. bo la ¨ مشتق از lamba ¨ vw ) ١٥ ‏¦‏lambáno‏):‏ گرفتن‎٬‎ به دست آوردن
‎١٢‎)از هندواروپايي:‏ ‎1*.ar :‏ مرتب بودن‎٬‎ متناسب بودن‎٬‎ مناسب بودن (55 (Pok. اين ريشه در واژه هاي زير
ديده مي شود:‏
سنسکريت áram :‏ álam :‏ مناسب‎٬‎ شايسته 48) (KWA. 1. اوستايي:‏ arÌm ¦ m ٬
:‏ درست‎٬‎ مناسب (188 .‏AiW‏)‏ arÌ
(AiW. (1571 :‏ دراز کشيدن sa
¨ a
انگليسي:‏ army :‏ ارتش؛ art :‏ هنر؛ harmony :‏ هماهنگي؛ order :‏ نظم‎٬‎ ترتيب؛ rite :‏ آيين‎٬‎ مراسم.‏ aristocracy :‏
حکومت اشراف ‏(شايسته ترين ها).‏
‎١٣‎)از هندواروپايي:‏ to oi k‏*:‏ ª تختخواب‎٬‎ بستر؛ از ريشه:‏ ei k* ª .1 :‏ دراز کشيدن؛ تختخواب؛ اقامتگاه.‏
(539 (Pok. اين ريشه در واژه هاي زير ديده مي شود:‏
فارسي ميانه:‏
¦ اوستايي:‏ y (KWA. .3 (303 :‏ دراز مي کشد s
(Pahl. Dict. (12 ¦a sudan فارسي نو:‏ آسودن؛ آلماني:‏ Heirat :‏ ازدواج؛ انگليسي:‏ city :‏ شهر؛ cemetery :‏ آر امگاه‎٬‎
قبرستان.‏
‎١٤‎)از هندواروپايي:‏ r 2*.ste ¦ § :‏ ستاره (1027 (Pok. اين ريشه در واژه هاي زير ديده مي شود:‏
سنسکريت:‏ ¨ ye
سنسکريت:‏ stár (KWA. 3. 512) اوستايي:‏ star 1598) 3 (AiW. فارسي ميانه:‏ 1 star (Nyberg. 180) sta ¦ rak ٬
فارسي نو:‏ ستاره؛ التيني:‏ (Lat. Ety. .2 (587 ste ¦ lla فرانسوي‎٬‎ astre ؛ آلماني:‏ Stern ؛ انگليسي:‏ star .‏

ª
§
ª
نامه فرهنگستان /٤ ٢
مقاله ٨٩
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
2.77) .(Frisk 1. 170, .‏
واژه مورد بحث از يوناني دخيل در التيني:‏ (Gr.Lar. .1 (287 astrolabus در
فرانسوي:‏ astrolabe .‏
از التيني دخيل در آلماني:‏ (Duden. .1 (197 astrolab و انگليسي:‏ astrolabe .‏
.(Blache
از يوناني دخيل در عربي:‏ أُسْ‏ طُرْ‏ البُ‏ ٬ أَسْ‏ طُرْ‏ البُ‏ ٬ أَصْ‏ طُرْ‏ البٌ‏ (136 .I ,113 © re.
در زبان فارسي اين کلمه به صورت هاي اصطرالب و سطرالب نيز به کار رفته است.‏
٨. اُسطُقُس مايه و اصل هر چيز‎٬‎ شالوده‎٬‎ بنيان؛ عناصر چهارگانه.‏
از يوناني:‏ toiceis ¬ ov :(stoikheion ) عنصر اصلي‎٬‎ اساس‎٬‎ پايه؛ مشتق از cw ¨ teis ١٦
) (steíkho¦ :‏ گام هاي بلند برداشتن‎٬‎ پياده روي کردن‎٬‎ قدم رو کردن‎٬‎ باال رفتن‎٬‎ رفتن؛ قس:‏
tíces (stíkhes) :‏ صفِ‏ نبرد (783-4 (Frisk. .2 .‏
.(Blache
از يوناني دخيل در عربي:‏ أُسْ‏ طُقُسٌّ‏ (113 .I © re.
در زبان فارسي واژه أُ‏ سطُقُس به صورت تصحيف شده اُسّ‏ وقُسّ‏
نيز به کار رفته است.‏
٩. اسطوره داستان خرافي يا نيمه خرافي درباره قواي فوق طبيعي و خدايان که به
صورتِ‏ روايت از نسل هاي متوالي به يک ديگر انتقال پيدا مي کند.‏
c
c
ازيوناني:‏ toríais ١٧ ‏(‏historía‏) : تحقيق‎٬‎ آگاهي؛ داستان‎٬‎ روايت‎٬‎ تاريخ؛ قس:‏ ¨ w
toreis
¦ §
¦
اين ريشه در واژه هاي
‎١٥‎)از هندواروپايي :*(s)la¦ g u گرفتن‎٬‎ محکم گرفتن‎٬‎ به دست آوردن (958 (Pok. انگليسي:‏ latch :‏ چفت‎٬‎ قفل و syllable :‏ هجا‎٬‎ سيالب ديده مي شود.‏ (366 .(shipley.
‎١٦‎)از هندو اروپايي:‏ steigh‏*:‏ گام برداشتن‎٬‎ قدم زدن‎٬‎ باال رفتن (1017 (Pok. اين ريشه در واژه هاي زير ديده
مي شود:‏
اوستايي:‏ stig : نبرد‎٬‎ جنگ (1607 (AiW.
سنسکريت:‏ stighnoti :‏ قدم مي زند‎٬‎ باال مي رود (514 (KWA. .3 فارسي نو:‏ ستيز‎٬‎ ستيزه‎٬‎ ستيغ؛ آلماني:‏ steigen :‏ صعود کردن؛
فارسي ميانه:‏ stezak :‏ ستيزه‎٬‎ نبرد (180 (Nyberg. انگليسي:‏ stoichiometry :‏ مبحث سنجش عناصر:‏ stair :‏ پلّه.‏
‎١٧‎)ازهندو اروپايي:‏ di 2*.u(e) :‏ دريافتن‎٬‎ مشاهده کردن‎٬‎ ديدن (1125 (Pok. اين ريشه در واژه هاي زير ديده
مي شود:‏
اوستايي:‏ d
ودا ‏(نام کتاب مقدّ‏ س هندوان)‏ (256 (KWA. .3 آگاهي‎٬‎ معرفت؛ سنسکريت:‏ véda :‏ نويد؛ التيني:‏ video¦ :‏ ديدن.‏ (784 (Lat.Ety. .2 آلماني:‏ wissen :‏
فارسي نو:‏ شناختن‎٬‎ دانستن (1314 (AiW. دانستن؛ انگليسي:‏ story :‏ داستان‎٬‎ wise :‏ خردمند‎٬‎ vision :‏ بينايي‎٬‎ بصيرت‎٬‎ Hades :‏ جهان مردگان‎٬‎ عالم ارواح
‏(عالمي که به انديشه دريافته مي شود؟).‏
vae 1 :‏

نامه فرهنگستان /٤ ٢
٩٠ مقاله
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
c :‏ گواه بودن‎٬‎ آگاه بودن‎٬‎دليل آوردن‎٬‎ حکايت کردن‎٬‎ تحقيق کردن؛ twrsi‏¨‏ (historéo ¦ )
(r hísto‏):‏ ¦ آگاه‎٬‎ خردمند (740 .1 ‏.‏Frisk‏).‏
از يوناني دخيل در التيني:‏ (E.Lat.Dict . (367 historia در فرانسوي:‏ histoire .‏
از التيني دخيل در آلماني:‏ (Duden. .3 (1259 Historie و انگليسي:‏ history .‏
از يوناني دخيل در عربي:‏ أُسْ‏ طُورَ‏ ةٌ‏ جمع:‏ أَساطيرُ‏ (114 (Blachère. .1
لغويون عرب واژه اسطوره را از ريشه سطر : نوشتن‎٬‎ نگاشتن‎٬‎ گرفته اند:‏ و السَّ‏ طر من
الکتاب معروف‎٬‎ و الجمع سُ‏ طور و أَ‏ سطار‎٬‎ ثم جمعوا أَ‏ سطارًا أَ‏ ساطير؛ و قال قوم:‏ واحد
االَٔ‏ ساطير أُ‏ سطورة و إِ‏ سطارة.‏ ) جمهرة اللّغة . ٢. ‎٧١٣‎‏)؛ و قالوا أَ‏ ساطير االَٔوّ‏ لين...‏ معناهُ‏ سَ‏ طَّرهُ‏
االَٔوَّ‏ لون‎٬‎ و واحدُ‏ االَٔ‏ ساطير‎٬‎ أُسْ‏ طُورَ‏ ةٌ‏ ‏(لسان العرب . ٦. ٢٥٦). جفري دانش مند بزرگ علم
لغت‎٬‎ اگرچه ريشه سطر را از زبان آرامي مأخوذ دانسته است اما اين احتمال را که واژه
اساطير‎٬‎ ازاين واژه دخيل آرامي ساخته شده باشد‎٬‎ ضعيف مي داند.‏ ‏(جفري.‏ ١١٣-١١٤)
به عقيده نولدکه و شوالي‎٬‎ واژه اساطير از اصل سرياني گرفته شده است.‏ ‏(همان جا.‏ ١١٤).
واژه اساطير نُه بار در قرآن کريم به کار رفته است.‏ ‏(انعام‎٬‎ ‎٢٥‎؛ انفال‎٬‎ ‎٣١‎؛...).‏
١٠. اسفنج اليافي که از آن براي شستن و سابيدن ظرف يا سطح زمين و غيره
استفاده مي شود.‏
از يوناني:‏ spo ¨ ggo ‎٬‎ sfo ¨ ggo ‎٬‎ ¨ spoggia spo ¨ ggos) ‎٬‎ spho ¨ ggos ‎٬‎ ¨ spoggia‏):‏ اسفنج
‏(براي پاک کردن)‏ (770 (Frisk. .2 .‏
از يوناني دخيل در التيني:‏ (Lat.Ety . .2 (579 spongia در فرانسوي:‏ ¨eponge .‏
از التيني دخيل در آلماني:‏ ‏.‏Duden‏) .6 (2452 Spongia ؛ و انگليسي:‏ sponge .‏
از يوناني دخيل در عربي:‏ إِسْ‏ فُنْجٌ‏ ٬ إِسْ‏ فَنْجٌ‏ ٬ سِ‏ فِنْجٌ‏ ٬ سَ‏ فَنْجٌ‏ (116 .I (Blachére. .‏ در زبان
عربي از اين اسم‎٬‎ فعل ساخته شده است:‏ إِسْتَفْنَج : با اسفنج تميز کردن ) همان جا‎٬‎ نيزنک:‏
(Dozy. I.22
گونه هاي ديگر اين واژه در زبان فارسي عبارت اند از:‏ اسپنگ ٬ اسپنج .
١١. اُسقُف از مقامات عالي روحاني در کليساي مسيحي‎٬‎ باالترين رتبه روحاني در
کليساهاي کاتوليک.‏
,
از يوناني:‏ (episkopos) episkopo :‏ مراقب‎٬‎ ناظر‎٬‎ نگاهبان (657 (L.S. .‏

ّ
نامه فرهنگستان /٤ ٢
مقاله ٩١
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
اين واژه از دو بخش تشکيل شده است:‏ ١. pi e' ¨ ‏(épi‏):‏ روي‎٬‎ بر ‎٢‎.‏ -skopo
مشتق از:‏ ١٨ ske ¨ ptomai
نگريستن 725) 535; 2. (Frisk. 1. .‏
) ptomai ske‏):‏ ¨ دقيق نگريستن‎٬‎ زير نظر گرفتن‎٬‎ به اطراف
واژه مورد بحث از يوناني دخيل در التيني:‏ (LAt.Ety . .1 (410 episcopus درفرانسوي:‏
bischof ‎٬‎ bichof ؛ قس épiscopal :‏ اسقفي.‏
از التيني دخيل در آلماني:‏ Bischof ؛ قس:‏ (Duden. .2 (717 episkopal و انگليسي:‏
bishop :‏ قس:‏ episcopal .‏
از يوناني دخيل در سرياني:‏ Episqopa¦ ‏(مشکور.‏ ٢١) ١. و از سرياني دخيل در
سغدي:‏ ‏'‏psqwp‏' psqpy ٬ ‏(قريب.‏ ‎1316‎ .( 7443 ٬
از يوناني دخيل در عربي:‏ أُسْ‏ قُفٌ‏ ٬ أَسْ‏ قُفٌ‏ (117 .I (Blachère. أُسْ‏ قُفٌّ‏ ؛ جمع:‏ أَسَاقِفَةٌ‏ و
أَسَاقِفُ‏ . 1383) (Lane. 4.
برخي از لغويّون عرب واژه أُ‏ سقف را واژه اي بيگانه محسوب داشته اند.‏ ابن دريد و ابن
منظور هر يک در کتاب خويش ذيل ريشه سقف : باالي بنا را مانند گنبد‎٬‎ خميده و منحني
کردن‎٬‎ بنا را سقف کردن‎٬‎ درباره أُ‏ سقف چنين گفته اند:‏ و هو أَ‏ عجميِ‏ معرَّب و قد تکلّمت
به العرب.‏ ) جمهرة اللّغة . ٢. ‎٨٤٧‎‏)؛ االُٔ‏ سْ‏ قُ‏ فُّ‏ ... أَ‏ عجميِ‏ ... ) لسان العرب . ٦. ٢٩٨). با اين حال
برخي از دانش مندان عرب آن را واژه اي سرياني دانسته و کوشش کرده اند بين اسقف و
ريشه سقف ٬ ارتباطي معنايي بيابند.‏ از اين رو‎٬‎ احتمال داده اند که اسقف به سبب کُرنش و
تعظيمش به هنگام نيايش چنين خوانده شده است:‏ و في حديث أَبيِ‏ سُ‏ فْيان و هِرَقْ‏ ل:...‏ و
هو اسم سُ‏ ريانيِ‏ . قال:‏ و يحتمل أن يکون سميِ‏ به لخضُ‏ وُ‏ عه و انحنائه في عِ‏ بادتِه.‏ ‏(همان
جا).‏ در زبان عربي از اين اسم‎٬‎ فعل ساخته شده است:‏ أَسْ‏ قَفَهُ‏ ... جَ‏ عَلَهُ‏ أُسْ‏ قُفًا ‏(ايضًا).‏
واژه يوناني ياد شده‎٬‎ در زبان فارسي به صورت سکوبا نيز به کار رفته است.‏
١٣. اطلس نام ربّ‏ النّوع يوناني؛ کتاب مصوّ‏ ر جغرافيايي يا هر کتابي که داراي
‎١٨‎)از هندو اروپايي:‏ *spek ª : با دقّت نگريستن‎٬‎ تيزبين بودن (934 (Pok.
مي شود:‏
سنسکريت:‏ s‏¨‏ spa ¨ : جاسوس‎٬‎ مراقب (536 .3 ‏.‏KWA‏)؛
اين ريشه در واژه هاي زير ديده
1
اوستايي:‏ spas : نگريستن‎٬‎ دقيق
spa :‏ سپاس‎٬‎ تشکر (178 ‏.‏Nyberg‏)؛ فارسي نو:‏ سپاس؛ التيني:‏ ¦ specio :‏
ديدن (570 .2 ‏.‏Lat.Ety‏)؛ فرانسوي:‏ espion :‏ جاسوس؛ آلماني:‏ spähen :‏ مراقب بودن‎٬‎ Spiegel :‏ آينه‎٬‎ Spion :‏
جاسوس؛ انگليسي:‏ spy :‏ جاسوس‎٬‎ inspect :‏ بازرسي کردن‎٬‎ پسوندِ‏ scope-‏ در:‏ telescope ‎٬‎ microscope و غيره.‏
نگريستن (1614 (AiW. ؛ فارسي ميانه:‏ ¦ s

نامه فرهنگستان /٤ ٢
٩٢ مقاله
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
,
نقشه هاي متعدّ‏ د باشد؛ پارچه منقّش و رنگارنگ‎٬‎ پرنيان.‏
هاست.‏
٢٠
از يوناني:‏ ١٩ Ätla (Átlas) (Frisk. .1 (179 در اساطير يوناني نام يکي ازتيتان
وي از فرمانِ‏ خدايان سر باز زد؛ بدين جهت خدايان وي را بدان کيفر دادند که کره زمين
٬ بر وي رحمت
٢١
را بر روي سر و شانه هاي خويش حمل کند.‏ پس از مدّ‏ تي ‏«پرسيوس»‏
نمود و او را به کوهستاني انتقال داد.‏ کوه هاي مزبور همان جبال اطلس در شمال غربي
قاره افريقاست که بدين سبب به نام وي خوانده شده است.‏ در قرن شانزدهم ميالدي‎٬‎
آنگاه که در اروپا کتب جغرافيا با نقشه انتشار يافت‎٬‎ تصوير اطلس را در حالي که حاملِ‏ کره
زمين است بر پشت جلد کتاب هاي مزبور ترسيم کردند.‏ از آن پس کتب مشتمل بر نقشه
جغرافيا را اطلس ناميدند.‏ ‏(نک.‏ لغت نامه دهخدا ).‏
١٣. افيون ترياک‎٬‎ مادّه مخدّ‏ ر‎٬‎ مادّه مستي آور.‏
¨ s) ٢٢ opo
, ,
¨ pion) o
از يوناني:‏ ¨ piov
صمغ (405 .2 ‏.‏Frisk‏).‏
o) :‏ شيره خشخاش؛ مشتق از ¨
(opo :‏ شيره‎٬‎ عصاره‎٬‎
از يوناني دخيل در التيني:‏ (Gr.Lar. .5 (3793 opium در فرانسوي:‏ opium .‏
از التيني دخيل در آلماني:‏ Opium ؛ و انگليسي:‏ opium .‏
از يوناني دخيل در فارسي ميانه:‏ apiyo ¦ n ‏(فره وشي.‏ ٣٨).
در عربي: أَفْيونٌ‏ ؛ دخيل از فارسي ‏(اَپيون)(‏‎1.70‎ (Lane. قس.‏ عفيون (157 .I (Blachère.
و از عربي دخيل در سنسکريت:‏ (KWA. (1.41 aphenam .‏
اين کلمه در زبان فارسي به صورت هاي اَپيون ٬ هَبيون ٬ هَپيون نيز به کار رفته است.‏
‎١٩‎)از هندو اروپايي:‏ ‎1.*tel : برداشتن‎٬‎ بلند کردن؛ حمل کردن؛ تحمّل کردن‎٬‎ بردبار بودن (1060 (Pok. اين
ريشه در واژه هاي زير ديده مي شود:‏
tara : ترازو
سنسکريت:‏ tulyati : برمي دارد‎٬‎ بلند مي کند؛ ¨ tula¦ : ترازو (516 (KWA. .1 : فارسي ميانه:‏ ¦ zu¦ k
(191 (Nyberg. فارسي نو:‏ ترازو؛ التيني:‏ tollo¦ : بلند کردن‎٬‎ برداشتن (688 (Lat.Ety. .2 آلماني:‏ dulden : تحمّل
کردن‎٬‎ صبر کردن‎٬‎ Geduld : صبر‎٬‎ حوصله؛ انگليسي:‏ toll : عوارض؛ tolerate : تحمّل کردن‎٬‎ شکيبايي داشتن.‏
‎٢٠‎)Titan ؛ در اساطير يونان‎٬‎ فرزندان اورانوس و گايا هستند.‏ آنان از فرمان خدايان سرپيچيدند و بر آن شدند
تا با انباشتن کوه ها بر روي همديگر به آسمان عروج کنند ولي زئوس ايشان را با صاعقه بسوخت.‏
Perse ‎٬‎ يکي از قهرمانان اساطيري يونان‎٬‎ پسرِ‏ زئوس.‏
‎٢٢‎)از هندو اروپايي:‏ s o u :*s(u)ek شيره گياهي؛ صمغ (1044 (Pok. .
ª
ª
‎٢١‎)e ¨

¨
نامه فرهنگستان /٤ ٢
مقاله ٩٣
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
,
١٤. اقاقيا نام درختي زينتي از تيره پروانه واران.‏
از يوناني:‏ (akakía ) akakía :‏ نام نوعي درخت و گياه‎٬‎ اقاقيا.‏ بهعقيده فريسک واژه اي
,
بيگانه است.‏ وي آن را با واژه يوناني (akakalís ) akakalí :‏ نام نوعي گياه‎٬‎ مقايسه
مي کند و اصل واژه اخير را به احتمال زياد مصري مي داند (52 ,50 ,49 .(Frisk. .1 به
عقيده برخي از محقّ‏ قان واژه يوناني akakía احتماًال از واژه يونانيِ‏ ake‏):‏ تيز مثل
سوزن‎٬‎ تير‎٬‎ نوک قالّ‏ ب‎٬‎ مشتق شده است که ممکن است اشاره به خار اين درخت يا گياه
داشته باشد.‏ ‏(نک.‏I.62‎ (Ox.Eng. .‏
,
¦ ¨ ) akh
,
واژه موردبحث ازيوناني دخيل درالتيني:‏ (Gr.Lar.1.22)acacia درفرانسوي:‏ acacia .‏
از التيني دخيل در آلماني:‏ Akazie ؛ و انگليسي:‏ acacia .‏
در عربي:‏ االَٔقاقِيا ) اقرب الموارد . ١. ١٤) دخيل از يوناني؛ نيز:‏ قاقيا (296 II. (Dozy.
اين واژه درزبان فارسي به صورت هاي اقاقي ٬ عقاقيا ٬ قاقيا ٬ اقاسيا و آکاسيا نيز بهکار رفته است.‏
١٥. اقليم در نزد قدما‎٬‎ هر يک از هفت بخش خشکي هاي معلوم که از خط استوا تا
قطب را شامل مي شد؛ سرزمين‎٬‎ کشور؛ آب و هوا و خصوصيات جوّ‏ ي ديگر.‏
از يوناني:‏ (klíma ) klíma :‏ شيب‎٬‎ خميدگي؛ عرض جغر افيايي‎٬‎ ناحيه‎٬‎ منطقه.‏ مشتق
از kli ¨¦ vw ) ٢٣ ¦ no ikl‏):‏ ¨¦ خم شدن‎٬‎ متمايل شدن‎٬‎ تکيه کردن‎٬‎ پايين آمدن (873-4 .(Frisk. .1
از يوناني دخيل در التيني:‏ cli §¦ ma (Lat.Ety . .1 (234 در فرانسوي:‏ climat .‏
از التيني دخيل در آلماني:‏ Klima ؛ و انگليسي:‏ climate .‏
از يوناني دخيل در عربي:‏ إِقْليِمٌ‏ : جمع:‏ أَقالِيمُ‏ (159 .I (Blachère. .‏
برخي از لغويّون عرب اين واژه را عربي دانسته اند.‏ االزهري واژه اقليم را عربي
شمرده و وجه اشتقاقي براي آن بيان کرده است.‏ در لسان العرب ذيل ريشه قلم : بريدن‎٬‎ قطع
کردن‎٬‎ چنين آمده است:‏ ‏...قال االَٔ‏ زهريِ:‏ و أَ‏ حسبه عربيًّا...‏ کأَنَّهُ‏ سميِ‏ إِقليمًا الَٔنّه مَقْلوم
من االٕ‏ قليم الذّ‏ يِ‏ يُتاخِمه أَيِ‏
مقطوع.‏ ‏(بدين جهت اقليم خوانده شده که از اقليم يا
‎٢٣‎)از هندو اروپايي:‏ lei- k* ª : خم کردن‎٬‎ کج کردن‎٬‎ پايين آوردن؛ تکيه کردن (600 (Pok. اين ريشه در واژه هاي
زير ديده مي شود:‏
سنسکريت:‏ráyate ¨
(Kent. 188) : تکيه کردن μay-
decline : سرازير شدن.‏
s : متمايل مي شود (388 (KWA. .3 اوستايي:-‏sray : تکيه کردن (1637 (AiW. فارسي باستان:‏
فارسي نو:‏ کلينيک ‏(دخيل از فرانسوي)‏ انگليسي:‏ lean : کج بودن؛ مايل شدن

ª
ª
§
¨
نامه فرهنگستان /٤ ٢
٩٤ مقاله
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
,
سرزميني که در کنارش واقع شده‎٬‎ بريده شده مَقْ‏ لوم...‏ أَيِ‏ مقطوع است)‏ ‏(لسان
العرب . .١١ .(٢٩١
اما برخي ديگر از لغويّون عرب مانند ابن دريد و جواليقي واژه اقليم را واژه اي غير
عربي دانسته اند.‏ ‏(نک.‏ جمهرة اللّغة . ٢. ١١٩٣ و اقرب الموارد . ٢. ١٠٣٥).
از عربي دخيل در سنسکريت:‏ (KWA. .3 (642 ikalema .‏
١٦. اقيانوس پهنه گسترده اي از آب شور با درياها و جزيره هاي بسيار؛ هر يک از
پنج توده گسترده آب که مجموعشان بيش از ٧٠% سطح زمين را فرا گرفته است.‏
از يوناني:‏
Wkeavo s) ٢٤ (Frisk. 2. 1145) (O¦ keanö خداي دريا در اساطير يوناني‎٬‎
پسرِ‏ اورانوس و گايا.‏ وي مظهر آبي است که دورِ‏ زمين را احاطه کرده است.‏ بنا به اعتقاد
يونانيان باستان‎٬‎ همه رودخانه ها‎٬‎ چشمه ها و درياچه ها از او سرچشمه گرفته اند.‏
از يوناني دخيل در التيني:‏ (E.Lat.Dict . (560 ¦O ceanus در فرانسوي:‏ océan .‏
از التيني دخيل در آلماني:‏ Ozean ؛ و انگليسي:‏ ocean .‏
از يوناني دخيل در عربي:‏ أُقيانوسُ‏ ٬ أُوقيانُوسُ‏ ٬ أُقيانُس ٬ أُوقيانُس ‏(نک.‏‎1.160‎ Blachère. )‏
اين واژه در زبان فارسي به صورت اوقيانوس نيز به کار رفته است.‏
١٧. اکسير در نزد قدما‎٬‎ جوهري گدازنده که تصوّ‏ ر مي شد مي تواند ماهيت اجسام
را تغيير دهد و آنها را کامل تر سازد‎٬‎ مانند نقره شده جيوه‎٬‎ طال شدن مس يا جوان شدن
انسان.‏
از يوناني:‏ xe‏):‏ ¦ ríon) xhríov پودر خشک کننده ‏(براي مداواي زخم)؛ مشتق از
rós) ٢٥ xhró xe‏):‏ ¦ خشک 336) 2. ‏.‏Frisk‏).‏
از يوناني دخيل در عربي:‏ إِکْسيِرٌ‏ ) نک.‏ 163.I (Blachère. واژه االِٕ‏ کْسير بعدها از طريق
آثار عربي‎٬‎ به ويژه آثار عربي ‏«ابن سينا»‏ وارد زبان هاي اروپايي شد.‏ ‏(مصاحب.‏ ١٩٠). ١.
u
ak‏*‏ : آب‎٬‎ رود (23 (Pok. اين ريشه در واژه هاي زير ديده مي شود:‏
‎٢٤‎)از هندو اروپايي:‏ ¦a ª
التيني:‏ aqua : آب‎٬‎ لوله
آب 60) (Lat.Ety. 1. قس‎٬‎ سنسکريت:‏ kam : آب 159) (KWA. 1. فارسي نو:‏
آکواريوم ‏(دخيل از فرانسوي)‏ انگليسي.‏ aqua : آب‎٬‎ ewer : آفتابه‎٬‎ کوزه ) > التيني:‏ island :(*aqua¦ ria :‏ جزيره
‏(سرزميني که بر آب واقع شده)‏ ) > انگليسي باستان:‏ ¦ iegland ).‏
‎٢٥‎)از هندو اروپايي:‏ ro ¦
k : مي سوز د
(Pok. (624-5 : سوختن ‏(؟)‏ *ksa¦ : خشک‎٬‎ مشتق از sek‏*‏
288) (KWA. 1. ديده مي
¤ sa
سنسکريت ¨ yati ¦
شود.‏
اين ريشه در واژه

نامه فرهنگستان /٤ ٢
مقاله ٩٥
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
از عربي دخيل در التيني ميانه:‏elixir (Ox.Eng. .V (142 در فرانسوي:‏élixir .‏
از التيني ميانه دخيل در آلماني:‏ (Duden. .2 (678 Elixier و انگليسي:‏elixir ‎٬‎ elixar
142) V. (Ox.Eng. .‏
١٨. الماس کربن خالص متبلور و از سنگ هاي قيمتي؛ الماس‎٬‎ سخت ترين جسمي
که تاکنون شناخته شده است.‏
,
,
از يوناني:‏ ¨ ma
adámas‏) ) ada ؛ در حالت اضافي:‏ adámantos‏) ) ada ¨ mavto ؛ فوالد؛
,
الماس؛ در اصل به معني:‏ ناشکستني‎٬‎ ر ام نشدني.‏ از دو بخش تشکيل شده است:‏ ١. a :‏
پيشوند نفي ٢. ma da ¨ مشتق از da ¨ mvhmi mi) ٢٦ ‏¦‏dámne‏):‏ رام کردن‎٬‎ مطيع کردن
346) (Frisk. 1. 1, 19, .‏
واژه موردبحث از يوناني دخيل در التيني:‏ adama¦ s ‏(از (E.Lat.Dict . (17 (adamant
در فرانسوي:‏ aimant :‏ فوالد؛ الماس؛ قس.‏ adamantin :‏ الماس وار‎٬‎ مانند الماس.‏
از التيني دخيل در انگليسي:‏ adamant .‏
نيز در التيني:‏ diamas از diamant
‏(هر دو واژه صورت تحريف شده واژه هاي
التيني:‏ adama¦ s و adamant ( 1312) (Gr.Lar. 2. در فرانسوي:‏ diamant .‏
از التيني دخيل در آلماني:‏ Diamant ؛ و انگليسي:‏ diamond .‏
از يوناني دخيل در فارسي ميانه ترفاني:‏ 'rm's :‏ فوالد؛ و فارسي ميانه:‏ alma¦ st احتماًال:‏
(Blachère. 1. 190)
فوالد (14 (Nyberg. .‏
از يوناني دخيل در عربي:‏ أَلْماسٌ‏
برخي از لغويّون عرب‎٬‎ ال را در واژه الماس ٬ حرف تعريف‎٬‎ و اصل واژه را ماس
پنداشته اند.‏ ‏(نک.‏ لسان العرب . ١٣. ٦) اما برخي ديگر به درستي‎٬‎ اين واژه را غير عربي و
اصل آن را الماس دانسته اند.‏ از اين روست که در زبان عربي اين واژه به صورت االَٔ‏ لْماس
‏(با حرف تعريف)‏ نيز به کار رفته است:‏ قال ابن االَٔ‏ ثير:‏ و أَظن الهمزة و الالّ‏ م فيه أَصليتين
مثلهما في إِ‏ لياس؛ قال:‏ و ليست بعربيّة ‏(لسان العرب . ١٣. ٦).
‎٢٦‎)از هندو اروپايي *dema : رام بودن‎٬‎ اهلي بودن (199 (Pok. اين ريشه در واژه هاي زير ديده مي شود:‏
سنسکريت:‏ da¦ ¨ myati : رام است؛ رام مي کند‎٬‎ مغلوب مي کند (35 (KWA. .2 التيني:‏ domo¦ : رام کردن‎٬‎ اهلي
کردن (367 (Lat.Ety. .1 آلماني:‏ zähmen : رام کردن‎٬‎ انگليسي:‏ tame : رام کردن.‏

ّ
نامه فرهنگستان /٤ ٢
٩٦ مقاله
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
ع در عهد جديد که خود
١٩. انجيل نام هر يک از چهار زندگي نامه حضرت مسيح
بخشي از کتاب مقدس مسيحيان است.‏
,
,
,
از يوناني:‏ ¨ lion
(euaggélion) euagge :‏ مژده‎٬‎ بشارت(‏‎1.8‎ (Dict.éty.Gr. .‏ اين واژه از
دو بخش تشکيل شده است:‏ ١. eu از eu (eús) ٢٧ :‏ نيک‎٬‎ خوب‎٬‎ خوش aggelion.٢‎
مشتق از
, ,
,
¨ ggelo
a (ággelos) ٢٨ :‏ پيام آور‎٬‎ بشارت دهنده؛ قس:‏ (aggelía) aggelía :‏
¦ ) agge
مژده‎٬‎ بشارت؛ ¨ llw
. (Firsk. .1 ,8 (594 :‏ مژده دادن‎٬‎ خبر دادن‎٬‎ آگاه کردن (aggéllo
واژه مورد بحث از يوناني دخيل در التيني:‏ (Gr.Lar. .3 (1792 evangelium در
فرانسوي:‏ évangile .‏
,
از التيني دخيل در آلماني:‏ Evangelium ؛ و انگليسي:‏ evangel .‏
واژه انگليسيِ‏ Gospel :‏ انجيل ‏(لفظًا:‏ خبرخوش‎٬‎ مژده‎٬‎ بشارت)‏ گرتهبرداري از واژه
euagge است.‏ در انگليسي باستان:‏ go ¦ dspel ؛ مرکب از go ¦ d :‏ خوب‎٬‎ خوش‎٬‎
يونانيِ‏ ¨ liov
و spel :‏ خبر (782 . (Am.Her .‏
واژه مورد بحث از يوناني دخيل در پارتي و فارسي ميانه ترفاني:‏ 'wnglywn
17) (MMPP. و سغدي:‏ 'wnglywn ‏(قريب.‏ .( 1908
از يوناني دخيل در عربي:‏ االْ‏ ِٕ نْجِ‏ يلُ‏ ؛ االْ‏ َٔ نْجِ‏ يلُ‏ ؛ جمع:‏ االْ‏ ‏َٔناجِ‏ يلُ‏ (249 (Blachère. .1 .‏
برخي از لغويّون عرب اين واژه را از نَجْ‏ ل : اصل‎٬‎ اساس‎٬‎ بنيان‎٬‎ مشتق دانسته اند.‏ ابن
منظور از قول عده اي چنين نقل مي کند:‏ و قيل اشتقاقه من النَّجْ‏ ل الّذيِ‏ هو االَٔ‏ صل.‏
‏(لسان العرب.‏ ٥٨) ١٤. اما ابن منظور خود‎٬‎ واژه إِنجيل را واژه اي عبراني يا سرياني
برانيِ‏ أَو سُ‏ رْ‏ يانيِ‏ . ‏(همان جا).‏ ابن دريد نيز واژه إِنجيل را از نَجْ‏ ل : ظاهر
مي داند:‏ و هو اسم عِ‏ ّ
شدن آب بر روي زمين‎٬‎ مشتق دانسته؛ هرچند وي در عربي بودنِ‏ اين واژه ترديد داشته
است:‏ و إِن کان عربيًّا فاشتقاقه من النَّجْ‏ ل.‏ و هو ظهور الماء علي وجه االَٔرض و اتساعه
فيها؛ يقال:‏ استنجل الواديِ‏ ٬ إ‏ ذا ظهر ماؤه.‏ ‏(جمهرة اللّغة.‏ ١١٩٣) ٢.
واژه انجيل دوازده بار در قرآن کريم به کار رفته است.‏ ‏(آل عمران‎٬‎ ‎٣‎ ؛ مائدة‎٬‎ ‎٤٦‎ ؛...).‏
‎٢٧‎)از هندو اروپايي:‏ sesu*‏ : خوب‎٬‎ خوش‎٬‎ شايسته (342 (Pok.
اين ريشه در انگليسي به صورت eu در
واژه هاي euphony : خوش آوايي‎٬‎ eulogy : مدح‎٬‎ ستايش و غيره ديده مي شود.‏ (101 (Shipley. .
‎٢٨‎)دخيل در التيني:‏ (Gr.Lar. .1 (172 angelus در فرانسوي:‏ ange ؛ از التيني دخيل در آلماني:‏ Engel؛و
انگليسي:‏ angel .

نامه فرهنگستان /٤ ٢
مقاله ٩٧
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
٢٠. بَربط از سازهاي زهي موسيقي‎٬‎ داراي کاسه اي بزرگ و دسته اي کوتاه‎٬‎ عود.‏
از يوناني:‏ rbito ba ¨ يا rbiton ba ¨
bárbitos) ‎٬‎ (bárbiton :‏ نام يکي از آالت زهي
موسيقي‎٬‎ نوعي چنگ؛ اين واژه دخيل در يوناني‎٬‎ و اصلش نامعلوم است.‏ احتمال دارد
که از زبان فريجيايي وارد زبان يوناني شده باشد.‏ (220 (Frisk. .1 .‏
قس التيني:‏ (E.Lat.Dict . 90) barbitos .‏
از التيني دخيل در انگليسي:‏ barbiton ‎٬‎ (Ox.Eng. .I (949 barbit .‏
از يوناني دخيل در فارسي ميانه:‏ barbut ‎٬‎ barbat
دخيل در عربي:‏ بَرْ‏ بَط ‏(آذرنوش.‏ ١٢٩).
‏(فره وشي.‏ ٧٠) و از فارسي ميانه
برخي از لغويّون عرب اشتقاقي عاميانه براي اين واژه بيان کرده اند.‏ ابن منظور واژه
بربط را مرکّب از دو جزء دانسته است:‏ ١. بَر:‏ سينه ٢. بَطْ‏ : مرغابي.‏ وي چنين استدالل
مي کند که از اين رو به اين آلت موسيقي بربط گفته اند که هيئتي شبيه به سينه يا پهلوي
مرغابي دارد:‏ البَرْبَط من مالهيِ‏ العجم شبه بصدر البَطّ‏ ٬ و الصَّ‏ دْ‏ رُ‏ بالفارسيّة بَرْ‏ فقيل بَرْبَطٌ‏ .
‏(لسان العرب . ١. ‎٣٥٧‎؛ نيزنک .179-80 .1 ‏.‏lane (
٢١. بُرج بناي بلندِ‏ معموًال تاريخي؛ قلعه‎٬‎ دژ؛ هر يک از دوازده صورت فلکي واقع
در منطقة البروج؛ هر يک از ماه هاي سال.‏
از يوناني:‏ pu ¨ rgo :(púrgos) ٢٩ برج‎٬‎ بارو (629 Frisk. .2 نيز نک.‏ جفري.‏ ‎١٤٠‎‏).‏
از يوناني دخيل در التيني:‏ (Lat.Ety . .1 (124 burgus در فرانسوي:‏ bourg ؛ قس:‏
bourgeois :‏ شهرنشين‎٬‎ شهري؛ قس:‏ آلماني:‏ Burg :‏ دژ‎٬‎ قلعه؛ و انگليسي:‏ burg :‏ قلعه‎٬‎
شهرِ‏ داراي بارو.‏
از يوناني دخيل در عربي بُرْ‏ جٌ‏ ؛ جمع:‏ بُروجٌ‏ ٬ أَ‏ بْراجٌ‏ ٬ أَ‏ بْرِجَ‏ ةٌ‏ ‏(‎498-9‎ .I Blachère. ؛ نيز نک.‏
Lane. 1.180 )‏
به احتمال زياد اين واژه به عنوان يک اصطالح نظامي به وسيله روميان وارد
‎٢٩‎)از هندو اروپايي:‏ h bhereg*:‏ ª بلند‎٬‎ عظيم‎٬‎ بزرگ (140 (Pok. اين ريشه در واژه هاي زير ديده مي شود:‏
‏(‏us‏):‏ بلند شدن‎٬‎ بزرگ شدن
br :‏ مرتفع‎٬‎ بزرگ‎٬‎ قوي (445 (KWA. .2 اوستايي:‏ barÌz 1
سنسکريت:‏ ¤ hán
(Kent. (200 ستوده شده‎٬‎ برديا ‏(اسم خاص)‏ :‏ بلند بودن؛ در واژه Bardiya :‏ فارسي باستان:‏ bard (AiW. (949
فارسي ميانه:‏ burz :‏ بلند (50 (Nyberg. فارسي نو:‏ بُرز‎٬‎ البرز‎٬‎ بلند‎٬‎ باال؛ التيني:‏ fortis :‏ قوي‎٬‎ مقاوم‎٬‎ سالم
(535 (Lat.Ety. .1 آلماني:‏berg :‏ کوه؛ انگليسي:‏iceberg :‏ کوه يخ.‏

نامه فرهنگستان /٤ ٢
٩٨ مقاله
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
گويش هاي آرامي شده و نخست به معني:‏ استراحتگاه يا ايستگاه توقّف مسافران‎٬‎ به کار
رفته است.‏ از مفهوم اخير معنيِ‏ توقّ‏ فگاه اجرام آسماني يعني منطقة البروج گرفته شده
است.‏ بعدها همين واژه يوناني از طريق آرامي وارد زبان عربي شد.‏ ‏(جفري.‏ ١٤١).
در زبان عربي واژه بُرج نخست به معني قصر‎٬‎ کاخ‎٬‎ و سپس به معنيِ‏ توقّ‏ فگاه اجرام
آسماني ‏(منطقة البروج)‏ به کار رفته است:‏ البروج:‏ القصور‎٬‎ الواحد برج.‏ و به سميِ‏ بروج
النّجوم لمنازلها المختصّ‏ ه بها.‏ ‏(المفردات.‏ ٥٤) با اين حال لغويّون عرب اين واژه را اصًال
عربي و از ريشه برج : ظاهرشدن‎٬‎ نمايان و بلندشدن‎٬‎ گرفته اند.‏ ‏(نک.‏ جمهرة اللّغة.‏ ٢٦٥). ١.
واژه بُرُ‏ وج دو بار در قرآن کريم به کار رفته است.‏ ‏(نساء ‎٧٨‎؛ بروج ١).
٢٢. بَلَسان درختي است کوچک‎٬‎ مانند درختچه حنا‎٬‎ از تيره سدابيان.‏
از يوناني:‏ bálsamon‏):‏ ) ba ¨ lsamov درخت بَلَسان.‏ واژه يوناني‎٬‎ خود از يکي از
زبان هاي سامي به وام گرفته شده است.‏ قس عبري:‏ ¦ m
Frisk. 1.) bas § a
¦ m و عربي:‏ ba
¦ ¨sa
217) در عربي:‏ البَشام ) لسان العرب . ١. ‎٤١٧‎؛ جمهرة اللّغة . ١. ٣٤٥) و البَلَسَ‏ انُ‏ ) لسان العرب . ١.
(٤٨٣ قس.‏ البَلْسَمُ‏ ) اقرب الموارد . .١ .(٥٨
از يوناني دخيل در التيني:‏ (E.Lat.Dict . (89 balsamum در فرانسوي:‏ balsamine .‏
از التيني دخيل در آلماني:‏ Balsam ؛ و انگليسي:‏ balsam .‏
٢٣. بَلغَم يکي از خلط هاي چهارگانه بر اساس طبّ‏ قديم.‏
از يوناني:‏ ‏(‏phlégma‏):‏ jle ¨ gma شعله‎٬‎ آتش؛ التهاب‎٬‎ آماس؛ خلط سينه‎٬‎ بلغم؛ مشتق
از jle ¨ gw ) ٣٠ ¦ phlégo‏):‏ سوختن‎٬‎ روشن شدن‎٬‎ درخشان شدن؛ سوزاندن‎٬‎ آتش زدن.‏
1022) (Frisk. 2. .‏
از يوناني دخيل در التيني:‏ phlegma ‎٬‎ (Gr.Lar.3.1978) flegma در فرانسوي:‏ flegme .‏
از التيني دخيل در آلماني:‏ (Duden. .5 (1991 Phlegma و انگليسي:‏ phlegm .‏
از يوناني ‏(از طريق آرامي)‏ دخيل در عربي:‏ البَلْغَمُ‏ (819 (Blachère. .2
‎٣٠‎)از هندو اروپايي:‏ bhel*.‏‎1‎ :‏ درخشان‎٬‎ روشن‎٬‎ سفيد (118 ‏.Pok‏)‏ اين ريشه در واژه هاي زير ديده مي شود:‏
سنسکريت:‏ bha¦ lam : پيشاني (496 (KWA. .2 التيني:‏ fulica fulix ٬ : پرنده آبي ‏(دريايي)؛ نوعي پرنده آبي
‏(چنگر)‏ (559 (Lat.Ety. .1 انگليسي:‏ bleach : سفيد کردن؛ blaze : شعله‎٬‎ آتش‎٬‎ blond : موبور‎٬‎ سفيد پوست؛
flame : شعله.‏

ª
ª
نامه فرهنگستان /٤ ٢
مقاله ٩٩
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
در زبان عربي از اين اسم‎٬‎ فعل ساخته شده است:‏ بَلْغَمَ‏ : خارج کردن اخالط‎٬‎ تف
کردن.‏ 114) I. (Dozy. .‏
در زبان فارسي اين کلمه به صورت بَلجَ‏ م نيز به کار رفته است.‏
٢٤. بلور نوعي شيشه بي رنگ و شفّاف.‏
صورت تصحيف شده واژه يوناني:‏ be‏):‏ ¦ ¨ rullos) bh ¨ rullo سنگ قيمتي به رنگِ‏ سبزِ‏
مايل به آبي‎٬‎ ياقوت کبود؛ قس:‏ (be ¦ ru ¨ llion) bhru ¨ lliov به همان معني 234;) Frisk.1.
(L.S. 314 واژه يوناني از پراکريت veruliya و اين خود از پالي:‏ vel ¤ uriya ‏(در سنسکريت
urya váid¤ ¦ :‏ ياقوت کبود)‏ به وام گرفته شده.‏ واژه پالي نيز به احتمال زياد از دراويدي
¦ r ٬ که نام محلي است‎٬‎ گرفته شده است.‏ اين محل اکنون Ve
Be ¦ lu
¦ ¤ l¦ ur
شهري است در جنوب هند (234 (Frisk. .1 .‏
ناميده مي شود و
واژه bh ¨ rullo از يوناني دخيل در التيني:‏ryllos (E.Lat.Dict . (93 be ¦ در فرانسوي:‏
béryl ؛ قس:‏briller :‏ درخشيدن.‏
از التيني دخيل در آلماني:‏Beryll ؛ قس:‏ Brille :‏ عينک؛ brillant :‏ درخشان؛ الماس؛ و
انگليسي:‏beryl ؛ قس.‏ brilliant :‏ تابان‎٬‎ درخشان؛ الماس.‏
از يوناني دخيل در فارسي ميانه:‏ be ¦ lu ¦ r ‏(فره وشي.‏ ٨٢).
در عربي:‏ البِلَّوْ‏ رُ‏ ) لسان العرب . ١. ٤٨٢) دخيل از يوناني؛ مشتقّ‏ ات ديگر اين کلمه در زبان
عربي عبارت اند از:‏ بِالَّ‏ وْ‏ ر ؛ بَالَّ‏ رَ‏ ة : جام شيشه اي؛ بُالَّ‏ ريِّ‏ : بلورين؛ بَلُّور : زينت زنانه.‏ (.I Dozy.
110) نيز در زبان عربي از اين اسم‎٬‎ فعل ساخته شده است.‏ تَبَلَّرَ‏ ٬ تَبَلْوَ‏ رَ‏ :‏ بلورين شد‎٬‎ در
سفيدي و شفّافي مانندِ‏ بلور شد.‏ ‏(المنجد . ٤٨).
٢٥. بَيطار دام پزشک.‏
c
از يوناني:‏ ippiatró (hippiatrós) : دام پزشک‎٬‎ نعل بند؛ از دو بخش تشکيل شده
‏/c
است:‏ ١. ipp مشتق از ippo :(híppos) ٣١ اسب ٢. iatró مشتق از iatró : معالجه‎٬‎
,
c
‎٣١‎)ازهندواروپايي:‏ ekuo-s*‏ :‏ اسب (301 (Pok. اين ريشه در واژه هاي زير ديده مي شود:‏
62) ás ¨ vah ‏. (KWA. 1 اوستايي:‏ aspa (AiW. 216) فارسي باستان:‏ asa (kent. 173) فارسي
سنسکريت:‏ ¤
ميانه:‏ (Nyberg. (32 asp فارسي نو:‏ اسب‎٬‎ استر‎٬‎ اسوار‎٬‎ سوار‎٬‎ اسپست‎٬‎ اسپريس؛ التيني:‏ (1.412 equus .‏Lat.Ety‏)‏
فرانسوي:‏ équin :‏ انگليسي:‏ equine :‏ نيز:‏ ip در:‏ Philip :‏ دوستدار ياعاشق اسب (30 (Shipley. .‏

نامه فرهنگستان /٤ ٢
١٠٠ مقاله
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
طبابت؛ از iáomai‏):‏ ) 'ia ¨ omai شفا دادن‎٬‎ معالجه کردن (733 ,704-5 .1 ‏.‏Frisk‏).‏
واژه مورد بحث از يوناني دخيل در فرانسوي:‏ hippiatre ؛ و آلماني:‏ Hippiatrie
1257) (Duden. 3. و انگليسي:‏ (Ox.Eng. VII. 248) hippiatric .‏
از يوناني ‏(از طريق سرياني:‏ payt ¤ ârâ )‏ دخيل در عربي:‏ بَيْطارٌ‏ ٬ بَيْطَرٌ‏ ‏(در شعر:‏ بِيَطْر (
جمع:‏ بَياطِرَ‏ ةٌ‏ . 950) II. (Blachère.
لغويّون عرب اين واژه را از ريشه بطر : شکافتن گرفته اند:‏ البَطْر:‏ الشَّقّ‏
في جلد أَو
غيره...‏ و هو أصل بناء البَيطار.‏ ) جمهرة اللّغة . ١. ٣١٥). البَطْرُ‏ : الشَّقُّ‏ ؛ و به سميِ‏ البَيْطارُ.(لسان
العرب . ١. ٤٣٠). از اين اسم در زبان عربي فعل و اسم فاعل ساخته شده است:‏ بَيْطَرَ‏ : نعل
کردن اسب (94 .I (Dozy. المُبَيْطِرُ:‏ مُعالجُ‏ الدَّ‏ وابِّ‏ ) لسان العرب . ‎٤٣٠.١‎؛ جمهرة اللّغة .٣١٥.١).
اختصارات
منابع
فارسي و عربي
قرآن کريم
ادامه دارد.‏
AiW. Altiranisches Wörterbuch.
Am.Her. The American Heritage Dictionary of the English language.
Dict.éty.Gr. Dictionnaire étimologique de la langue Grecque.
E.Lat.Dict. An Elementary Latin Dictionary.
KWA. Kurzgefabtes etymologisches Wörterbuch des Altindischen.
Lat.Ety. Lateinisches Etymologisches Wörterbuch.
L.S. Liddell, H.G. and Scott, R.
MMPP. A Word-list of Manichaean Middle Persian and Parthian.
Ox.Eng. The Oxford English Dictionary.
Pahl.Dict. A Concise Pahlavi Dictionary.
Pok. Pokorny.
آذرنوش ٬ آذرتاش‎٬‎ راه هاي نفوذ فارسي در فرهنگ و زبان عرب جاهلي ٬ تهران ‎١٣٧٤‎؛
ابن دريد ٬ ابوبکر محمّ‏ د بن الحسن‎٬‎ جمهرةاللّغة ٬ به کوشش رمزيِ‏ منير بعلبکيِ‏ ٬ بيروت
‎١٩٨٧‎؛
ابن منظور ٬ لسان العرب ٬ به کوشش علي شيريِ‏ ٬ بيروت ‎١٩٨٨‎؛
الخوريِ‏ الشّ‏ رتونيِ‏ اللّ‏ بنانيِ‏ ٬ سعيد‎٬‎ اقرب الموارد في فُصح العربيّ‏ ة و الشّوارد ٬ بيروت ‎١٨٨٩‎؛

نامه فرهنگستان /٤ ٢
مقاله ١٠١
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
دائرة المعارف بزرگ اسالمي ٬ زير نظر کاظم موسوي بجنوردي؛
دائرة المعارف فارسي ٬ به سرپرستي غالمحسين مصاحب؛
٬ قاهره ‎١٩٩٢‎؛
الدّ‏ سوقيِ‏ شتا‎٬‎ إِبراهيم‎٬‎ المعجم الفارسيِ‏ الکبير ٬ فارسيِ‏ عربيِ‏
راغب اصفهاني ٬ المفردات في غريب القرآن ٬ به کوشش محمّ‏ د احمد خلف اهلل‎٬‎ مکتبة
االَٔ‏ نجلوا المصريّ‏ ة؛
صفيپور ٬ عبدالرّ‏ حيم ابن عبد الکريم‎٬‎ منتهي االرب في لغة العرب ٢ ٬ مجلّ‏ د‎٬‎ انتشارات
کتاب خانه سنايي؛
فره وشي ٬ بهرام‎٬‎ فرهنگ فارسي به پهلوي ٬ انتشارات دانشگاه تهران‎٬‎ ‎١٣٥٨‎؛
قريب ٬ بدرالزّ‏ مان‎٬‎ فرهنگ سغدي ٬ تهران ‎١٣٧٤‎؛
مشکور ٬ محمّ‏ د جواد‎٬‎ فرهنگ تطبيقي عربي با زبان هاي سامي و ايراني ٢ ٬ جلد‎٬‎ انتشارات بنياد
فرهنگ ايران‎٬‎ ‎١٣٥٧‎؛
معلوف ٬ لويس‎٬‎ المنجمد في اللّغة ٬ بيروت ١٩٨٦.
آلماني‎٬‎ انگليسي و فرانسوي
The American Heritage Dictionary of the English Language, Houghton Mifflin
Company, Boston, 1992;
Bartholomae, Chr., Altiranisches Wörterbuch (1904) 1979;
Blachère, R., M.Chouémi et C.Denizeau, Dictionnaire Arabe-Français-Anglais,
Paris, 1967;
Boyce, M., "A Word-List of Manichaean Middle Persian and Parthian", Acta
Iranica 9a, Belgium, 1977;
Chantraine, P., Dictionnaire étimologique de la langue Grecque, Paris 1968;
Dozy, R.Supplément aux Dictionnaires Arabes, ‎2‎ Tomes Paris, 1967;
Duden, das grobe Wörterbuch der deutschen Sprache, 6 Bände, 1977;
Encyclopaedia Iranica, ed. by E. Yarshater, vol. IV, London and New York,
1990;
Frisk, H., Griechisches Etymologisches Wörterbuch, 3 Bände Heidelberg, 1991;
Grand Larousse de la Langue Française, 1971;
Kent, R.G., Old Persian Grammar, Texts, Lexicon, New-Haven, Connecticut,
1953;
Kluge, F., Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, Berlin- New-York,
1989;

نامه فرهنگستان /٤ ٢
١٠٢ مقاله
چند لغتِ‏ يونانيِ‏ دخيل در زبان فارسي
Lane, E.W.: An Arabic-English Lexicon, 8 parts, 1980;
Lewis, Ch.T., An Elementary Latin Dictionary, Oxford, 1996;
Liddell, H.G. and R. Scott, Greek-English Lexicon, Oxford, 1992;
Mackenzie, D.N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971;
Mayrhofer, M., Kurzgefabtes etymologisches Wörterbuch des Altindischen, 4
Bände Heidelberg, 1980;
Nyberg, H.S., A Manual of Pahlavi, PartII, Otto Harrassowitz, Wiesbaden, 1964;
The Oxford English Dictionary, Prepared by J.A. Simpson and E.S.C. Weiner,
Oxford, 1991;
Pokorny, J., Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, 2 Bände, Tübingen
and Basel, 1994;
Shipley, J.T., The Origins of English Words, A Discursive Dictionary of
Indo-European Roots, Baltimore and London, 1984;
walde, A. und J.B. Hofmann, Lateinisches Etymologisches Wörterbuch, 3 Bände,
Heidelberg, 1982.
©